Andrea Llukani: Krishtërimi në Shqipëri

[Albo]

MITROPOLIA E BERATIT

Në shekullin V në fronin e Perandorisë Bizantine u ngjit Pulqeria, e motra e Theodhosit të Madh. Ajo u martua me plakun Marcian dhe vizituan qytetin e Antipatreas (Beratin), të cilin e pagëzoi me emrin e saj Pulqeriopolis, që do të thotë qyteti i Pulqerias. Kjo e fundit ndërtoi Manastirin e Shën Mërisë Vllahernës dhe krishterimi në Episkopatën e Pulqeriopolit filloi të zhvillohej. Në fillimet e shekullit IX Berati u pushtua nga sllavët, të cilët filluan që ta quajnë Beligrad. Kjo vërtetohet nga një letër që papa i Romës Joani XII i dërgon Borisit të bullgarëve duke e vlerësuar Beligradin si një seli të rëndësishme episkopale. Mirëpo me krijimin e Kryeepiskopatës së Ohrit më 1020, Berati kaloi në juridiksionin e kësaj episkopate. Mitropolia e Beratit në vitin 1767 hyri në listën e mitropolive të Kostandinopojës. Mitropoliti mbante titullin: “I Përndershmi Mitropolit i Veligradit dhe i Kaninës”. Emrin Berat e mori në vitin 1431, në kohën e pushtimit osman. Pra fillimisht quhej Antipatrea, në vijim Pulqeriopolis, Beligrad dhe më në fund Berat. Sipas regjistrit turk të vitit 1431, brenda murreve të kalasë gjendeshin 227 familje, të cilat numëronin rreth 1500 banorë.(3)

Mitropolia e Shenjtë e Beratit para vitit 1967 kishte 80 enori dhe katër manastire. Mitropolia ka në juridiksion këto zëvendësi episkopale vendore: Berati, Vlora, Fieri, Lushnja. Sipas radhës kronologjike disa nga Mitropolitët e Beratit kanë qenë:

Nektari (1668),
Partheni (1683),
Ignati (1685),
Nektari (1699),
Dionisi (1710),
Theodhosi (1715-1716),
Niqifori (1718-1725),
Kozmai (1727-1734),
Metodi (1736- 1751),
Joasafi (1725-1759),
Efthimi i dytë (1761-1763),
Partheni (1763-1765),
Joasafi përsëri (1765-1767),
Ioaniqi (1768-1769),
Gjerasimi (1769-1772),
Joasafi (1772),
Meleti (1800),
Joasafi (1802),
Anthimi (1855),
Vasili (1900),
Kaliniku (1909),
Ioaqimi (1911),
1911-1923 pa Mitropolit,
Kristofor Kisi (1923),
Agathangjel Çamçe (1929),
Visarion Xhuvani (1941),
Kirilli (1949),
Ignat Trianti 24 qershor 1992 u bë zgjedhja dhe më 18 korrik 1998 u bë fronëzimi.(4)




MITROPOLITI I BERATIT IGNATI

Mitropoliti i Beratit, Vlorës dhe i Kaninës, Imzot Ignati ka lindur në 8 nëntor të vitit 1934 në fshatin Prodhromas të Thivës në një familje arvanitase. Siç pohon edhe vetë ai, gjuhën e bukur shqipe e ka mësuar nga nëna. Studioi në shkollën kishtare Patmiadha si dhe në fakultetin teologjik të Universitetit të Athinës. Gjithashtu është diplomuar në Konservatorin e Pireut. Ka shërbyer si predikues laik në Kryeepiskopatën e Shenjtë të Athinës. Më 21 shtator të vitit 1967 është dorëzuar murg në manastirin e Shën Lukës në Livadhja, ndërsa më 24 shtator 1967 u dorëzua dhjak. Më 15 tetor 1967 u hirotonis në gradën priftërore nga Mitropoliti i Thivës dhe Livadhjasë, Nikodhimi. Më pas shërbeu si meshtar në kishën katedrale dhe si Epitrop Arkihierark i Thivës (1967- 1972). Igumen i Manastirit të shenjtë “Oshënar Lluka” të Livadhjasë (1968-1976) dhe “Oshënar Serafimi” të Dhomvus (1975-1996), predikues (1972-1992) dhe atë shpirtëror i Mitropolisë së Shenjtë (1992-1996). Mitropoliti i Beratit Ignati ka shkruar: 1-Koleksionin me tre vëllime “Poezitë e kallogjerit”. 2-”Përulësia sipas shkrimit të Shenjtë dhe Etërve të Kishës”. 3- ”Jerondi i Patmos, Jeromonaku Amfiloqios Makri”, me të cilin u nderua nga Akademia e Athinës. Më 24 qershor 1992 u zgjodh nga Sinodi i Shenjtë i Patriarkanës Ekumenike Mitropolit i Beratit, Vlorës dhe i Kaninës dhe më 27 korrik të vitit 1996 u dorëzua në gradën episkopale në Katedralen e Shën Gjergjit në Fanar. Ceremonia e fronëzimit u zhvillua në Berat në 18 korrik 1998.(5)

KISHAT DHE MANASTIRET

Mitropolia e Beratit para vitit 1967 kishte 80 enori dhe katër manastire, ndërsa sot ka në juridiksion këto zëvendësi episkopale vendore: Berati, Vlora, Fieri, Lushnja. Kishat dhe institucionet fetare e kësaj mitropolie sipas komunave janë:

Në Berat: Mitropolia e Beratit, kisha katedrale e Beratit, kisha e “Shën Timoteut”, kisha e “Shën Elias”, kisha e “Kryeëngjëllit Mihail”, kisha e “Shën Marisë”, kisha në Gorisht, kisha e “Shën Dhimitrit”, kisha në Vokopolë.

Në Kuçovë: Kisha e “Ungjillëzimit të Hyjlindëses” në Kozarë.

Në Mallakastër: Bazilika e Ballshit, kisha e “Shpërfytyrimit të Krishtit” në Greshicë.

Në Vlorë: Manastiri i “Shën Marisë” në Zvërnec, kisha e “Shën Joan Teologut” në Zvërnec, kisha e “Shën Todrit”, kisha e “Shën Dhimitrit” në fshatin Dukat, kisha e “Shën Thanasit” në Selenicë, kisha e “Shën Parashqevisë” në Skrofotinë, kisha e “Shën Spiridhonit”, kisha e “Pesë Martirëve” në Bestrovë, kisha në fshatin Mëkat, kisha e “Gjithë Shenjtorëve”.

Në Fier: Katedralja e “Shën Gjergjit”, kisha e “Shën Marisë”, kisha e “Shën Nikollës” në Vanaj, kisha e “Shën Kollit”, kisha e “Trinisë së Shenjtë”, kisha e “Kryqit të Shenjtë”, kisha e Gradishtës, kisha e “Shën Spiridonit”, kisha e “Shën Mihalit”, kisha e “Shpërfytyrimit” në fshatin Agim, kisha në Pishporo, kisha e “Shën Kozmait”.

Në Lushnjë: Manastiri “Fjetja e Hyjlindëses” në Ardenicë, kisha e “Shën Marisë”, kisha e “Shën Thanasit”, kisha e “Shën Gjergjit”, kisha e “Shën Mihalit”, kisha e “Shën Kollit”, kisha “Fjetja e Hyjlindëses” në Rrupaj, kisha e “Shën Gjergjit”, kisha e “Shën Marisë”, kisha e “Shën Parashqevisë”.

KLERIKËT

Klerikët e Dioqezës së Beratit janë: Imzot Ignati, atë Lili Bita, atë Bartolome Bullari, atë Petraq Simsia, atë Arqile Doko, atë Konstandin Doko, atë Rafail Redhi, atë Lili Zaka, atë Aristidh Ziu, atë Thoma Bane, atë Aristidh Gjyrgji, atë Llazar Nushi, atë Athanas Papa, atë Ilia Prifti, atë Arqile Sako, atë Mihal Shuli, atë Angjel Basha, atë Dhimitraq Kushi, atë Sotiraq Prifti, atë Spiro Bulika, atë Ilia Qirjo, atë Jani Konomi, atë Sotir Prifti, atë Niko Bregu, atë Gori Ndreko, atë Nikolla Mandro, atë Niko Lushi, atë Spiro Pipa, dhjakon Anastas Vrapi, dhjakon Joan Qako etj.

KISHAT MONUMENT KULTURE

Lushnjë. Manastiri i “Shën Mërisë” në Ardenicë, 1948, kisha e “Shën Thanasit” në Karavasta, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Bishqethëm, 1963, kisha e “Shën Kollit” në Toshkëz, 1963, kisha e “Shën Kollit” në Krutjen e Sipërme, 1963, kisha e “Shën Todrit” në Kadipashaj, 1963.

Fier. Manastiri i “Shën Mërisë” në Pojan, 1963, kisha e “Shën Kozmait” dhe “Shën Mërisë” në Kolkondas, 1963, kisha e “Shën Kollit” në Kurjan, 1963, kisha e “Shën Gjergjit” në Libofshë, 1963, kisha e “Shën Gjergjit” në Strumë, 1970, kisha e “Shën Kollit” në Vanaj, 1963, kisha e “Shën e Premtes” në Hoxharë, 1979, kisha e “Shën e Premtes” në Sop, rrënojat e bazilikës së Ballshit, bazilika A, B, C, D në Bylis.



Berat. Kisha e “Shën Mëhillit”, 1948, kisha e “Shën Triadhës” në kala, 1948, kisha e “Shën Marisë” në Mbreshtan, 1979, kisha e “Shën Marisë Vllahernës” në kala, 1948, kisha e “Ungjillëzimt” në Kozarë, 1963, kisha e “Shën Kollit” në Perondi, 1963, kisha e “Shën Mitrit” në Debranik, 1970, kisha e “Shën Mitrit” në Poliçan, 1977, kisha e “Shën Todrit” në kala, 1948, katedralja “Fjetja e Shën Mërisë” në kala,1948.

Vlorë. Manastiri i “Shën Mërisë” në Zvërnec, 1963, kisha e manastirit të “Panaiasë” në Dhërmi, 1963, kisha e manastirit të “Shën Mitrit” në Qeparo, 1963, kisha e “Marmiroit” në Pashaliman, 1963, kisha e “Sergjit dhe Bakut” në Himarë 1963, kisha e “Shën Mërisë së Athalit” në Himarë 1963, kisha e “Gjithë shenjtorëve” në Himarë 1970, kisha e “Shën Spiridhonit” në Vuno, 1963, kisha e “Ipapandisë” në Dhërmi, 1963, kisha e “Shën Mëhillit” në Vuno, 1963, kisha e “Mesodhisë” në Vuno, 1963, rrënojat e kishës së “Shën Stefanit” në Dhërmi, 1963, rrënojat e kishës së “Shën Kollit” në Armen, 1963, rrënojat e kishës së “Shën Ndreut” në Himarë, 1980, rrënojat e kishës së “Shën Gjergjit” në Brataj, 1980, kisha e “Shën Sotirës” në Vuno, 1979.



3) - Arjan Kaja, Xovani Shyti, Berati, gur i rëndë në historinë e qytetërimit shqiptar, Tema, 26 dhjetor 2007, faqe 12-13.
4) - Maksim Çuko, Qytetërimi dhe krishterimi në Myzeqe, Tekno Peper, Tiranë 2004, faqe 42.
5) - Xhovani Shyti, Abedin Kaja, Jam arvanitas, nga nëna kam mësuar gjuhën e bukur shqipe, Tema, 12-13 mars 2006, faqe 12-13.

[Albo]

MITROPOLIA E KORÇËS

Korça është një qytet relativisht i ri. Gjon Muzaka në dorëshkrimin “Historia dhe gjenealogjia e Derës së Muzakajve” e përmend Korçën si një kështjellë që ekzistonte aty nga fundi i shek. XIII. Sipas Nuçi Naçit, Korça kishte dy lagje të mëdha, Varoshin ku banonin të krishterët dhe Kasabajnë ku banonin myslimanët. Lagja e Varoshit ndahej në dy pjesë, në Varoshin e Sipërm, që kishte tetë mëhalla, të Panços, Manos, Mantos, Qiros, Barçit, mëhallën e re dhe atë të Kalasë, ndërsa Varoshi i Poshtëm kishte mëhallën e Shën Mërisë. Megjithatë tregu ishte i përbashkët si për të krishterët ashtu edhe për myslimanët.6 Përpara sundimit osman Korça ka qenë një qytet i vogël.



Në një akt kishtar të shekullit XIV Korça përmendet si Episkopatë e Mitropolisë së Selasforit dhe nga pikëpamja e juridiksionit kishtar varej nga Patriarkana e Ohrit deri në vitin 1767. Zhvillimin e qytetit e ndihmoi pozicioni i favorshëm gjeografik, si qendër në rrugën tregtare që lidhte Maqedoninë me Epirin. Kështu në shek. XVII Korça u bë qendër e rëndësishme episkopale, mbasi patriku i Ohrit e ngriti atë në shkallën e Mitropolisë. Mitropolia e Korçës i ka fillimet në shekullin XVII. Kisha e Fjetjes së Hyjlindëses në lagjen Varosh i Poshtëm, që konsiderohej si kisha më e vjetër e Korçës ka qenë manastir për kallogjerët. Ajo kohë mbas kohe është djegur dhe bashkësia me shpenzimet e veta e ka rindërtuar. Patriku i Ohrit Joasaf në vitin 1752 i ka dhuruar kësaj kishe një shtëpi me oborr. Kisha katedrale Burimi Jetëdhënës ka filluar të ndërtohet në vitin 1707. Për të ngritur këtë tempull ka punuar i gjithë populli i Varoshit. Ktitorët e saj ishin Marko Vasili, Haxhi Koçi dhe Shamo, të cilët, përveç ndihmave financiare dhe materiale, janë përpjekur për të nxjerrë fermanin nga Stambolli. Pranë kishës u ndërtua edhe mitropolia në ditët e kryepriftit Neofit nga Gjirokastra më 15 korrik të vitit 1857. Mitropoliti Neofit pasi u mor vesh me tregtarët korçarë themeloi Arkën për arsimin, e cila quhej Llaso. Më 12 nëntor 1876 u hartua rregullorja e arkës popullore Llaso, i cili përbëhej nga 12 nene dhe 5 kapituj.(7)

Kryetar i Llasos ishte vetë Mitropoliti Neofit Gjirokastriti, i cili çdo vit në të kremten e Tre Hierarkëve lexonte emrat e dhuruesve. Sipas rregullores përmendeshin të gjithë dhuruesit, pavarësisht nga shuma që patën ofruar. Nga dhuruesit mund të kujtojmë Dhimitër Çikën, i cili ka ofruar 8.000 lira angleze, Vangjel Kriston me 3.000 lira, Kostandin Filipin me 1.600 lira, Jorgo Noskun me 5.000 lira franceze etj. Më 20 gusht të vitit 1894 Mitropolia e Korçës u dogj. Më pas ajo u rindërtua prej Thoma Adhamit në vitin 1896. Ky i fundit ishte tregtar me origjinë nga Vithkuqi. Dhuruesi kryesor ka qenë Jovan Banga, i cili ka lindur në Korçë në vitin 1814. Në moshën 19-vjeçare ai emigroi në Egjipt dhe u vendos në Kajro. Fillimisht ushtroi zanatin e rrobaqepësit dhe më pas u muar me kultivimin e sipërfaqeve të mëdha tokash. Me punën e tij Jovan Banga grumbulloi pasuri të madhe, të cilën më 1889 me anën e një prokure të posaçme ia dorëzoi për administrim qeverisë greke. Sipas prokurës një fond kaloi në ndërtimin e spitalit “Vangjelismos” të Athinës, një pjesë e parave për mirëmbajtjen e gjmnazit të Korçës, një pjesë tjetër u përdor për arsimimin e të rinjve korçarë në Universitetin e Athinës etj. Me një pjesë të parave u çel seminari “Jovan Banga” në qytetin e Korçës.(8) Ndërtesa e Mitropolisë vazhdoi të funksionojë deri në vitin 1967 kur u sekuestrua. Në vitet 1988-1989 ndërtesës iu bë një rikonstruksion, sepse përdorej si shkollë ku përgatiteshin kuadrot e Partisë së Punës. Ndërsa në vitet 1995-1996 Mitropolisë së Korçës iu bë rikonstruksion tërësor me fondet e grumbulluara nga Kryeepiskopi Anastas.(9)

Që nga viti 1922 deri në vitin 1929 qendra e Kryeepiskopatës ka qenë në Korçë. Mitropolitët e Korçës kanë qenë:

Josifi (1500),
Timoteu (1566),
Gavrili (1572),
Neofiti (1624- 1628),
Ignati (1668),
Partheni (1670-1676),
Makari (1691-1693),
Danieli (1694-1709),
Joasafi (1709-1719),
Nikifori (1746-1752),
Makari (1752-1756),
Dionisi (1757-1766),
Genadi (1766-1779),
Joakimi (1779-1790),
Kostandini (1790-1798),
Joasafi (1798- 1816),
Meleti (1816-1827),
Visarioni (1827-1835),
Kirili (1835- 1845),
Neofiti (1845-1874),
Dorotheu (1874-1885),
Filotheu (1885-1893),
Grigori (1893),
Anthimi (1893-1894),
Krisanthi (1894-1895),
Gjervasi (1895-1902),
Foti (1902-1906),
Gjermanosi (1910-1918),
Visarion Xhuvani (1929),
Evlogjio (1937-1939),
Paisi (1948),
Filotheu (1952),
Kristodhuli (1992),
Joani (1998 e në vazhdim).


MITROPOLITI I KORÇËS JOANI

Imzot Joani ka lindur në Tiranë më 1 Janar të vitit 1956 në një familje bektashiane, e cila nuk shihej me sy të mirë nga rregjimi komunist. Babai i tij konsiderohej “armik” dhe ka qenë i burgosur politik. Shkollën fillore dhe të mesme e kreu në Tiranë.



Në vitin 1975, kur Joani ishte në vitin e fundit të gjimnazit një shok i dha një Bilël në frëngjisht. Leximi i Shkrimit të Shenjtë dhe librave të tjerë fetarë bëri që Joani të pranonte krishterimin. Në vitin 1979 u pagëzua në fshehtësi nga prifti i patrembur atë Kozmai, në shtëpinë e këtij të fundit. Joani filloi të merte pjesë në takimet që organizonin të krishterët e fshehtë. Pas përfundimit të gjimnazit punoi në Spitalin Psiqiatrik të Tiranës. Në vitin 1990 shkoi në SHBA dhe kreu studime teologjike në Fakultetin e “Kryqit të Nderuar” në Boston falë një të drejte studimi të caktuar nga shqiptarët e Amerikës në përkujtim të Imzot Fan Nolit. Kur ishte student ai hyri në kontakt me Kryeepiskopin Anastas, i cili u bë ati i tij shpirtëror. Më 1993 u gradua nga kjo shkollë Master në studimet teologjike dhe më pas u kthye në Shqipëri, ku filloi të kontribuojë në Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, duke dhënë mësim në Seminarin Teologjik “Ngjallja”. Imzot Joani ka dhënë lëndën e Dogmatikës dhe të Dhiatës së Vjetër. Më 27 shkurt 1994 u hirotonis dhjak nga Kryeepiskopi Anastas dhe më 4 dhjetor 1996 u dorëzua në gradën priftërore. Më 1995 u kthye në SHBA për të ndjekur studimet pasuniversitare në Fakultetin e “Kryqit të Nderuar”, me bursë nga Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë dhe në vitin 1996 mori Masterin e dytë në teologji. Më 18 korrik 1998 u hirotonis dhe më 20 korrik 1998 u fronëzua si Mitropolit i Korçës. Imzot Joani ka përkthyer shqip këta libra teologjikë. 1- Mbi Shpirtin e Shenjtë, botuar më 1996. 2-Besimi Ortodoks. Vëll. I Doktrina, botuar më 1997. 3-Besimi Ortodoks. Vëll. II Adhurimi, botuar më 1997. 4-Besimi Ortodoks. Vëll. III Shkrimi i Shenjtë dhe Historia e Kishës, botuar më 2000. 5-Besimi Ortodoks. Vëll. IV Spiritualiteti, botuar më 2002 6-Shën Siluani, botuar më 2003 7-Dogmatika, (Dispensë) tekst mësimor në Akademinë Teologjike. 8-Shenjtorët iliro-shqiptarë, (Dispensë).

