Skulptori Agim Rada

[Albo]

Ndërron jetë në moshën 70-vjeçare skulptori i njohur Agim Rada



Ka ndërruar jetë në moshën 70-vjeçare skulptori i mirënjohur Agim Rada.

Skulptori ishte shtruar në spital prej 2 ditësh. Ai vuante prej kohësh dhe mjekohej për një problem me mushkëritë, por nuk mundi ta fitojë betejën për jetën.

Agim Rada realizoi statujën e heroit tonë kombëtar, Gjergji Kastrioti Skënderbeu që ësjtë vendosur në parkun qendror të Budapestit.

Skulptori lindi më 24 maj 1953 në Tiranë. Punimet i tij përfshin statujat, skalitur në bronz të figurave të tilla si Marin Barleti, Gjergj Elez Alia, Onufrit, dhe Petro Marko.

“Krijimtaria ime nuk ka qenë kurrë e politizuar, figurat kanë qenë përherë figura të ndritura të kombit, që nuk i kanë shërbyer politikës së ditës, që sot janë në maj të Olimpit nesër gremisen në fund.

Unë kam bërë figura që i kanë rezistuar kohës, ndriçimit që ata vetprodhuan. Për këtë jemi shumë borxhli vendit tonë. Prandaj, derisa të jap frymë, unë jam në shërbim të kombit edhe të këtyre figurave”, shprehej ai.


Lapsi

[Albo]

‘Njeri e artist i rrallë’, shuhet skulptori Agim Rada! Miqësia e shkuar me Ramën dhe dhimbja e miqve, Kabo: Na mbeti ‘Fishta’ u pa vendosur në qendër të Tiranës

Video

Është shuar sot (11 korrik 2023) në moshën 70-vjeçare skulptori i njohur Agim Rada, pas një beteje të gjatë me një sëmundje e rëndë që i kishte prekur mushkritë. Autor i një sërë veprash publike ku kish skalitur personazhe me peshë si ‘Marin Barleti’, ‘Gjergj Elez Alia’, ‘Onufri’ apo ‘Petro Marko’ apo statuja e riprodhuar e Skënderbeut për Bashkinë e Budapestit.

Në vilën e tij në ish Bllokun e Ambasadave Rada kishte çelur së fundmi një “Shtëpinë e artistit”, një mini muze të memories, për të kujtuar të gjithë kolegët e tij që vuajtën gjatë regjimit komunist edhe përmes pikturave të tij plot mesazhe të forta... E njihte mirë, persekutimin e totalitarizmit artisti, pasi e vuajti në lëkurë me burgosjen e babait.

U formua nën kujdesin e skulptorëve të mëdhenj Agim Rada, dhe kish punuar edhe me artistin Kristaq Rama, me të cilin rrëfente se kishte një raport miqësor, gjatë orëve që punonte në studion e tij, ku njohu edhe Edi Ramën. Miqësinë e hershme me këtë të fundit e dëshmon edhe vetë kryeministri në dedikimin që i bën në librin e Kandinskit që kish përkthyer në ’97-ën “Mbi shpirtëroren në art”. Ku kohën e kaluar me Agim Radën e konsideron si një etapë plot aventura që s’kthehet më e që pavarësisht errësirës dëshpëruese fali shkëndija të hareshme.

Me brengën për neglizhencën institucionale ndaj veprave publike, por edhe keqpërdorimin e hapësirave, Rada vitet e fundit gdhendi shtatoren e Homerit shqiptar, Gjergj Fishtës, për të cilën me dhimbje për humbjen e mikut shkruan dhe filozofi e pedagogu Përparim Kabo.

“Ma kepute shpirtin vella, sa here qe bisedonim mendoja se isha ne nje tempull ku paqia fliste me artin, asryeja gjente binjakun dhe dinjiteti ishte mire me veten....Më the qe jam paqejf por, nuk the qe do te iki...Na mbeti statuja e Fishtes pa e vendosur në qendër te Tiranës...Ti rebel i bukur dhe ti shpirt i bukur rebel. Sa krenar e bëje shqiptarin...E fundit veper jotja ishte busti i Mehdi Frasherit, një nga mëndjet më të bukura të kombit...”

Kolegë e miq të artistit kanë shprehur ngushëllimet për shuarjen fizike të artistit dhe njeriut të vlerave të rralla.

Përcjellja për në banesën e fundit bëhet nesër në orën 11.00 në Petrelë.


