Hirësia Kristofor Kisi, Kryepeshkopi i parë kanonik i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë

[Albo]

KREU I DYTË

SHKARKIMI I KOTOKOS

Fitorja e komunistëve në Luftën Antifashiste Nacional-çlirimtare dhe sigurimi i përkrahjes së Jugosllavisë së Titos, i dhanë dorë diktatorit Enver Hoxha të instalonte në Shqipëri një nga regjimet më gjakatare, që ka njohur historia e njerëzimit. Vendi u zhyt në vorbullën e një lufte vëllavrasëse, në altarin e së cilës u flijuan njerëz, bindje, tradita dhe institucione. Në emër të dogmës së edukimit të njeriut të ri shqiptarët u detyruan ti nënshtrohen një procesit të indoktrinimit ideologjik ateist, që konsistonte në çrrënjosjen e bindjeve fetare(81).

Më 31 mars 1945, Kryeepiskopi Kristofor Kisi(82) u ka dërguar një letër anëtarëve të Sinodit të Shenjtë me Nr. Prot. 176, me anën e së cilës u kërkonte të shfaqnin mendimin e tyre në lidhje me aktivitetin antishqiptar të episkopit të Gjirokastrës, Pandelejmon Kotoko(83). Ndër të tjera në letër kryetari i Sinodit të Shenjtë, Kisi shkruan se peshkopi dioqezës së Gjirokastrës, Pandelejmon Kotoko de facto është shkarkuar nga detyra dhe është zëvendësuar, por vendim pushimi nuk është marë dhe shkarkimi i tij nuk është dekretuar për shkak të pengesave, që paraqet statuti i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, i cili të drejtën e pushimit të kryetarit dhe të anëtarëve të Sinodit ia ka rezervuar vetëm kryetarit të shtetit. (Fig.1) Për t’i dhënë fund kësaj çështjeje kryetari i Sinodit të Shenjtë, Kisi u drejtohet anëtarëve të sinodit që me anën e shkresave përkatëse të shfaqnin mendimin e tyre(84).

Sipas Statutit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë Imzot Pandelejmon Kotoko kishte bërë shkelje statutore dhe kanonike sepse kishte braktisur dioqezën e Gjirokastrës. Në letrën e tij, Mitropoliti i Beratit, Vlorës dhe Myzeqesë Imzot Visarion Xhuvani (Fig.2) i sugjeron Sinodit të ndjekë procedurat, që përcakton Statuti në lidhje me Gjykatën Shpirtërore, e cila ishte organi kompetent për të gjykuar çështjen e braktisjes së detyrës kishtare. Pasi të ndiqeshin të gjitha procedurat përkatëse, atëhere Gjykata Shpirtërore do të vendoste pushimin nga detyra të titullarit të Mitropolisë së Gjirokastrës. Për këtë vendim të Gjykatës Shpirtërore Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë lipsej të njoftonte qeverinë shqiptare sepse ajo e kishte të drejtën e miratimit të shkarkimit nga detyra peshkopale të peshkopëve(85).

Më 16 maj 1945 u mblodh Sinodi i Shenjtë i KOASh-it, nën kryesinë e Kryeepiskopit Kristofor, Mitropolitit të Korçës dhe zëvendës i përgjithshëm i Dioqezës së Gjirokastrës, Imzot Agathangjelit, mitropolitit të Beratit dhe Vlorës, Imzot Visarionit dhe Ikonomit të Madh Stavrofor Vasil Marku. Sinodi i Shenjtë në mbledhjen e tij të jashtëzakonshme shqyrtoi dhe më pas dekretoi pushimin e Imzot Kotokos. Ndër çështjet që u diskutuan qenë se në vitin 1940 peshkopi Pantelejmon Kotoko, në atë kohë titullar i Dioqezës së Gjirokastrës është larguar nga Shqipëria pa lejen e Kryetarit të Kishës, duke shkelur kështu artikullin 26 të Statutit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Pas këtij akti Sinodi i Shenjtë e ka konsideruar të dorëhequr dhe Kryeepiskopi ka emëruar si Zëvendës të Përgjithshëm të Dioqezës së Gjirokastrës peshkopin e Korçës Imzot Agathangjelin(86). (Fig.3) Gjithashtu ka urdhëruar që të mos përmendet gjatë meshës emri i peshkopit të dorëhequr në kishat e peshkopatës së Gjirokastrës. Përpos faktit se është larguar nga Shqipëria pa lejen e Kryetarit të Kishës, peshkopi Pandelejmon Kotoko duke shtuar fajet e tij kanonike ka pranuar dhe kryesinë e një komisioni, që punon kundra integritetit të vendit(87). Më 13 qershor 1945 Kryeepiskop Kristofor Kisi i ka dërguar një shkresë me numër protokolli 238 Ministrisë së Drejtësisë, me anën e së cilës i parashtronte për dekretim vendimin e Sinodit të Shenjtë të KOASh-it. Gjithashtu Ministria e Drejtësisë me anën e shkresës që mban numrin e protokollit 794, datë 19 qershor 1945 i përgjigjet se vendimi i Sinodit të Shenjtë është me vend, sepse i përgjigjet misionit të lartë fetar dhe patriotik të institucioneve tona fetare. Kisha Ortodokse me të drejtë nuk mund të toleronte një peshkop, që ka zhvilluar dhe zhvillon veprimtari antikombëtare të vazhdonte të mbante titullin e një dioqeze shqiptare(88).

Pas shkarkimit të episkopit të Gjirokastrës, Pandelejmon Kotoko, Sinodi i Shenjtë i KOASh-it kishte këtë përbërje: Kristofor Kisi në cilësinë e Kryeepiskopit, Mitropoliti i Korçës dhe Zëvendës i Përgjithshëm i Dioqezës së Gjirokastrës, Imzot Agathangjeli, Mitropolit i Beratit, Vlorës dhe Myzeqesë, Imzot Visarioni dhe Ikonomi i Madh Stavrofor Vasil Marku(89).

Në mbledhjen e Sinodit të Shenjtë të datës 4 korrik 1945 u diskutua çështja e episkopit të Strugës Irine Banushi(90). (Fig.4) Kryetari i Sinodit të Shenjtë Kristofor Kisi deklaroi se Imzot Irineu është emëruar me vendim sinodi episkop i Strugës, por dekreti qeveritar nuk ka dalë ende, prandaj Sinodi i Shenjtë vendosi që Imzot Irineu të jetë anëtar i sinodit me cilësinë e episkopit të Strugës(91). (Fig.5)









81) - Pirro Kondili, Orthodhoksia: burim qëndrese dhe shprehje lirie në Shqipërinë komuniste, Kërkim, nr.16, Tiranë, 2019, faqe 52-72.

82) - Kristofor Kisi (1890-1958) ka lindur në lagjen Kala të Beratit në vitin 1890. Studimet e larta i ndoqi në Shkollën Patriarkale të Halkit ku u diplomua në vitin 1906. Tema që mbrojti diplomën ishte “Mbi prejardhjen e jetës monakale”. Me përfundimin e studimeve teologjike më 1908 u kthye në atdhe dhe filloi punë në gjimnazin e Jovan Bangës në Korçë. Në vitin 1916 u dorëzua në gradën priftërore në Kostandinopojë dhe u caktua kryefamullitar në Makrohor. Më vonë u hirotonis episkop i Sinadës, post të cilin e mbajti deri në vitin 1923. Duke parë përpjekjet e otodoksëve shqiptarë për autoqefali, Imzot Kristofori u kthye vullnetarisht në Shqipëri, ku mori në drejtim Mitropolinë e Beratit. Më 21 nëntor 1923 Imzot Kristofori së bashku me Imzot Jerotheun dorëzuan në gradën episkopale Theofan Nolin në kishën e Shën Gjergjit në Korçë. Ndërsa në vitin 1929 u tërhoq në manastir duke mos marrë pjesë në veprimet antikanonike që po kryheshin në Kishën Ortodokse Shqiptare. Më 1934 Imzot Kristofori zuri vendin e Mitropolitit të Korçës dhe në vitin 1937 u zgjodh Kryetar i Sinodit të Shenjtë dhe Kryeepiskop i gjithë Shqipërisë. Për shumë vjet qëndroi në krye të Kishës Ortodokse në Shqipëri. Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë deri në vitin 1944, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1992, faqe 43-44; Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006, faqe 58; Dhimitër Beduli, Teologë me origjinë shqiptare që janë diplomuar në Institutin Teologjik të Halkit, Ngjallja, tetor 1996, faqe 10; Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Tiranë 2004, faqe 37-38; Personalitet madhor i Kishës sonë Orthodhokse, Ngjallja, korrik 1996, faqe 9; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 178-180; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 110-111; Tomor Aliko, Genocidi mbi elitën intelektuale të kombit shqiptar nën terrorin komunist, Maluka, Tiranë 2007, faqe 261; Tomor Aliko, Genocide in the intellectual elite od the Albanian nation under the communist terror, Maluka, Tirana 2007, page 261.

83) - Pandelejmon Kotoko ka lindur në Korçë në vitin 1890. Studimet e larta i kreu në Institutin Teologjik të Halkit në Stamboll, ku u diplomua në vitin 1912. Tema me të cilën mbrojti diplomën ishte: "Mësimi i Joan Gojartit për misionin pimantik". Në vitin 1936 mbrojti Doktoraturën në Drejtësi, ndërsa më 11 prill 1937 u dorëzua Mitropolit i Gjirokastrës në kishën e "Trinisë së Shenjtë" të Halkit. Pandelejmon Kotoko e mbajti postin e Mitropolitit të Gjirokastrës nga viti 1937 deri në vitin 1941. Pas ripushtimit të Gjirokastrës prej italianëve Kotoko u largua nga Shqipëria me ushtrinë greke. Pasi u vendos në Athinë themeloi Komitetin Qendror për Epirin e Veriut. Kotoko ka vdekur në Athinë më 24 maj 1969. Dhimitër Beduli, Teologë me origjinë shqiptare që janë diplomuar në Institutin Teologjik të Halkit, Ngjallja, tetor 1996, faqe 10; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 221; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 108; Foti Cici, Midis shqiptarësisë dhe grekësisë, Globus R, Tiranë 2006, faqe 204-206.

84-Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1, viti 1945, fl. 1.

85) - Pavli Haxhillazi, Një letër e panjohur e Visarion Xhuvanit, Shqiptarja.com, 14 tetor 2012, faqe 20; Pavli Haxhillazi, Një letër e panjohur e Visarion Xhuvanit, Le Radici, Anno 10, Nr. 5, Ottobre 2012, pagina 18; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1, viti 1945, fl. 3-4.

86) -Agathangjel Çamçe (1877-1946) ka lindur në qytetin e Korçës më 1877. Në vitin 1913 emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku u shqua si aktivist i lëvizjes kombëtare. Në vitin 1919 u dorëzua në gradën priftërore në Nju Jork, ku shërbeu dy vjet duke celebruar shërbesa fetare në gjuhën shqipe. Në vitin 1921 Atë Agathangjel Çamçe erdhi në Shqipëri dhe një vit më vonë më 1922 mori ofiqin e Arkimandritit. Në muajin shkurt të vitit 1929 u dorëzua Episkop i Beratit, Vlorës dhe Kaninës në Kishën Katedrale të Ungjillëzimit prej Imzot Visarionit dhe Imzot Viktorit. Në vitin 1941 Imzot Agathangjeli u dorëzua Mitropolit i Korçës. Imzot Agathangjel Çamçe ka vdekur në vitin 1946. Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë gjer në vitin 1944, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 1992, faqe 44; Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006, faqe 58-59; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 108- 109; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 6.

87) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1, viti 1945, fl. 5-6.

88) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1, viti 1945, fl. 7-8.

89) - Vasil Marku (1888-1949) është nga Borova e Kolonjës. Që në moshë të re emigroi në Amerikë, ku u dorëzua prift në Sant Louis. Në vitin 1919 së bashku me Agathangjel Çamçen erdhën në Shqipëri dhe morrën pjesë aktive në përpjekjet për autoqefalinë e kishës. Në vitin 1922 Kongresi historik i Beratit e zgjodhi Kryetar të Këshillit të Lartë. Më 1923 Atë Vasil Marku ka kryesuar përfaqësinë e kishës shqiptare, e cila shkoi në Kostandinopojë për çështjen e autoqefalisë. Më 24 shkurt 1929 Atë Vasil Marku mori ofiqin e Ikonomit të Madh Mitrofor dhe u caktua anëtar i Sinodit të Shenjtë, në cilësinë e titullarit të dioqezës së Korçës. Ceremonia u zhvillua në Kishën e Shën Gjergjit në Korçë. Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë deri në vitin 1944, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1992, faqe 45-46; Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006, faqe 59; Andrea Llukani, Krishterimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2014, faqe 90; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 290.