Gjithashtu Mitropoliti i Korçës Joani ka botuar artikuj të shumtë në gazetën “Ngjallja”, ka referuar kumtesa nëpër simpoziume shkencore brenda dhe jashtë vendit duke përfaqësuar me dinjitet Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Me kujdesin e tij del revista “Tempulli”, me nivel të pëlqyeshëm.(10)


KISHAT DHE MANASTIRET

Mitropolia e Korçës para vitit 1967 kishte 110 enori dhe shtatë manastire, ndërsa sot përbëhet nga këto zëvendësi episkopale vendore: Korça, Kolonja, Leskoviku, Pogradeci. Kishat e kësaj mitropolie sipas komunave janë:

Në Korçë: Katedralja “Ngjallja e Krishtit”, Mitropolia e Korçës, kisha e “Shën Sotirit”, kisha e “Fjetjes së Hyjlindëses” në Drenovë, kisha e “Shpërfytyrimit” në Polenë, kisha e “Trinisë së Shenjtë”, kisha në fshatin Pendavinjë, kisha në fshatin Çiflik, kisha e “Shën Mihalit” në Liqenas, kisha e “Shën Mihalit” në Gostivisht.



Në Devoll: Kisha e “Shën Parashqevisë” në Bilisht. Në Kolonjë: Kisha e “Ngjalljes së Krishtit”, kisha e “Fjetjes të Hyjlindëses” në Ersekë, kisha e “Profetit Ilia”, kisha në fshatin Bezhan.

Në Pogradec: Katedralja “Ngjallja e Krishtit”, kisha e “Shën Thanasit” etj.


KLERIKËT

Klerikët e Dioqezës së Korçës janë: Imzot Joani, atë Jani Trebicka, atë Spiro Katundi, atë Pandeli Kosta, atë Viktor Konomi, atë Dhimitër Veriga, atë Ilia Kotnani, atë Sotiraq Dinka, atë Andrea Mihali, atë Pandeli Plaku, atë Thoma Samara, atë Kristaq Viso, atë Sotiraq Bili, atë Todi Jovani, atë Vasil Vasili, atë Klimo Paço, atë Vasil Skordileva, atë Mihal Lara, atë Aleks Themelko, etj.

KISHAT MONUMENT KULTURE

Korçë. Manastiri i “Shën Prodhromit” në Voskopojë, 1948, kisha e Manastirit të “Shën Marisë” në Lubonjë, 1963, kisha e “Shën Thanasit” në Voskopojë, 1948, kisha e “Shën Mëhillit” në Voskopojë, 1948, kisha e “Shën Kollit” në Voskopojë, 1948, kisha e “Shën Marisë” në Voskopojë, 1948, kisha e “Shën Jovanit” në Boboshticë, 1963, kisha e “Shën Mitrit” në Boboshticë, 1963, shpella e Maligradit, kisha e “Ristozit” në Mborje, 1948, kisha e “Shën Gjergjit” në Shipckë, 1963, kisha e “Shën Triadhës” në Lavdar të Oparit, 1963, kisha e “Shën Mitrit” në Bezmisht, 1970, kisha e “Shën Marisë” në Vithkuq, 1963, kisha e “Shën Mëhillit” në Vithkuq, 1963, kisha e “Shën Gjergjit” në Dardhë, 1970, shpella e “Shën Marisë” në Bezmisht, 1963, kisha e “Shëndëlliut” në Voskopojë, 1963.



Pogradec. Manastiri “Shën Marenës” në Llëngë, 1948, rrënojat e kishës paleokristiane dhe mozaikët në Lin, 1973, rrënojat e kishës Bizantine në Lin, 1973.



6) - Vepror Hasani, Dy lagjet e para Varosh e Kasaba me tetë mëhallat, Metropol, 15 mars 2007, faqe 16.
7) - Mihal Sonellari, Një traditë, e cila jeton së bashku me qytetin, Ngjallja,
8) - Alma Gjermani, Dhuruesit korçarë të shek. XIX, Tempulli, Nr. 13, Korçë 2008, faqe 18-20.
9) - Arben Gjata, Mitropolia e Korçës dhe ndërtesa e saj, Ngjallja, Tetor 2002, faqe 4.
10) - Gëzim Ashimi, Kush është Mitropoliti i Korçës, Imzot Joani, Tirana Ob- server, 8 dhjetor 2006, faqe 2.

[Albo]

MITROPOLIA E GJIROKASTRËS

Episkopata e Drinopojës e ka pasur rezidencën në qytetin e vjetër të Drinopojës, i cili gjendej ndërmjet fshatrave Goricë dhe Terihat të Dropullit të sotëm. Kisha katedrale e kësaj episkopate i ishte kushtuar Metamorfozës së Shpëtimtarit. Episkopi i Drinopojës, Ypati në vitin 516, ka marrë pjesë aktive në Sinodin lokal të Epirit. Rreth vitit 516 qyteti i madh i Drinopojës u shkatërrua prej sulmeve të gotëve dhe qendra episkopale kaloi në Kladianë dhe më vonë në Kardhiq. Kisha katedrale ishte ajo e Shën Kollit, në manastirin e Cepos. Kjo kishë u ndërtua në vitin 668 nga perandori Kostandin Pogonati. Më 1395 Gjon Yenevisi e trasferoi qendrën episkopale në Gjirokastër ku gjendet edhe sot.(11)

Në korrik të vitit 1835 episkopata e Drinopojës me anën e një vendimi patriarkal u kthye në mitropoli. Në juridiksionin e kësaj mitropolie vihen edhe episkopata e Delvinës dhe ajo e Himarës. Mitropoliti i parë ka qenë Imzot Paisi, i cili mbante titullin Mitropolit i Drinopojës, Delvinës dhe Himarës. Në rendin e mitropolive të Patriarkanës Ekumenike, Mitropolia e Drinopojës, Delvinës dhe Himarës radhitej e 64-ta. Më 1922 kur u shpall autoqefalia e K.O.A.Sh-it, kjo mitropoli zbriti në rang episkopate me titullin Episkopata e Drinopojës, Delvinës dhe Himarës.(12)

Në vitin 1937, pas dhënies së Tomusit të autoqefalisë së Kishës Ortodokse të Shqipërisë, dy mitropolitë u bënë episkopata, kurse episkopata e tretë, ajo e Gjirokastrës u formua nga ndarja e Mitropolisë së Drinopolit. Mitropolitët e Drinopojës (Gjirokastrës) kanë qenë:

Theodhosi (432),
Joaniqi (432),
Jakovi (432-440),
Anania (440-445),
Eftiki (449-451),
Ipati (523-559),
Ignati (559- 568),
Nikodhimi (568-590),
Sosipatri (590-640),
Kozmai (754- 787),
Vasili (822),
Thomai (1229),
Simeoni (1510-1526),
Makari (1565),
Jakovi (1587-1595),
Neofiti (1604),
Mateu (1614-1621),
Kalisti (1630-1636),
Gavrili (1637-1638),
Sofjanoi (1672-1700),
Mitrofani (1752-1760),
Dositheu (1760-1799),
Gavrili (1799- 1827),
Joakimi (1828-1835),
Pais Bizantini (1835),
Neofit Kekezi (1835-1841),
Nikodhimos Ankris (1841-1848),
Pandelejmoni (1848-1867),
Grigori (1867-1899),
Lukas Petridis (1899-1909),
Vasil Papakristu (1909-1929),
Thanas Ambrozi (1929-1937),
Panteileimon Kotoko (1937-1952),
Damjan Kokoneshi (1952- 1966),
Aleksandër Kalpakidhi (1992-1998),
Kryeepiskopi Anastas, me cilësinë e mbikëqyrësit të Mitropolisë së Gjirokastrës (1998-2006),
Dhimitër Sinaiti 11 nëntor 2006 e në vazhdim.



MITROPOLITI I GJIROKASTËRS DHIMITRI

Dhimitër Sinaiti në 15 vitet e fundit ka shërbyer si zëvendësmitropolit i Gjirokastrës. Ai ka qenë pjesëtar i vëllazërisë së njohur murgërore të Sinait, në Egjipt dhe është një nga studiuesit dhe kataloguesit e dorëshkrimeve të famshme që u zbuluan aty, mes të cilëve edhe dorëshkrimi më i vjetër i Dhiatës së Re. Hirësi Dhimitrin e kam pasur profesorin e Dhiatës së Vjetër në Seminarin Teologjik të Durrësit dhe ruaj kujtimet më të mira për të. Kopetent në mësimdhënie dhe korrekt me studentët. Me këto fjalë mund të përmbledh respektin dhe konsideratën që kam për këtë njeri të përkushtuar tek Perëndia. Dorëzimi i tij në gradën episkopale u krye më 16 nëntor 2006, në Katedralen e Ungjillëzimit të Hyjlindëses, në Tiranë, nga Kryepiskopi Anastas, Hirësi Ignati dhe Hirësi Joani, ndërsa fronëzimi si Mitropolitit i Gjirokastrës u bënë më 26.11.2006, në kishën e Kryeengjëjve në Gjirokastër. Shërbesa u krye në shqip dhe greqisht, sipas specifikës së kësaj mitropolie, gjë që dëshmon harmoninë dhe respektin e ndërsjellë mes besimtarëve.


TOMI PATRIARKAL PËR KRIJIMIN E EPISKOPATËS SË GJIROKASTRËS

+Veniamini me mëshirë të Perëndisë, Kryeepiskop i Kostandinopojës, i Romës së Re dhe Patrik Ekumenik.

Kisha ka për detyrë të saj të kujdeset për drejtimin dhe zgjidhjen e të gjitha çështjeve kishtare dhe duke pasur të drejtën e vjetër të krijimit apo të suprimimit të dioqezave, sipas nevojave të çdo kohe, të rregullojë pjesërisht apo tërësisht qenien dhe qeverisjen e tyre. Meqenëse edhe në këtë rast, në mbledhjen e tanishme të Sinodit u pa se një pjesë e Mitropolisë së Shenjtë të Drinopolit e Gjirokastrës, pas shpalljes në kohët e fundit të pavarësisë së Mbretërisë Shqiptare, përfshihet në territorin e saj, u gjykua se është më e dobishme dhe më e përshtatshme me gjendjen e tanishme, të shkëputet nga kjo pjesa tjetër e dioqezës së shenjtë të lartpërmendur dhe të nderohet e të ngrihet në dioqezë kishtare më vete, sot për sot në varësi dhe drejtim nga Froni ynë i Tërëshenjtë Patriarkal, Apostolik dhe Ekumenik dhe që në të ardhmen të bëjë pjesë edhe kjo në Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë që po formohet. Modestia jonë, duke gjykuar bashkë dhe me mitropolitët tanë të hirshëm, vëllezërit tanë të dashur bashkëmeshtarë me shpirtin e shenjtë, vendosëm dhe caktuam sinodikisht që: Pjesa e Mitropolisë së Tërëshenjtë të Drinipolit dhe Gjirokastrës, që ndodhet në Mbretërinë e Shqipërisë, të jetë që tani e tutje dioqezë kishtare më vete, me nderimin dhe vlerësimin e një aspirate dhe me emrin: “Episkopatë e Hirshme e Gjirokastrës”, kryeprifti i vendosur në të me zgjedhje kanonike të emërohet: “Episkop i Hirshëm i Gjirokastrës” duke gëzuar të gjitha të drejtat që u takojnë kryepriftërinjve në aktivitet. Prandaj, si dëshmi, vërtetim dhe konfirmim të qëndrueshëm të atyre që gjykuan dhe vendosën kishtarisht, u bë dhe Tomi ynë Patriarkal e Sinodik, i regjistruar dhe i nënshkruar në Kodikun e Kishës sonë të madhe e të Shenjtë të Krishtit. Në vitin shpëtimtar 1937, muaji mars, periudha V, Patriku i Kostandinopojës Veniamin, Maksimi i Kalqidonës, Joaqimi i Dherkonit, Polikarpi i Prusës, Thomai i Prinqiponisë, Gjermanoi i Sardës, Gjenadi i Iliopojës dhe Thirës, Leonti i Theodoropojës, Konstandini i Irinopojës, Meleti i Kristopojës, Dorotheu i Laodicesë, Gjermanoi i Enit.(13)

KISHAT DHE MANASTIRET

Mitropolia e Gjirokastrës para vitit 1967 kishte 120 enori dhe 50 manastire, ndërsa sot përbëhet prej këtyre zëvendësive episkopale vendore: Gjirokastra, Pogoni, Delvina, Saranda, Himara dhe Përmeti. Kishat dhe institucionet fetare e kësaj mitropolie sipas komunave janë:

Në Gjirokastër: Kisha katedrale e Gjirokastës, Mitropolia e Gjirokastës, Kisha e “Fjetja e Hyjlindëses” në Vrahogoranzi, kisha e “Kryeengjëjve”, kisha e “Shën Kozmait” në Vrisera, kisha në Kakavijë.

Në Tepelenë: Kisha e “Profetit Ilia” në Lekël, kisha në Memaliaj, kisha në Tepelenë.

Në Përmet: Kisha e “Shën Parashqevisë”, kisha “Shën Nikollës”, kisha e “Shën Marisë” në Leusë, kisha e “Ungjillëzimit” në Këlcyrë.

Në Delvinë: Kisha e “Ungjillëzimit”.

Në Sarandë: Manastiri i “Shën Gjergjit” në Çukë, kisha e “Shën Vasilit”, kisha e “Ngjalljes së Krishtit” në Ksamil, kisha e “Shën Harallambit”.

Në Himarë: Kisha e “Gjithë Shenjtorëve”, manastiri i “Shën Dhimitrit” në Qeparo, kisha e “Shën Spiridonit” në Vuno.

KLERIKËT

Klerikët e Mitropolisë së Gjirokastrës janë: Imzot Dhimitri, atë Theodhori Nikolla, atë Ziso Karkashina, atë Thimio Kallama, atë Thodhori Papa, atë Jorgo Zaro, atë Athanas Qerimi, atë Romano Tralo, atë Vasil Thomollari, atë Kristo Çati, atë Kosta Dashi, atë Kristo Papa, atë Spiro Papa, atë Kozma Papasava, atë Panajot Petro, atë Vasil Qëndro, atë Grigor Qirjazati, atë Mihallaq Vasili, atë Thimio Xhallo, atë Mihal Zingo, atë Stefan Jano, atë Dhionis Taçi, atë Kristofor Lani, atë Nikolla Hajro etj.

KISHAT MONUMENT KULTURE

Gjirokastër. Manastiri i “Shën Qirjakut dhe Julitës” në Dhuvjan, 1963, manastiri i “Shën Mërisë” në Goranxi, 1963, manastiri i “Ungjillizimit” në Vanishtë, 1963, kisha e Manastirit të “Shpërfytyrimit” në Mingul, 1963, kisha e manastirit të “Shpërfytyrimit” në Çatistë të Pogonit, 1963, kisha e manastirit të “Shën Triadhës” në Pepel, 1963, kisha e manastirit të “Shën Ilias” në Jergucat, 1963, kisha e manastirit të “Shën Mërisë Spilesë” në Tranoshisht, 1970, kisha e manastirit të “Shën Mërisë” në Koshovicë, 1977, kisha e manastirit të “Shën Mëhillit” në Nivan, 1977, kisha e “Profet Ilias” në Stegopull, 1963, kisha e “Shën Mërisë së Drianos “ në Zervat, 1963, kisha “Fjetja e Shën Mërisë” në Sopik, 1963, kisha “Fjetja e Shën Mërisë” në Zervat, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Labovën e Kryqit, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Peshkëpinë e Sipërme, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Vrahogoranxi, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Derviçan, 1970, kisha e “Shën Mëhillit” në Mingul, 1963, kisha e “Shën Mëhillit” 1963, kisha e “Shën Kollit” në Dhuvjan, 1963, kisha e “Shën Kollit” në Saraqinisht, 1963, kisha e “Shën Gjergjit” në Nokovë, 1963, kisha e “Shën Thanasit” në Poliçan, 1963, kisha e “Shën Thanasit” në Selo, 1977, kisha e “Shën e Premtes” në Selckë, 1970, kisha e “Mezhanit” në Poliçan, 1963, kisha paleokristiane e Manastirit në Nepravishtë, 1973, kisha e “Shpërfytyrimit” 1963, kisha e “Apostujve të Shenjtë” në Hoshtevë, 1977, rrënojat e kishës së “Shën Anës” në Derviçan, 1963, rrënojat e bazilikës paleokristiane në Goricë, 1977, kisha e “Shën e Premtes” në Hllomo, Kisha e “Shën Mërisë” në Skore.



Përmet. Kisha e “Shën Premtes” 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Leusë, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Seran, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Kosinë, 1963, kisha e “Shën Sotirit” në Tremishtë, 1970, kisha e “Shën Mërisë” në Bënjë, 1970, kisha e “Shën Mërisë” në Okdunan, 1970, kisha e “Shën Dëllisë” në Buhal,

Sarandë. Manastiri “Shën Gjergjit” në Demë, 1963, manastiri “Shën Mërisë” në Krorëz, 1963, manastiri “Shën Mërisë” në Kakome, 1963, rrënojat e manastirit të “40 Shenjtorëve”, 1970, kisha e manastirit të “Shën Kollit” në Mesopotam, 1948, kisha e manastirit të “Shën Kollit” në Dhivër, 1963, kisha e manastirit të “Shën Mërisë” në Mavrodhivri, Dhivër, 1963, kisha e manastirit të “Shën Thanasit” në Leshnicën e Poshtme, 1963, kisha e manastirit të “Shën Triadhës” në Kardhikaq, 1970, kisha e manastirit të “Shën Mërisë” në Kameno, 1970, kisha e manastirit të “Shën Mërisë së Krimanovës” në Piqer, 1963, kisha e “Shën Mërisë” në Melçan, 1970, kisha e “Shën Thanasit” në Pecë, 1970, kulla e manastirit “Theollogos” në Cerkovinë, 1979, kisha e “Shën Gjergjit” në Leshnicën e Sipërme, 1963, kisha e “Shën Kollit” në Dhrovjanin e Sipërm, 1970, kisha e “Shën Thanasit” në Sopik, 1963, rrënojat e kishës në Çiflik, 1977, rrënojat e kishës së Kamenicës Palavli, 1970, kisha e “Shën Janit” në Delvinë 2002.







11) - Dhimitër Beduli, Dioqeza e Gjirokastrës, Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 9.
12) - Dhimitër Beduli, Dioqeza e Gjirokastrës, Ngjallja, janar 2007, faqe 10.
13) - Tomi Patriarkal e Sinodik i krijimit të Mitropolisë së Gjirokastrës, Ngjallja, shkurt 2003, faqe 3.