Mithat Frashëri


Naim Frashëri


Gjergj Fishta


Marin Barleti


Gjergj Kastrioti


Sali Butka


Shqiptarja

[Albo]

Homazhi i Mero Bazes për Agim Radën: Muralja epike e tij, si testament për shqiptarët



Ikja nga kjo jetë e artistit të njohur Agim Rada ka shkaktuar mjaft reagime nga miq e dashamirë të tij. Rada vdiq në një moshë relativiisht aktive për punë, 70 vjeç, çka është shoqëruar me dhumbje nga ata që e kanë njohur. Gazetari Mero Baze, botues i gazetës TemA, ka shkruar në facebook një homazh për Agim Radën, duke kutuar një nga veprat më të forta të artistit.

“Një mbasdite dhjetori një dekadë më parë më detyroi ta shoqëroja me makinë deri tek studio e tij për të fotografuar një "murale" të tij. Pamja ishte kjo. Ishte koncentruar gjithë neveria për atë që siç thoshte i kishte çuar dëm gjithë antikomunizmin e tij gjysmëshekullor. E fotografova dhe e botova të nesërmen në gazetë pasi përkonte dhe me kujtimin e Lëvizjes Dhjetorit.

‘Nuk ka komunist më të këqija se komunistët antikomunist’, ka thënë Haveli. Agim Rada e ka vizituar këtë. Dhe sot ka ikur vetëm trupi i tij. Shpirti ka mbetur kudo në qytet në skulpturat dhe vizatimet e tij”, shkruan Mero Baze.


Shqiptarja

[Albo]

Shuhet skulptori Agim Rada, ja dedikimi i fundit i kryeministri Rama për artistin



Sot u nda nga jeta skulptori i shquar shqiptar, Agim Rada. Si kujtim për të Report Tv ka siguruar një dedikim të kryeministrit Rama për artistin.

Miqësinë e hershme me këtë të fundit e dëshmon në dedikimin që i bën në librin e Kandinskit që kish përkthyer në ’97-ën “Mbi shpirtëroren në art”. Ku kohën e kaluar me Agim Radën e konsideron si një etapë plot aventura që s’kthehet më e që pavarësisht errësirës dëshpëruese fali shkëndija të hareshme.



Shqiptarja

[Albo]

Ilir Demalia: Lamtumirë mik! Shko dhe kërce me yjet

Për Agim Radên duhet të shkruash pafund, por sot po i jap lamtumirën më një thënie të Frederik Niçe, që i shkon për shtat mikut tim Agim Rada: Artisti duhet të ketë kaos brënda vetes që të lindi duke kërcyer me yjet. Shko dhe kërce me yjet i dashur mik tani!



Sot në mëngjes mora lajmin e largimit për në amshim, të mjeshtrit, skulptorit, rebelit, njeriut të pakonformuar Agim Rada, që siç thoshte dhe vetë, “Ai kishte republikën e tij me një banor”.

Agim Rada i takon atij brezi të vogël, e mandej, do të thoja tepër të vogël të rebeluarve të viteve ‘80-‘90 si të pakonformuar me regjimin dhe me turmat pa kokë dhe zemër.

Agim Rada si skulptor, kurrë nuk realizoi një vepër të realizmit socialist si turma e tam-tameve të piktorëve, skulptorëve, shkrimtarëve, artistëve, që siç thonte Agim Rada, sot këta duhet të venë maska kur dalin në rrugë që mos ti njohi njeri.

Mirëpo ata e kanë fytyrën maskë dhe e ndërrojnë si kameleonë sipas situatës. Mirëpo ne i dimë e i njohim turpet e shëmtitë e tyre dhe krimin e madh të shpëlarjes së truve të turmave pa krye, si krime të një ideologjie Gebelsiane.

Agim Rada u inspirua në krijmtarinë e tij para 1990, me Onufrin, Gjon Buzukun, Jan Kukuzelin, kur armata e Lidhjes Shkrimtarëve dhe Artistëve të Partisë, krijonin pllakate, piktura, skulptuara dhe letërsi shëmti.

Pas 1990 kur kameleonët ndërruan lëkurën e fytyrës me modelin e realizmit demo(n)krit tip “Kolonel Bunkeri” Agim Rada, krijoi simbolin e persekutimit të Klerit Katolik, me klerin lidhur këmbësh e duarsh me zinxhirë që qëndron para Katedrales së Shkodrës.