90) - Irine Banushi (1906-1976) ka lindur në Shkodër në vitin 1906. Mësimet e para i mori në qytetin e lindjes dhe më pas vajti në Seminarin "Bogosllava" të Cetinjës në Malin e Zi. Studimet e larta teologjike i vazhdoi në Beograd dhe i përfundoi në vitin 1938. Menjëherë u kthye në atdhe ku filloi punë në Seminarin “Apostull Pavli” dhe në gjimnazin e Tiranës duke dhënë lëndën e latinishtes. Në prillin e vitit 1939 Ilia Banushi u bashkua me qëndresën antifashiste. Më pas e internuan në provincën e Kolfioritos në Itali nga ku u kthye në vitin 1940. Në atë kohë Kryehirësia e Tij Kristofor Kisi, i cili drejtonte Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, duke shmangur një përpjekje të italianëve për të emëruar një episkop unit, i propozoi Ilia Banushit, i cili shquhej për përgatitje të lartë teologjike dhe përkushtim ndaj atdheut. Kështu në shkurt të vitit 1942 Ilia u dorëzua në gradën episkopale në Manastirin e Shën Naumit që në atë kohë ishte në administrimin e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Pas dorëzimit ai mori emrin Irine. Me vendim të sinodit u dorëzua episkop i Strugës, Prespës dhe Caredvorit. Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë deri në vitin 1944, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1992, faqe 45; Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006, faqe 59; Andrea Llukani, Krishterimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2014, faqe 141; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 127-128; Irine Banushi-martir i Kishës sonë Orthodhokse, Ngjallja, nëntor 2018, faqe 9.

91) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1, viti 1945, fl. 18.

[Albo]

PËRPLASJA E KISIT ME TEOLOGËT E RINJ

Në korrik të vitit 1945 u themelua Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve të K.O.A.Sh-it, e cila zgjodhi si kryetar të saj teologun Theofan Popa(92). Sekretar i lidhjes u zgjodh teologu Dhimitër Beduli(93). Anëtarë të lidhjes qënë: Petro Doçi(94), Vlash Semini(95), Anastas Duka, Vangjel Popa, Petro Frashëri, Vlash Nushi(96), Sotir Kanxheri etj., të gjithë njerëz të shkolluar nëpër seminare dhe shkolla teologjike brenda ose jashtë vendit. Këta kishin qenë pjesë aktive e kishës, por Këshilli Ekonomik për mungesë fondesh disa prej tyre i kishte shkarkuar nga detyra dhe ata qenë të detyruar të punonin ku të mundnin që të siguronin jetesën. Teologët dhe seminaristët e larguar nga kisha e ndienin veten të shpërfillur dhe për këtë bënin me faj Kryesinë e Kishës. Njeri prei tyre Anastas Duka(97) ishte mjaft kritik ndaj Kryesisë së Kishës, sepse teologët dhe seminaristët qenë larguar nga kisha dhe qenë punësuar në administratën shtetërore.

Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve të K.O.A.Sh-it hartoi statutin, rregulloren dhe ligjëroi vulën. Simboli bazë në vulën e Lidhjes së Teologëve dhe Seminaristëve qenë dy duar të shtrënguara, duke mbajtur një kryq. Rreth këtij simboli shkruhej Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve të Kishës Ortodokse. Qendra e lidhjes ishte në Tiranë, por u krijuan degë nëpër rrethe si në Durrës, Korçë, Shkodër etj. Me vendimin e Gjykatës së Tiranës datë 19 shtator të vitit 1945, Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve të K.O.A.Sh-it u ligjërua zyrtarisht(98).

Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve të K.O.A.Sh-it pikëpamjet e saj i shfaqi në broshurën me titull "Ç’është dhe çfarë kërkon Lidhja e teologëve dhe e seminaristëve ortodoksë". Qëllimi kryesor i kësaj Lidhjeje ishte që të kontribuonte në përparimin dhe lartësimin e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, me qëllimin e vetëm që ajo të ruante integritetin e saj dhe të mos përshtatej me rrethanat që i diktonte sistemi. Në kryesinë e lidhjes u zgjodhën: Sotir Kanxheri(99), Dhimitër Beduli, Ilia Stavre, Vlash Semini dhe Arkile Kondi. Kryesia e lidhjes më 24 shtator 1945 i shkroi një letër(100) Sinodit të Shenjtë, me anë të së cilës i parashtronte synimet e saj. Sinodi i Shenjtë më 18 korrik 1945 iu përgjigj, se do ta studionte përmbajtjen e letrës, gjë që acaroi edhe më shumë marrëdhëniet ndërmjet anëtarëve të lidhjes dhe kryesisë së kishës. Anëtarët e Lidhjes fajësonin Kryeepiskopin Kristofor për gjendjen e mjeruar në të cilën ishte katandisur Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë.

Qëllimi i tyre ishte të merrnin në dorë situatën, duke tërhequr pas vetes klerikët dhe besimtarët. Teologët e seminaristët e rinj qenë njerëz të arsimuar dhe synonin të detyronin Kryeepiskopin Kristofor që të përfshiheshin brenda strukturave të kishës. Në mbledhjen e datës 20 tetor 1945 Sinodi i Shenjtë refuzoi të njihte Statutin e Lidhjes së Teologëve dhe Seminaristëve. Madje u vunë si kusht se nëse dëshironin njohjen e Lidhjes duhej ti kërkonin falje kryesisë së kishës për letrat me tone të ashpra që i kishin dërguar. Sinodi i Shenjtë ngarkoi episkopin e Gjirokastrës, Imzot Irineun tu komunikonte anëtarëve të Lidhjes vendimin e sinodit(101). Në këto kushte teologët dhe semiranistët, por edhe kryesia e kishës vendosën të ulin tonet dhe të gjejnë gjuhën e përbashkët.

Në fund të dhjetorit Kryeepiskopi Kristofor Kisi u bëri të ditur anëtarëve të Lidhjes së do ti merrte parasysh kërkesat e tyre, nëse ata do të tregonin respekt ndaj kryesisë së kishës(102). Më 31 dhjetor 1945 Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve vendosi ti dërgojë një letër tjetër Kryeepiskopit Kisi, me anën e së cilës e sqaronin se do të qenë bij të bindur të kishës(103). Madje ata ndryshuan edhe disa pika në statutin e tyre, duke pranuar autoritetin e kryesisë së kishës dhe premtonin se çdo gjë do të zhvillohej sipas statutit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Pas kësaj, Kisi ishte i gatshëm ta njihte Lidhjen e Teologëve dhe Seminaristëve për të shmangur përçarjen në gjirin e kishës(104).







92) - Theofan Popa ka lindur më 3 nëntor të vitit 1914, në lagjen Kala të Elbasanit në një familje zanatçinjsh. Pasi përfundoi shkollën fillore "Kostandin Kristoforidhi", me ndërhyrjen e atë Josif Mihalit mundi të sigurojë një të drejtë studimi për në Seminarin Teologjik “Joan Teologu” në Manastir. Me mbarimin e seminarit në vitin 1936 u kthye në Shqipëri dhe pas një viti me mbështetjen e Kryepeshkopit Visarion Xhuvani mundi të shkonte për të ndjekur studimet e larta në Fakultetin Teologjik të Universitetit Kapodistria të Athinës, në vitin akademik 1937-1938, me bursë nga fondacioni Jovan Banga. Ndërkohë në Shqipëri ndodhën ndryshime të mëdha përsa i përket organizimit kishtar. Më 12 prill 1937, Patriarkana Ekumenike shpalli autoqefalinë e Kishës Ortodokse të Shqipërisë dhe Kryepeshkop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë u zgjodh Kristofor Kisi. Sapo përfundoi vitin e parë të fakultetit, Theofani mori një letër nga Kryepeshkop Kisi, me anën e së cilës i thuhej se duhej t’i ndërpriste studimet në Athinë, për t’i vazhduar në Kolegjin Anglikan "Ngjallja e Krishtit" në Londër. Pasi qëndroi vetëm disa muaj në Londër (gusht-tetor 1938) u kthye në Athinë për të vazhduar studimet, të cilat i përfundoi në vitin 1941. U kthye në atdhe më 1942 dhe filloi punë në Liceun e Korçës si profesor i gjuhës latine. Më vonë u transferua në Tiranë ku punoi si predikues dhe artikullshkrues pranë kryesisë së kishës. Theofani botonte një buletin dyjavor me predikimet e të dielave, i cili u dërgohej kishave ortodokse të Shqipërisë. Andrea Llukani, Ndihmesa e Theofan Popës për shpëtimin e mbishkrimeve dhe objekteve liturgjike kishtare, (monografi), Trifon Xhagjika, Tiranë, 2019, faqe 13; Andrea Llukani, Dosja e teologut Theofan Popa, Global Challenge, Revistë Shkencore Periodike, Botim i Akademisë Diplomatike Shqiptare, Volumi VI, Numri 2, Tiranë, Maj 2017, faqe 93; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 286; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 278-279; Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Dosje formulare, Nr. 3328, faqe 16.

93) - Dhimitër Beduli (1914-1996) ka lindur më 1914 në Skore të Pogonit në rrethin e Gjirokastrës. Në vitin 1930 pasi përfundoi gjimnazin në Athinë, u nis për studime teologjike në Rumani, të cilat i përfundoi në vitin 1934. Përveç studimeve teologjike në seminarin e Besarabisë, Beduli u specializua edhe në Muzikën Bizantine. Sapo u kthye nga Rumania në vitin 1934 punoi si pedagog dhe gjatë viteve 1935-1944 u emërua drejtor i seminarit “Apostull Pavli” në Tiranë. Me mbylljen e Seminarit në vitin 1945 Beduli filloi punë në Drejtorinë Qendrore të Ofiçinave në Durrës dhe në vijim shef plani në Uzinën Mekanike në Tiranë. Mund të themi se që nga viti 1945 deri në vitin 1967 kur u prishën kishat, janë plot 22 vjet, gjatë të cilave Beduli i talentuar ka qenë i mënjanuar. Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 66; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 288.

94) - Petro Doçi ka lindur në Elbasan, më 20.07.1909. Në vitin 1928 siguroi një bursë nga Visarion Xhuvani për të ndjekur studimet teologjike në Seminarin e Manastirit (Bitolës). Gjatë viteve të seminarit ishte e detyruar mësimi i një vegle muzikore. Petro Doçi zgjodhi mandolinën. Seminarin e përfundoi në vitin 1934. Në vijim u kthye në Elbasan ku ka punuar si mësues. Më 19 shtator 1937 emërohet nga Kryeepiskop Kristofor Kisi si predicator në kishat e Elbasanit. Më 1935 u martua me Vasillon. Më 25 shtator 1938 u dorëzua dhjakon nga Imzot Kristofor Kisi. Më pas është emëruar Protodhiakon i Kryesisë së Kishës. Më pas e gjejmë Drejtor Përgjegjës i revistës “Jeta Kristiane”. Në vitin 1950 u dorëzua prift. Ka marrë pjesë në konferenca të ndryshme kishtare brenda dhe jashtë vendit. Me mbylljen e kishave më 1967 Petro Doçi ka punuar në një pikë karburanti. Vite më vonë ka punuar roje në Laboratorin Shkencor të Fakultetit të Shkencave të Natyrës etj. Petro Doçi ka vdekur më 27 dhjetor 1983. Kristofor Beduli, Saqellar atë Petro Doçi, Neraida, Tiranë 2006, faqe 10-31.

95) - Vlash Semini ka lindur në qytetin e Kavajës më 1906. Pas përfundimit të studimeve teologjike në Bukuresht, Vlashi u kthye në Tiranë, ku ka shërbyer si kujdestar dhe psalt në Kishën e Shën Prokopit. Vlash Semini ka botuar shumë artikuj teologjik në shtypin periodik të K.O.A.Sh-it. Ai vdiq më 24 qershor të vitit 1989. Kristofor Beduli, Dhimitër Beduli bir i zgjedhur dhe i përkushtuar i kishës sonë, Ngjallja, Tiranë 2015, faqe 78; Kristofor Beduli, Psaltët Vlash Nushi e Vlash Semini, Ngjallja, gusht 1997, faqe 8; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 296.