[Albo]

EPISKOPATA E APOLONISË

Apolonia është themeluar në vitin 588 p.k. mbi një kodër pranë detit dhe ka qenë qyteti më i madh ndër 32 qytetet që mbanin këtë emër. Ciceroni e quante Apoloninë qytet i madh e hijerëndë. Që në shekullin V para Krishtit qyteti antik i Apolonisë preu monedhën e vet të argjendë.(14) Sipas Strabonit, Apolonia gjendej 60 stade greke larg detit Adriatik. Porti e lidhte atë me botën mesdhetare. Kulmin e lulëzimit, Apolonia e pati në shekullin IV para Krishtit. Në atë kohë qyteti zinte një sipërfaqe prej 138 hektarësh dhe rrethohej me mure mbrojtëse. Nga ndërtimet kryesore mund të përmendim agoranë, portikun, teatrin, odeonin, akropolin, bibliotekën etj. Në kohën e Augustit, Apolonia ka qenë një qendër e rëndësishme ekonomike dhe kulturore. Ajo kishte një popullsi prej gjashtëdhejtë mijë banorësh.(15)



Nëpër Apoloni kalonte dega jugore e udhës Egnatia në stacionin që romakët e quanin Clodiana. Kristjanizimi i Apolonisë mendohet të jetë bërë që në shekullin i pas Krishtit prej apostull Pavlit, i cili dorëzoi në gradën episkopale Marinin. Në Kodikun e Bibliotekës së Jerusalemit, Marini renditet në vendin e 56 pas shën Qesarit, episkopit të Durrësit.(16)

Në vitet e para të përhapjes së krishterimit në Apoloni është martirizuar Ibasi, i cili ishte me origjinë nga Athina. Gjithashtu në vitin 283 tre djem nga Athina kishin ardhur në Apoloni për të predikuar krishterimin. Dëshmorët e Apolonisë Feliksi, Hermesi dhe Pelegrini kanë jetuar në vitet e mbretërimit të perandorit Numerian. Ata flisnin për besimin e krishterë dhe për kotësitë e perëndive pagane. Tre djem të tjerë me origjinë nga Athina qenë larguar nga vendi i tyre dhe qenë vendosur në një shpellë pranë Apolonisë, ku bënin jetë asketike. Emrat e tyre qenë: dhjakoni Izaur dhe miqtë e tij Vasili e Inocenti. Djemtë shqiptarë dhe ata nga Athina kishin në shpirt një dëshirë. Kështu ata zunë miqësi me njëri-tjetrin. Një ditë djemtë nga Apolonia braktisën shtëpitë dhe u bashkuan me asketët, por kjo gjë nuk u pëlqeu prindërve të tyre, të cilët i denoncuan te prefekti i Apolonisë Triponti. Ky i fundit i arrestoi dhe u përpoq që t’i sillte përsëri në idhujtari, por djemtë iu përgjigjën se qenë të krishterë dhe do të vdisnin të tillë. Atëherë Prefekti urdhëroi që t’i dënonin me vdekje duke iu prerë kokat. Ndërsa Izauri, Vasili dhe Inocenti ranë në duart e të birit të prefektit Apolloni, i cili pasi i torturoi urdhëroi që t’u priteshin kokat. Kisha jonë i kujton gjashtë martirët e Apolonisë më 17 qershor.(17) Nga kjo dëshmi mësojmë se në rrethinat e Apolonisë ka pasur shpella asketike, të cilat u përdorën prej atyre të krishterëve, të cilët lanë kotësitë e kësaj bote dhe iu kushtuan lutjeve ndaj Perëndisë.(18) Nga praktikat e sinodeve ekumenike vërtetojmë se në Sinodin e Efesit të vitit 431, Mitropoliti i Durrësit Efkarios shoqërohej nga ndihmësi i tij episkopi i Apoloniadës Feliksi. Gjithashtu episkopi i Apoloniadës Eusebi ka nënshkruar aktet e Sinodit IV Ekumenik të Kalqedonisë, i cili u mbajt në vitin 451. Rreth shekullit V Apolonia filloi të braktisej. Popullata u shpërngul drejt qendrave të tjera urbane. Kështu që edhe rezidenca episkopale u zhvendos në qytetin e Bylisit. Disa nga episkopët e Apolonisë kanë qenë:

Marini një nga të 70 dishepujt e Krishtit,
Feliksi (431),
Eusebi (451),
Filohari (458),
Irine Banushi (1942),
Kozma Qirjo (1988) dhe
Nikolla Hyka (2006 e në vazhdim).


EPISKOP NIKOLLA

Episkopi ndihmës, Nikolla më 19 nëntor 2006 mori titullin Episkop i Apolonisë. Dorëzimi i tij u bë në Katedralen “Ungjillëzimi i Hyjlindëses”, në Tiranë, nga Kryepiskopi Anastas, Hirësi Ignati, Hirësi Joani dhe Hirësi Dhimitri. Hirësi Nikolla është nga brezi i parë i klerikëve shqiptarë që u arsimua në Akademinë Teologjike dhe më pas në Universitetin Kapodistria të Athinës. Që kur ishte në vitin e tretë të studimeve, Nikolla përqafoi jetën monakale. Nikollën e kam pasur student gjatë kohës që jepja mësim në Akademinë Teologjike dhe mund të them se kishte zell për të mësuar dhe ndiqte rregullisht shërbesat. Tani është zëvendës dekan i Akademisë teologjike Ngjallja e Krishtit në Shën Vlash të Durrësit.(19)




14) - Irena Mërtiri, Apolonia, qyteti i pari në rajon me monedhën e tij, Metropol, 21 maj 2007, faqe 9.
15) - Elton Bregu, Apolonia, rizgjimi i qytetit antik drejt turizmit kulturor, 55, 19 janar 2007, faqe 16.
16) - Pirro Kondili, Apostull Pavli në viset e Shqipërisë së sotme, Ngjallja, korrik 2008, faqe 5.
17) - Mitropoliti i Korçës Joani, Martirët e shenjtë të Apolonisë, Ngjallja, qershor 1995, faqe 7.
18) - Ilirjan Gjika, Apolonia, krishtërimi dhe Shën Pali, Metropol, 16 prill 2007, faqe 20-21.
19) - Plotësohet Sinodi i Shenjtë, Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 8.

[Albo]

EPISKOPATA E KRUJËS

Kruja del si qendër episkopale në vitin 879 me episkopin e saj Davidin. Ky i fundit ka qënë pjesëmarrës në Sinodin e vitit 879 që u mbajt në Kostandinopojë. Deri në shekullin e XII episkopata e Krujës ka qenë në varësi të Mitropolisë së Durrësit. Në katalogun e episkopatave të Mitropolisë së Durrësit, Kruja zinte vendin e tretë. Pas vitit 1289 episkopata e Krujës kaloi në varësinë e Kryeepiskopatës së Ohrit. Në këtë kohë në Krujë gjejmë episkopë që qënë në varësi të Kryeepiskopatës së Ohrit, por edhe episkopë romano-katolikë që vareshin nga Tivari. Gjithsesi deri në shekullin XV episkopata e Krujës ka qenë në më të shumtën ortodokse. Në vitin 1451 episkopi i Krujës Stefani u dërgua nga Gjergj Kastrioti në oborrin e Aragonëve për të firmosur një kontratë, të cilën e ka nënshkruar në greqishten bizantine. Të dhëna të tjera të rëndësishme në lidhje me episkopatën e Krujës kemi nga marrëdhëniet që kishte Gjergj Kastrioti me Nifonin dhe Zaharinë.(20)

Në vitin 1431 turqit bënë regjistrimin e popullsisë së Krujës, e cila në atë kohë kishte 125 shtëpi. Luftërat heroike të Gjergj Kastriotit ia shtuan lavdinë Krujës. Tradita popullore thotë se në atë kohë në Krujë kishte 365 kisha. Më 1478 Kruja u pushtua nga sulltan Mehmeti II. Në këtë kohë shumë të krishterë u larguan nga qyteti. Në regjistrimin e vitit 1467 Kruja ka pasur 154 shtëpi dhe 22 fshatra të braktisur. Të krishterët qenë të detyruar të paguanin taksën e tokës, e cila ishte 50 akçe, por me ndërrimin e fesë ata përjashtoheshin nga kjo taksë. Popullsia ushtronte zanate të ndryshme: hekurpunues, argjilpunues, armëtar, regjës lëkurësh etj. Prej vitit 1806 deri në shpalljen e pavarësisë Kruja varej nga Sanxhaku i Durrësit. Pas shpalljes së Pavarësisë regjistrimi i parë i popullsisë u bë në vitin 1918. Në atë kohë Kruja popullohej nga 13190 banorë të cilët jetonin: në lagjen Kala kishte 324 shtëpi me 1354 banorë, ndërsa Varoshi kishte 557 shtëpi me 2557 banorë. Më 1940 italianët bënë regjistrimin e popullsisë së Krujës dhe rezultoi se qenë 846 familje me 4780 banorë. Sipas përbërjes fetare popullsia ndahej: myslimanë 17237, katolikë 4977 dhe ortodoksë 8 vetë. Fiset autoktonë të Krujës janë: Kakuli, Baruni, Silta, Zhili dhe Skura.(21)

EPISKOP ANDONI

Episkop Andoni ka lindur në Tiranë në vitin 1969. Ai e ka origjinën nga një familje bektashiane. Në vitet 1988-1990 studioi në Akademinë Ushtarake, të cilën nuk arriti ta përfundonte. Pas takimit me disa misionarë ungjillorë në verën e vitit 1991 u konvertua në krishterim. Në vitin 1992, pasi përfundoi një kurs biblik, u bë lider i grupit të Vëllazërisë së Dishepujve të Krishtit.



Interesi për fenë ortodokse iu shtua në vjeshtën e vitit 1994 në një mbjedhje të misionarëve ungjillorë në Shqipëri, ku ishin ftuar një grup të rinjsh ortodoksë të kryesuar nga Atë Luka Veronis. Në prill të vitit 1995 Andoni u pagëzua në Katedralen e Ungjillëzimit në Tiranë. Menjëherë pas pagëzimit filloi të aktivizohet si përkthyes i anglishtes në seminarin teologjik të Durrësit, ndërsa me fillimin e vitit shkollor 1996 filloi studimet në Akademinë Teologjike, ku ra në kontakt me dekanin, Mitropolitin e Korçës Joanin. Gjatë viteve të studimeve e tërhiqnin leksionet që flisnin për jetën murgjërore. Për të përjetuar më thellë njohuritë e marra rreth monakizmit, në verën e vitit 1996 vizitoi manastiret e Malit Athos dhe në vijim qëndroi ca kohë në manastirin e Ardenicës, i cili në atë kohë ishte fidanishtja e përgatitjes së jetës monakale në Shqipëri. Gjithashtu Andoni aktivizohej me grupet e katekizmit, të cilët predikonin nëpër fshatra dhe qytete të ndryshme anembanë Shqipërisë. Vite më vonë Andoni duke iu përgjigjur thirrjes së Imzot Joanit vajti disa muaj në Mitropolinë e Korçës. Gjatë kësaj kohe vendosi që të ndjekë rrugën murgjërore dhe në vijim studioi në Universitetin Kombëtar “Kapodistria” të Athinës, në degën e teologjisë sociale. Në 21 nëntor të vitit 2006 në Kishën Katedrale “Ungjillëzimi i Hyjlindëses”, në Tiranë, Arkimandrit Andoni u dorëzua në gradën episkopale nga Kryeepiskopi Anastas, Hirësi Ignati, Hirësi Joani, Hirësi Dhimitri dhe Hirësi Nikolla.



20) - Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006, faqe 155-156.
21) - Baki Dollma, Popullimi i Krujës dhe dyndjet e krutanëve në zonën e Himarës, Sot, 18 tetor 2005, faqe 16-17.

[Albo]

EPISKOPATA E AMANTIAS

Amantia u themelua në fund të shekullit V para Krishtit. Ajo ndodhet në një kodër dhe është e fortifikuar me mure. Rrënojat e qytetit antik gjenden pranë fshatit të sotëm Ploc, në krahun e djathtë të lumit Shushica në rrethin e Vlorës. Amantia ishte qendra e një bashkësie ekonomike, shoqërore dhe politike që njihej me emrin grek Koinonoi (lidhja) dhe kishte një shtrirje gjeografike përgjatë luginës së Shushicës deri në Borsh. Gjithashtu në të përfshihej bregdeti i Vlorës që nga lugina e Nartës e deri në Ujin e Ftohtë. Në të përfshiheshin qytetet e Aulonës (Triporti) dhe Kaninës (Throni). Qendra të tjera qenë Olimpia (Mavrova), Dukaj, Cerja, Borshi etj. Amantia ishte qyteti kryesor i Koinonit.(22) Në shekullin III para Krishtit qyteti u forcua ekonomikisht dhe nxori monedhat e tij të para. Arkeologët që zbuluan Amantian ishin Frano Prendi, Hasan Ceka dhe Skënder Anamali. Ata udhëhoqën gërmimet që nisën në vitin 1949 deri në 1956. Gërmimet zbuluan gjurmët e një prej qyteteve të rëndësishme të antikitetit. Përveç mureve rrethuese të Akropolit dhe portave të qytetit, janë zbuluar edhe stadiumi, tempulli i Afërditës, nekropoli me varret monumentale, kisha e ndërtuar në shekullin I pas Krishtit etj. Stadiumi i Amantias është ndërtuar mbi një kodër me lartësi 600 metra nga niveli i detit dhe është një rast unik në Ballkan që një monument antik, që ka shërbyer si mjedis sportiv të ndërtohet në një lartësi të tillë. Vetëm tri anë të stadiumit kanë pasur shkallë, ndërsa pjesa veriore ka shërbyer si pikë hyrëse e sportistëve. Pista e stadiumit të befason me mënyrën si rrjedhin ujërat. Stadiumi është ndërtuar në shekullin III para Krishtit dhe ka shërbyer si mjedis sportiv. Pista e stadiumit është 184,8 metra e gjatë dhe 12,25 metra e gjerë. Stadiumi ka pasur një kapacitet prej 300 vendesh.(23) Amantia përmendet si qendër e rëndësishme episkopale në shekullin V. Ndërtimet në kalanë e qytetit u kryen në kohën e perandorit Justinian. Në vendin e quajtur “Lëmi i Peçit” gjenden rrënojat e një kishe paleokristiane e tipit bazilikë trinefëshe. Kisha përbëhet nga naosi, i cili ndahet nga tre nefa ku ai i qendrës është më i gjerë. Përsa i përket kohës së ndërtimit mendohet shekulli V pas Krishtit.(24)

EPISKOP NATHANAILI

Hirësi Nathanail Agjioriti, ka lindur në vitin 1957, në Trikalla të Greqisë. Shumë herët u bë murg në Manastirin e Lavrës së Madhe, në Malin e Shenjtë. Studioi në Akademinë Athonite dhe më pas u arsimua në Universitetin Aristoteli të Selanikut. Hirësi Nathanaili ka punuar rreth 20 vjet në Mitropolinë e Gjirokastrës, duke predikuar fjalën e Perëndisë, duke pagëzuar e kryer Misteret e Shenjta deri në fshatrat më të thella. Ai e flet shumë mirë gjuhën shqipe dhe me përkushtimin e tij ka fituar respektin e besimtarëve.(25)






22) - Gëzim Llojdia, Ilirjan Gjika, Amantia, marrëdhëniet e saj me qendrat e tjera, Metropol, Tiranë 1 Tetor 2007.
23) - Gëzim Llojdia, Stadiumi i Amantias, një ndërtim nga më të rrallat në Ballkan, 55, 10 prill 2007, faqe 7.
24) - Aleksandër Meksi, Kisha paleokristiane në qytetin e Amantias, Albania, 7 shtator 2007, faqe 21.

[Albo]

EPISKOPATA E BYLISIT

Qyteti antik i Bylisit gjendet në pllajën e një kodre pranë fshatit Hekal. Bylisi kishte pesë bazilika paleokristjane dhe kishën katedrale, teatrin, stadiumin, dy shëtitore, depozitën e ujit, banjat publike etj. Teatri ka pasur një kapacitet ptej 7500 spektatorësh, gjë që tregon për numrin e madh të popullatës që banonte në atë qytet. Ndërsa përmasat e kishës katedrale vërtetojnë se ka qenë qendër e rëndësishme episkopale.(26) Rreth shekullit V Apolonia filloi të braktisej dhe rezidenca episkopale u zhvendos në qytetin e Bylisit. Në vitin 458 u fronëzua episkopi Filohar, i cili mori titullin Episkop i Bylisit. Bylis në atë kohë ka qenë qyteti më i madh i Ilirisë së Jugut. Qyteti zinte një sipërfaqe prej 30 hektarësh dhe ishte rrethuar rrethuar nga murre të lartë. Bylis ndahej në tre zona, ajo për banim zinte rreth 20 hektarë, më pas vinte Agora, ku gjendej tregu dhe sheshi kryesor i qytetit. Pjesa e tretë prej 6 hektarësh gjendej në pjesën juglindore të qytetit dhe shërbente për strehimin e popullsisë në rast lufte.(27)

Gjatë mesjetës qyteti i Bylisit u shkatërrua dhe rezidenca episkopale u zhvendos në Ballsh. Jetëgjatësinë e saj episkopata e Bylisit e pati nga shekulli V deri në shekullin XII. Në Bylis punimet në murret rrethuese i drejtoi arkitekti i Justinianit, Viktorini, i cili përmendet në një sërë mbishkrimesh. Në rrënojat e bazilikës paleokristiane të Ballshit arkeologu Skënder Anamali ka zbuluar katër mbishkrime të skalitura në gur, të cilat janë marrë nga rrënojat e qytetit antik të Bylisit.

1. O i huaj, mos hiq shikimin tënd nga bukuria e Bylisit, në murret rrethuese, dikur krejt të rrënuara, tani na i rindërtoi Viktorini guximtar.

2. Me providencën e Perëndisë dhe të Hyjlindëses Virgjëreshë, duke i shërbyer drejt qëllimit e mënyrave të veprimit të Justinianit, sundimtarit shumë të fuqishëm që ngriti kështjellat e Myrisë, Skythisë e territorit të Ilirikut, si dhe të Trakisë, vetë Viktorini njeri me aftësi strategjike i ndërtoi me përvuajtëri e devocion murret rrethuese të Bylisit.

3. S’ankohem më e nga barbarët s’kam frikë, sepse gjeta te Viktorini i Madh një që më ndërtoi me duart e tij.

4. Kurrë s’do ti dorëzohet hendeqeve të harrimit, emri i Justinianit shumë të fuqishëm, as koha e gjatë e pallogaritshme, duke ikur, s’do ti mbulojë dot mundimet e Viktorinit virtytet e të cilit janë ngritur lart me mburrje.

Nga mbishkrimet e mësipërme del qartë se Viktorini ka bërë vetëm rindërtimin e murreve të Bylisit. Viktorini ka qenë arkitekt i njohur për fortifikimet ushtarake.(28) Zbulimet arkeologjike vërtetojnë se Bylisi ka qenë qendër e rëndësishme episkopale. Gjatë shekujve V-VI në Bylis u ndërtuan pesë bazilika. Zbuluesi i tyre është arkeologu Skënder Muçaj. Vlen të përmendet bazilika B e Bylisit, e cila ka qenë kishë peshkopale. Duke u nisur nga përmasat (94 x 40 m) kisha nxinte një numër të madh besimtarësh. Kisha është ndërtuar më gurë gëlqerorë të lidhur me llaç, ndërsa për ndërtimin e dritareve janë përdorur tullat. Dyshemeja e kishës ka qenë e shtruar me mozaikë të punuar me gurë kubikë dhe copa xhami. Midis mozaikëve bie në sy ai ku paraqiten dy peshkatarë. Njëri qëndron më këmbë dhe tërheq rrjetën me peshq dhe tjetri qëndron ulur dhe tërheq kallamin, grepi i të cilit ka zënë një peshk.(29)

Me materialet e kishave të Bylisit u ndërtua bazilika e Shën Mërisë e Ballshit. Kisha katedrale është e tipit bazilikal trenefëshe me absidë gjysëmrrethore. Brenda absidës gjendet një podium me tri shkallë. Në mozaikun e dyshemesë së një kishe tjetër në Bylis është zbuluar një mbishkrim “Paktianos”, i cili është gdhendur mbi një shtyllë monolite prej mermeri të bardhë. Paktianoi duke iu lutur Zotit së bashku me gruan e tij Agllaia dhe të bijën Pakta, ia kushtojnë këtë kishë Shën Andreas.(30)

EPISKOP ASTI

Hirësi Asti Bakallbashi ka lindur në vitin 1974, në Durrës. Ai rrjedh nga një familje shpresëtare ortodokse. Që në çastet e para të ringritjes së Kishës u pagëzua dhe filloi të kontribuonte në rininë ortodokse. Ishte pedagogu i Historisë së Krishtërimit, Teodor Papapavli që ia rekomandoi Kryeepiskopit Anastas për tu pranuar në seminarin teologjik.



Për 10 vjet studioi me bursë të akorduar nga Kryeepiskopata në Akademinë Teologjike të Shën Vlashit dhe në vijim në fakultetin teologjik të Universitetit Aristoteli, të Selanikut. Ndërkohë është në përfundim të studimeve pasuniversitare. Pas studimeve, në vitin 2003 u dorëzua hierodhiakon nga Kryeepiskopi Anastas, ndërsa në vitin 2009 u dorëzua në gradën priftërore dhe mori ofiqin e arkimandrit. Ai ka ofruar me përkushtim shërbimin e tij si katekist, si pedagog i Akademisë Teologjike në Shën Vlash dhe bashkëpunëtor në Qendrën Studentore në Tiranë.(31)





25) - Dy episkopë të rinj në Kishën Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Ngjallja, janar 2012, faqe 12.
26) - Irena Mërtiri, Bylis, qyteti antik pas 10 shekujsh, Metropol, 30 prill 2007, faqe 18-19.
27) - Ilirjan Gjika, Bylinët, Standard, 30 maj 2011, faqe 18-19.
28) - Moikom Zeqo, Hulumtime Arkeologjike, Albanopol, Tiranë 2009, faqe 134-135.
29) - Ilirjan Gjika, Bylisi i Ilirisë, Ymeraj, Fier 2011, faqe 29-31.
30) - Koco Zheku, krishtërimi në Shqipëri gjatë shekujve V-VI, Ngjallja, mars 1994, faqe 9.
31) - Dy episkopë të rinj në Kishën Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Ngjallja, janar 2012, faqe 12.