Më pas bustin e gjeniut Mit’hat Frashëri. Së fundi po merrej me monumentin e At Gjergj Fishtës. E ka hedhur në allçi por nuk kishte fonde, se sigurisht fondet shkojnë për kameleonët e realizmit demo(n)kritik dje realizmit socialist.

Për Agim Radên duhet të shkruash pafund, por sot po i jap lamtumirën më një thënie të Frederik Niçe, që i shkon për shtat mikut tim Agim Rada: Artisti duhet të ketë kaos brënda vetes që të lindi duke kërcyer me yjet.

Shko dhe kërce me yjet i dashur mik tani!


Shqiptarja

[Albo]

Veliaj për Agim Radën: Artist i pashoq i qytetit tonë, la shumë gjurmë kudo në Shqipëri



Kryetari i Bashkisë së Tiranës Erion Veliaj ka shprehur ngushëllimet për ndarjen nga jeta të skulptorit të njohur, Agim Rada.
Përmes një postimi në rrjete sociale, Veliaj shprehet se Rada la shumë gjurmë jo vetëm në Tiranë, por kudo në Shqipëri, me veprat e tij unike.
“Lajm fort i hidhur ikja e papritur e skulptorit Agim Rada – një mik i mirë, koleg dhe artist i pashoq i qytetit tonë.

Ai la shumë gjurmë jo vetëm në Tiranë, por kudo në Shqipëri, me veprat e tij unike, duke jetësuar Onufrin, Marin Barletin, Gjergj Fishtën, Petro Markon e shumë figura të tjera. Agimi riprodhoi me mjeshtëri edhe bustin e Skënderbeut, që sot lartohet në Parkun Qendror të Budapestit, e dhuruar nga Bashkia e Tiranës.

U prehsh në paqe mjeshtër”, shprehet Veliaj.

[Albo]

Dalin fotot e rralla të Kryeministrit Rama me flokë të gjata, flet skulptori i njohur: Me Kristaqin ndanim bukën bashkë, kurse Edit ka 30 vjet që nuk i flas, s’ja kam…



Memorie.al. sjell dëshminë e rrallë të skulptorit të njohur, Agim Rada, në emisionin e njohur RREFIM në Tv Scan, lidhur me miqësinë e hershme me mikun dhe kolegun e tij, Kristaq Rama, për të cilin flet me simpati dhe e kundërta për të birin, Edin, që dikur e mbante afër… “Asgjë nuk i dua, vetëm të në lejë të punojmë të qetë”, shprehet skulptori rebel për kryeministrin aktual që dikur e kishte idhull Radën dhe në librin e tij “Refleksione”, ka shkruar gjatë për të….?!

Para pak kohësh në emisionin e njohur RREFIM që ka për autor gazetarin Dashnor Kaloçi dhe moderatore Albana Shehu Qirjako, ka qenë i ftuar skulptori i njohur, Agim Rada, i cili është dhe autori i bustit të Mit’hat Frashërit që u vendos në kodrat e liqenit të Tiranës me ceremoni zyrtare dhe që pati një reagim të ashpër nga segmente të majta, etj.

Veç të tjerash në rrëfimin e tij, zoti Rada ka bërë dhe një histori të shkurtër të historisë së tij familjare dhe personale, duke u ndalur edhe në raportet dhe marrëdhëniet që ai ka pasur me mikun e kolegun e tij, skulptorin Kritaq Rama, si dhe të birin e tij, Edin, i cili në vitet ’80-të e ka pasur si idhull Radën dhe në librin e tij “Refleksione” ka shkruar gjatë dhe për të.

Por kjo gjë nuk e ka mikluar aspak Radën, i cili në këtë emision pasi ka treguar rreth miqësisë që ai ka pasur me Edin deri në vitin 1990, është shprehur se që nga ajo kohë e deri më sot, pra plot 30 vjet me rradhë ai nuk e ka takuar fare dhe as nuk ka pirë qoftë dhe një kafe me kryeministrin e sotëm. Për më shumë rreth kësaj, por dhe ngjarje e histori të tjera nga jeta e tij, na njeh intervista që po publikojmë në këtë shkrim e realizuar nga moderatorja, Albana Shehu.