96) - Vlash Nushi ka lindur në Tiranë më 8 shkurt 1914. Pasi përfundoi shkollën fillore ka punuar pranë babait, i cili kishte një dyqan të vogël në Shën Vlash. Në vitet 1931-1935 përfundoi seminarin Apostull Pavli në Tiranë. Në vijim ka punuar si psalt në Tiranë, ndëtsa më 1937 ka punuar si mësues feje. Në vitin 1940 ka punuar në Ministrinë e Ekonomisë në Tiranë. Gjatë viteve 1954-1959, Vlash Nushi ka punuar si referent i pasurive kishtare. Vlashi ka botuar disa artikuj në revistën “Predikimi”. Kur u themelua Lidhja e Teologëve dhe Seminaristëve të K.O.A.Sh-it më një korrik të vitit 1945 Vlash Nushi ka qenë i zgjedhur në kryesinë e lidhjes. Vlash Nushi ka vdekur në vitin 1981. Kristofor Beduli, Shkollat teologjike-hieratike, Neraida, Tiranë 2001, faqe 46-48; Kristofor Beduli, Psaltët Vlash Nushi e Vlash Semini, Ngjallja, gusht 1997, faqe 8; Andrea Llukani, Atë Dhimitër Kokoneshi, figurë e shquar e kombit, Trifon Xhagjika, Tiranë 2010, faqe 25; Andrea Llukani, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 296; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja nr. 1471, viti 1951, fl. 34-36.

97) - Anastas Duka ka lindur më 10 maj 1921 në Sheper të Gjirokastrës. Pasi kreu shkollën fillore në vendlindje ka bërë tre vjet shkolë të mesme në Gjirokastër dhe pesë vjet në Tiranë ku ka përfunduar Liceun më 1942. Gjatë viteve të qëndrimit në Tiranë ka kryer seminarin Apostull Pavli ku ka qenë bursist. Në prill të vitit 1945 ka qenë në varësi të Kishës Ortodokse, duke punuar në vende të ndryshme. Gjatë muajve prill-gusht 1945 ka punuar në manastirin e Shën Gjon Vladimirit në Elbasan, prej andej për nëntë muaj ka punuar në manastirin e Shën Vlashit në Durrës. Në qershor 1946 ka punuar për disa muaj në manastirin e Ardenicës. Në periudhën dhjetor 1946 deri në mars 1947 ka punuar në Pogradec. Prej andej ka qenë në dispozicion të Kryesisë së Kishës në Zyrën e Llogarisë. Në janar 1948 ka shërbyer në Fier si predikues dhe mësues katekizmi. Në prill 1948 ka punuar në Shën Vlash të Durrësit dhe prej andej ka shkuar në vendlindje në Sheper, në pritje të një detyre të re nga Kryesia e Kishës. Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja nr. 1470, viti 1951, fl.3-4.

98) - Kristofor Beduli, Shkollat teologjike-hieratike, Neraida, Tiranë 2001, faqe 46-48; Andrea Llukani, Ndihmesa e Theofan Popës për shpëtimin e mbishkrimeve dhe objekteve liturgjike kishtare, (Monografi), Trifon Xhagjika, Tiranë 2019, faqe 14; Andrea Llukani, Krishterimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2014, faqe 351.

99) - Kryedhjakon Sotir Kanxheri ka lindur në qytetin e Korçës më 10 nëntor të vitit 1922. Në vitet 1932- 1935 ndoqi Liceun Francez të Korçës dhe në vijim kreu Seminarin “Apostull Pavli” në Tiranë. Në vitin 1950 u dorëzua në dhjakon, ndërsa në vitin 1965 mori ofiqin e kryedhjakonit. Kanxheri me zërin e tij kumbues i lëçiste aq bukur ungjillin, paqësoret dhe himnet e Liturgjisë Hyjnore. Më 27 mars 2000 u zhvillua shërbesa e varrimit për kryedhjakon Sotir Kanxherin në Kishën e Ungjillëzimit në Tiranë. Kryedhjakon Sotir Kanxheri ka dhënë kontributin e tij në financat e kishës. Fjeti Kryedhjakoni Sotir Kanxheri, Ngjallja, prill 2000, faqe 3; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 161-162; Andrea Llukani, Një nga ata, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 13-14.

100) - Disa nga pikat e letrës qenë: punësimi i teologëve dhe i seminaristëve, vendosja e njerëzve të ndershëm në Këshillin Ekonomik të kishës dhe në Këshillin Mikst, transparenca mbi shpenzimet e kishës etj.

101) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 20, viti 1945, fl. 42.

102) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1, viti 1945.

103) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 20, viti 1945, fl. 43.

104) - Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nën komunizëm, UETPRESS, Tiranë, 2017, faqe 52.

[Albo]

GJENDJA E KISHËS PAS ARRESTIMIT TË VISARION XHUVANIT DHE TË IRINE BANUSHIT

Kryesia e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë filloi të spastrojë radhët e saj. Njerëzit e aftë dhe me integritet shikoheshin me dyshim nga ata që qenë në shërbim të sistemit monist. Në vitin 1946 ndërroi jetë Mitropoliti i Korçës, Agathangjel Çamçe, ndërsa më 28 tetor të vitit 1946 u arrestua Irine Banushi(105). Në shënimet biografike Irineu ka shkruar: ...qëndrova si ndihmës Episkop i Kryesisë deri më 12 korrik 1945, në atë datë prej Sinodhit të kishës jam emëruar si Episkop për dioqezën e Gjirokastrës, por pushteti më ndaloi që të mos shkoj në Gjirokastër dhe unë atëhere qëndrova këtu në Tiranë pranë Kryesisë së Kishës si titullar i dioqezës së Gjirokastrës deri më 28 tetor 1946, ditën që u arrestova(106). (Fig.6) Akuzat ndaj Irineut qenë krejtësisht të pabaza(107). Dolën disa dëshmitarë të rremë, të cilët me paturpësinë më të madhe dëshmuan kundër tij. Pas disa muaj qëndrimi në hetuesi, më 28 tetor 1946 iu komunikua vendimi, me anën e të cilit dënohej me pesë vjet heqje të lirisë(108). Irine Banushi e vuajti dënimin në burgun e Tiranës.

Pas arrestimit të Visarion Xhuvanit dhe Irine Banushit situata në Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë ishte kritike, sepse organi më i lartë që ishte Sinodi i Shenjtë kishte humbur kuorumin për të qenë funksional. I vetmi peshkop në sinod kishte mbetur Kristofor Kisi dhe sipas nenit 11 të statutit(109) të vitit 1929 për kuorumin e Sinodit të Shenjtë duhet të qenë gjysma plus një e anëtarëve të tij. Kryeepiskopi Kristofor ja shprehu këtë shqetësim Manol Konomit, që në atë kohë mbante postin e ministrit të Drejtësisë. Kristofor Kisi i tha ministrit të Drejtësisë që në qershor do të shkonte për vizitë zyrtare në Bashkimin Sovjetik dhe nëse patriku Aleksej do ta pyeste për përbërjen e Sinodit të Shenjtë, atëhere nuk kishte se çfarë përgjigje ti jepte. Me anën e këtij argumenti bindës Kisi i kërkoi Konomit të lironte nga burgu Irine Banushin, por ministri nuk pranoi ta bënte këtë gjë(110). Duke ndjekur zhvillimet kishtare interesi i regjimit për Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë ishte që të zgjidhej çështja e Sinodit të Shenjtë. Në muajin shkurt 1949 ministri i Brendshëm, Mehmet Shehu e takoi Irine Banushin në burgun e Tiranës, ku folën për situatën, që po kalonte kisha në atë kohë. Dy muaj më pas, më 28 prill 1949, Irine Banushi u lirua nga burgu falë një amnistie. Irineu u çaktua në manastirin e Shën Vlashit në Durrës. Synimi i regjimit ishte që Irine Banushi do të shërbente si njeriu i pushtetit brenda kryesisë së kishës, por faktet treguan se Irineu nuk u thye.








105) - Imzot Irineu do të provonte egërsinë e diktaturës kumuniste duke u burgosur dy herë në vitet 1946- 1948 dhe 1952-1960. Pasi kreu dënimin atë e gjejmë në manastirin e Shën Vlashit. Lidhjet e shumta me njerëzit dhe ndikimi i madh që kishte në popull do të bëheshin shkak që organet e diktaturës ta transferonin Imzot Irineun në manastirin e Ardenicës. Tashmë i zhveshur nga çdo detyrë kishtare punoi si llogaritar (1967). Danish Bebeziqi, Si e njoha Peshkopin Irine, Vegim Drite, Nr.4 qershor 1997, faqe 25; Tomor Aliko, Genocidi mbi elitën intelektuale të kombit shqiptar nën terrorin komunist, Maluka, Tiranë 2007, faqe 262; Tomor Aliko, Genocide in the intellectual elite od the Albanian nation under the communist terror, Maluka, Tirana 2007, page 262.

106) - Kristofor Beduli, Episkop Irine Banushi, martir i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 2000, faqe 17.

107) - Ka qenë në lidhje me armiqtë e popullit Gjergj Kokoshi, Dom Shtjefën Kurti etj. Ka zhvilluar aktivitet kundër Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe ka nxitur elementë të tjerë për të shpifur kundër Kryesisë së Kishës me qëllim për të diskretituar udhëheqjen e saj dhe më në fund për ti hequr nga posti dhe për të kthyer Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë kundra vijës që ndjek sot dhe për të zhvilluar aktivitet kundër Pushtetit. Irine Banushi, element armik i Pushtetit dhe që paraqet rrezikshmëri për Republikën tonë Popullore i shtyrë nga urrejtja që ka kundër Pushtetit dhe për tu shërbyer armiqve është interesuar dhe ka mbledhur informata të ndryshme në vendin tonë dhe sidomos në portin e Durrësit mbi eksportet dhe importet që sjell shteti ynë nga jashtë, sidomos nga ato që vijnë nga Bashkimi Sovjetik se mos këta vaporë sjellin material luftarak. Ka folur kundër lëvizjes nacional çlirimtare dhe kundër pushtetit... Kristofor Beduli, Episkop Irine Banushi, martir i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 2000, faqe 32.

108) - Tomor Aliko, Genocidi mbi elitën intelektuale të kombit shqiptar nën terrorin komunist, Maluka, Tiranë 2007, faqe 262; Tomor Aliko, Genocide in the intellectual elite od the Albanian nation under the communist terror, Maluka, Tirana 2007, page 262.

109) - Në nenin 11 të Statutit të vitit 1929 është shkruar: “Sinodhi ka kuorum kur ndodhen prezentë gjysma plus një e numrit të të gjithë anëtarëve. Po kurdoherë mbledhje legale mund të bëhet vetëm kur përveç Kryepeshkopit ndodhen dhe dy anëtarë të tjerë...... ”. Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Fletorja Zyrtare, 14 gusht 1929; Andrea Llukani, Kanonet dhe statutet e Kishës Ortodokse, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 193.

110) - Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nën komunizëm, UETPRESS, Tiranë, 2017, faqe 102.

[Albo]

VIZITA E DELEGACIONIT KISHTAR NË MOSKË

Më 8 maj të vitit 1947 u mblodh Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë në kryesinë e Kryehirësisë së tij, Kryeepiskopit Kristofor Kisi, Mitropolitit të Beratit Imzot Visarionit dhe Ikonomit të Madh Stavrofor Vasil Marko. Qëllimi i mbledhjes së sinodit ishte dërgimi i një delegacioni kishtar në përgjigje të ftesës së Patrikut të Moskës dhe gjithë Rusisë Aleksej me rastin e 500 vjetorit të shpalljes së autoqefalisë së Kishës së Rusisë(111). Në ftesën e Patrikut Aleksej drejtuar Kristofor Kisit thuhej se periudha më e përshtatshme qe fundi i shtatorit. Fillimisht u vendos që në përbërje të delegacionit të qenë: 1-Kristofor Kisi, Kryeepiskop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. 2-Ikonom Dhimitër Kokoneshi, Kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Rrethit të Pogradecit. 3-Atë Petro Doçi, famullitar i komunitetit ortodoks të Tiranës dhe 4-Atë Llazar Popoviç, famullitar i komunitetit malazez të Shkodrës. Kjo ishte përbërja e delegacionit të lartë kishtar sipas shkresës që Kryeepiskopi Kristofor i dërgonte më 11.VI.1947 Ministrisë së Punëve të Jashtme(112). Por keqësimi i shëndetit të Kristofor Kisit e bëri të pamundur pjesëmarrjen e tij. Kështu përbërja e delegacionit sipas shkresës së Kryesisë së Sinodit të Shenjtë Nr. 375 datë 15 dhjetor 1947 ishte: 1-Arkimandrit Paskal Vodica, drejtues administrativ i Episkopatës së Korçës, shef i delegacionit. 2-Ikonom Dhimitër Kokoneshi dhe 3-Ikonom Llazar Popoviç(113). Delegacioni zyrtar (Fig.7) i Kishës Ortodokse të Shqipërisë qëndroi 18 ditë në Bashkimin Sovjetik. Gjatë ditëve të qëndrimit delegacioni shqiptar vizitoi Moskën, Leningradin dhe Kievin. Delegacioni shqiptar pati një pritje të përzemërt nga patriku Aleksej.





111) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 103, viti 1947, fl.2.

112) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 151, viti 1947, fl.11.

113) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 151, viti 1947, fl.32.

[Albo]

SHKARKIMI I KRISTOFOR KISIT DHE DORËZIMI I PASKAL VODICËS

Në kuadër të forcimit të miqësisë ndërmjet dy kishave tona rusët premtuan se në momentin e përshtatshëm do të dërgonin një delegacion të lartë kishtar për të vizituar Shqipërinë(114). Patriku Aleksej i Moskës i dërgoi një letër Kristofor Kisit, me anën e së cilës theksonte se kisha ruse do të ndihmonte kishën shqiptare. Me fjalën ndihmë nënkuptohej mbështetja që do të jepte për krijimin e Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Në koordinim me Patriarkanën e Moskës, Ministria e Drejtësisë i kërkoi Kristofor Kisit, të përgatiste procedurat e hirotonisjes së dy episkopëve për dioqezat e Gjirokastrës dhe të Korçës. Kisi pranoi dhe sipas tij, kisha kishte nevojë të ngutshme vetëm për një episkop, ndërsa për të dytin priste puna. Delegacioni rus mbërriti në Shqipëri më 14 prill 1948. Ai përbëhej nga Kryeepiskopi Nestor, protoprezviteri Pjetër Fillonov dhe atë Mihail Zjernov. Më 18 prill 1948 Nestori bashkë me Kristofor Kisin hirotonisën në gradën episkopale Paskal Vodicën në kishën katedrale të "Ungjillëzimit" në Tiranë. Pas dorëzimit si Mitropolit i Korçës, Paskal Vodica mori emrin Paisi(115). Kandidatura e Paskal Vodicës nuk ishte shqyrtuar më parë në mbledhjen e Sinodit të Shenjtë dhe ishte antikanonike, pasi ai nuk plotësonte kriterin e arsimimit(116) dhe të beqarisë, ndonëse prej vitesh kishte mbetur i ve. Procedura e dorëzimit të Paskal Vodicës ishte e rregullt, pasi qe hirotonisur nga dy peshkopë kanonikë, Nestorit dhe Kristoforit. Më 5 qershor 1948, në mbledhjen e Byrosë Politike, ndër të tjera diktatori Enver Hoxha diskutoi edhe për Kristofor Kisin, duke e cilësuar atë si agjent të perëndimit, që nuk dëshironte afrimin e Kishës Autodokse Autoqefale të Shqipërisë me Patriarkanën e Moskës. Hoxha pretendonte se Kisi gjatë vizitës së delegacionit rus, ishte përpjekur të lidhej me Legatën franceze në Tiranë, që të merrte udhëzime nga Perëndimi. Pas kësaj akuze false diktatori Enver Hoxha mendonte se Kisi duhej mënjanuar nga drejtimi i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë(117).

Në muajin korrik 1948, autoritetet shtetërore i sugjeruan Kryeepiskopit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Fortlumturisë së Tij, Kristofor Kisit të tërhiqej nga administrimi i kishës, ndonëse në nenin 19 të statutit të vitit 1929 thuhej: “Kryepeshkopi dhe Peshkopët janë të përjetshëm në Dhioqezat e tyre përveç rasteve të parashikuara në këtë Statut”(118). Ndonëse Kristofor Kisi mbeti formalisht në krye të kishës, udhëzimet do ti jepte Paisi me ndihmën e sekretarit të përgjithshëm Niko Çanes. Madje, Paisi iu besua edhe mbajtja e vulës së Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë(119). Në fakt sipas nenit 22 të statutit, Sinodi i Shenjtë kishte të drejtën ta shkarkonte Kryeepiskopin, për shkak të moshës së thyer ose problemeve shëndetësore, të cilat nuk e linin të përmbushte detyrën(120).

Paisi kishte nevojë për mbështetje brenda sinodit, prandaj kërkoi që anëtarë të sinodit të qenë edhe Arkimandrit Dhimitër Kokoneshi(121), i cili në atë kohë drejtonte dioqezën e Beratit dhe Ikonom Aristotel Strato(122), që administronte dioqezën e Gjirokastrës. Nga ana kanonike si Kokoneshi ashtu edhe Strato nuk mund të qenë anëtarë të sinodit, sepse nuk e patën marrë ende gradën episkopale. Ndërkohë që më 5 korrik 1949, Ministria e Drejtësisë e thirri Kisin dhe e urdhëroi të mbledhë sinodin. Kristofor Kisi u kërkoi autoriteteve shtetërore, që në përbërje të sinodit të ishte edhe Irine Banushi, por ata iu përgjigjën me diplomaci “do ta studiojmë si rast”. Duke mbetur i vetëm përballë klerikëve, që qenë caktuar nga regjimi, Kristofor Kisi më 9 korrik 1949 njohu Kokoneshin dhe Straton si anëtarë të sinodit(123). Duke patur në dorë Sinodin e Shenjtë, regjimi do të niste zbatimin e një politike të re brenda kishës me mbështetës të bindur ndaj kryesisë së kishës dhe të pushtetit.

Në mbledhjen e Sinodit të Shenjtë(124) të 25 gushtit 1949 Kryeepiskop Kristofor Kisin e shkarkuan me akuza nga më banalet sikur kishte ngrënë dhe pirë në një çanak me pushtuesin, sikur mbante veshët çuar nga deti, duke pritur shpëtimin nga jashtë, sikur kishte bërë punë armiqësore të rrezikshme për të diskretituar pushtetin popullor etj(125). Në kohën që u shkarkua Kisi, Irine Banushi deklaroi se procedura e ndjekur ishte antikanonike, sepse duke u bazuar në nenin 21 të statutit ku thuhet: “Pushimi i Kryepeshkopit, i Peshkopëvet dhe i Ikonomit të Madh Mitrofor bëhet për faje të rënda dogmatike dhe kanonike, për faje ordinare dhe për arsye ekstraordinare.(126)” Kisin e shkarkuan në mënyrë antikanonike dhe nuk u mjaftuan vetëm me kaq, por e mënjanuan dhe e izoluan në kishën e Shën Prokopit në Tiranë. Sinodi u mor edhe me problemin e Irine Banushit. Më 31 gusht 1949 Irineu u emërua peshkop ndihmës i kryesisë së kishës, por nuk u lejua që të drejtonte ndonjë dioqezë. Pas shkarkimit së Kristofor Kisit i erdhi radha Paisi Vodicës(127). Më 25 gusht 1949 Paisi Vodica u shpall Kryeepiskop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë(128). (Fig.8) (Fig.9)

Me vendosjen e Paisit në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë regjimi komunist nisi procesin e konsolidimit të pushtetit. Kryesia e Kishës tashmë gjithë veprimtarinë e saj e përqendroi në funksion të interesave të pushtetit. Për të realizuar këtë Kryesia e Kishës duhej të spastronte personelin nga njerëzit e papërshtatshëm. Personelit iu kërkua të dorëzonin biografitë në Kryesinë e Kishës. Biografitë(129) u përdorën për të eleminuar rivalët në radhët e personelit të kishës. Në organikën e kishës u shtua një post, ai i nëpunësit të biografive, i cili u shpërndante dhe më pas administronte formularët e biografive të personelit.

Problem tjetër i rëndësishëm qe edhe uniteti i përçarë i njerëzve që qenë zgjedhur në rangjet e larta kishtare. Paisi vendosi të kryente spastrime në radhët e personelit kishtar. Të parët që u vunë në shënjestër qenë anëtarët e kryesisë së Lidhjes së Teologëve dhe Seminaristëve, Theofan Popa, Vlash Nushi dhe Sotir Kanxheri, të cilët patën kundërshtuar hapur draftin e parë të Statutit. Mëria e teologëve të rinj ishte jo vetëm ndaj Paisit, por edhe ndaj Niko Çanes, që në atë kohë mbante postin e Sekretarit të Përgjithshëm të Kishës. Kundër Niko Çanes ishte edhe Dhimitër Kokoneshi. Në janar 1950 Kokoneshi i dërgoi një letër Mehmet Shehut me anën e së cilës e akuzonte rëndë Niko Çanen, si arkitektin e të gjitha konflikteve, që patën shpërthyer në Kryesinë e Kishës. Akuza më e fortë ishte se Niko Çane ishte njeriu i Kotokos në Kryesinë e Kishës. Ky fakt i vrau veshin Mehmet Shehut prandaj kërkoi një hetim të thellë mbi njeriun, që kishte kaq pushtet mbi Kryeepiskopin Paisi Vodica. Kokoneshi, duke bashkëpunuar me Spiro Velin dhe Aristotel Straton kërkuan thirrjen e mbledhjes së Sinodit të Shenjtë, në të cilin do të merrej masa disiplinore ndaj kryesekretarit Niko Çane. Paisi Vodica vuri në dijeni kryeministrin Mehmet Shehu. Ky i fundit udhëzoi drejtorin e Komitetit Klerik, Gaqo Peristerin që ta shkarkonte Çanen nga detyra e sekretarit dhe ta emëronte diku në administratën shtetërore. Në këtë moment u fut në lojë Josif Pashko, i cili i quajti shpifje akuzat e Kokoneshit. Madje, Pashko theksoi se konflikti është kurdisur nga Irine Banushi, Theofan Popa, Dhimitër Beduli dhe Sotir Kanxheri(130). Nga ana tjetër Niko Çane u hodh në sulm, duke e akuzuar Kokoneshin si papist e reaksionar, që punonte kundra interesave të kishës në bashkëpunim me armiqtë Theofan Popa, Dhimitër Beduli, Sotir Kanxheri dhe Vlash Nushi.











114) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 217, viti 1948, fl. 23- 24.

115) - Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Neraida, Tiranë 2004, faqe 30.

116) - Në nenin 17 të Statutit të vitit 1929 theksohet: "Kryepeshkopi dhe Peshkopët e Shqipërisë që do të dorëzohen, përveç cilësive t’Artikullit 16 duhet të kenë dhe cilësitë që kërkojnë kanonet e Kishës, si dhe të kenë mbaruar një Fakultet Theollogjie. Në rast nevoje, gjer më pesë vjet pas hyrjes në fuqi të këtij Statuti, mund të dorëzohet Peshkop edhe ay që ka dipllomë fakulteti drejtësie, filologjie ose të një Seminari Orthodhoks në gradë Liceu". Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Fletorja Zyrtare, 14 gusht 1929; Andrea Llukani, Kanonet dhe statutet e Kishës Ortodokse, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 195.

117) - Sipas studiuesit Artan Hoxha lidhjet e Kristofor Kisit me ministrin e Francës në Shqipëri, Guy Menant qenë të forta. Megjithatë organet e Sigurimit të Shtetit nuk raportojnë për asnjë lloj kontakti mes tyre gjatë muajit prill 1948, që përkonte me vizitën e delegacionit rus. Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nën komunizëm, UETPRESS, Tiranë, 2017, faqe 105; Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 140, Dosja Nr. 60, fleta 51.

118) - Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Fletorja Zyrtare, 14 gusht 1929, Andrea Llukani, Kanonet dhe statutet e Kishës Ortodokse, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 196.

119) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi Nr. 536, Dosja Nr. 232, fl.115.