[Albo]

SHTOJCË

RAPORTET FETARE

Shqipëria ka një popullsi prej 3,490,000 banorësh, e cila përbëhet nga gegët në veri të vendit dhe toskët në jug. Myslimanët janë të përqendruar kryesisht në pjesën qendrore të vendit, otrodoksët në pjesën jugore dhe katolikët në atë veriore. Ndonëse nuk ka statistika të sakta mbi pjesëmarrjen e popullsisë në shërbesat fetare, gjithsesi mendohet se 40 për qind e popullsisë ushtrojnë njerin nga besimet që përmendëm më sipër.(1)

Në vitin 1922 nga regjistrimi që iu bë popullsisë rezultonte që myslimanët përbënin 74 për qind të popullsisë, ortodoksët 18 për qind dhe katolikët 8 për qind. Në atë kohë Shqipëria kishte 1.180.500 banorë, prej të cilëve 826.000 qenë myslimanë, 212.500 ortodoksë dhe 142.000 ishin katolikë. Popullsia myslimane qe e ndarë në dy grupime: rreth 600.000 përbëhej nga sekti synni dhe 220. 000 prej bektashinjve.(2)

Në vitin 1927 sipas satistikave kemi këto të dhëna: Myslimanët sunitë dhe bektashinj qenë 67,5%, ortodoksët 22,3% dhe katolikët 10%.

Në vitin 1931 Mbreti Zogu I provoi të bënte një regjistrim të popullsisë ku të shënohej edhe përkatësia fetare, por pati mjaft reagime e kundërshtime. Kështu Mbreti Zogu I e ndërpreu regjistrimin, pa u këshilluar me ata, të cilët ia kishin sugjeruar një gjë të tillë.

Në vitin 1942 nga regjistrimi që bënë autoritetet italiane rezulton: myslimanë 68,9%, ortodoksë 20,7% dhe katolikë 10,3%.

Në vitin 1949 Enver Hoxha në një bisedë sekrete me Stalinin ndërmjet të tjerash disktuan edhe për raportet fetare në Shqipëri. “Shoku Stalin e pyet Enverin nëse ka shumë ortodoksë në Shqipëri, si dhe njerëz me fe të ndryshme nga ajo e myslimanëve”. Në përgjigjen e tij shoku Enver e sqaron se ortodoksët në Shqipëri përbëjnë 30-35 për qind të popullsisë, ndërsa katolikët 10-15 për qind.(3)



Nga këto të dhëna arrijmë në përfundimin se Enver Hoxha i njihte mirë statistikat e popullsisë, sepse në vitet e diktaturës komuniste sigurimi i shtetit regjistronte çdo gjë me saktësi. Çdokush do ta besonte se diktatori këto shifra i ka të sakta, sepse askujt nuk do t‘i shkonte në mendje që të gënjente Stalinin, i cili interesohej për popullsinë ortodokse sepse dikur kishte qenë seminarist.(4)

Zëra për një regjisrim të popullsisë sipas përkatësisë fetare ka pasur edhe pas viteve 1990, por askush nuk ka guxuar të ndërmarrë një nismë të tillë, e cila do të cënonte paqen sociale.(5)

Sipas raportit të “CIA Factbook” për vitin 2005, në Shqipëri grupimin më të madh fetar e përbëjnë myslimanët, të cilët sipas statistikave janë rreth 65 për qind e popullsisë. Komuniteti ortodoks numëron rreth 25 për qind të popullsisë dhe pjesa tjetër prej 10 për qind janë katolikë.

Në nëntor 2006 INSTAT publikoi shifrat: Popullsia që banon në territorin e Republikës së Shqipërisë është 3 milionë e 149 mijë banorë, prej të cilëve 51.9 për qind jetojnë në fshat dhe 48.1 për qind banojnë në qytet. Këto shifra tregojnë se popullata fshatare po lëviz drejt qyteteve. Në zonat rurale jetojnë 1 milionë e 636 mijë banorë, ndërsa në qytet jetojnë 1 milionë e 513 mijë banorë. Dihet që para viteve 1990 rreth 60 për qind e popullsisë së Shqipërisë jetonte në fshat. Popullsia që jeton në qytet frekuenton regullisht institucionet fetare, sepse pothuajse ne çdo qytet të Shqipërisë janë ngritur mjaft kisha dhe xhami të reja e komode, ndërsa popullsia fshatare ka më tepër vështirësi. Këtë fakt e diktojnë punët e ditës në bujqësi, dalja të dielave në pazar për të shitur produktet blegtorale e bujqësore, largësia e objekteve të kultit nga banesat etj.

Në vitin 2011 të dhënat e Censusit tregojnë se besimtarët myslimanë janë 56,70%, ata katolikë 10,03%, ndërsa ortodoksët 6,75%. Rezultatet e Censusit e tregojnë shumë të pakët numrin e besimtarëve ortodoksë. Ky fakt është pritur me indinjatë nga besimtarët ortodoksë, të cilët duke u mbështetur në regjistrat kishtarë e dinë se numri i tyre është shumë herë më i madh. Me anën e regjstrave të pagëzimeve, të kurorëzimeve etj, vërtetohet saktë sa është popullsia ortodokse. Sipas të dhënave të regjistrave të 460 famullive ortodokse rezulton se numri i të krishterëve ortodoksë është mbi 24%. Pra mungon rreth 17% e popullsisë ortodokse. Të dielën më datën 9 dhjetor 2012 besimtarët e pranishëm në Katedralen “Ngjallja e Krishtit” në Tiranë nënshkruan disa pyetësorë, për të vënë në dukje parregullsitë e Censusit. Pyetësorë të tillë janë plotësuar edhe nëpër kishat ortodokse të mbarë vendit. Këshilli Kishtar Kleriko-laik i KOASH-it me anën e një deklarate, e cila mban datën 17 dhjetor 2012 i kundërshtoi hapur të dhënat e Censusit të vitit 2011 të bërë nga INSTAT, duke i cilësuar si veprime të qëllimshme, të cilat minojnë harmioninë dhe bashkekzistencën fetare në vend.(6)

Në Shqipëri ekziston një numër i konsiderueshëm njerëzish, të cilët nuk kanë bindje fetare dhe nuk frekuentojnë kishat dhe xhamitë, prandaj kjo kategori nuk mund të grupohet në asnjë fe. Gjithashtu edhe fëmijët që kanë lindur nga martesat e përziera nuk mund të vendosen në mënyrë komode në një kategori të caktuar fetare. Nga të gjitha sa thamë mësipër arrijmë në konkluzionin se laiciteti i shtetit shqiptar është një faktor shumë i rëndësishëm. Çdo instrumentalizim i përbërjes fetare për qëllime politike është i rrezikshëm, sepse shkakton tensione. Balanca që ekziston ndërmjet komuniteteve fetare në Shqipëri si dhe harmonia me grupimet jofetare është një faktor që nuk duhet cënuar në asnjë mënyrë.




1) - Shqipëria dhe gjendja e lirive fetare, Korrieri, 11 tetor 2002, faqe 8.
2) - Olimbi Velaj, Shqipëria, më 44 me 300 priftërinj, më 92 vetëm 30, Metropol, 2 nëntor 2006, faqe 8.
3) - Një kontribut i ri për raportet fetare në Shqipëri, Ngjallja, tetor 2000, faqe 12.
4) - Riçard Vurmbrand, Përgjigje Biblës së Moskës, faqe 69.
5) - Fiqiri Sejdiaj, Çfarë është prishur mund të ribëhet, Koha Jonë, 20 qershor 2002, faqe 12-13.
6) - Deklaratë Zyrtare e Këshillit Kishtar Kleriko-laik të KOASH-it, Kërkim, Nr. 10, faqe 131-135.

[Albo]

PERIODIKËT E K.O.A.SH-it

Më 1 mars 1930 doli numri i parë i revistës së përdyjavshme “Kisha Ortodokse Shqiptare”. Kjo revistë botohej në qytetin e Korçës, sepse në atë kohë ishte rezidenca e Kryesisë së Kishës. Me transferimin e zyrave të Kryesisë së Kishës nga Korça në Tiranë më 27 korrik të vitit 1930 revista u botua përsëri, por me emrin “Kisha Kombëtare”. Administrator-Redaktor i kesaj reviste ishte V. Xhaxhka. Këtë rradhë ishte revistë e përjavshme dhe botohej në shtypshkronjën “Dielli” në Tiranë. Në vitin 1933 Seminari Kombëtar “Apostull Pavli” nxori revistën e përdyjavshme “Predikimi”, e cila shtypej në shtypshkronjën “Gutenberg” në Tiranë. Kryeredaktor i kësaj reviste ishte Dhimitër Beduli, i diplomuar në Seminarin e Besarabisë, ndërsa përgjegjës ishte Kryesekretari i Mitropolisë Kristo Camberi. Nga artikujshkruesit kruesorë të revistës “Predikimi” mund të përmendim teologët Dhimitër Beduli, Irine Banushi, Theofan Popa, Mihal Ekonomi etj. Kohëzgjatja e kësaj reviste ishte shtatë vjet. Në mars të vitit 1940 K.O.A.Sh-i botoi revistën e përmuajshme “Jeta Kristiane”. Kjo revistë shtypej në shtypshkronjën “Gutenberg” në Tiranë. Drejtor Përgjegjës i kësaj reviste ishte Kryedhjakon Petro Doçi. Revista “Jeta Kristiane” u botua deri më tetor të vitit 1944.(7)

Skedarët e Bashkëngjitur 184406

Në muajin tetor 1992 doli numri i parë i gazetës “Ngjallja”. Kjo gazetë botohej me bekimin e Fortlumturisë së Tij, Kryeepiskopit Anastas. Kryeredatori dhe artikullshkruesi kryesor i gazetës ishte teologu Dhimitër Beduli, i cili në numrin e parë shkruante: “Gazeta “Ngjallja” do të jetë një organ shpirtëror. Në çdo numër të saj, ajo do të botojë artikuj e studime të shkurtra teologjike nëpërmjet të cilëve i krishteri ortodoks do të marrë njohuritë më të domosdoshme mbi parimet e larta ungjillore lidhur me jetën, me familjen, shoqërinë, me kombin etj. Gazeta nëpërmjet artikujve nuk do të pushojë të vërë në dukje dashurinë, tolerancën, harmoninë që duhet të karakterizojë jo vetëm besimtarët ortodoksë, por të gjithë popullin shqiptar dhe nuk do të pushojë së ndikuari në zbutjen e mërive të krijuara në gjirin e shoqërisë tonë gjatë kohës së kaluar. Kisha jonë Ortodokse Autoqefale, besnike në traditat e saj fetaro-kombëtare, do të vazhdojë edhe nëpërmjet gazetës “Ngjallja” të kontribuojë në bashkëpunimin vëllazëror dhe me komunitetet e tjera fetare të vendit, në ringjalljen shpirtërore të popullit tonë. Zoti na ndihmoftë”.(8)

Pas fjetjes së Dhimitër Bedulit, kryeredaktor i “Ngjalljes” u bë Thoma Dhima. Gjithashtu botohet edhe revista “Gëzohu” kryeredaktor i së cilës është shkrimtari Gaqo Bushaka. Akademia Teologjike e Shën Vlashit boton gazetën “Fjala”, ku autori i këtij libri ka qenë kryeredakror për disa vjet. Nën kujdestarinë e Mitropolitit të Korçës, Imzot Joanit që nga vera e vitit 2000 botohet revista “Tempulli”, e cila quhet ndryshe si revista e intelektualëve ortodoksë korçarë. Promovimi i numrit të parë të Tempullit u zhvillua më 27 korrik 2000, në një nga sallat e bibliotekës Thimi Mitko të qytetit të Korçës. Revista boptohet në Shtypshkronjën Kotti.(9)

Gjithashtu rinia ortodokse boton revistën “Kambanat”. Më një janar 2009 doli numri i parë i revistës Kërkim, e cila është revistë periodike dhe trajton tema shkencore, teologjike, kulturore dhe aktualitet nga jeta e kishës dhe e komunitetit. Revista Kërkim qarkullon çdo katër muaj dhe mirëpret studime dhe artikuj me interes fetar dhe shoqëror. Redaktor përgjegjës i revistës është dhjakon Teodor Bendo.

Shtypshkronja “Ngjallja”. Më 1 shkurt 1994 në godinën e re të Kryepiskopatës së Hirëshme u montua shtypshkronja “Ngjallja”, e cila u sigurua me fondet e Kryeepiskopit Anastas. Në këtë shtypshkronjë shtypen librat e K.O.A.Sh-it, gazeta e përmuajshe “Ngjallja”, revista për fëmijë “Gëzohu”, revista rinore “Kambanat”, revista “Kërkim”, kalendarët kishtarë etj.




7) - Kristofor Beduli, Botimet periodike të kishës sonë, Ngjallja, tetor 1998, faqe 3,4.
8) - Dhimitër Beduli, Jo vetëm mjet i thjeshtë informativ, Ngjallja, tetor 1992, faqe 2.
9) - Tempulli, si një realitet, Ngjallja, shtator 2000, faqe 4.

[Albo]

RADIO NGJALLJA

Radio “Ngjallja” i ka fillimet në vitin 1998. Në fillim programi i Radios “Ngjallja” ishte tri orë, nga 16.00-19.00. Me shumë përpjekje, sigurisht dhe me ndihmën e bashkëpunëtorëve, u arrit që në gjashtmujorin e dytë të vitit 2001 programii radios të bëhej 24 orë. Kjo ishte një punë e madhe dhe duhej sakrifikuar shumë nga koha e lirë, por isha i bindur se Perëndia do të ma shpërblente një ditë. Emocione të mëdha kam përjetuar kur më thirri Kryeepiskopi Anastas në zyrë dhe më komunikoi se do të kem përgjegjësinë e drejtimit të radios. Më datën 10 shkurt 2001 vajta me Gaqo Bushakën në radio, ku në prani të personelit më prezantoi si drejtor të radios “Ngjallja”. Ishte një përgjegjësi e madhe për mua që do të vazhdoja punën e nisur prej mikut tim të paharrueshëm Agim Papaproko, i cili ndërroi jetë më 21 mars të vitit 2001. Me Agim Papaprokon kam pasur marrëdhënie të shkëlqyeshme gjatë gjithë kohës që kam punuar në Radion “Ngjallja”. Agimi hodhi themelet e radios duke përkrahur dhe inkurajuar të rinjtë. Me përvojën e tij prej profesionisti më ka ndihmuar shumë në hapat që hidhja në fushën e gazetarisë. Kur organizoheshin seminare ose trajnime në Institutin e Medias, Agimi më dërgonte mua, sepse ai nuk kishte se çfarë të mësonte nga ata që dikur i kishte pasur nxënës në Radio Tirana, ku për gati 30 vjet kishte qenë drejtor i saj.

Programi i Radios “Ngjallja” për 6-mujorin e dytë të vitit 2002 ishte 24 orë në ditë me emisione të folura dhe pjesa tjetër muzikë. Programet e folura janë transmetouar prej orës 8:00 deri në orën 20:00. Në vazhdim ka pasur ritransmetime programesh. Muzika që ka transmetuar Radio “Ngjallja” përbëhej kryesisht nga muzika simfonike, vokale e operistike dhe popullore shqiptare, si dhe muzikë kishtare.



Emisionet e folura përbëheshin nga: 1-Emisionet informative, ku janë përfshirë lajmet, radio-kronikat, radio- reportazhet etj. Programi i Radios “Ngjallja” ka synuar në kultivimin e vlerave më të mira morale e shpirtërore të dëgjuesve, në respektimin e të drejtave themelore të njeriut. Informacionet e Radios “Ngjallja” kanë pasqyruar në mënyrë objektive dhe të paanshme ngjarjet. Informacioni ka qenë i shumllojshëm, me karakter politik, social e kulturor. 2-Emisionet historike kanë synuar në edukimin e dëgjuesve me traditat e popullit tonë dhe me vlerat shpirtërore të trashëguara brez pas brezi. 3-Emisionet social-kulturore kanë karakter edukativ dhe kanë synuar rritjen e nivelit kulturor të dëgjuesve, shtimin e njohurive të tyre në fushën e artit, kulturës popullore etj. 4-Emisionet e fëmijëve kanë synuar zgjerimin e horizontit të fëmijëve, edukimin e tyre me dashurinë për mësimet, prindërit dhe edukatorët. Dita e fundit që kam qenë në radio është data 20 nëntor 2002 kur i bëra dorëzimet zonjës së nderuar Luljeta Pjetri, e cila kishte tre muaj që përpiqej me mish e me shpirt të studionte në Akademinë Teologjike pa shkëputje nga puna. Gjithsesi me zotësinë e saj i bindi të gjithë se e zotëronte teologjinë ortodokse, madje ka dhënë edhe prova bindëse për këtë.

[Albo]

SHOQATAT FETARE

Shoqata Vëllezërit mbë Krishtin u krijua në qytetin e Korçës, më 1940. Qëllimi i shoqatës ishte: Plotësimi i porosive të Krishtit sipas Dhiatës së Re si dhe bamirësi të ndryshme. Në përbërje të shoqatës kishte edhe figura të njohura si Mitrofori atë Vasil Marko, dr. Leonidha Naçi, prof. Spiro Konda etj. Shoqata kishte anëtarët e korit të Shën Gjergjit, të cilët meshonin dhe njëkohësisht zhvillonin aktivitetin bamirës të kishës. Ndër anëtarët e kësaj shoqate të krishterë mund të përmendim: Sotir Tërova, Kiço Raci, Taqo Plaku, Sterjo Krushova, Maqo Guri, Taqo Stamuli, Vanthulla Sinica, Katina Tërpini, Parashqevi Cico, Persefoni Treni, Fani Poçari, Llazi Jarazi, Stavri Tira, Petraq Dimço, Josif Dhamiano, Guri Kotnani, Spiro Tërpini, Dhionis Furxhi, Kiço Panariti, Argjir Papavangjeli, Berta Naumi, Todi Dardha, Andrea Adhami, Jorgji Papailia, Minella Preveza, Atë Sotir Leka, Stavrofor Thoma Shkurti, Atë Kristo Katundi, Atë Thanas Grapshi, Atë Mihallaq Tërova, Sotir Tërpini, Kristaq Treska, Dhimitër Leka, Dhimitër Mano, Petraq Turtulli, Sotiraq Asllani, Petrqa Joga, Atë Petro Janaqi, Andrea Cico etj. Në vitin 1944 Shoqata Vëllezërit mbë Krishtin çeli shkollën e të verbërve, e cila u vendos në shtëpinë e Dhimitër Kostandinit.(10)

Lidhja e teologëve dhe e seminaristëve të K.O.A.Sh-it u themelua më një korrik të vitit 1945. Qëllimi kryesor i kësaj Lidhjeje ishte që të kontribuonte në përparimin dhe lartësimin e Kishës Ortodokse Autoqefale. Në kryesinë e lidhjes u zgjodhën: Sotir Kanxheri, Dhimitër Beduli, Ilia Stavre, Vlash Semini dhe Arkile Kondi. Kryesia zgjodhi si kryetar të lidhjes teologun Theofan Popa. Lidhja e teologëve dhe e seminaristëve të K.O.A.Sh-it hartoi statutin dhe rregulloren e saj dhe ligjëroi stemën e vulën. Qendra e lidhjes ishte në Tiranë, por u krijuan degë nëpër rrethe si në Durrës, Korçë, Shkodër etj. Me vendimin e Gjykatës së Tiranës datë 19 shtator të vitit 1945, Lidhja e teologëve dhe e seminaristëve të K.O.A.Sh-it u ligjërua zyrtarisht. Kryesia e lidhjes më 24 shtator 1945 i shkroi Sinodit të Shenjtë për synimet e saj. Lidhja e teologëve dhe e seminaristëve të K.O.A.Sh-it pikëpamjet e saj i shfaqi në broshurën me titull “Ç’është dhe çfarë kërkon Lidhja e teologëve dhe e seminaristëve ortodoksë”.(11)

Lidhja e intelektualëve ortodoksë. Kryeepiskopi Anastas që në ditët e para të misionit të tij apostolik në Shqipëri i kushtoi vëmendje të veçantë afrimit të intelektualëve pranë kishës.

Më 21 qershor 1994 në Katedralen e Ungjillëzimit në Tiranë, Kryeepiskopi Anastas zhvilloi takimin e parë me 150 intelektualë ortodoksë të qytetit, ku u foli për arritjet e kishës, duke kërkuar kontributin e tyre në forcimin dhe konsolidimin e K.O.A.Sh-it. Gjithashtu në takimin e parë u diskutua që të formohet Lidhja e Intelektualëve Ortodoksë.(12)

Më 2 nëntor 1994 rreth 300 intelektualë ortodoksë u grumbulluan në Kishën e Ungjillëzimit. Kryeepiskopi Anastas u foli të pranishmëve për “Kuadrin juridiko-kanonik të Kishës sonë”. Përveç intelektualëve kryeqytetas kishin ardhur përfaqësi nga Korça, Durrësi, Berati, Shkodra etj. Në fund të takimit Kryeepiskopi theksoi se këto takime do të përsëriteshin të mërkurën e parë të çdo muaji.