Zoti Rada, ju jeni një artist dhe një skulptor i vjetër me një karrierë të gjatë pune mbi 45-vjeçare dhe veprat tuaja janë të shpërndara dhe të vendosura jo vetëm në qytetin e Tiranës, por dhe në qytete të tjera në të gjithë Shqipërinë. Por ajo që ju bëri edhe më të njohur, ishte kjo vepër, ky bust, i Mit’hat Frashërit, të cilin regjia po na e paraqet dhe po e shikojmë këtu në monitor…

Ju falenderoj që e nisët me këtë punë timen dhe u bë shumë mirë, pasi ishte një eveniment shumë i rëndësishëm ky që ndodhi me ardhjen në Shqipëri të eshtrave të patriotit të madh Mithat Frashëri, e gjithashtu vendosjen e bustit të tij në kodrat e liqenit përkrah vëllezërve Frashëri.

Kjo është një punë e duarve tuaja dhe është bërë në një kohë rekord të themi…dhe është derdhur në bronx një punë e tillë ku çdo detaj duket që është punuar me një dashuri…

Po…në përgjithësi arti ka një sekret po themi apo një specifikë të veçantë, pasi nëse ti mendon që të krijosh një objekt, një punë të bukur, në mos pastë dashuri ndërmjet teje dhe asaj që do krijosh, ajo gjithmonë do dali një gjë fallco, e sipërfaqëshme, një gjë që nuk thotë gjë. Unë kurrë në jetën time nuk kam bërë gjëra që nuk më pëlqejnë dhe që unë nuk do të dua t’i bëj. Nuk kam bërë as në rininë time kur atëhere ishte i detyruar të bëje kështu figura politike, unë jam shmangur që t’i jepja hapësirë shpirtit dhe lirisë time që unë të bëja dhe krijoja atë që dua.



Do ndalemi përsëri tek kjo vepër e juaja, por po kthehemi pak në kohë në historinë e jetës suaj. Ju keni lindur në Tiranë…

Po, unë kam lindur në Tiranë në vitin 1953 në një shtëpi të vjetër, shtëpi qerpiçi që im atë e bëri vetë pasi doli nga burgu, duke përdorur copa llamarinash, teneqe, tjegulla, ç’të gjente, me shumë vështirësi për të na strehuar ne të vegjlit aty nën atë strehë.

Ju jeni rritur me një fëmijëri shumë problematike, pasi prindërit tuaj kanë hequr një kalvar që ne duhet ta tregojmë…Ja po shikojmë këtë fotografi ku janë dy prindërit tuaj, një zotëri dhe një zonjë mjaft të pashëm të cileve ua dallohet fisnikëria brenda tyre…

Kjo është e vërtetë, pra fëmijëria ime e vështirë, por unë nuk jam nga ata njerëz që sot të marr flamurin dhe të them se jam i persekutuar…! Por me që ishim te pyetja juaj për prindërit, desha të theksoj se pikërisht kjo lloj rrace, u luftuan nga fshatarët të zbritur nga mali. Unë e kam thënë diku se njerzit e bukur, komunizmi i urrente. Unë mbaj mënd në fëmijrinë time dhe më pas se vajzat më të bukura të Tiranës, anatemoheshin dhe përfliteshin deri duke u quajtur prostituta, vetëm e vetëm pse ishin të bukura. Po kështu edhe meshkujt quheshin vagabond, rrugaçë, gangster, etj etj.

Dhe kjo pse laheshin, visheshin bukur, parfumoheshin etj., etj., dhe kjo shkonte kundër ideollogjisë së atij sistemi dhe konsiderohej krim. Por para kësaj, kjo gjë ndodhi me inteligjencën kombëtare, me klerin kombëtar, me të gjithë intelektualët që kishin mbaruar shkollat në Perëndim, që për mendimin tim kanë qenë vetëdija kombëtare. Të gjithë këta u burgosën apo përfunduan internimeve. Në rast se nuk do ndodhte kjo, pra në rasr se nuk do burgoseshin këta dhe do të dëgjohej mendimi i tyre apo i këtij personaliteti që po shohim këtu në ekran, pra Mithat Frashërit, nuk do ishte Shqipëria kështu si është dhe siç mbeti pas Luftës, por do ishte një vënd shumë i zhvilluar.

Kthehemi përsëri tek fëmijria juaj dhe vështirësitë e asaj kohe për shkak të burgosjes së babajt tuaj.