120) - Në nenin 22 të statutit është shkruar: “Kryepeshkopi, Peshkopët dhe Ikonomi i Madh Mitrofor, për shkak sëmundjeje kronike ose pleqërie, të cilat nuk u përmetojnë të përmbushin detyrat e tyre Peshkopale, kanë të drejtë t’i paraqisin kanonikisht dhe me të shkruar dorëheqjen e tyre Sinodhit, i cili vendos. Po Sinodhi mundet edhe motu proprio të çfaqi mejtimin mbi sëmundjen ose pleqërinë e tyre pas një raporti prej pesë mjekësh të zgjedhur dy prej Sinodhit vetë, dy prej të sëmurit dhe një prej Drejtorisë së P. të Shëndetësisë. Në qoftë se Kryepeshkopi ose Peshkopët nuk japin dorëheqjen brenda dy javëve prej datës së komunikimit, Sinodhi me një herë emëron një ndihmës Peshkop, i cili merr përsipër administrimin e Peshkopatës. Kryepeshkopi dhe Peshkopët të deklaruar të pamundur mbajnë titullin e tyre dhe përmenden në Kishë e në ceremonitë e Shenjta prej ndihmësit Peshkop dhe prej gjithë Klerit, po nuk ushtrojnë asnjë veprim administrativ dhe nuk marrin asnjë pjesë aktive n’administrimin e Kishës. Në qoftë se Doktorët raportojnë pamundërinë e tyre, ata japin dorëheqjen duke marrë nga arka e përgjithshme e Kishës një shpërblim të përmuajshëm për Kryepeshkopin gjashtëqind franga ari, dhe për Peshkopët katërqind fr. ar”. Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Fletorja Zyrtare, 14 gusht 1929; Andrea Llukani, Kanonet dhe statutet e Kishës Ortodokse, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 197.

121) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 155, viti 1948, fl. 5.

122) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 155, viti 1948, fl. 8.

123) - Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nën komunizëm, UETPRESS, Tiranë, 2017, faqe 116.

124) - Në mbledhjen e Sinodit të Shenjtë qenë Paisi Vodica me cilësinë e kryetarit, Dhimitër Kokoneshi, anëtar, Aristotel Strato anëtar, Niko Çane, anëtar. Ikonomi i Madh Mitrofor Vasil Marku nuk mori pjesë për arsye shëndetësore.

125) - Disa nga akuzat sipas Paisit ndaj Kisit qenë: “Kristofor Kisi me origjinë nga Berati, por i mbrujtur në llumin e shovinizmit të Fanarit, u bë renegat i Kishës dhe i popullit tonë dhe tregtar e ryshfetxhi i idealeve më të shenjta të saj, i fshehur nën maskën e Kryepiskopit dhe të Episkopit, punoi gjithmonë në dëm të Kishës sonë, të cilën nuk e drejtoi kurrë sipas interesave të saj dhe të popullit shqiptar, por sipas interesave dhe sugjerimeve e diktateve të të huajve, duke e shikuar gjithnjë çdo çështje nën prizmin e rryshfetit....Nën cilësinë e Kryetarit të Sinodit dhe të Këshillit Miks dhe në bashkëpunim të ngushtë me anëtarët e këtij të fundit Andon Beça, Vangjel Gozhomani e Mihal Sherko dhe në prapaskenë me doktor Petrotën e delegatin Apostolik vendosi hedhjen e Kishës sonë në prehërin e unizmit, duke e prurë këtë çështje gjatë një mbledhjeje të Këshillit Miks dhe duke pritur rastin e volitshëm që të shpallte bashkimin definitiv dhe zyrtarisht me papën”. Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 290, viti 1950, fl. 44-49.

126) - Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Fletorja Zyrtare, 14 gusht 1929; Andrea Llukani, Kanonet dhe statutet e Kishës Ortodokse, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 196.

127) - Paisi Vodica ka lindur më 1881 në Vodicë të Kolonjës. Në moshën 29-vjeçare u dorëzua prift dhe ka shërbyer në fshatin e tij të lindjes. Vite më vonë u zgjodh zëvendës episkop. Paisi Vodica ka përkrahur pa rezerva luftën nacional-çlirimtare deri në çlirimin e plotë të atdheut. Për meritat e tij patriotike gjatë luftës është nderuar me “Urdhërin e Flamurit” dhe medaljet e Kujtimit, Çlirimit dhe të Trimërisë. Pas çlirimit të vendit u zgjodh anëtar i Këshillit të Përgjithshëm të Frontit Demokratik të Shqipërisë. Paisi kishte qenë më parë i martuar dhe kishte mbetur i ve. Ai ishte i ati i Josif Pashkos, i cili në atë kohë mbante postin e Ministrit të Ndërtimit. Më 18 prill të vitit 1948 në Kishën Katedrale të Ungjillëzimit në Tiranë, arkimandrit Paisi Vodica u dorëzua Mitropolit i Korçës prej Kryeepiskopit Kristofor Kisi dhe një episkopi rus të quajtur Nestor, që kishte ardhur enkas për këtë punë. Ndërsa më 25 gusht 1949 Paisi u shpall Kryeepiskop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2014, faqe 158.

128) - Dhori Qiriazi, Krishterimi në Shqipëri, Argeta LMG, Tiranë 2000, faqe 169.

129) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja nr. 1470, viti 1951; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja nr. 1471, viti 1951; Azem Qazimi, Komunitetet fetare në Shqipërinë Komuniste, Instituti i Studimeve të Krimeve dhe pasojave të Komunizmit, Tiranë 2014, faqe 7-8.

130) - Artan R. Hoxha, Kisha Ortodokse nën komunizëm, UETPRESS, Tiranë, 2017, faqe 180-181.

[Albo]

VIZITA E PESHKOPIT NIKON NË SHQIPËRI

Më 27 maj 1951 një delegacion i kishës ruse mbërriti në Shqipëri. Në përbërje të delegacionit ishin peshkopi i Odesës, Nikon dhe eksarku i Dioqezës së Moskës Pavël Cvetkov. Në portin e Durrësit të dërguarve të patrikut të Moskës, Aleksej iu bë një pritje e përzemërt. Në vijim udhëtuan drejt kryeqytetit ku u sistemuan në Hotel Dajti. Në orën 18.00 të mbrëmjes delegacioni rus u prit në rezidencën e Kryeepiskopit, ku në prani të klerikëve dorëzuan një letër nga patriku i Moskës, Aleksej dhe një arkëz me vezën e kuqe të Pashkës ku qe shkruar “Krishti u Ngjall”. Kryeepiskop Paisi thellësisht i prekur nga ky simbol i dashurisë vëllazërore kristiane shprehu gëzimin madh për harmoninë shpirtërore, që ekzistonte ndërmjet kishës shqiptare dhe asaj ruse. Në vijim folën përfaqësuesit e institucioneve të kryeqytetit, të cilët nuk i kursyen komplimentat për marrëdhëniet vëllazërore ndërmjet dy popujve tanë. Më 28 maj paradite delegacioni rus vizitoi muzeun e Luftës Nacional-çlirimtare, ndërsa pasdite në orën 18.00 u pritën në kishën e Shën Prokopit(131). Ish Kryeepiskopi Kristofor Kisi nuk u lejua të takonte delegacionin rus. Një orë përpara pritjes Kisit iu komunikua mospjesëmarrja në pritje, prej atë Dhanil Çulit. Pakënaqësinë e tij Kristofor Kisi e shprehu me anën e një letre, e cila mban datën 29 maj 1951. (Fig.10) (Fig.11)

Të nesërmen më 29 maj 1951 delegacioni i kishës ruse vizitoi manastirin e Shën Vlashit, ku u prit përzemërsisht nga murgeshat ruse, të cilat nën udhëheqjen e igumenes Maria këndonin psalmin “Engjëlli thërriste”. Pas tedeumit që u celebrua në kishën e manastirit u shtrua një drekë. Murgeshat ruse e përcollën delegacionin deri në rëzë të kodrës duke psallur kanonet e Pashkës(132).

Delegacioni rus i nis drejt Durrësit ku bënë një tedeum në katedrale, në prani të besimtarëve, klerikëve dhe autoriteteve vendore. Në vijim delegacioni rus vizitoi qytetin. Më datën 30 maj 1951 delegacioni bëri një vizitë në komunitetin mysliman si dhe muzeun arkeologjik të kryeqytetit. Mresëlënëse ishte vizita që bënë më 31 maj në qytetin e Korçës. Një përfaqësi klerikësh dhe besimtarësh kishin dalë në Pogradec. Arkimandrit Dhimitër Kokoneshi kishte organizuar një pritje madhështore. Kortezhi i makinave sapo hyri në qytetin e Korçës u prit mes një entuziazmi të madh të besimtarëve, klerikëve dhe të autoriteteve vendore. Të pranishmit që morën fjalën në pritjen e organizuar me këtë rast folën përzemërsisht për miqësinë vëllazërore midis dy popujve. Pasdite u zhvillua dhoksologjia në kishën katedrale të Burimit Jetëdhënës, ku në emër të delegacionit rus foli peshkopi Nikon. Dhoksologjia u celebrua nën drejtimin e arkimandrit Dhimitër Kokoneshit dhe stavroforit Stavro Kanxheri me pjesëmarrjen e dhjetë priftërinjve dhe besimtarëve të shumtë. Më 1 qershor 1951 delegacioni rus pati një takim me diktatorin Enver Hoxha në rezidencën e tij. Pasi pyeti për përshtypjet që kishin nga udhëtimi nëpër Shqipëri, Enveri u interesua për shëndetin e patrikut Aleksej dhe iu lut delegacionit që ti transmetojë atij urimet më të mira. Pasi përfundoi takimi me diktatorin Enver Hoxha, delegacioni rus i shoqëruar nga Kryeepiskop Paisi, stavrofori Aristotel Strato dhe nga sekretari i Sinodit të Shenjtë, Niko Çane u nis për në portin e Durrësit ku i priste vapori “Çiaturi” me të cilin kishin ardhur nga Moska. Kryeepiskop Paisi i dha rusëve një arkë të argjendtë, si dhuratë për Patrikun e Moskës, Aleksej(133).







131) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Dosja Nr. 4633, viti 1951, fl.1; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 462, viti 1951, fl. 21.

132) - Sipas shkresës me Nr. Prot. 6/54, datë 29 maj 1950 në manastirin e Shën Vlashit qenë strehuar 17 murgesha ruse si dhe hieromonaku Germano Popov. Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 357, viti 1950, fl.7; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 357, viti 1950, fl.15.

133) - Peshkopi Nikon, Zhurnal Moskovskoj Patriarhij, Nr. 9, shtator 1951; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 462, viti 1951, fl. 26-30.

[Albo]

KRIJIMI I SINODIT TË SHENJTË

Siç e kemi theksuar edhe më sipër më 25 gusht 1949 Paisi Vodica u shpall Kryeepiskop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Që të formonte Sinodin e Shenjtë të Kishës Autoqefale të Shqipërisë duheshin kandidatë të mundshëm potencialë që të plotësonin kriteret nga ana kanonike. Çështja e plotësimit të Sinodit të Shenjtë qe hapur që në Kongresin III të K.O.A.Sh-it, kur në sesionin e paradites së datës 8 shkurt 1950 delegati Siku Gjoka propozoi dorëzimin e arkimandritit Dhimitër Kokoneshi në gradën episkopale. Propozimi u prit me duartrokitje të zjarrta nga ana e delegatëve, por Kokoneshi me modesti e refuzoi këtë propozim me arsyen se nuk i plotësonte kushtet për tu bërë episkop. Delegati i Gjirokastrës Niko Çane e miratoi refuzimin e Kokoneshit, ndërsa teologu Dhimitër Beduli theksoi faktin se në historinë kishtare ka pasur raste, që klerikë të ndryshëm të ngrihen në gradën episkopale me imponimin e popullit, siç qe rasti i Ambrozit të Milanos(134).

Më 7 mars 1950, zëvendësepiskopi i Himarës, Jani Kutulla propozoi në emër të priftërinjve të zonës së Bregut kandidaturën e Foto Dunit. Më 17 tetor 1950 Sinodi i Shenjtë(135) i mbledhur nën kryesinë e Kryetarit të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Imzot Paisit, me anëtarët; arkimandrit Dhimitër Kokoneshi, Zëvendës i përgjithshën e Episkopatës së Korçës dhe Ikonom Aristotel Straton, Zëvendës i përgjithshëm i Episkopatës së Gjirokastrës dhe me sekretar Z. Niko Çane vendoi unanimisht atë Spiro Velin(136) si titullar të Episkopatës së Beratit me cilësinë e zëvendësit episkopal(137). Gjithashtu atë Spiro Velit dhe atë Aristotel Stratos iu dha grada e nderit Ikonom-Stavrofor.