Më 7 dhjetor 1994 në Kishën Katedrale të Ungjillëzimit të Hyjlindëses në Tiranë, Kryeepiskopi Anastas mbajti ligjëratën: “Të drejtat e njeriut në traditën ortodokse”. Kjo ligjëratë përkonte me ditën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut.(13)

Më 1 shkurt 1995 në Kishën e Ungjillëzimit në Tiranë, në kuadër të takimeve me intelektualët ortodoksë, Kryeepiskopi Anastas trajtoi ligjëratën: “Dinamika e një ndryshimi të vazhdueshëm, sipas mendimit të Tre Hierarkëve”.(14)



Më 1 mars 1995 në Katedralen e Ungjillëzimit në Tiranë, Kryeepiskopi Anastas trajtoi kumtesën: “Tradita dhe vizioni i bashkëjetesës së komuniteteve fetare në Shqipëri”. Fortlumturia e Tij, i porositi intelektualët që të marrin pozita përgjegjësie dhe inisiativa, të vënë në përdorim dijet, përvojën dhe autoritetin e tyre në përpjekjen përtëritëse të kishës sonë.(15)

Më 5 prill 1995 u zhvillua takimi me intelektualët ortodoksë. Kësaj radhe Kryeepiskopi Anastas mungonte për arsye shëndetësore dhe ligjërata u mbajt prej teologut Dhimitër Beduli, i cili foli rreth temës: “Ortodoksia dhe karakteristikat e saj”. Në përfundim të takimit të pranishmit i dërguan një telegram Kryeepiskopit Anastas, me anën e së cilit i uronin shërrim të shpejtë.(16)

Më 3 maj 1995 në Katedralen e Ungjillëzimit në Tiranë, Kryeepiskopi Anastas zhvilloi takimin me intelektualët ortodoksë gjatë së cilit mbajti ligjëratën me temë: “Vizioni dhe baza e bashkëpunimit paqësor të komuniteteve fetare në Shqipëri”.(17)



Më 12 dhjetor 2002 para një auditori me intelektualë dhe të rinj ortodoksë, në Katedralen e Ungjillëzimit në Tiranë, Kryeepiskopi Anastas mbajti ligjëratën me temë: “Globalizmi dhe Ortodoksia”.(18)

Më datën 13 shkurt 2003 Kryeepiskopi Anastas në kuadër të ciklit të takimeve me intelektualët dhe të rinjtë ortodoksë mbajti kumtesën: “Të drejtat e njeriut dhe Ortodoksia”. Në përfundim të takimit Kryeepiskopi Anastas u dha të pranishmëve lajmin e gëzueshëm të aprovimit të vendimit për ndërtimin e Katedrales Ortodokse në qendër të Kryeqytetit.(19)

Më datën 4 mars 2004 Kryeepiskopi Anastas mbajti ligjëratën: “Pjesëmarrja e përhershme e besimit të krishterë në ndërtimin e Evropës”. Pjesë e takimit qenë edhe himnet e kënduara nga kori i Radios “Ngjallja”.

Më 30 qershor 2013 nën drejtimin e Kryeepiskopit Anastas u zhvillua mbledhja e parë e grupit nismëtar për themelimin e “Lidhjes së Intelektualëve Ortodoksë të Shqipërisë”. Mbledhja u zhvillua në sallën e shkollës “Protagonistët”. Pararendësi i themelimit të “Lidhjes së Intelektualëve Ortodoksë” është 83- vjeçari Niko Zherdi, i cili në bashkëpunim të ngushtë me prof. Ilia Telon, prof. Pirro Priftin, Evanthia Kotten dhe Teodor Kotten përgatitët statutin e lidhjes.



Në nenin 3 të statutit theksohet se “Lidhja e Intelektualëve Ortodoksë” ka si qëllim bashkimin dhe nxitjen e ortodoksëve për pjesëmarrje aktive në jetën e kishës. “Lidhja e Intelektualëve Ortodoksë” është krijuar sipas Nenit 54 të Statutit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, i cili thotë: “Në Kryepiskopatë dhe në Mitropolitë mund të krijohen, me iniciativën e drejtuesve lokalë dhe me miratimin e Sinodit të Shenjtë Lidhje: e Grave Orthodhokse, e Rinisë Orthodhokse, e Intelektualëve Orthodhoksë etj., në ndihmë të veprës shpirtërore, katekiste, hierapostolike dhe shoqërore të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë. Lidhje, Shoqata dhe organizata të tjera të themeluara pa miratimin e Sinodit të Shenjtë nuk kanë të drejtë të përfaqësojnë me aktivitetin dhe funksionimin e tyre Kishën Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë dhe as të marrin pjesë në mbledhjet e organeve të saj”.



Më 12 tetor 2013 nën drejtimin e Kryeepiskopit Anastas u mblodh konferenca e përgjithshme e “Lidhjes së Intelektualëve Ortodoksë të Shqipërisë”, në të cilën morën pjesë intelektualë të shquar nga gjithë Shqipëria. Konferenca u zhvillua në sallën e shkollës “Protagonistët”. Në fillim të konferencës drejtuesi i punimeve prof. Teodor Kotte ftoi Kryeepiskopin Anastas, i cili bëri një ekspoze të përgjithshme dhe theksoi qëllimin e “Lidhjes së Intelektualëve Ortodoksë të Shqipërisë”. Në vijim folën prof. Robert Andoni, Thoma Miço, Teodor Kote etj. Në fund të pranishmit plotësuan një formular me të dhënat personale dhe e nënshkruan me dëshirë për tu bërë anëtarë të “Lidhjes së Intelektualëve Ortodoksë të Shqipërisë”. Kryetar i komanduar “Lidhjes së Intelektualëve Ortodoksë” u zgjodh prof. Pirro Prifti, i cili kohët e fundit ka publikuar mjaft shkrime apologjitike në mbrojtje të interesave të komunitetit ortodoks. “Lidhja Intelektualëve Ortodoksë të Shqipërisë” ka këto objektiva: Njohja më e thellë e besimit dhe pjesëmarrja aktive në adhurim, forcimi i miqësisë dhe solidariteti ndërmjet anëtarëve të saj, të japë dëshmi të besimit të krishterë në shoqërinë moderne si dhe të ndihmojë njerëzit në nevojë.




10) - Fori Tërpini, Si e gjeta rrugën e dritës, Kotti, Korçë 2001, faqe 231.
11) - Kristofor Beduli, Shkollat teologjike-hieratike, Neraida, Tiranë 2001, faqe 46-48.
12) - Takim me intelektualë orthodhoksë, Ngjallja, korrik 1994, faqe 2.
13) - Të drejtat e njeriut në Traditën Orthodhokse, Ngjallja, dhjetor 1994, faqe 1,2.
14) - Pjesë e gjallë e Kishës, Ngjallja, shkurt 1995, faqe 1,2.
15) - Tradita dhe vizioni i bashkëjetesës së komuniteteve fetare në Shqipëri, Ngjallja, mars 1995, faqe 1.
16) - Shërim të shpejtë o Kryezot, Ngjallja, prill 1995, faqe 12.
17) - Vizioni dhe baza e bashkëpunimit paqësor të komuniteteve fetare në Shqipëri, Ngjallja, maj 1995, faqe 12.
18) - Globalizmi dhe Orthodhoksia, Ngjallja, janar 2003, faqe 5.
19) - Të drejtat e njeriut dhe Orthodhoksia, Ngjallja, mars 2003, faqe 12.

[Albo]

PSALTËT & KORET KISHTARË

Nëpër Kishat Ortodokse ka dy psaltë, i majti dhe i djathti. Ky i fundit quhet protopsalt dhe duhet që të ketë vesh të mirë muzikor, zë kumbues si dhe njohuri të muzikës bizantine. Zakonisht pranë protopsaltit qëndrojnë psaltë të tjerë, të cilët mbajnë iso. Pranë tij qëndron anagnosti, i cili lexon rrjedhshëm dhe qartë uratat e shërbesave kishtare. Protopsalti Dhimitër Beduli në dorëshkrimin “Kurs i shkurtër për muzikën Bizantine”, Tiranë 1935, ka përmendur disa nga psaltët e kishave të Shqipërisë:

Në Korçë protopsalt i Mitropolisë ka qenë Pandi Progri. Dhimitër Antoniadhi ka shkruar në vitin 1936 “Librezë muzike kishtare”, e cila përmbante himnet e Shërbesës së Mëngjesores, lavdërime të Pesëdhjetores etj. Dorëshkrimi i pjesëve bizantine të kompozuara prej Antoniadhit është në Arkivin e Kryepiskopatës.20

Jorgji Kroi ka drejtuar korin e Mitropolisë nga vitet 1922- 1923. Me origjinë nga Vithkuqi i Korçës Jorgji u rrit duke luajtur në violinë, të cilën nuk e ndau për asnjë moment. Studioi në Universitetin e Athinës në vitin 1896. Pas studimeve ka punuar për 18 vjet në Shkollën Teologjike të Mitropolisë së Korçës. Kori kishtar i Mitropolisë përbëhej prej nxënësve të qytetit. Jorgji Kroi ka kompozuar edhe shumë këngë karakteristike korçare, prej të cilave mund të veçonim “Burimi i Çardhakut”. Jorgji fjeti më 25 janar të vitit 1945. Në vitin 1932 kori i kishës së Shën Gjergjit është drejtuar nga Ilo Mosko. Pjesëmarrës në këtë kor kishtar kanë qenë: Vangjush Kondi, Loni Sofroni, Dhimitraq Trajçe, Foni Thano, Lisimak Kondi, Angjeli Mite, Vangjo Grabocka, Leksi Thano, Vasil Ballço, Andrea Thano, Pandi Tates, Androkli Kostallari, Llambi Treska, Gaqo Grabocka, Pandi Theodhosi, Maqo Pani, Ilkë Simo. Në vitet 1937-1938 Ilo Mosko ka drejtuar korin kishtar e Katedrales Burimi Jetëdhënës. Nga pjesëmarrësit mund të veçojmë: Maqo Frashëri, Anesti Kristo, Mishel Cico, Kostaq Osmanlli etj. Kori miks i Katedrales Burimi Jetëdhënës në vitet 1943-1944 është drejtuar prej Kostaq Oamanlliut.



Ky i fundit ka qenë edhe drejtues i korit Lira të Korçës. Kori miks i Kishës së Shën Gjergjit drejtohej nga Dhimitër Kostandini, ndërsa kori miks i kishës së Shën Ilisë drejtohej prej Spiro Kondrës. Dhimitra Cico ia ka përkushtuar tërë jetën e saj lutjeve dhe himneve drejtuar Perëndisë. Me nismën e saj në vitin 1939 u krijua kori i Kishës së Shën Gjergjit. Dhimitra bënte pjesë në grupin e të krishterëve të fshehtë, të cilët edhe gjatë diktaturës vazhdonin që të kryenin ceremonitë dhe ritet fetare. Zëri i saj melodioz nuk rreshti së psaluri për Perëndinë. Dhimitra Cico fjeti më 21 shtator të vitit 1996.(21)

Në vitin 1991 Dhimitër Kondakçi krijoi korin kishtar në përbërje të së cilit janë: Mihallaq Zallëmi, Thanas Konini, Koço Grameno, Thanas Bicolli, Nesti Ceci, Guri Kotnani, Ilo Furxhi, Vaskë Pula, Mihallaq Sovjani, Piro Ceta, Tomi Tomço, Gjergj Terezi, Koço Tërova, Vangjo Fara, Nesti Furxhi, Niko Ropi. Në vitin 1997 me nismën e atë Spiro Katundit u krijua kori kishtar me këta anëtarë: Sotiraq Vangjeli, Neli Morava, Anesti Luarasi, Vaso Qirinxhi, Vangjush Sara, Vani Trako, Odhise Polena, Thanas Konini, Llazi Balashi, Koço Grameno, Tomi Tomço, Nesti Ceci, Zhani Nase, Gjergji Terezi, Serafim Xhane, Niko Raci, Ylli Naço. Drejtues i korit është mjeshtri Jorgaq Nano. Në vitin 1999 u krijua kori i kishës së Shën Thanasit, të cilin e drejton Vani Trako. Në përbërje të korit janë: Gjergj Peleshi, Ilia Teneqexhi, Aleko Manushi, Thanas Kondili, Aristidh Themeli, Guri Napoloni, Thoma Sterjo, Ilia Vinjau, Ritvan Shëllira, Pandi Luarasi, Mihallaq Kamburi. Gjithashtu në vitin 1999 u krijua kori i Kishës Katedrale të Korçës, i cili drejtohet nga Mira Mançka.(22)

Në Pogradec më 17 prill 1921 u mbajt mesha e parë shqip nga arkimandrit Agathangjel Çamçe dhe ikonom Josif Marko. Në meshë psalën Thanas Kenxholli, Dhimitër Tushemishti dhe Llambi Thoma.(23)

Në Vlorë kanë qenë psaltë Thimi Opingari dhe Lili Proko. Ky i fundit ka qenë protopsalt pasi kishte mësuar muzikën bizantine duke qëndruar pranë një psalti në Neohor të Kostandinopojës.(24)

Në Elbasan protopsalt ka qenë Vladimir Gjini, ndërsa kori mikst i Elbasanit drejtohej nga Fotaq Filipeu. Gjithashtu edhe mësuesit Vangjel Popa dhe Petro Kulino kanë drejtuar korin kishtar. Vladimir Gjini ishte shumë i talentuar dhe njohës i muzikës bizantine. Vladimiri kishte një zë kumbues të mrekullueshëm, saqë nami i tij ishte përhapur deri në Kostandinopojë. Atë e ftuan në Kishën Patriarkale të Shën Gjergjit për t’u bërë protopsalt, por Vladimiri nuk pranoi. Pasi u kthye në qytetin e lindjes në Elbasan i psali Perëndisë deri në momentin e fundit të jetës së tij.

Në Berat protopsalt ishte Nasi Papapavli, ndërsa kori drejtohej prej Pandi Bogdanit. Nasi Papapavli ishte nga lagja Mangalem. Si djalë prifti që ishte çdo të diel shoqëronte të atin kur ngjitej në lagjen kala për të meshuar në kishën e Shën Trinisë. Ai jo vetëm që ndihmonte në hierore, por mësonte që të psalte.(25)

Pandi Bogdani ka drejtuar me mjeshtëri korin miks në vitet 1937. Me bekimin e Hirësisë së Tij Agathangjelit, profesori i shquar i muzikës Pandi Bogdani themeloi korin miks të Beratit. Në përbërje të korit qenë të rinj dhe të reja beratas prej të cilëve mund të përmendim: Dhimitër Sylarin, Koço Korçarin, Zoi Banon, Dhimitraq Zakon, Kristaq Zharën, Sofie Bushin, Marika Melëngun, Violeta dhe Afërdita Sahatçiun, Gaqi Samarxhiun, Toli Drobonikun etj.(26)

Në Berat ka qenë protopsalt Ilia Thimi Koçi, i cili ka dhuruar shumë libra liturgjikë, që i kishte fshehur gjatë viteve të monizmit. Gjithashtu psalti Ilia Koçi ka punuar për përgatitjen e psaltëve të rinj si Edmond Filipi, Theodhor Xhymerteka, Pavli Vishnja etj. Gjithashtu në Berat kanë qenë psaltë: Petro Koçimare, Minella Heqimi, Josif Nushi, Nasi Dyshniku, Sotiraq Tapia, Kozma Shyti, Mihallaq Lapardhaja Niko Mile, Vlash Mile, Vladimir Prendi etj.(27)

Në Durrës kanë qenë psaltë Tod Ziu dhe Sotir Taçi. Protopsaltin e bënte Sotiri, i cili ka pasur zë të mrekullueshëm. Korin miks të Durrësit e ka drejtuar Efthim Dheri. Figura më e shquar ka qenë Aleks Pjetri, i cili ka lindur më 17 mars të vitit 1898 në qytetin e Durrësit. Në vitin 1911 kur Aleksi ishte vetëm 13 vjeç u dorëzua në gradën e anagnostit në Kishën e Durrësit. Aleksi filloi të mësonte artin e muzikës bizantine prej kryepsaltit të Durrësit Nako Miho, i cili kishte studiuar ne Konservatorin e Kostandinopojës. Aleks Pjetri ka krijuar korin e parë kishtar, ka dhënë mësime fetare etj. Në Krishtlindjet e vitit 1928 kompozoi këngën “Mirmëngjes zonja, zotërinj”, e cila u përhap me shpejtësi në qerthullin ortodoks.(28) Në vitin 1929 Aleks Pjetri themeloi korin e Kishës së Tiranës, drejtimin e së cilit më vonë e mori profesori rus Evgjeni Kiriev. Aleksi ka botuar këto libra:

1-”Psalme dhe hymne” për korin kishtar dhe çdo të krishter Orthodhoks. Tiranë 1929.
2-”Psalme” për koristët e Kishës Orthodhokse.
3-”Dashuria Ungjillore”

Duke punuar me zell deri në momentin e fundit për Perëndinë, Aleks Pjetri vdiq në Durrës më 25 janar të vitit 1962. Për 28 vjet ai i ka sjellë Kishës Ortodokse shumë shërbime duke psalur në manastirin e Shën Vlashit, në manastirin e Shën Gjon Vladimirit etj.(29)

Në Tiranë ka pasur psaltë të talentuar si për shembull Vlash Dhora, Dhimitër Beduli, Kostandin Trako, Vlash Nushi, Vlash Semini, Petro Ketri etj.

Dhimitër Beduli është specializuar për muzikë bizantine në Besarabi të Rumanisë. Në prill të vitit 1935 Dhimitër Beduli krijoi korin miks të Kishës Katedrale të “Ungjillëzimit” në Tiranë, ndërsa në mars të vitit 1938, organizoi korin e parë kishtar me 20 djem në qytetin e Durrësit. Një pjesë të madhe të tropareve që psalte kori janë kompozuar prej Dhimitër Bedulit, i cili ka lënë në dorëshkrim këto himne kishtare të shkruara me nota bizantine:

1-”Liturgiker i Vogël”, me këngët e Meshës së Hyjshme. Tiranë 1934, numër faqesh 22.
2-”Fletore e korit”, me Meshën Hyjnore në dy zëra, me numër faqesh 14.
3-”Vajtimet e përmbivarrëshme të Zotit”, me numër faqesh 15.
4-”Himni Akathist”, Tiranë 1935, me numër faqesh 7.
5-”Këngët e Javës së Madhe”, Tiranë 1936, me numër faqesh 99.
6-”O Zot thirra, Çdo frymë”, si dhe këngë të ndryshme në tetë tinguj, Tiranë 1936, me numër faqesh 25.
7-”Himni Keruvik”, Tingulli I, me numër faqesh 2.
8-”Të ndryshme”, me numër faqesh 26.
9-”Fama e Kryepiskopit”, me numër faqesh 1.

Gjithashtu teologu erudit Dhimitër Beduli me qëllim që tradita e muzikës bizantine të transmetohej edhe në brezat pasardhës ka botuar artikuj të shumtë në organet kishtare:

1-”Himni Akathist”, revista “Jeta Kristiane”, Nr. 1, mars 1940.
2-”Muzika në kishat tona”, revista “Jeta Kristiane”, Nr. 6-7, gusht- shtator 1940.
3-”Himnet e Shenjta të Krishtlindjes”, revista “Jeta Kristiane”, Nr. 10, dhjetor 1940.
4-”Historia e këngës kishtare”, revista “Jeta Kristiane”, Nr. 2,3,4,5,&8 të vitit 1941.
5-”Joan Kukuzeli nga Durrësi”, gazeta “Ngjallja”, Nr. 2, 1992.
6-”Tropari i Kasianisë”, gazeta “Ngjallja”, Nr. 4, 1995.
7-”Muzika bizantine në Kishën tonë”, revista “Kambanat”, Nr. 10, 2004.

Me të drejtë mund të themi që kontributi i Dhimitër Bedulit në fushën e muzikës bizantine është shumë i vyer. Beduli radhitet pas Nolit, përsa i përket kompozimeve dhe përkthimeve të himneve kishtare. Në krishtlindjet e vitit 1996, Dhimitër Beduli psali për herë të fundit në Katedralen e “Ungjillëzimit”.