Po, babaj im u burgos me pa të drejtë. Ai ishte antikomunist dhe si i tillë u dënua. Vetëm në Shqipëri ndodhnin dënime dhe burgosje të tilla ku një ndër mijra ishte dhe babai im. Pas burgosjes së babajt, mamanë time e internuan në Berat, pastaj nga Berati në Tepelënë, e kështu me rradhë si mijra e mijra familje shqiptare. Me që jemi në këtë pikë, pra te internimet, te Tepelena që po bëhet zhurmë e madhe këto ditë, përfitoj nga rasti të ndalem pak. Unë kam dëgjuar këta historianët, kështu u thonë se unë nuk mund t’i quajt historian ata.

Se historia nuk mund të quhet profesion, pasi ajo është më shumë kulturë. Dhe ne nuk kemi nevojë për profesionin e këtyre dy tre kokrrave që të na mësojnë ne, duke na shtrembëruar realitetin. Pasi ka ardhur koha që nëse unë dua të di për Pirron e Epirit apo Jul Çezarin, i kam të gjitha mundësitë që ta mësoj se kush kanë qenë ata. Por këta më duket se jo pa qëllim, deformojnë historinë, deformojnë emra etj etj. Nuk e di a më lejohet këtë në këtë emision që të përmënd emra…



Po patjetër, nuk kemi asnjë problem…

Po, se shof atë Paskal Milon, shof një Pëllumb Xhufin, ç’janë ca, një Gjeçov quhet, që janë jashtë kohës dhe pa dinjitet. Pasi të shkelësh mbi dhimbjet e të tjerëve dhe të tallesh dhe të përqeshësh ata që u vranë dhe u masakruan për hiç gjë e ta quash Tepelenën, “Kamp pushimi”, kjo minimum nuk është normale. Nuk ja dua të keqen njeriu, por ta kishin provuar prindërit e këtyre që përmënda më lart, ta kishin provuar baltën e Myzeqesë dhe gërxhet e Tepelenës, t’u vdisnin fëmijët në breg të lumit, ta kishin provuar ata, dhe pastaj të flisnin…?! Ata të mos na trumbetojnë vetëm ato të mira që na paska sjëllë ai regjim dhe për këtë që thashë të mos thonë asnjë fjalë.

Po nëna juaj, pse ishte në ato kampe…?

Nëna ime, faji i vetëm i nënës sime që provoi ato kampe të tmerrshme, ishte se bashkëshorti i saj ishte në burg, kaq. Gjë e cila ishte me urdhër nga fqinjët, pra që të pastrohej Shqipëria nga kjo lloj rrace duke i burgosur dhe internuar ata në mënyrë që të mos egzistonte më vetëdije kombëtare. Ai pushtet nuk i donte këta zotnilerët që thashë më lart dhe që kishin mbaruar shkollat në Perëndim, ai pushtet donte ata që zbritën nga malet të palarë, zhul dhe të paditur. E ka përcaktuar bukur Dritëro Agolli te “Krevati Perëndorit’, ku ai partizani me opinga me baltë u shtri në krevatin e Perandorit dhe tha: “Tani jam unë Perandor, pushteti është i imi”. Dhe ashtu qe, pushteti iu dha atyre. Babai im përftoi nga një amnisti e përgjithshme dhe nga dhjetë vjet që u dënua, bëri katër vjet burg politik dhe doli.

A i keni marrë dëmshbërblimet e burgut siç është ligji prej kohësh…?

Apsolutisht jo, asgjë nuk kemi marrë. Shiko, nëna ime është gjallë jeton ende në moshën 97 vjeçare dhe ajo në bazë të ligjit është përfituese e parë, por nuk kemi marrë siç të thashë asgjë. I thonë jo po duhet kjo, jo po duhet ajo, jo ta shikojmë, etj etj.

Të kthehmi tek fëmijria juaj, kur dhe si ju lindi dëshira për të vizatuar?

Kjo gjë ka ndodhur kur unë kam qenë fare i vogël dhe për fat të mirë e kishim shtëpinë ngjitur me Stabilimentin “Mihal Duri” ku kanë qenë barakat e skulptorëve dhe piktorëve. Dhe unë isha i detyruar që të kaloja aty disa herë në ditë dhe teksa i shikoja që ata pikturonin, shkoja dhe unë në shtëpi dhe mundohesha të bëja të nëjtën gjë, por më vinte turp që t’ua tregoja atyre se çfarë dija të bëja. Aty ishte Sali Shijaku, Perikli Çuli, Myrteza Fushekati, Harrilla Dhimo, i ndjeri që kam një respekt të veçantë, pasi prej atij më ndryshoi edhe jeta mua, e shumë të tjerë që më donin dhe më afronin mua pasi si duket shikonin tek unë një fëmijë që premtonte apo e donte atë profesion.