Pas shumë përpjekjesh dhe negociatash u hartua lista me kandidatët për episkopë: Arkimandrit Dhimitër Kokoneshi, Mitropolit i Gjirokastrës, Qirjako Efthimi (Naslazi), Mitropolit i Beratit, Foto Duni, Mitropolit i Korçës dhe Imzot Sofron Borova(138) ndihmës episkop. Miratimi i qeverisë për hirotonisjen e klerikëve në gradën episkopale u bë më 8 nëntor 1952. Problem i madh ishte se kush do të dorëzonte kandidatët për episkopë. Qe menduar se episkopët e rinj do ti dorëzonte Paisi dhe Irineu, por ky i fundit nuk pranoi në asnjë mënyrë të bënte veprime antikanonike. Sipas kanoneve kishtare zgjedhja e episkopëve mund të bëhej nga një sinod i përbërë të paktën nga tre episkopë.

Në lidhje me dorëzimin e episkopëve të rinj Irine Banushi ka deklaruar: “Rruga e daljes ishte që më parë t’ja parashtronim udhëheqjes dhe nëse kjo dëshironte, Paisi dhe Irineu të shkonin në Moskë dhe aty të parashtronin situatën dhe të legalizohej Irineu (sepse ishte shkarkuar nga grada episkopale). Në vijim të mblidhej sinodi kanonik i përbërë nga Paisi, Kristofori dhe Irineu, ku Paisi të ishte kryeepiskop, ndërsa Kristofori dhe Irineu episkopë të ndonjë dioqeze. Vetëm sinodi i përbërë nga tre episkopë kanonikë mund të propozonte kandidatë për episkopë edhe mund të dorëzonte episkopët e rinj. Pasi të dorëzoheshin episkopët, Kristofori dhe Irineu do të jepnin dhorëheqjen. Irineu do ti parashtronte Sinodit dorëheqjen për shkak të sëmundjes, ndërsa Kristofori për shkak pleqërie. Kështu do të ishin brenda kanoneve dhe rregullave që përcakton neni 22 i statutit të vitit 1929, i cili thotë:

“Kryepeshkopi, Peshkopët dhe Ikonomi i Madh Mitrofor, për shkak sëmundjeje kronike ose pleqërie, të cilat nuk u përmetojnë të përmbushin detyrat e tyre Peshkopale, kanë të drejtë t’i paraqisin kanonikisht dhe me të shkruar dorëheqjen e tyre Sinodhit, i cili vendos....”(139).

Kreu i Komitetit Klerik, Gaqo Peristeri dhe Niko Çane shkuan në manastirin e Shën Vlashit për të bindur Irineun, që të merrte pjesë në dorëzimin e episkopëve. Irine Banushi nuk pranoi. Ai kundërshtoi hapur shkeljet dogmatike dhe kanonike që po bëheshin në atë kohë nga njerëz të pashkolluar, të cilët kishin zënë poste drejtuese në kishë vetëm se kishin luftuar gjatë Luftës Antifashiste Nacional-çlirimtare. Irineu nuk pranoi të merrte pjesë në dorëzimin episkopëve të rinj, të cilët më parë kishin qenë priftërinj të martuar. Pasi kishin mbetur të ve ata kërkonin të ngjisnin shkallët më të larta të hierarkisë kishtare duke shkelur kanonet e shenjta. Ky ishte shkaku që Irine Banushi u burgos përsëri në vitin 1952.

Në këto kushte alternativa e vetme ishte Kristofor Kisi. Në fund të gushtit 1952, Kisi pranoi të merrte pjesë bashkë me Vodicën në dorëzimin e episkopëve, duke kërkuar si shkëmbim rehabilitimin e tij. Më 14 shtator 1952 në kishën e Ungjillëzimit në Tiranë u dorëzua episkop i Gjirokastrës Dhimitër Kokoneshi, i cili mori emrin Damiano(140). Dorëzimi u bë nga episkopët Paisi dhe Kristofor. Më 21 shtator 1952 Sofron Borova u dorëzua episkop ndihmës prej episkopëve Paisi, Kristofor dhe Damiano. Më 28 shtator 1952 në katedralen Burimi Jetëdhënës në Korçë u hirotonis Foto Duni, i cili mori emrin Filothe, ndërsa më 12 tetor 1952 në katedralen e Shën Dhimitrit në Berat u hirotonis Qirjako Naslazi, i cili mori emrin Qirill(141). Ky ishte Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. (Fig.12)







134) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi nr. 536, Dosja Nr. 290, viti 1950; fl. 28-29; Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi nr. 536, Dosja Nr. 292, viti 1950, fl. 3.

135) - Me këtë përbërje Sinodi i Shenjtë ishte antikanonik. Sipas kanoneve kishtare vetëm sinodi i përbërë nga tre episkopë kanonikë mund të propozonte kandidatë për episkopë edhe mund të dorëzonte episkopët e rinj.

136) - Spiro Veli (1914-1995) ka lindur më 1914, në Erind të Gjirokastrës. Që në moshën 18-vjeçare ka studiuar në seminarin Ortodoks “Apostol Pavli” në Tiranë, që drejtohej prej Vasarion Xhuvanit. Pas mbarimit të seminarit më 1936, banoi në qytetin e Durrësit, duke punuar mësues i fesë, njëkohësisht kryente edhe detyrën e psaltit në kishën e Shën Spioridhonit. Më 1 janar të vitit 1945 dorëzohet dhiak dhe më 3 janar të po atij viti, hirotoniset në gradën priftërore. Atë Spiro Veli shërbente në qytetin e Durrësit së bashku me Atë Erazmi Jorgon, duke lënë mbresat më të mira për urtësimë, ndershmërinë dhe profesionalizmin e tij. Në vitin 1948 së bashku me arqimandrit Dhimitër Kokoneshin morri pjesë në delegacion kishtar nga Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, në Bullgari e Rumani. Në vitin 1950 emërohet zëvëndësi i përgjithshëm i Episkopatës së Beratit. Duke parë punën e tij të mirë organizative, më 1953 emërohet Zëvendës i përgjithshëm në Mitropolinë e Elbasanit. Gjatë viteve të diktaturës punoi në punë të ndryshme shekulare si shitës kinkalerie, shitës tullash apo roje. Në vitin 1991, rihapja e kishës së Shën Marisë në Elbasan e gëzoi pa masë. Ndonëse në moshën 81-vjeçare, Atë Spiro Veli punoi me përkushtim dhe devodshmëri deri sa vdiq më 23 prill 1995, në ditën e Pashkës së Madhe. At Stavri Çipi, At Spiro Veli, shembull i një kleriku të devotshëm, Ngjallja, qershor 2005, faqe 9; Andrea Lluknai, Enciklopedia e krishterë, Trifon Xhagjika, Tiranë 2011, faqe 263-264; Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, Trifon Xhagjika, Tiranë 2012, faqe 162-163.

137) - Atë Spiro Veli do të qe me cilësinë e zëvendësit episkopal të Përgjithshëm me të drejtat që i jepte eni 85 i Statutit: “Në mungesë episkopësh titullarë, në krye të një dioqeze mund të zgjidhet në të njëjtën mënyrë nji klerik i dalluar me titulll: “Zëvendës Episkopal i Përgjithshëm”, i cili porsa kohë që administron dioqezën vakante, ka po ato të drejta që ka edhe një episkop titullar, si edhe të njënjtën të drejtë anëtarësie në Sinodh, me përjashtim të atyre kompetencave që i përkasin ekskluzivisht gradës episkopate. Edhe ky jep të njënjtin betim përpara Sinodhit të Shenjtë”. Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi nr. 536, Dosja Nr. 293, viti 1950, fl. 13.

138) - Sofron Borova ka lindur në Borovë të Kolonjës më 1881. Në moshë të re shkoi në Athos ku u qeth murg. Pasi u kthye në atdhe ka shërbyer si klerik në rrethin e Korçës. Sofron Borova shihej me sy të mirë nga regjimi për shkakun se gjatë viteve të Luftës Antifashiste Nacional-çlirimtare nga familja e tij qenë gjashtë dëshmorë. Kriteri matës që përcaktonte qëndrimin e mirë politik në atë kohë ishte angazhimi personal ose familjar në lëvizjen nacional-çlirimtare. Në tetor 1952 u dorëzua në gradën episkopale, detyrë të cilën e kreu deri më 3 gusht 1963 kur edhe vdiq. Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Neraida, Tiranë 2004, faqe 40-41.

139) - Kristofor Beduli, Episkop Irine Banushi martir i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2000, faqe 39.

140) - Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Neraida, Tiranë 2004, faqe 31.

141) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi nr. 536, Dosja Nr. 476, viti 1950, fl. 44-54.

[Albo]

VDEKJA E DYSHIMTË E KRISTOFOR KISIT

Më 17 qershor 1958 Kristofor Kisi vdiq në rrethana të dyshimta në kishën e Shën Prokopit. Varrimi i Kristofor Kisit u bë më datën 18 qershor 1958. Arkivoli që mbante trupin e tij u vendos në mesin e kishës katedrale të “Ungjillëzimit” në Tiranë. Ceremonia e përmortshme u kryesua nga Fortlumturia e tij, Paisi, me pjesëmarrjen e Episkopit Ndihmës Sofronit, Arkimandrit Dhanil Çulit, Stavrofor Thoma Popës, Ikonom Marko Papajanit, Saqellar Petro Doçit, Kryedhjakonit Sotir Kanxheri etj. Në prani të të afërmve dhe besimtarëve të shumtë që kishin mbushur kishën, foli Sekretari i Sinodit të Shenjtë, Niko Çane, i cili theksoi virtytet e të ndjerit(142).

Episkopi ndihmës, Sofron Borova vdiq në vitin 1963 në moshën 82-vjeçare dhe vendin e Episkopit të Apolonisë e zuri Dhanil Çuli. Me vdekjen e Mitropolitit të Korçës, Filotheut, vendin e tij e zuri Qirilli. Në vendin e Qirillit si Mitropolit i Beratit më 27 janar të vitit 1965 u dorëzua Spiridhon Papa(143). Kryeepiskop Paisi në vitet e fundit të jetës së tij ka qenë i sëmurë dhe administrimi i K.O.A.Sh-it bëhej prej episkopit ndihmës Dhanil Çulit. Paisi Vodica ndërroi jetë më 4 mars të vitit 1966 pas një hemoragjie cerebrale. Kryesia e Kishës me anën e një njoftimi të posaçëm(144), i cili mban datën 4 mars 1966 njoftonte vdekjen e Fortlumturisë së Tij, Paisit. Njoftimi është nënshkruar nga Episkop Damjan Kokoneshi, Episkop Spiridhon Papa, Episkop Dhanil Çuli, Niko Çane, Jorgji Pano, Ikonom Andrea Prifti, Ikonom Grigor Zografi etj. Ceremonia e varrimit u bë në 5 mars 1966 në Kishën Katedrale të “Ungjillëzimit” në Tiranë(145).

Sinodi i Shenjtë i K.O.A.Sh-it në mbledhjen e datës 7 mars 1966 zgjodhi unanimisht në postin vakant të kryeepiskopit, Episkopin e Gjirokastrës, Hirësinë e Tij, Damianin. (Fig.13) Me anën e Qarkores me numër 24/11, datë 14 mars 1966 njoftoheshin episkopatat e hirëshme dhe zëvendësitë mitropolitane në lidhje me vendimin e Sinodit të Shenjtë të datës 7 mars 1966, ku u zgjodh me vota unanime në postin e Kryeepiskopit të Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë, Hirësia e Tij, Damiani. (Fig.14) Gjithashtu Fortlumturia e Tij, Damiani do të mbante përkohësisht drejtimin e Mitropolisë së Gjirokastrës si Ad interim. Titullarët e Episkopatave të Hirëshme u porositën që gjatë celebrimit të shërbesave fetare të përmendnin emrin e Kryeepiskopit të sapofronëzuar. Qarkorja mbante firmën e Episkopit Ndihmës Dhanilit(146).

Pas zhvillimeve të mësipërme sinodi i ri përbëhej nga Fortlumturia e Tij, Damjani(147), në postin e Kryeepiskopit të Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë, Imzot Qirilli, Mitropolit i Korçës, Imzot Spiridhon Papa, Mitropolit i Beratit dhe Episkopi i Apolonisë, Dhanil Çuli si ndihmës i Kryeepiskopit.