Vlash Nushi ka lindur në Tiranë në vitin 1914. Pasi përfundoi seminarin ka punuar si mësues feje. Gjatë viteve 1954- 1959, Vlash Nushi ka punuar si referent i pasurive kishtare. Vlashi ka botuar disa artikuj në revistën “Predikimi”. Ai ka qenë psalt në Kishën katedrale të Tiranës. Vlash Nushi ka vdekur në vitin 1981.

Vlash Semini ka lindur në qytetin e Kavajës më 1906. Pas përfundimit të studimeve teologjike në Bukuresht, Vlashi u kthye në Tiranë, ku ka shërbyer si kujdestar dhe psalt në Kishën e Shën Prokopit. Vlash Semini ka botuar shumë artikuj teologjik në shtypin periodik të K.O.A.Sh-it. Vlashi vdiq më 1989.)30)

Petro Ketri nga Sinica e Korçës ka qenë nga të parët që ka psalur në Kishën katedrale të Ungjillëzimit në Tiranë pas rihapjes së kishës. Ndonëse në moshë të shkuar Xha Petro vinte rregullisht në kishë gjatë të kremteve, zinte vendin në psaltir dhe i psalte Perëndisë. Këtë punë e bënte falas pa shpërblim nga kisha. Vitet e fundit ka qenë psalt tek kisha e Shën Prokopit në Tiranë. Një të dielë marsi të vitit 2002 Petro Ketri erdhi si gjithnjë për të psalur në kishë, lëçiti Apostullin me zërin e tij melodioz, u kungua me trupin dhe gjakun e Krishtit dhe porsa mbërriti në shtëpi, dorëzoi shpirtin tek Perëndia. Të dielën që pasoi mungesa e Petros në psaltir ra në sy të besimtarëve, të cilët kishin mbushur kishën e Shën Prokopit.(31)

Në fund të predikimit ftova besimtarët e pranishëm që të luteshin për shpirtin e Petro Ketrit, i cili i psali Perëndisë deri në momentin e fundit të jetës. Ka qenë diçka shumë mallëngjuese për mua dhe besimtarët e pranishëm. Emocionet që kam përjetur nuk do t’i harroj kurrë, sepse kam pasur respekt për psaltin e urtë Petro, me të cilin më lidhnin kujtimet e ditëve të para të rihapjes së Kishës Katedrale të Ungjillëzimit.(32)

Kostandin Trako ka lindur në Boboshticë të Korçës më 10 shkurt të vitit 1919. Gjatë viteve 1931-1936 ndoqi Seminarin Kombëtar “Apostull Pavli”. Në vijim ka studiuar në Akademinë Mbretërore të Muzikës në Bukuresht, ku u specializua për dirizhim koresh. Pas përfundimit të studimeve në vitin 1942 riorganizoi korin kishtar në Tiranë. Në shtypin kishtar ka shkruar shumë artikuj disa prej të cilëve janë: “Muzika në Kishat Orthodhokse”, Këngëtorët kishtarë”, Folklori muzikal i Pashkës”, “Imzot Fan S Noli muzikant-kompozitor” etj. Prof Kostandin Trako ka përpunuar “Përlëshoret e tetë tingujve”, ka harmonizuar për kor mikst me nota moderne Liturgjinë e Joan Gojatrit etj. Kostandin Trako fjeti më 12 mars të vitit 1986.(33)

Korri i Kishës Katedrale të Ungjillëzimit në Tiranë është krijuar nga Dhimitër Beduli. Anëtarët e korit deri në mars 1967 kur u ndalua besimi qenë: Irini Gjoka, Anthulla Markidhi, Mariana Trebicka, Keti Cico, Gallata Kota, Tefta Kuqi, Enrieta Afezolli, Vasilika Murani, Zana Mata, Marika Simaku, Viollanda Xhumetiku, Pandora Karakosta, Leni Dhama, Thanas Shkurti, Kristaq Tasho, Niko Zaharija, Themistokli Bimbli, Themistokli Jorgoni, Andrea Botka, Stavri Kondi, Nonda Rusi, Thoma Frashëri.(34)

Në qershor 1991 kancelari i Kishës së Shën Gjergjt në Boston, atë Artur Liolini, i shoqëruar nga dhjakonët Denis Schutte e Viliam Poist vizitoi kishën, ku u pritën nga klerikët dhe besimtarët e pranishëm. Atë Arturit i bëri përshtypje kori i kishës, i cili sapo ishte ngritur me kontributin e Xhorxhi Doçit. Ky i fundit kishte grumbulluar disa këngëtarë nga Teatri i Operas dhe Baletit dhe nën drejtimin e dirigjentit Eno Koço kishin filluar të mësonin himnet e Liturgjisë Hyjnore. Me largimin e Eno Koços për në Londër, dirigjimin e korit e mori Petrika Trako. Ky i fundit më 2 gusht të vitit 1992 u tërhoq nga drejtimi i korit për t’i lënë vendin Milto Vakos. Kori i Katedrales së Ungjillëzimit përbëhet nga këngëtarë profesionistë si për shembull: Pandi Zguro, Gjergj Sulioti, Shpresa Terezi, Niko Vasili nga artistë veteranë si Drita Papajani, Tefta Kuqi, Kristaq Tasho, Keti Cico, nga të rinj si Sofika, Majlinda, Ekaterina Bushaka, Romeo etj. Repertori përbëhet nga pjesë kishtare të kompozitorëve ortodoksë si Çajkovski, Imzot Noli, K. Lara, Th. Gaqi. Këta dy të fundit kanë kompozuar pjesë që këndohen për Pashkë. Disa nga pjesët që këndohen në Liturgjinë Hyjnore janë “Himni Keruvik”, “Mëshirë paqeje” etj.(35)

Milto Vako dirigjenti i korit të Kishës Katedrale të Ungjillëzimit në Tiranë ka lindur në Pogradec më 30 mars 1930. Gjatë viteve 1953-1959 ka studiuar në Konservatorin Çajkovski të Moskës. Pas studimeve u emërua dirigjent i korit të Ansamblit të Këngëve dhe Valleve Popullore. Në vitin 1975 Milto Vako arrestohet dhe dënohet nga diktatura komuniste me shtatë vjet burg. Pasi doli nga burgu u detyrua të punojë në punë të ndryshme. Me fitoren e demokracisë filloi mësimdhënien në Akademinë e Arteve. Tashmë Milto ka marrë titullin Profesor dhe është Artist i Merituar. Milto Vako ka themeluar korin e vajzave të Akademisë së Arteve dhe ka shumë vite që drejton korin e kishës së Ungjillëzimit në Tiranë.(36)

Në Tiranë ka vite që zhvillon një veprimtari intensive edhe kori bizantin Joan Kukuzeli, i cili përbëhet prej 14 antarësh, ku shumica kanë përfunduar Akademinë Teologjike të Shën Vlashit. Prej tyre mund të përmendim: atë Sotir Xhaferin, atë Josif Gjylin, murgun rishtar Joan Mullain, Simon Avdian, Spiro Kostolin, Joan Menin, Harallamb Tereziun, Andrea Rëmbecin, Niko Martikon, Xhorxhi Doçin etj. Kori Bizantin Joan Kukuzeli deri në fundin e vitit 2011 është drejtuar nga arkimandrit Justini.



Në vitin 2012 drejtimin e korit bizantin Joan Kukuzeli e mori Theodhor Peci. Në përbërje të korit janë Thoma Shkira, Niko Kodheli, murgu Serafim, Harallamb Meçi, Ervin Mihali etj. Më 1 prill 2012 kori bizantin dha një koncert në Berat, ndërsa më 3 prill 2012 kori bizantin Joan Kukuzeli nën drejtimin e profesorit të talentuar të muzikës bizantine Theodhor Pecit dha koncertin “Të të meriton madhështimi”, në kishën e Ungjillëzimit në Tiranë.(37)

Theodhor Peci ka lindur në Korçë, më 19 qershor 1984. Pasi kreu Akademinë Teologjike në Shën Vlash më 2006 shkoi për studime Teologjike në Univesitetin Kombëtar Kapodistria të Athinës, të cilat i përfundoi më 2011. Gjithashtu në vitin 2011 mori diplomën e mësuesit të Muzikës Bizantine nga Konservatori i Athinës, i vlerësuar “shkëlqyeshëm”. Në vitin 2012 u emërua drejtor në Shkollën e Muzikës Bizantine në Tiranë. Gjithashtu është kryepsalt i katedrales së re “Ngjallja e Krishtit”, Tiranë. Theodhor Peci ka shkruar disa artikuj ndër të cilët mund të përmendim: 1-”Joan Kukuzeli, Mjeshtër i madh i Muzikës Bizantine”, Kërkim 7, Tiranë 2011, fq.113-128. 2-”Krijimtaria dhe aktiviteti didaktik i Joan Kukuzelit”, Kërkim 8, Tiranë 2011, fq. 104-118. 3-”Arti Psaltik dhe mbartësit e tij”, Kërkim 10, Tiranë 2012, etj.






20) - Kristofor Beduli, Mbi muzikën dhe koret në kishën tonë Ortodokse, Tempulli, Nr.11, Korçë 2005, faqe 13-25.
21) - Protoprezviter Jani Trebicka, Një jetë e kushtuar Perëndisë, Ngjallja, tetor 1996, faqe 2.
22) - Fori Tërpini, Si e gjeta rrugën e dritës, Kotti, Korçë 2001, faqe 246-250.
23) - Gazeta Koha, Nr. 42. 30 prill 1921.
24) - Dhimitër Beduli, Muzika bizantine në Kishën tonë, Ngjallja, shkurt 1997, faqe 10.
25) - Teodor Papapavli & Maksim Çuko, Si u zbuluan kodikët e Beratit, Ngjallja, tetor 1999, faqe 9.
26) - Ilia Mihal Zaka, Kori kishtar miks i Beratit, Ngjallja, gusht 2001, faqe 9,10.
27) - Ksenofon Ilia, Kishat e Beratit, Ombra GVG, Tiranë 2006, faqe 58.
28) - Thoma Qendro, Aleks Pjetri, një jetë për Kishën, Ngjallja, dhjetor 1992, faqe 6.
29) - Mihal Kostoli, Aleks Pjetri–një punëtor i palodhur i Kishës, Ngjallja, shkurt 2002, faqe 9.
30) - Kristofor Beduli, Psaltët Vlash Nushi e Vlash Semini, Ngjallja, gusht 1997, faqe 8.
31) - Nasi Hobdari, Nderim për psaltin Petro Ketri, Ngjallja, prill 2002, faqe 2.
32) - Andrea Llukani, Rëfimet e Teologut, Tiranë 2005, faqe 79.
33) - Kristofor Beduli, Seminaristi Kostandin Trako, profesor i dirigjentëve korale shqiptarë, Ngjallja, shtator 1999, faqe 9,10.
34) - Dhimitër Beduli, Vlash Dhora, Kostandin Mara, Shënime për bashkësinë ortodokse të Tiranës, Nereida, Tiranë 2007, faqe 24.
35) - Kristina Hanxhari, Për mua përsosja do të ishte krijimi i korit me zë engjëllor, Ngjallja, dhjetor 1994, faqe 4.
36) - Intervistë me dirigjentin e mirënjohur, Artistin e Merituar Prof. Milto Vako, 55, 27 nëntor 2007, faqe 18-19.
37) - Koncert me muzikë bizantine, Ty të meriton madhështimi, Ngjallja, prill 2012, faqe 9.

[Albo]

BIBLIOGRAFIA

1-Anastas Janullatos, Ringritja e Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë (1991-2012), Botim i KOASh-it, Tiranë 2013.
2-Anthim Aleksudhi, Përshkrim i shkurtër historik i Mitropolisë së Shenjtë të Beratit, Korfuz 1868.
3-Andrea Llukani, Krishterimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
4-Andrea Llukani, Historia e Krishterimit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
5-Andrea Llukani, Historia e Artit Kristian, Tekno Paper, Tiranë 2004.
6-Andrea Llukani, Një nga ata, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.
7-Andrea Llukani, Onomastika e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012.
8-Andrea Llukani, Atë Dhimitër Kokoneshi, figurë e shquar e kombit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
9-Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.
10-Akademia e shkencave, Historia e Shqipërisë, Vëll.III, Tiranë 1984.
11-Akademia e shkencave, Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, Vëll. IV, Tiranë 1990.
12-Akademia e shkencave, Materiale Dokumentare për Shqipërinë Juglindore të shekullit XVIII- fillimi i shekullit XX, (Kodiku i Korçës dhe i Selasforit), Vëll. I, Tiranë 1981.
13-Akademia e shkencave, Materiale Dokumentare për Shqipërinë Juglindore të shekullit XVIII- fillimi i shekullit XX, (Kodiku i Korcës dhe i Selasforit), Vëll. II, Tiranë 1981.
14-Akademia e shkencave, Burime tregimtare bizantine për historinë e Shqipërisë në shek. X-XV, Tiranë 1975.
15-Akademia e shkencave, 70-vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 1993.
16-Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë, Uegen, Tiranë 2004.
17-Aleks Buda, Shkrime historike, botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë 1998.
18-Alfred Uci, Filozofia e Teodor Anastas Kavaliotit, Voskopoja, Akademia e Re, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë 2004.
19-Arumunët e Shqipërisë, Histori dhe dokumente për figura të shquara historike, botim i Shoqatës Arumunët e Shqipërisë.
20-Apostolou Glavina, H Orthodhoksi Aftoqefali Eklisia tis Alvanias, Ipiresia Dhimosievmaton, Thesaloniki 1998.
21-Apostol Kotani, Kepedan At Stath Melani me shokë, Tiranë 1997.
22-Atë Thanas Gegaj, Arbëria dhe Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Eurorilindja, Tiranë 1995.
23-Atë Spiro Bulika, Bariu i mirë (Episkop Kozmai), botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2005.
24-Azem Qazimi, Fjalor i Krishtërimit, Plejad, Tiranë 2010.
25-Blendi Fevziu, 100 vjet, një eskursion në politikën e shtetit shqiptar nga 1912-2012, UET Press, Tiranë 2012.
26-Celebrating 100 years 1908-2008, Albanian Oethodox Archdiocese in Amerika.
27-David Jung, The Gospel in Albania, England 1991.
28-David Hellsten, Historia e Krishtërimit në Shqipëri, Vernon Publishing, Tiranë 2008.
29-Daniele Farlati, Illirikum Sacrum, Vol. II.
30-Dionis Papa, Berati dhe krishterimi, Jonalda, Berat, 2001.
31-Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë deri në vitin 1944, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1992.
32-Dhimitër Beduli, Gjuha shqipe në kishë, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 1997.
33-Dhimitër Beduli, Vlash Dhora, Kostandin Mara, Shënime për bashkësinë ortodokse të Tiranës, Nereida, Tiranë 2007.
34-Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006.
35-Dhimitër Shuteriqi, Shkrimet Shqipe, botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë 1976.
36-Dhori Qiriazi, Krishterimi në Shqipëri, Argeta LMG, Tiranë 2000.
37-Dhori Falo, Kambanat e Shën Prodhromit, Kotti, Korçë 1998.
38-Dhori Falo, Tragjedia e një qyteti, Kotti, Korçë 1998.
39-Gazmend Muka, Art’thënia bizantine te Çetirët, Afërdita, Tiranë 1999.
40-Efthim Dodona, Noli i panjohur, Shtëpia botuese Enciklopedike, Tiranë 1996.
41-Edvin E. Jacques, Shqiptarët, Vëllimi pare, Katë e pendë, Stamboll 1995.
42-Edith Durham, Brenga e ballkanasve, Algerta LMG, Tiranë 1998.
43-Fani Mihallopullu, Kozmai nga Etolia (përkthim nga Dhimitër Beduli), Tiranë 1998.
44-Fan S. Noli, Autobiografia, Tiranë 1994.
45-Fan S. Noli, Vepra II, Dudaj, Tiranë 2003.
46-Fan S. Noli, Uratore e Kishës Orthodhokse, e botoj Peshkopata Ortodokse e Amerikës, Boston Mass 1941.
47-Fan S. Noli, Kremtore e Kishës Orthodhokse, e botoj Peshkopata Ortodokse e Amerikës, Boston Mass 1947.
48-Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut Kryezotit të Arbërisë (1405-1468, Boston Mass 1949.
49-Ilia Zaka, Kisha e Shën Spiridhonit dhe veprimtaritë kishtare në Berat, Berat 2009.
50-Ilir Ikonomi, Pavarësia, udhërimi i paharruar i Ismail Qemalit, UET Press, Tiranë 2012.
51-Ilirjan Gjika, Bylisi i Ilirisë, Ymeraj, Fier 2011.
52-Ilirjan Gjika, Apolonia e Jonit, Ymeraj, Fier 2011.
53-Jaho Brahaj, Emblema shqiptare, Eurorilindja, Tiranë 1997.
54-Jeta e shenjtorëve në Kishën Ortodokse, Kryqi i Nderuar, Selanik 1996.
55-Maksim Çuko, Qytetërimi dhe krishtërimi në Myzeqe, Tekno Paper, Tiranë 2004.
56-Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, Infobotues, Tiranë 2005.
57-Max Demeter Peyfuss, Shtypshkronja e Voskopojës 1731-1769, Shtëpia e librit dhe e komunikimit, Tiranë 1996.
58-Milan Shuflaj, Serbët dhe shqiptarët, Toena, Tiranë 2004.
59-Moikom Zeqo, Universi i artit bizantin, Arnissa Edition, 2009.
60-Moikom Zeqo, Arkeologjia, optika e shekujve, Arnissa Edition, 2009.
61-Moikom Zeqo, Skënderbeiada, Arnissa Edition, 2010.
62-Moikom Zeqo, Hyu ilir Redon, ikonografia e gabuar, Arnissa Edition, 2011.
63-Moikom Zeqo, Saga arkeologjike e Dyrrahut, Arnissa Edition, 2012.
64-Namik Resuli, Shkrimtarët shqiptarë, Nga Buzuku tek arbëreshët e Greqisë, Pakti, 2007.
65-Nasi Hobdari, Llazar Pjeshkazini, Lekë Tasi, Ringjallja e kishës së Ungjillëzimit në Tiranë, Maluka, Tiranë 2007.
66-Naum Kule, Rrëfimet e Ardenicës, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2000.
67-Nasho Jorgaqi, Udhëve të mërgimit, Albin, Tiranë 1994.
68-Nasho Jorgaqi, Jeta e Fan S. Nolit, Ombra GVG, Tiranë 2005, faqe 421.
69-Nikollë Loka, Gjet Kola, Iliria Biblike, Shenjtorët iliro-shqiptarë nga Kostandini i Madh te Nënë Tereza, Geer, Tiranë 2005.
70-Nos Xhuvani, Visarion Xhuvani apostull i atdhetarizmit dhe i ortodoksisë shqiptare, Tiranë 2003.
71-Nos Xhuvani, Pavli Haxhillazi, Na flet Visarion Xhuvani, Tekno Paper, Tiranë 2008.
72-Karl Gurakuqi, Histori e Letërsisë Shqipe, 2 Rilindja, Pakti, 2008.
73-Kasem Biçoku, Skënderbeu, Akademia e Shkencave, Tiranë 2005.
74-Kasem Biçoku, Për Skënderbeun, Akademia e Shkencave, Tiranë 2005.
75-Kasem Biçoku, Bibliografia e Skënderbeut përballë shpifjeve, Rilindja Demokratike, Tiranë 2005.
76-Kasem Biçoku, Kastriotët në Dardani, Albanica, Prishtinë-Tiranë 2009.
77-Koli Xoxi, Nikolla Jorga dijetari pa njollë, pa frikë, Horizont, Tiranë 2001.
78-Kristofor Beduli, Dhimitër Beduli bir i zgjedhur dhe i përkushtuar i kishës sonë, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 1999.
79-Kristofor Beduli, Episkop Irine Banushi martir i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2000.
80-Kristofor Beduli, Shkollat Teologjike-Hieratike, Neraida, Tiranë 2001.
81-Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Neraida, Tiranë 2004.
82-Kristofor Beduli, Saqellar atë Petro Doçi, Neraida, Tiranë 2006.
83-Kristo Frashëri, Studime mbi epokën e Skënderbeut, Tiranë 1997.
84-Libri i fshehtë i bogomilëve, përktheu Azem Qazimi, Vest Print, Tiranë 2011.
85-Qani Nesimi, Ortodoksizmi te shqiptarët, Logos-A, Shkup 2011.
86-Qazim Lleshi, Perandorët dhe dijetarët ilirë, Tiranë 1997.
87-Petrika Thëngjilli, Historia e popullit shqiptar, Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë 1999.
88-Pëllumb Xhufi, Shekulli i Voskopojës (1669-1769), Toena, Tiranë 2010.
89-Riçard Vurmbrand, Përgjigje Biblës së Moskës, Tiranë 1992.
90-Robert Elsie, Letërsia Shqipe, Skanderbeg books, Tiranë 2006.
91-Roberto Maroco dela Roca, Kombësia dhe feja në Shqipëri, Elena Gjika, Tiranë 1994.
92-Robert Agustin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, Tiranë 2000.
93-Stiljan Adhami, Voskopoja dhe monumentet e saj, Tiranë 1998.
94-Stavro Skëndi, Studime kulturore Ballkanike, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, Tiranë 1980.
95-Tomor Osmani, Udha e shkronjave shqipe, Idromeno, Shkodër 1999.
96-Tajar Zavalani, Historia e Shqipërisë, Phoenix, Londër 1966.
97-Vasil Kaskadami, Theofan Popa një misionar i kohës, Apostoliqi Dhiakonia, Athinë 2000.
98-Visarion Xhuvani, Vepra, 55, Tiranë 2007.
99-Zef Mirdita, Krishtenizmi ndër shqiptarë, Drita, Zagreb 1998. 100-Zoi Xoxa, Kujtimet e një gazetari, 55, Tiranë 2007.