142) - Kristofor Beduli, At Marko Papajani dhe shënimet e tij, Tiranë 2004, faqe 37-38.

143) -Spiro Papa ka lindur më 1885 në Sinjë të Beratit. Në vitin 1934 u dorëzua prift. Për 33 vjet ka shërbyer si famullitar i fshatit Paftal të Beratit. Pas disa viteve mbeti i ve dhe më 1965 u hirotonis Mitropolit i Beratit. Familja e tij ka qenë e lidhur me regjimin. Spiro Papa ka qenë babai i kryetarit të Komitetit Ekzekutiv të Beratit. Imzot Spiro Papa ka vdekur në vitin 1970. Ikonom Vangjel Xoxe, Ilia Zaka, Spiro Theodhor Papa, Ngjallja, dhjetor 1999, faqe 9-10; Ata që punuan për kishën tonë. Imzot Spiro Papa, Ngjallja, korrik 2008, faqe 11.

144) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja nr. 1333, viti 1966, fl.5.

145) - Kristofor Beduli, Dhimitër Beduli bir i zgjedhur dhe i përkushtuar i kishës sonë, Ngjallja, Tiranë 2015, faqe 77.

146) - Arkivi Qendror i Shtetit, Kisha Ortodokse Autoqefale, Fondi 536, Dosja Nr. 1334, Viti 1966, fl.1.

147) - Dhimitër Kokoneshi ka lindur më 26 tetor të vitit 1886 në fshatin Llëngë të Pogradecit. Në vitin 1925 Dhimitër Kokoneshi ka përfunduar Seminarin në Janinë të Greqisë. Në vitin 1927 Dhimitër Kokoneshi u dorëzua prift nga Kryeepiskop Visarion Xhuvani. Atë Dhimitër Kokoneshin e emëruan në kishën e Shën Marenës në manastirin e Llëngës. Më 31 korrik të vitit 1927 atë Dhimitër Kokoneshi ka celebruar meshën e parë në kishën e Shën Marenës. Me fjetjen e bashkëshortes në vitin 1939 atë Dhimitër Kokoneshi mori ofiqin e arkimandritit. Ndërkohë mori emrin Damjan. Në tetor të vitit 1947 arkimandrit Damjan Kokoneshi u dorëzua në gradën episkopale prej Hirësisë së Tij, Paisit dhe Hirësisë së Tij, Kristoforit dhe u emërua Mitropolit i Gjirokastrës. Më 7 mars 1966 Damjan Kokoneshi u fronëzua Kryeepiskop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Dhimitër Kokoneshi vdiq më 18 tetor të vitit 1973 kur ishte në moshën 87-vjeçare. Pilo Peristeri, Vdiq Dhimitër Kokoneshi, Bashkimi, 19 tetor 1973, faqe 2; Kristofor Beduli, Dhimitër Beduli bir i zgjedhur dhe i përkushtuar i kishës sonë, Ngjallja, Tiranë 2015, faqe 78.

[Albo]

KREU I TRETË

TOMI PATRIKAL DHE SINODIK MBI BEKIMIN E AUTOQEFALISË SË KISHËS ORTODOKSE NË SHQIPËRI

VENIAMINI, me mëshirë të Perëndisë,
Kryepiskop i Konstandinopojës, Romës së Re dhe Patrik Ekumenik
Nr. 609 prot

Kisha e Shenjtë e Krishtit, si një nënë e dhembshur, duke shfaqur hapur përkujdesjen dhe interesimin saj të pandërprerë kundrejt popullit të shpresëtarëve, nuk rresht së zbatuari detyrën e kujdesimit të shenjtë çdo herë me mënyrën e përshtatshme sipas kohës dhe vendit. Kur është e nevojshme, blaton dhuratat e saj më të begata për plotësimin e nevojave që dalin, në mënyrë që adminstrimi i punëve kishtare të bëhet për ta pa pengesa dhe frytshmëria më Zotin, e cila është padyshim qëllimi i kujdesimit dhe i drejtimit kishtar, të jetë më e madhe. Kështu pra edhe tani, meqenëse të krishterët shpresëtarë orthodhoksë të të bekuarit prej Perëndisë Shtet të ri Shqiptar iu drejtuan Fronit tonë të Shenjtë Apostolik Patrikanor dhe Ekumenik, nën strehën e fuqishme të të cilit, si trashëgimi e vyer, prej shekujsh kanë gjetur mbrojtje e, me hirin e Krishtit, në vreshtin e Tij kanë gjetur shpëtim, morën guximin t’i drejtohen Atij, si një nëne të dhembshur, duke parashtruar nevojat e tyre të tanishme kishtare, me urimin e ngrohtë dhe kërkesën që zona e tyre kishtare të bekohet dhe të shpallet provincë kishtare më vete, e pavarur, autoqefale, përderisa në kushtet e reja të situatës së atjeshme politike vetëm ky organizim mund të ndikojë për mirë në mbarëvajtjen dhe zhvillimin e punëve kishtare dhe të jetë i mjaftë të sigurojë e të përçojë përparimin e pandërprerë të tyre në përparimin në tërësi të Shtetit të bekuar Shqiptar. Vetë Shteti i perëndimbrojtur Shqiptar, duke u kujdesur në mënyrë të besueshme për mbarëvajtjen pa pengesa e të lirë të nënshtetasve të vet, ka ofruar garanci për mëvetësinë dhe lirinë e plotë të Kishës Ortodokse, e cila gjendet brenda kufijve të tij. Prandaj dhe modestia jonë, së bashku me fort të nderuarit dhe të shenjtët Mitropolitë dhe fort të ndershmit bashkëmeshtarë dhe vëllezër më Shpirtin e Shenjtë, duke shqyrtuar me interesim plot dashuri kërkesën e tyre birësore dhe me udhërrëfyes dispozitat e kanoneve të shenjta dhe rendin e praktikën kishtare, vendosëm të pranojmë me dashamirësi kërkesën që na drejtuan bijtë tanë shpirtërorë të Krishterë Orthodhoksë të Shqipërisë dhe të japim nga ana jonë bekimin dhe miratimin për organizimin e pavarur dhe autoqefal të punëve të tyre kishtare.

Duke gjykuar pra edhe sinodikisht më Shpirtin e Shenjtë, urdhërojmë dhe shpallim në këto çaste të hareshme që të gjitha eparkitë dhe komunitetet orthodhokse që përfshihen në të perëndishpëtuarin Shtet Shqiptar të jenë këtej e tutje të bashkuara në një organizim të pavarur e autoqefal kishtar me emërtimin “Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë”. Kjo Kishë, e cila është motra jonë shpirtërore, të rregullojë e të administrojë këtej e tutje çështjet e saj kishtare në mënyrë të pavarur e autoqefale sipas rendit dhe të drejtave sovrane edhe të Kishave të tjera Ortodokse Autoqefale, të ketë dhe të njohë si autoritet suprem administrativ kishtar Sinodin e Shenjtë, të përbërë prej Kryepriftërinjve ortodoksë kanonikë të Shqipërisë, me Kryetar të tij çdo herë Fort të Hirëshmin Kryepiskopin e Tiranës dhe të gjithë Shqipërisë. Për zbatimin e unitetit të shenjtë kanonik me Fronin tonë fort të Shenjtë Apostolik Patrikanor Ekumenik dhe me të gjitha Kishat Ortodokse Autoqefale, si dhe për ta dëshmuar këtë, Hirësia e Tij Kryepiskopi i çdohershëm i Tiranës dhe i gjithë Shqipërisë ka për detyrë që, sipas rendit të Kishës së Shenjtë Ortodokse, të njoftojë për zgjedhjen dhe hipjen e tij në fron nëpërmjet Letrave fronëzuese edhe Kishën tonë të Madhe të Krishtit, edhe të gjitha Kishat Ortodokse Autoqefale motra. Po ashtu duhet të bëjë për këtë qëllim homologjinë dhe premtimin e parashikuar në lidhje me zbatimin e padevijueshëm të besimit dhe shpresëtarisë ortodokse prej Kishës së Shenjtë që drejton dhe që i është besuar, dhe të gjithçkaje tjetër që Kanonet e Shenjta e Hyjnore dhe rendi i Kishës së Shenjtë Ortodokse urdhërojnë, si dhe të kujtojë sipas rendit në diptikë emrin e Patrikut Ekumenik dhe të Patrikëve të tjerë fort të shenjtë dhe të Kryetarëve Fort të Hirshëm të Kishave të Shenjta Ortodokse Autoqefale. Urdhërojmë gjithashtu që edhe Kisha Ortodokse Autoqefale motër e Shqipërisë të marrë Miron e Shenjtë prej Kishës sonë të Madhe të Krishtit.

Po ashtu, rekomandojmë që, për çështje apo paqartësi të një natyre të përgjithshme kishtare, të cilat i kapërcejnë caqet e juridiksionit të Kishave Autoqefale në veçanti, Hirësia e Tij Kryepiskopi i Tiranës dhe i gjithë Shqipërisë t’i drejtohet Fronit tonë fort të Shenjtë Ekumenik, nëpërmjet të cilit realizohet kungimi me çdo Episkopatë të orthodhoksëve, shpjegues të drejtë të së vërtetës, duke kërkuar në këtë mënyrë mendimin dhe opinionin e vlefshëm të Kishave motra. Duke gjykuar pra në këtë mënyrë, gjë që pasqyrohet edhe në ato çka vendosëm dhe miratuam në mbledhjen e rregullt sinodike të 12 prillit të këtij viti, vërtetojmë për të gjitha kohët edhe nëpërmjet këtij Tomosi Patrikanor e Sinodik të shkruar e të nënshkruar në Kodikun e Kishës sonë të Madhe të Krishtit, i cili i është lëshuar dhe dërguar njëkohësisht me përmbajtje të njëjtë e të pandryshuar edhe Hirësisë së Tij, Kryepiskopit të Tiranës dhe gjithë Shqipërisë, vëllait tonë të dashur dhe bashkëmeshtartit, zotit Kristofor, Kryetar i Sinodit të Shenjtë të Kishës së Shenjtë Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë. Urojmë që Perëndia, me hirin dhe mëshirën e të parit dhe të Madhit Kryeprift e Bariut Krisht, të mbështesë gjithmonë të themeluarën me sukses Kishë Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë dhe të shtojë e të përçojë drejt saj hirin dhe bekimin e Tij për lavdi të emrit të Tij të Shenjtë e në dobi të tërësisë shpresëtare të saj, si dhe në të njëjtën kohë për ngazëllimin e të gjitha Kishave të shenjta Autoqefale motra.

Në vitin shpëtimtar 1937, muaji prill (12), Epimenezi V.
Shprehet Patriku i Konstandinopojës
+VENIAMIN
+ Maksimi i Halkidhonës,
+ Polikarpi i Prusës,
+ Gjermanoi i Sardës dhe Pisidhisë,
+ Leoni i Theodhorupolit,
+ Meleti i Kristupolit,
+ Gjermanoi i Enit,
+ Ioakimi i Dherkës,
+ Thomai i Pringjiponezit,
+ Genadi i Iliupolit,
+ Konstandini i Irinupolit,
+ Dhorotheu i Laodhikisë.

[Albo]

LETËRKËMBIMI NDËRMJET KRISTOFOR KISIT DHE AVOKAT VASIL DILOS

Këto shënime mbështeten në një bashkëbisedim, që pati bërë avokat Vasil K. Dilo dhe shkëmbimin e disa letrave, me Kryehirësinë e tij, ish Kryepiskopin e Shqipërisë, Imzot Kristofor Kissi, të sapodalë nga burgu (hetuesia). Kryehirësisë ju kërkua një informacion mbi zhvillimet në Kishën Ortodokse. Kryehirësia pati mirësinë t’i dërgojë avokatit një letër të gjatë më datë 30 dhjetor 1954.

“I Nderuar Zoti Dilo. Në letrën që më keni drejtuar bëni disa pyetje në lidhje me historinë e kishës sonë. Përgjigjen verbalisht ta dhashë në takimin që patëm në shtëpinë t’uaj. Por kur e këndova këto ditë për herë të dytë atëhetre, pashë se nga disa radhë të fundit rezultonte që Ju, këtë përgjigje e dashkeni, jo vetëm verbalisht por edhe me shkresë. Konform me këtë dëshirë që keni shfaqur, me kënaqësi po rrjeshtojmë këtu poshtë disa shënime, nga ato që mbajmë mend, prej ngjarjeve në Kishën tonë, gjatë tridhjetë e ca vjetëve të fundit sipas radhës së tyre kronologjike. Më 1921 u mbloth në Berat i pari kongres kishtar, në kryesinë e At Josif Qyranës ku morën pjesë përfaqësues të katër dioqezave. Unë nuk u ndodha në këtë kongres, mbasi nuk kisha ardhur ende nga Stambolli. Më vonë kërkova po nuk gjeta dot asnjë proces-verbal mbi punimet e kongresit. Por nga disa përfaqësues mora vesh se kongresi mori mbi këto vendime.

1-Shpalli de fakto autoqefalinë, domethënë pavarësinë e Kishës s’onë.
2-Përpilloi një Rregullore Administrimi.
3-Emëroi një këshillë provizore, që titullohej “Këshilli i Naltë i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, i cili kryesoshej nga At Vasil Marku, me anëtarë: Dhosi Havjarin për dioqezën e Korçës; Simon Shuteriqin për dioqezën e Durrësit – Tiranës, Tol Arapin për dioqezën e Beratit dhe Stath Kondin për dioqezën e Gjirokastrës. Këshillit në fjalë i ngarkohej administrimi i kishës deri sa të formohej Sinodhi.

Kongresi çfaqi dëshirën që të bëheshin përçapje pranë Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës me qëllim që Autoqefalia e vendosur de fakto prej kongresit të njihej dhe de jure nga Patriarkna, sikurse kanë vepruar edhe kishat e tjera Orthodhokse, që dikur qenë në juridiksionin e saj. Si qendrer e përkohëshme e Kryesisë së Kishës u caktua Korça, ku këshilli në fjalë mbante mbledhjet në datat e caktuara nga Rregullorja.

Pak kohe pas mbajtjes së Kongresit të Beratit, Patriakana Ekumenike dërgoi në Korçë një delegat të saj, peshkopin Jerothe, i cili u vendos në Mitropolinë e Korçës. Më 1922, sipas dëshirës së shfaqur nga Kongresi, qeveria emëroi një delegacion dhe e autorizoi, që të shkonte në Stamboll për të kërkuar nga Patriarkana Ekuenike aktin e njohjes së autoqefalisë së vendosur nga Kongresi i Beratit. Delegacioni kryesohej nga At Vasili Marku me anetarë: At Harallamb Tarkën, Dhosi Havjarin, Kristaq Kirkën, Thoma Orollogajn etj. Patrik Ekumenik në atë kohë la qenë Meletios Metaksaqi. Delegacioni vizitoi disa herë Patrikun dhe i parashtroi kërkesën e kishës sonë, por nuk mori ndonjë përgjigje të qartë. Patriku premtoi se Sinodhi do ti marrë këto çështje në studim. Kështu delegacioni u kthye pa mbaruar punë. Para se të largohej nga Stambolli, delegacioni erdhi në kontakt me të nënshkruarin (d.m.th. me peshkop Kristofor Kissin), i cili në atë kohë ishte peshkop në Makriqoj të Kostandinopojës dhe më propozoi, që të kthehesha në atdhe dhe të bashkohesha me Kishën Autoqefale. E pranova këtë propozim dhe sipas rregullave kishtare, kërkova nga Patriarkata lejen për t’u kthyer në atdhe. Por leja mu refuzua, duke më thënë se një i dërguar patriarkal ishte në Korçë edhe se nuk ishte nevoja që të vinte atje një peshkop tjetër para se të formohej Sinodhi i rregullt. Pa marrë parasysh këtë u nisa për në Korçë, një muaj pas largimit të delegacionit. Në këtë kohë kishte ardhur nga Amerika i përndershmi Fan Noli, i cili me anë të këshillit na u drejtua ne, dy peshkopëve dhe na parashtroi lutjen, që të dorëzohej peshkop. I nënshkruari (d.m.th. Peshkop Kristofor Kissi), duke marrë parasysh shërbimet, që i kishte bërë Fan Noli kishës, duke përkthyer shqip pjesën më të madhe të librave kishtarë, u dekllarova në favor të këtij dorëzimi, ndërsa peshkopi Jerothe ishte kundër. Dorëzimi u krye me solemnitet të madh në Kishën e Shën Gjergjit të Korçës, në prani të gjithë autoriteteve.

Flitet se Fan Noli, para se të dorëzohej, kishte meshuar në Amerikë me këtë cilësi. Kjo nuk është e vërtetë. Ka të ngjarë që të ketë meshuar në Amerikë, duke mbajtur mitër. Ky zakon ekziston dhe në Kishën Ruse, ku disa priftërinjve, që kanë ofruar shërbime të mbedha u jepet e drejta që të mbajnë mitër. Në delegacionin që disa vjet më parë vizitoi vendin tonë nën kryesinë e peshkopit Nestor, merrte pjesë dhe një prift mitrofor, që mbante mitër në meshë. Kështu ka qenë ndër ne edhe At Vasil Marku, të cilit Kongresi i Korçës ia akordoi këtë të drejtë. Natyrisht këtu Fan Noli nuk meshoi kurrë me cilësinë e peshkopit, ose si prift me mitër para se të merrte këtë gradë regullisht pas dorëzimit.

Pas këtij dorëzimi Jerotheu u emërua Mitropolit i Korçës, që ishte atëherë qendra e kishës, Fan Noli, Mitropolit i Durrësit me qendër në Durrës dhe i nënshkruari (d.m.th. Peshkop Kristofor Kissi) Mitropolit i Meratit. Duhet të shënohet se në këtë kohë të gjithë titullarët mbanin, sipas zakonit të vjetër titullin Mitropolitit, ndërsa pas Kongresit të Korçës, ky titull iu rezervua vetëm Kryetarit të Kishës. Pas një kryengritje, që plasi atëhere, kryetarët e lëvizjes u larguan nga Shqipëria si edhe Fan Noli, i cili u kthye në Amerikë.

Ndërkohë Patriarkata Ekumenike e Stambollit dërgoi një të dërguar të posaçëm, ish Mitropolin e Trapezundës Hrisanthin, për të biseduar me qeverinë tonë mbi çështjen kishtare. Delegati në fjalë vizitoi qendrat e diqezave ku u prit me nderime të mëdha. Në Tiranë u emërua një komision nën kryesinë e Pandelit Evangjelit me anëtar Mihal Kason, Pilo Papën etj., për të biseduar me Hrysanthin. Pas një kohe delegati i mësipërm i paraqiti komisioni një memorandum. Nuk kam dijeni të saktë çfarë përmbante ky memorandum, por sipas informatave që mora, memorandumi përmbante disa kushte, të cilat nuk u pranuan nga qeveria e atëhershme. Kështu ardhja e këtij përfaqësuesi nuk përfundoi në asgjë. Megjithatë negociatat nuk u ndërprenë, por ato vazhduan dhe pas largimit të të dërguarit patriarkal nga Shqipëria dhe kryeshin me anën e përfaqësuesve diplomatikë deri në vitin 1936.

Meqenëse u insistua që ishte nevojë, mbasi aktet duhej të nënshkruheshin prej meje si zëvendës i Kryesisë së Kishës, më në fund pranova dhe së bashku me Josif Kedhin, si anëtar, u nisëm për në Stamboll në fillim të vitit 1937. Më parë qëndruam dy muaj në Athinë ku e kishte selinë përfaqësuesi patriarkal ish Mitropoliti i Trapezundës. Këtu Hrisanthi i rifilloi bisedimet dhe formulloi disa kërkesa, që ishin të papajtueshme me autoqefalinë e plotë. I nënshkruari u përgjigja se nuk ishim të autorizuar për të hyrë në bisedime po vetëm për të marë aktin e Tomit. Më në fund, duke parë sepse çështja po zgjatej, deklarova se do të detyrohesha të kthehesha në Tiranë, nëqoftëse çështja nuk do të merte fund me njohjen e plotë të Autoqefalisë në një shkallë me kishat e tjera orthodokse dhe pa ndonjë kusht tjetër përveç atyre, që u pranuan nga qeveria jonë. Me këtë rast kërkova edhe problemin e pushimeve, që ishin bërë nga Sinodhi i Patriarkanës ndaj disa klerikëve të kishës sonë të sipërshënuar, kërkesë e cila u pranua.

Pas kësaj morëm një shkresë nga delegati dhe shkuam në Kostandinopojë, ku u pritëm me nderime të mëdha. Bisedime të tjera këtu nuk u bënë përveçse vendimit të Sinodhit Patriarkal për heqjen e çgradimeve të klerikëve tanë sipas kërkesës, që kishim bërë. Pastaj u kryen ceremonitë, që bëhen zakonisht në raste të tilla. Pasi bëmë falënderimet dhe morëm Tomin të nënshkruar nga i gjithë Sinodhi Patriarkal, u kthyem në Tiranë, ku u pritëm gjithashtu me nderime. Tekstin e “Tomit” e përkthyem në shqip dhe dërguam nga një kopje në të gjitha kishat dhe manastiret e dioqezave tona.

Njikohësisht u mlodh Sinodhi, i cili vendosi emërimet e Titullarëve: I nënshkruari u emërua Kryepikop i gjithë Shqipërisë dhe Kryetar i Sinodhit me anëtarë: Evllogjio Kurrillën, peshkop i Korçës, Aganthangjel Çamçen, peshkop i Beratit, Pantelejmon Kotokon, peshkop i Gjirokastrës. Duhet të shtojmë këtu se të dy kandidatët i dorëzuan në Kostandinopojë, pa pjesëmarrjen e të nënshkruarit. Dy vjet më vonë Evllogjio Kurilla, me rastin e një udhëtimi që bëri në Athinë, botoi nëpër gazetat e këtij qyteti disa artikuj me anën e të cilëve bënte akuza të rënda kundra kishës sonë. Kur u morën vesh këto, u mblodh Sinodhi dhe procedoi në pushimin e tij. Nga ana tjetër Pandelejmon Kotokoja, meqenëse gjatë luftës u largua nga Shqipëria pa ndonjë autorizim të kryesisë së Kishës, u pushua nga detyra. Më 1946 Peshkopi i Shqiptarëve të Amerikës Fan Noli më dërgoi një letër, me anën e së cilës kërkonte që kisha në fjalë, të njihej si një pjesë e Kishës Autoqefale të Shqipërisë, sipas vendimit që kishte marë atje mbledhja e përgjithshme. Sapo mora letrën vizitova Minsitrin e Drejtësisë, Manol Konomin, dhe pasi i përshkrova çështjen i parashtrova edhe lutjet e mia personale për realizimin e kësaj kërkese. Me këtë rast shtova dhe një kërkesë nga ana ime që të autorizohej Kryesia e Kishës për një fond, si shpërblim për Peshkopin e Amerikës, duke marrë parasysh punën që ka kryer, duke përkthyer shqip pjesën më të madhe të librave të shërbesave kishtare.

Atë ditë, Ministri i Drejtësisë nuk më dha ndonjë përgjigje mbi objektin e kërkesës së Fan Nolit, por më tha se brenda pak ditëve do të ishte në gjendje që të më përgjigjej. Kujtoj se çështja duhej të bisedohej në këshill. Pas një jave vajta dhe një herë në Ministrinë e Drejtësisë, ku takova Minstrin dhe i kërkova përgjigjen. Ministri më tha se çështja e Kishës Shqiptare të Amerikës nuk mund të zgjidhet sot për sot, por do të mbetet për më vonë. Nuk dha ndonjë përgjigje dhe mbi kërkesën e dytë. Këtë përgjigje ia transmetova menjëherë Peshkopit të Amerikës, Fan Nolit dhe shtova dhe propozimin tim duke i shkruar: “Meqenëse përpjekjet e mia nuk patën asnjë sukses, mendimi im është që Ju personalisht t’i drejtoheni qeverisë sonë Demokratike telegrafisht, pasi letrat këtu mbërrijnë me vonesë.”

Një muaj më vonë mora nga Fan Noli një telegram me përmbajtjen: “Në bazë të këshillave tuaja iu drejtova sot drejtpërdrejt qeverisë”. Këtë telegram nuk e gjeta dot, ka të ngjarë që të ketë mbetur në arkivin e Kryesisë së Kishës. Mund të gjendet gjithashtu dhe në zyrat Post-Telegrafës. Se si përfunduan këto demarshe nuk kam dijeni. Nuk ka dyshim se këto të gjitha i mban mend ish ministri i Drejtësisë, Manol Konomi.