[Albo]

DISPENSA

1-Anthim Aleksudhi, Përshkrim i shkurtër historik i Mitropolisë së Shenjtë të Beratit, Përktheu nga greqishtja Vasil Nika, Korfuz 1868.
2-Dhimitër Beduli, Leksione nga Historia e Kishës, botim i K.O.A.Sh-it, (Dispensë), Tiranë 1998.
3-Jakov Moskonisiou, Shërbesë e kënduar e shenjtit hieromartir të lavdëruar Astit, Episkopit të Durrësit, Kostandinopojë 1918.
4-Kristofor Kisi, Jetëshkrimi dhe akolluthia e dëshmorit të ri dhe isapostullit Shën Kozma, Korcë 1931.
5-Marin Haxhimihali, L’Illyrie meridionale et l’Epire dans l’Antiquite-III, De Boccard, Paris 1996.
6-Mitropoliti i Korçës Joani, Shenjtorët iliro-shqiptarë, (Dispencë), Tiranë 1996.
7-Pjesë nga vepra e Evlogjio Kurillës: Grigor Argjirokastriti dhe Historia e Moskopolit, Përkthyesi anonim, Dispensa është shtypur në Institutin e Monumenteve të Kulturës.
8-Projekti i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, Tiranë 1994.
9-Shërbesa e Shejtë e Sh’Jon Vlladimirit, e përkthyme dhe e botume me bekim të Kryepiskopit të gjith Shqipnis krye-Hirsis Tij, Emzot Dr. Visarion-it, Shtypshkronja Gutenberg, Tiranë 1934.
10-Vasil Kaskadami, Theofan Popa-arkeologji dhe misionarizëm, Athinë 1997.
11-Visarion Xhuvani, Kujtim Vepre dhe intrige, shtypshkronja Tirana, Tiranë 1926.
12-Visarion Xhuvani, Çashtje politiko-religjoze Kostandinopoli-Tiranë, shtypshkronja Tirana, Tiranë 1926.

[Albo]

BURIME ARKIVORE

1-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1, viti 1945.
2-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 12, viti 1945.
3-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 41, viti 1945.
4-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 43, viti 1945.
5-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 48, viti 1945.
6-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 103, viti 1947.
7-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 149, viti 1947.
8-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 151, viti 1947.
9-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1455, viti 1947.
10-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 155, viti 1948.
11-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 217, viti 1948.
12-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 218, viti 1948.
13-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 220, viti 1949.
14-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 228, viti 1949.
15-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 290, viti 1950.
16-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 291, viti 1950.
17-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 292, viti 1950.
18-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 293, viti 1950.
19-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 295, viti 1950.
20-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 306, viti 1950.
21-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 356, viti 1950.
22-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 357, viti 1950.
23-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 373, viti 1950.
24-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1467, viti 1950.
25-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1468, viti 1950.
26-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 461, viti 1951.
27-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 462, viti 1951.
28-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 465, viti 1951.
29-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1470, viti 1951.
30-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1471, viti 1951.
31-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 4633, viti 1951.
32-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 594, viti 1953.
33-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 66878, viti 1954.
34-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 691, viti 1955.
35-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 746, viti 1955.
36-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 894, viti 1957.
37-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 895, viti 1957.
38-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 946, viti 1959.
39-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 995, viti 1959.
40-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1005, viti 1959.
41-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1011, viti 1960.
42-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1047, viti 1960.
43-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1056, viti 1960.
44-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1227, viti 1964.
45-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 1228, viti 1964.
46-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1333, viti 1966.
47-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1334, viti 1966.
48-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1365, viti 1967.
49-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1367, viti 1967.
50-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1372, viti 1967.
51-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1382, viti 1967.
52-Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Dosja Nr. 4783-A, Theofan Popa.
53-Këshilli i Ministrave, Dosja Nr. 1150, viti 1958.
54-Ministria e Drejtësisë, regjistër i gjendjes gjyqësore, Nr. Prot. 2896, 2307, 3612.
55-Ministria e Shtypit, Propagandës dhe kulturës Popullore, Dosja Nr. 128, viti 1945.
56-Ministria e Financave, Dosja Nr. 457, viti 1946.
57-Dekretligji Nr. 743 “Mbi komunitetet fetare”.
58-Fletorja Zyrtare, nr. 38, 16 korrik 1929.
59-Fletorja Zyrtare, nr. 45, 14 gusht 1929.
60-Gazeta Zyrtare, nr. 8, 23 shkurt 1950.
61-Gazeta Zyrtare, nr. 38, 21 qershor 1950

[Albo]

KOLEKSIONE

1-Koleksioni i gazetave “Ngjallja”, botim i K.O.A.Sh-it, (1992-2013)
2-Koleksioni i revistave “Kisha Kombëtare”, Shtypshkronja Dielli, Tiranë (1930)
3-Koleksioni i revistave “Predikimi”, Shtypshkronja Gutenberg, Tiranë (1933- 1940)
4-Koleksioni i revistave “Jeta Kristiane”, Shtypshkronja Gutenberg, Tiranë (1940-1944)
5-Koleksioni i revistave “Tempulli”, Shtypshkronja Kotti, Korçë (2000-2012)
6-Koleksioni i revistave “Kërkim”, Shtypshkronja Ngjallja, Tiranë (2009- 2013)
7-Koleksioni i revistave “Monumentet”, botim i Institutit të Monmenteve të Kulturës, Tiranë (1980-2002)

[Albo]

ARTIKUJ NË GAZETA DHE REVISTA

1-Aida Tuçi, Mjeku i arratisur i Ali pashë Tepelenës, që u bë përkthyes, Mapo 24 gusht 2013, faqe 22.
2-Aleksandër Meksi, Kisha paleokristiane në qytetin e Amantias, Albania, 7 shtator 2007, faqe 21.
3-Aleksandër Meksi, Botimi i Dhiatës së Re përkthyer nga Vangjel Meksi, në monografinë e Profesor Xhevat Lloshit, Kërkim Nr. 10, Tiranë 2013, faqe 54-59.
4-Alma Mile, Shën Pali në Iliri? Ja si e dëshmon Bibla, Le Radici, anno 5, n. 6, Dicembre 2007, pagina 8.
5-Alma Gjermani, Dhuruesit korçarë të shek. XIX, Tempulli, Nr. 13, Korçë 2008, faqe 18-20.
6-Alqi Jani, Mitropolia greke e Gjirokastrës mallkon banorët e Nivanit të Zagories, Zagoria, korrik 2003, faqe 2.
7-Aleko Dhima, Dëshmi të një besimtari, Kërkim Nr. 9, Tiranë 2012, faqe 95-96.
8-Anastasi, Kryepiskop i Tiranës dhe gjithë Shqipërisë, Ngjallja, nëntor 1992, faqe 4.
9-Anastas Janullatos, Berisha pranoi që të isha kryepeshkop, Shekulli, 14 korrik 2010, faqe 17.
10-Anastas Janullatos, Nuk u fronëzova në hotel, por në katedrale, Gazeta Shqiptare, 5 dhjetor 2010, faqe 14-15.
11-Anastas Janullatos, Berisha donte të më largonte në vitin 1994, Gazeta Shqiptare, 11 tetor 2010, faqe 14-15.
12-Anastas Janullatos, Kristo Frashëri, bombë në themelet e Kishës, Gazeta Shqiptare, 5 dhjetor 2010, faqe 14-15.
13-Andrea Llukani, Kronikë Fetare, Rilindja Demokratike, 11 korrik 1992, faqe 2.
14-Andrea Llukani, Visarion Xhuvani martir i Kishës Ortodokse, 55, 21 maj 2004, faqe 18.
15-Andrea Llukani, Kristo Frashërin e kanë gënjyer, Tirana Observer, 21 nëntor 2010, faqe 14-15.
16-Andrea Llukani, Fakte dhe ngjarje mbi Kastriotët dhe heroin tonë kombëtar, Emanthia, Viti i pestë i botimit, Nr. 1 (17), 2011.
17-Andrea Llukani, Mesha e parë në gjuhën shqipe, Le Radici, anno 10, n. 2, Aprile 2011, pagina 18, 16.
18-Andrea Llukani, Krishterimi në Iliri, Standard, 17 dhjetor 2011, faqe 10.
19-Andrea Llukani, Origjina e vllehëve, Le Radici, anno 9, n. 1, Aprile 2011, pagina 22.
20-Andrea Llukani, Kisha në kohën e sundimit osman, Le Radici, anno 10, n. 3, Luglio 2012, pagina 19.
21-Andrea Llukani, Pararendësit e përdorimit të gjuhës shqipe, Ngjallja, tetor 2002, faqe 10.
22-Andrea Llukani, Faqe e re në historinë e kishës sonë, Ngjallja, shtator 2002, faqe 3.
23-Andrea Llukani, Traditë e pasur në gdhendjen e ikonastasëve, Ngjallja, shtator 2002, faqe 10, 11.
24-Andrea Llukani, Apostujt e shenjtë që kaluan në trevat shqiptare, Ngjallja, nëntor 2002, faqe 10.
25-Andrea Llukani, Il movimento unita in Albania, Le Radici, anno 5, n. 4, Ottobre 2007, pagina 1, 5.
26-Andrea Llukani, Si u përhap krishterimi në Iliri, Le Radici, anno 7, n. 3, Giugno 2009, pagina 12.
27-Andrea Llukani, Shpata dhe përkrenarja e Skënderbeut, Le Radici, anno 10, n. 4, Settembre 2012, pagina 15.
28-Andrea Llukani, Nikodhimi i Beratit një shenjt shqiptar, Le Radici, anno 11, n. 2, Maggio 2013, pagina 11.
29-Andrea Llukani, Shërbesa e Joan Vladimirit, Le Radici, anno 11, n. 3, Giugno 2013, pagina 3.
30-Anëtarët e rinj të Sinodit të Shenjtë, Ngjallja, gusht 1998, faqe 6.
31-Arben Gjata, Mitropolia e Korçës dhe ndërtesa e saj, Ngjallja, tetor 2002, faqe 4.
32-Arkimandrit Justin Anthimiadhis, Shën Nifoni i Kostandinopojës vëllami i Gjergj Kastriotit, Kërkim, Nr. 1, Tiranë 2009, faqe107-108. 33-Armand Jonuzi, E vërteta e ditës së ngritjes së Flamurit në Vlorë, Tirana Observer, 5 tetor 2006, faqe 12.
34-Aspekte të artit paleokristian në Shqipëri, Ngjallja, mars 2002, faqe 9.
35-Atë Jani Trebicka, Duhet të mbetesh nxënës gjithë jetën, Ngjallja, korrik 2001, faqe 1,4.
36-Atë Spiro Bulika, Xha Petroja nga Qeparoi, Ngjallja, korrik 2002, faqe 9- 10.
37-Atë Spiro Bulika, Bariu i mirë (Episkop Kozmai), botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2005, faqe 25.
38-Atë Dhimitër Kokoneshi, figurë e shquar e fesë dhe kombit, Mokra, fletëpalosje e botuar me sponsorizimin e Znj. Zografa Kokthit, mbesës së At Dhimitër Kokoneshit.
39-Baki Dollma, Popullimi i Krujës dhe dyndjet e krutanëve në zonën e Himarës, Sot, 18 tetor 2005, faqe 16-17.
40-Ben Andoni, Pronat e klerit. Lista e pasurive të katër komuniteteve fetare, Java, 7 shtator 2013, faqe 7-9.
41-Ben Andoni, Lista e pasurive të katër komuniteteve fetare, Tema, 12 shtator 2013, faqe 10-11.
42-Beqir Meta, Peshkopi Marko Lipa hedh në gjyq Katedralen e Bostonit, Metropol, 22 shkurt 2005, faqe 27.
43-Beqir Meta, Grekët, fushatë politike për kishën ortodokse shqiptare në Amerikë”, Metropol, 26 janar 2005, faqe 27.
44-Biografi e zgjeruar e Kryepiskopit të Tiranës, Durrësit Primatit të Shqipërisë Prof. dr. Anastas Janullatos, Profesor Emeritus i Universitetit Kombëtar Kapodistrian të Athinës, Anëtar Nderi i Akademisë së Athinës, Kërkim, Nr. 3, Tiranë 2009, faqe 121-127.
45-Danish Bebeziqi, Si e njoha Peshkopin Irine, Vegim Drite, Nr.4, Qershor 1997, faqe 25.
46-Dashnor Kaloçi, Si e manipuluan komunistët Kishën Ortodokse Shqiptare, Gazeta Shqiptare, 1 maj 2002, faqe 12-13.
47-Dashnor Kaloçi, Genta Popa, Viti 1967, kur Tirana zyrtare i shpalli luftë Zotit, Shqip, 9 dhjetor 2007, faqe 18-19.
48-Deklaratë e Kryepiskopit të gjithë Shqipërisë Paisi mbi vizitën në Bashkimin Sovjetik, Bashkimi, 10 shtator 1949, faqe 3.
49-Deklaratë Zyrtare e Këshillit Kishtar Kleriko-laik të KOASH-it, Kërkim, Nr. 10, faqe 131-135.
50-Do të vazhdojë dialogu, Ngjallja, tetor 1997, faqe 1.
51-Dion Tushi, Flamuri dhe origjina e shqiponjës dykrenare në të, Ngjallja, tetor 1998, faqe 4.
52-Dion Tushi, Pjesë monografie për Evllogjio Kurillën, Tempulli, Nr. 14, Korçë 2009, faqe 70-75.
53-Dion Tushi, Joakim Martiniani, Kërkim, Nr. 6, Tiranë 2010, faqe 59-62.
54-Dion Tushi, Biblioteka e Voskopojës, Tempulli, Nr. 16, Korcë 2011, faqe 41-47.
55-Dion Tushi, Grigor Gjirokastriti dhe gramatologjia shqiptare, Kërkim Nr. 10, tiranë 2013, faqe 41-52.
56-Duhet vazhdimi i dialogut, Ngjallja, gusht 1996, faqe 1,2.
57-Dy episkopë të rinj në Kishën Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Ngjallja, janar 2012, faqe 12.
58-Dhimitër Beduli, Mitropolia e Durrësit në shekuj, Ngjallja, qershor 1993, faqe 7.
59-Dhimitër Beduli, Priftërinj orthodhoksë pranë Skënderbeut, Ngjallja, janar 1993, faqe 8.
60-Dhimtër Beduli, Theofan Popa - teolog dhe studiues i denjë i kishës dhe i kombit, Ngjallja, janar 1995, faqe 6,8.
61-Dhimitër Beduli, Vizitë zyrtare në Patriarkanën Ekumenike, Ngjallja, gusht 1995, faqe 1, 2.
62-Dhimitër Beduli, Teologë me origjinë shqiptare që janë diplomuar në Institutin Teologjik të Halkit, Ngjallja, tetor 1996, faqe 10.
63-Dhimitër Beduli, Dioqeza e Gjirokastrës, Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 9.
64-Gilmana Bushati, Zgjedhja e Janullatos, bërryla, përplasje dhe këngë shqiptare, Gazeta Shqiptare, 24 nëntor 2010, faqe 22.
65-Gëzim Ashimi, Kush është Mitropoliti i Korçës, Imzot Joani, Tirana Observer, 8 dhjetor 2006, faqe 2.
66-Gëzim Llojdia, Stadiumi i Amantias, një ndërtim nga më të rrallat në Ballkan, 55, 10 prill 2007, faqe 7.
67-Gëzim Llojdia, Ilirjan Gjika, Amantia, marrëdhëniet e saj me qendrat e tjera, Metropol, Tiranë 1 Tetor 2007.
68-Gëzim Llojdia, Vlora, me muze të pavarësisë, Koha Jonë, 24 nëntor 2006, faqe 14.
69-Gilmana Bushati, Petro Nini Luarasi, martiri i gjuhës shqipe, Gazeta Shqiptare, 14 janar 2011, faqe 22-23.
70-Elton Bregu, Apolonia, rizgjimi i qytetit antik drejt turizmit kulturor, 55, 19 janar 2007, faqe 16.
71-Enveri, vendimi që hoqi festën e Bajramit dhe Pashkët, Metropol, 7 shkurt 2005, faqe 27.
72-Eno Koço, Trako-Nolit, jo ndikimit të muzikës bizantine, Tema, 9 nëntor 2004, faqe 9.
73-Faik Konica, Noli ky përbindësh i punës, Gazeta Shqiptare, 22 janar 2000, faqe 12-13.
74-Faik Konica, Krishtërimi dhe myslimanizmi i Shqipërisë, Tirana Observer, 6 maj 2008, faqe 9.
75-Firmëtarët orthodhoksë të Pavarësisë, Ngjallja, Nëntor 2012, faqe 3-4.
76-Fjalimi që solli revolucionin kulturor kinez në Shqipëri, 55, 5 shkurt 2007, faqe 16-17.
77-Ilia Spiro Vasili, Si e gjeta Episkopin Jerotheos, Ngjallja, gusht 1996, faqe 9.
78-Ilia Spiro Vasili, Jeta dhe veprimtaria e dhespotit Jerotheos, Ngjallja, maj 2003, faqe 9,10.
79-Ilirjan Gjika, A e ka vizituar Shën Pali Apoloninë, Fjala, 22-29 maj 2005, faqe 4.
80-Ilirjan Gjika, Apolonia, krishtërimi dhe Shën Pali, Metropol, 16 prill 2007, faqe 20-21.
81-Ilirjan Gjika, Bylinët, Standard, 30 maj 2011, faqe 18-19.
82-Irena Mërtiri, Apolonia, qyteti i pari në rajon me monedhën e tij, Metropol, 21 maj 2007, faqe 9.
83-Irena Mërtiri, Bylis, qyteti antik pas 10 shekujsh, Metropol, 30m prill 2007, faqe 18-19.
84-Kastriot Dervishi, Lëvizja unite në Shqipëri dhe zhvillimet e saj, 55, 30 mars 2005, faqe 12-13.
85-Kastriot Dervishi, Misioni i fundit i unitizmit në Shqipëri, 55, 2 prill 2005, faqe 12-13.
86-Kastriot Dervishi, Kur kërkohej krijimi i një feje komuniste, 55, 25 tetor 2005, faqe 12-13.
87-Kastriot Dervishi, Fjalori i emrave të papërshtatshëm në Shqipëri, 55, 9 shkurt 2012, faqe 16, 17.
88-Kërkesë e KP të K.O.A.Sh për zgjedhjen e Imzot Anastasit në krye të Kishës sonë, Ngjallja, tetor 1992, faqe 2.
89-Koço Zheku, Besimi i krishterë dhe faltoret e para në Shqipëri, Ngjallja, janar 1994, faqe 4, 5.
90-Koço Zheku, Kisha e Shën Marisë në Manastirin e Apolonisë, Ngjallja, mars 1997, faqe 10.
91-Kostas Nihoritis, Tradita e kultit të shtatë shenjtorëve, Ngjallja, qershor 2002, faqe 9,10.
92-Kosta Lako, Qyteti dhe peshkopata e Anchiasmosit (Sarandë) në krishtërimin e hershëm, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishatre në Shqipëri, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2003, faqe 41-47.
93-Kostandini i Madh, Republika, 26 dhjetor 2007, faqe 17.
94-Kostandin Skënderi, Historia e Voskopojës së Vjetër dhe të Re, përktheu Dhimitër Beduli,Tempulli, Nr. 8, Korçë 3002, faqe 83.
95-Kristaq Bakallbashi, Mitropolia e Durrësit në shekuj, Ngjallja, mars 2001, faqe 7-8.
96-Kristina Hanxhari, Efrosina Noti, Shën Prokopi u përket besimtarëve ortodoks, Ngjallja, mars 1993, faqe 3.
97-Kristo Frashëri, Potreti autentik i Skënderbeut, Korrieri, 19 janar 2005, faqe 15.
98-Kristo Frashëri, Ardhja e Shën Kozmait në Himarë, Korrieri, 8 dhjetor 2004, faqe 17.
99-Kryepeshkopi Anastas, si u fronëzua në Tiranë, Telegraf, 4 gusht 2007, faqe 10.
100-Kundërshtimi i Fan Nolit për Kishën autoqefale shqiptare, Sot, 16 maj 2003, faqe 12-13.
101-Leonard Veizi, Udhëzimet e Ramizit për festat e reja, Dita, 9 mars 2005, faqe 14-15.
102-Leonard Veizi, Projektet “anti-Zot” të Ramiz Alisë, Dita, 23 mars 2005, faqe 14-15.
103-Leonard Veizi, Si u ngrit propaganda komuniste në luftën e egër kundër besimeve fetare, Metropol, 2 dhjetor 2007, faqe 16, 17.
104-Leonard Veizi, Udhëzimi i Ramizit: Martesat e orientim, Telegraf, 10 shtator 2008, faqe 10-11.
105-Letra e PPSH, synetllëku dhe pagëzimi hiqen me vendim, Metropol, 8 shkurt 2005, faqe 27.
106-Letër e KQ dërguar rretheve, mbi zëvendësimin e praktikave fetare me festat socialiste, Ballkan, 20 mars 2007, faqe 14-15.
107-Joan Stratobërdha, Shtypshkronja e Voskopojës dhe veprimtyaria e saj botuese, në nivelet e shtypshkronjave të tjera në Evrï pën e asaj kohe, Kërkim, Nr. 1, Tiranë 2009, faqe 137-141.
108-Mbi marëdhëniet midis shtetit dhe kishës, Bashkimi, 1 dhjetor 1949, faqe 1.
109-Mitropoliti i Korçës Joani, Një vështim i shkurtër mbi përkthimet fetare në kishën orthodhokse, Ngjallja, mars 1999, faqe 7, 8.
110-Mitropoliti i Korçës Joani, Martirët e shenjtë të Apolonisë, Ngjallja, qershor 1995, faqe 7.
111-Mihal Ekonomi, Jan Kukuzeli, Vegim Drite, Nr 4, qershor 1997, faqe 18-20.
112-Moikom Zeqo, Kulti i Shën Astit, Gazeta Shqiptare, 26 prill 2001, faqe 12.
113-Moikom Zeqo, Cari i Bullgarisë u pagëzua në Ballsh, Ngjallja, shtator 2000, faqe 10.
114-Moikom Zeqo, Nifoni Patriku shqiptar i Kostandinopojës, Shekulli, 26 mars 2005, faqe 22.
115-Moikom Zeqo, Simbolika e përkrenares së Gjergj Kastriotit Skënderbeut, Korrieri, 20 maj 2005, faqe 14-15.
116-Nasi Hobdari, Liturgjia e parë Hyjnore, në kishën e shndërruar në palestër, Ngjallja, prill 2006, faqe 9.
117-Nasi Hobdari, Lekë Tasi, 5-vjetori i Liturgjisë së parë, Ngjallja, prill 2006, faqe 10.
118-Nasi Hobdari, Nderim për psaltin Petro Ketri, Ngjallja, prill 2002, faqe 2.
119-Nasho Jorgaqi, Fan Noli në ditët e fundit, Shekulli, 11 mars 2005, faqe 18-19.
120-Nasho Jorgaqi, Të vërtetat e mia për Fan Nolin, Klan, 14 shkurt 1999, faqe 48-49.
121-Nina Smirnova, Noli refuzon kërkesën e Enverit për ndihmë politike, Metropol, 11 mars 2005, faqe 27.
122-Në kathedralen orthodhokse të Kryeqytetit u zhvillua mesha kryepiskopale e kryesuar nga Krye-Hirësia e tij, Kryepiskopi i gjithë Shqipërisë Pasisi Vodica, Bashkimi, 30 gusht 1949, faqe 3, 4.
123-Në Tiranë u çel Kongresi i Kishës Orthodokse Autoqefale të Shqipërisë, Bashkimi, 8 shkurt 1950, faqe 1,2.
124-Nos Xhuvani, Visarion Xhuvani, Ngjallja, prill 1998, faqe 10.
125-Nos Xhuvani, Pavli Haxhillazi, Liturgjia shqipe, nga Pal Engjëlli te Dhaskal Todri, Tema, 30 shtator 2005, faqe 14-15.
126-Nos Xhuvani & Pavli Haxhillazi, Si nisi lëvizja për shqiptarizimin e Kishës Ortodokse Autoqefale, Tema, 10 prill 2005, faqe 9.
127-Nos Xhuvani & Pavli Haxhillazi, Si betoheshin episkopët e kishës ortodokse shqiptare, Tema, 12 prill 2005, faqe 9.
128-Nos Xhuvani & Pavli Haxhillazi, Kongresi i Dytë gjithortodoks i Korçës e vuri kishën mbi baza kanonike e kombëtare, Tiranë 2005.
129-Olimbi Velaj, Shqipëria, më 44 me 300 priftërinj, më 92 vetëm 30, Metropol, 2 nëntor 2006, faqe 8.
130-Patriarkana Ekumenike zgjedh me vota unanime Imzot Anastasin Kryepiskop të Tiranë dhe gjithë Shqipërisë, Ngjallja, tetor 1992, faqe 3.
131-Përshëndetja e përfaqësonjësit të Qeverisë Shokut Adil Çarçani, Bashkimi, 8 shkurt 1950, faqe 1.
132-Pirro Thomo, Konseguent deri në fund në bindjet e tij, Ngjallja, prill 2002, faqe 3.
133-Pirro Thomo, Voskopoja dhe lidhjet e saj me botën e jashtme, Kërkim, Nr. 4, Tiranë 2010, faqe 51-55.
134-Pirro Kondili, Apostull Pavli në viset e Shqipërisë së sotme, Ngjallja, korrik 2008, faqe 5.
135-Plotësohet Sinodi i Shenjtë, Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 8.
136-Protoprezviter Jani Trebicka, Një jetë e kushtuar Perëndisë, Ngjallja, tetor 1996, faqe 2.
137-Rezarta Delisula, Voskopojë, mes shenjtorëve me sy të nxjerrë, Gazeta Shqiptare, 9 tetor 2001, faqe 11.
138-Rezarta Delisula, Berisha: Refuzova 3 klerikë grekë, bëra kompromis për Janullatosin, Gazeta Shqiptare, 27 dhjetor 2010, faqe 14.
139-Rezarta Delisula, Deputetët e PD dhe 22 nga PS, kundra peshkopit, Gazeta Shqiptare, 27 dhjetor 2010, faqe 14-15.
140-Si i pushkatuan 250 klerikët Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu, Albania, 9 mars 2005, faqe 10-11.
141-Si e liberalizoi Ramiz Alia të drejtën e besimit në vitin 1990, Albania, 4 tetor 2007, faqe 19.
142-Sinodi i Shenjtë aprovoi Statutin dhe zgjodhi episkopë të rinj, Ngjallja, nëntor 2006, faqe 12.
143-Skifter Këlliçi, Noli në kujtimet e Sejfulla Malëshovës dhe Reshat Këlliçit, Koha Konë, 21 mars 2005, faqe 10-11.
144-Sokol Balla, Noli ky prift i çuditshëm, Klan, 31 janar 1999, faqe 30-34.
145-Sotir Bambuli, Në vitin 1990 ra këmbana në Shën Marinë e Boboshticës, Ngjallja, tetor 2000, faqe 2.
146-Sotir Bambuli, Lajmërim, Koha, 31 maj 1991.
147-Sotir Bambuli, 17 mars-Liturgjia e parë në Korçë, Ngjallja, prill 1996, faqe 10.
148-Stavro Skëndi, Kriptokrishtërimi në rajonin e Ballkanit nën otomanët, Tempulli, Nr. 1, Korçë 2000, faqe 122.
149-Sherif Delvina, Si u përhap krishterimi në Iliri, Tema, 11 shtator 2004, faqe 9.
150-Takimi i fundit i Fan Nolit me shqiptarët, Sot, 6 dhjetor 2002, faqe 15.
151-Teodor Papapavli, E vërteta rreth fronizimit të Kryepiskopit Anastas, Rilindja Demokratike, 16 shtator 1992.
152-Teodor Papapavli, Letër e hapur At. Artur Liolinit, Ngjallja, tetor 1994, faqe 5, 6.
153-Tiranasit falenderojnë Perëndinë për kishën që iu kthye, Ngjallja, shtator 1993, faqe 3,8.
154-Të rinjtë ortodoksë kërkojnë kthimin e pronave të kishës, Ngjallja, prill 1993, faqe 6.
155-Tomi Patriarkal e Sinodik i krijimit të Episkopatës së Gjirokastrës, Ngjallja, shkurt 1993, faqe 3.
156-Valentin Mustaka, Voskopoja, qyteti i modernizuar nga arkondët vllehë, Sot, 23 janar 2004, faqe 12-13.
157-Veprimet e fundit Patriarkale dhe Sinodike të Kishës së Kostandinopojës, Orthodhoksia, Kostandinopojë, viti XII, 1937.
158-Vepror Hasani, Rrofshin priftërinjtë e Elbasanit, të parët që iu lutën Zotit shqip, Standard, 19 tetor 2013, faqe 18-19.
159-U formua Sinodi i Shenjtë i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Ngjallja, gusht 1998, faqe 1,12.
160-Xhovani Shyti, Abedin Kaja, Jam arvanitas, nga nëna kam mësuar gjuhën e bukur shqipe, Tema, 12-13 mars 2006, faqe 12-13.
161-Zhan Klod Faverial, Bogomilizmi, herezia që shkatërroi Ilirinë, Metropol, 22 gusht 2005, faqe 18, 19.

[Albo]

BOTIME
Nga Andrea Llukani



LIBRA HISTORIKË
1-Krishterimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012.
2-Historia e Krishterimit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
3-Historia e Artit Kristian, Tekno Paper, Tiranë 2004.
4-Një nga ata, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.
5-Përndjekjet, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2009.
6-Skizma, Trifon Xhagjika, Tiranë, 2010.
7-Kisha në diktaturë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012.

LETËRSI E KRISHTERË
8-Dostojevski nuk ndihej i vetmuar, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 1999.
9-Urtësia e shekujve, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2001.
10-Antologjia e Letërsisë së krishterë, Tekno Paper, Tiranë 2006.
11-Patrologjia, Tekno Paper, Tiranë 2007.
12-Onomastika e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012.

LIBRA BIOGRAFIKË
13-Xhagjikajt, Tekno Paper, Tiranë 2003.
14-Përmes Shkrimeve, Tekno Paper, Tiranë 2004.
15-Nuk e humba dashurinë, Tekno Paper, Tiranë 2005.
16-Rrëfimet e teologut, Tekno Paper, Tiranë 2005.
17-Poeti disident, Trifon Xhagjika, Tekno Paper, Tiranë 2006.
18-Biri i Peshtanit, Trifon Xhagjika, Tekno Paper, Tiranë 2007.
19-Atë Dhimitër Kokoneshi, figurë e shquar e kombit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.

LIBRA AGJIOGRAFIKË
20-Sinaksari, Pjesa e Parë, Tekno Paper, Tiranë 2003.
21-Apostujt, Etërit e Kishës & Shkrimtarët Kishtarë, Tekno Paper, Tiranë 2005.
22-Shenjtorët & Perandorët Iliro-Shqiptarë, Tekno Paper, Tiranë 2005.
23-Sinaksari, Pjesa e Dytë, Tekno Paper, Tiranë 2005.
24-Jetë shenjtorësh, Tekno Paper, Tiranë 2007.

LIBRA LITURGJIKË
25-Sinaksari i Madh, Trifon Xhagjika, Tiranë 2013.
26-Si kursari thërres, Komenti i Liturgjisë Hyjnore të Joan Gojartit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
27-Shërbesa e Shën Astit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
28-Shërbesa e Joan Vladimirit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012.
29-Shërbesa e Nikodhimit të Beratit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2013.
30-Shërbesa e Kozmait të Etolisë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2013.

KOMENTARË
31-Djali Plangprishës, Predikime, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
32-Komenti i Ungjillit sipas Matheut, Tekno Paper, Tiranë 2005.
33-Sinodet Ekumenike, Tekno Paper, Tiranë 2008.
34-Vitet Apostolike, Trifon Xhagjika, Tiranë 2008.
35-Anania dhe Safira, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
36-Si duhet të jetë episkopi, Komenti i Letrës së parë të Pavlit drejtuar Timotheut, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010.
37-Dikush duhet të ndreqë atë që është prishur, Komenti i Letrës së Pavlit
drejtuar Titit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.

BOTIME ENCIKLOPEDIKE
38-Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.
39-Himnologjia, Tekno Paper, Tiranë 2005.
40-Fjalor teologjik, Tekno Paper, Tiranë 2005.
41-Toleranca ndërfetare në Shqipëri, Tekno Paper, Tiranë 2006.
42-Folklori kristian, Trifon Xhagjika, Tiranë 2013.
43-Kanonet dhe Statutet e Kishës Ortodokse, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.
44-Concordance e Testamentit të Ri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011.
45-Dogançja, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012.
46-Arti kishtar në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2014.

[Albo]

PASQYRA E LËNDËS

Parathënie........................................ ..................................... ....3

KREU I PARË

Kisha e Ilirisë Lindore në varësinë e Vikariatit
Romak të Selanikut......................................... ..........................5
Krishterimi në Iliri............................................. ........................8
Shenjtorët iliro-shqiptarë......................................... ................14
Episkopatat dhe pjesëmarrja e episkopëve nëpër sinode.........16

KREU I DYTË

Kisha e Ilirisë Lindore bashkohet me Kostandinopojën..........21
Pushtimi nga bullgarët......................................... ....................22
Bogolimizmi në Iliri............................................. ....................24
Episkopatat dhe episkopët......................................... ...............25

KREU I TRETË

Kisha e Arbërisë në juridiksionin e Kryeepiskopatës së Ohrit.27
Mitropolia e Durrësit në shekujt XI-XVII................................29
Gjergj Kastrioti......................................... ................................32
Kryqëzatat e Skënderbeut....................................... ..................34
Shpata dhe përkrenarja....................................... ......................36
Feja e Gjergj Kastriotit........................................ .....................38
Kisha në kohën e sundimit osman............................................4 4
Kriptokristianët e Shpatit........................................... ...............47
Martirët e besimit........................................... ............................50
Voskopoja......................................... ........................................53
Shtypshkronja, biblioteka dhe Akademia e Re.........................56

KREU I KATËRT

Bashkimi me Kostandinopojën................................... .............59
Pararendësit e përdorimit të gjuhës shqipe
në shërbesat fetare............................................ ........................62
Ata që u martirizuan për gjuhën shqipe....................................69
Përpjekjet për shqiptarizimin e kishës......................................71
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë........................................ ..74
Simbolika e flamurit.......................................... .......................77
Firmëtarët ortodoksë të Aktit të Shpalljes
së Pavarësisë së Shqipërisë........................................ ...............79
Kongresi i Beratit........................................... ...........................84
Statuti i vitit 1922.............................................. .......................87
Shqetësimi i Partiarkanës Ekumenike......................................91
Sinodi i Nolit............................................. ...............................92
Sinodi i Visarionit........................................ .............................94
Kongresi i Korçës............................................ ........................104
Statuti i vitit 1929.............................................. ......................107
Tomi i Autoqefalisë...................................... ...........................125

KREU I PESTË

Kisha Autoqefale........................................ ...........................131
Hierarkët e Sinodit të Shenjtë........................................... .....132
Lëvizja unite në Shqipëri.......................................... .............136
Sinodi i vitit 1942.............................................. ....................141
Kontributi i klerit ortodoks në luftën
antifashiste nacional-çlirimtare........................................ ......143
Shkarkimi i Kotokos........................................... ...................146
Akuzat ndaj Visarionit........................................ ...................149
Prapaskenat ndaj Bedulit, Theofanit,
Irineut dhe shkarkimi i Kisit............................................. .....154
Sinodi i Paisi Vodicës........................................... .................158
Dekretligji mbi komunitetet fetare........................................162
Kongresi i tretë i K.O.A.Sh-it...............................................1 64
Statuti i vitit 1950.............................................. ....................174
Vizita e delegacionit rus në Shqipëri.....................................192
Sinodi i Damjan Kokoneshit........................................ .........195
Përpjekjet për bashkimin e kishave.......................................198
Zëvendësimi i Nolit............................................. ..................201

KREU I GJASHTË

Persekutimi i kishës............................................ ...................204
Klerikët të sistemohen në punë.............................................. 209
Zëvendësimi i të kremteve fetare me festa socialiste.............210
Udhëzimi për martesat.......................................... .................212
Udhëzimi për ceremonitë mortore.........................................21 3
Dekreti për ndyshimin e emrave............................................ 215
Pasojat e përndjekjes....................................... .......................216
Persekutimi i klerit dhe kisha e nëndheshme.........................219

KREU I SHTATË

Ringjallja e kishës............................................ ......................222
Shërbesat e para në Korçë............................................. .........223
Mbajtësit e Kryqit............................................ .......................225
Rihapja e kishës së Shën Spiridhonit
në lagjen Goricë të Beratit........................................... ...........227
Rihapja e Katedrales së Ungjillëzimit në Tiranë....................229
Vizita e atë Arturit........................................... .......................233
Anastasios Janullatos i shkruan presidentit Ramiz Alia.........236
Pritja e Eksarkut Anastas........................................... ..............236
Ndihma e Patriarkanës...................................... ......................239
Vizita në Fanar............................................. ...........................241
Fronëzimi i Kryeepiskopit Anastas.........................................24 5
Fushata denigruese........................................ ..........................248
Referendumi i dështuar.......................................... .................251
Vazhdimi i dialogut.......................................... .......................253
Formimi i Sinodit të Shenjtë........................................... ........256
Sinodi i Shenjtë i K.O.A.Sh-it
plotësohet me episkopë të rinj.............................................. ...257
Asambleja kleriko-laike, Shën Vlash 2006.............................260
Statuti i vitit 2006.............................................. ......................261
Nënshkrimi i Marrëveshjes ndërmjet
shtetit dhe komuniteteve fetare............................................ ...285

KREU I TETË

Mitropolia e Tiranës dhe e Durrësit........................................30 5
Fortlumturia e Tij, Kryeepiskopi Anastas...............................307
Kishat dhe manastiret........................................ .....................309
Klerikët.......................................... .........................................310
Kishat monument kulture........................................... ............311
Mitropolia e Beratit........................................... ......................312
Mitropoliti i Beratit Ignati............................................ ...........313
Kishat dhe manastiret........................................ ......................314
Klerikët.......................................... .........................................315
Kishat monument kulture........................................... .............315
Mitropolia e Korçës............................................ ....................317
Mitropoliti i Korçës Joani............................................. ..........320
Kishat dhe manastiret........................................ .....................321
Klerikët.......................................... ..........................................322
Kishat monument kulture........................................... .............323
Mitropolia e Gjirokastrës...................................... ..................324
Mitropoliti i Gjirokastrës Dhimitri.......................................... 325
Tomi Patriarkal për krijimin e Episkopatës së Gjirokastrës....326
Kishat dhe manastiret........................................ ......................327
Klerikët.......................................... ..........................................328
Kishat monument kulture........................................... .............328
Episkopata e Apolonisë......................................... ..................331
Episkop Nikolla........................................... ............................333
Episkopata e Krujës............................................ .....................334
Episkop Andoni............................................ ............................335
Episkopata e Amantias.......................................... ..................336
Episkop Nathanaili........................................ ..........................338
Episkopata e Bylisit........................................... ......................338
Episkop Asti.............................................. ..............................341

Shtojcë........................................... ..........................................342
Raportet fetare............................................ .............................342
Periodikët e KOASh-it................................................ ............345
Radio Ngjallja.......................................... ...............................348
Shoqatat fetare............................................ .............................350
Psaltët dhe koret kishtarë.......................................... ..............356

Bibliografia...................................... ........................................367
Pasqyra e lëndës............................................ ...........................395