A ju afronin ata, ju futeshit në studiot e tyre?

Po, patjetër, më donin dhe më afronin dhe entuziasmoheshin kur shikonin ndonjë vizatim timin apo kur bëja ndonjë skulpturë të vogël me baltë. Dhe më thonin shpesh që të vijoja të vizatoja që të shkoja në shkollë në Lice. Dhe më ndihmoi fati vërtet. Kam pasur një mësuese të shkelqyer, Vangjeli Çomorra, bashkëshortja e shkrimtarit të njohur, Spiro Çomorra. Zysh Vangjelia ka qenë e 8-vjeçares, kurse mësuese të klasës së parë kam pasur Gjinovefa Qirjako, e shkëlqyer, asaj ja dedikoj që shënjoi jetën dhe profesionin tim. (Ajo ishte gruaja e Sotir Qirjakos, një mësues fizikant dhe shahist i madh).

Pra ajo ishte e para që vuri re tek ju talentin për të vizatuar…?

Po ajo, zysh Gjonovefa pasi e pa që unë kisha një farë talenti për të vizatuar, na thoshte para klasës: “Gimi nuk do të na e thotë mësimin e Këndimit me gojë para klasës, por do të na e parqesi me vizatime”. Dhe unë me ato lapsat me ngjyra që m’i jepte po kjo zyshë, i vizatoja dhe ajo kënaqej e më nxirrte para klasës duke më lavdëruar. Dhe unë kisha kënaqsi të madhe.

Po në shkollë si shkuat, kur dihej biografia juaj…?!

Shiko, ne kemi pas një fat që në lagjen tonë kemi pasur të gjithë vëndali dhe asnjë të ardhur. Shkonim shumë mirë me njëri tjetrin të gjitha familjet. Edhe kryetar Fronti kemi pasur një burrë shumë të mirë, një zotni. Vladimir Shanto quhej, ishte vëllai i Vasil Shantos. Dhe prej atij e kam shkollën unë. I tha babai: Si do ta t’ja bëjmë për Gimin? “Mos u mërzit”, i tha ai babës, “do ta rregullojmë se s’bën”. Dhe vërtet, unë shkova e konkurovë në Lice dhe dola shumë mirë. Por kur do filloj shkollën, më ikën dy vëllezër përnjeherë ushtarë. Mendo, ata ishin krah pune atëhere dhe në këto kushte unë u detyrova q ëtë kthehesha natën në shkollë dhe ditën të punoja për me ndihmu familjen dhe veten. Kam bërë punë të ndryshme nga më të rëndat, punë skllavi…

Dhe ishit vetëm 14-15 vjeç…?

Po vetëm 14-15 vjeç dhe kam bërë punë që të gjithë ata që më njofin, pra që i kam pas nëpër punra të ndryshme, e dinë që unë them të vërtetën. Kam punuar në Përpunim Druri, ngarkoja dërrasa, mblidhja tallashin, e kishim afër atë. Pastaj shkova në fabrikë të Tullave te Treshi, në Kamëz, atje shtyja vagona me tulla. Një punë shumë e vështirë, unë isha kalama dhe çizmet më rrinin sipër gjurit. Ato ishin çizme llastiku dhe mbusheshin me ujë dhe me baltë dhe ta kalbnin këmbën, pra ishte më mirë të rrije zbathur se me këmbë në çizmet me ujë. Kisha dhe një pallto ushtarake të vjetër që e kishte pas baba dhe atë vishja dhe e mbërtheja mirë. Kur shkoja ishte mirë se kishte autobus, por kur vija nuk kishte dhe isha i detyruar të kthehesha në këmbë në shtëpi dhe rrugës nga që më dilnin qen përpara, mbaja gjithmonë me vete nga një dru që t’i trembja të mos më hanin.




Panorama
20 shtator 2019

[Albo]

“Edi Rama më ka quajtur ‘bohem’, por ka dhe bohemë të shtirur”- Dëshmia e skulptorit Agim Rada: Dua vetëm që…

Memorie.al. sjell dëshminë e rrallë të skulptorit të njohur, Agim Rada, në emisionin e njohur RREFIM në Tv Scan, lidhur me miqësinë e hershme me mikun dhe kolegun e tij, Kristaq Rama, për të cilin flet me simpati dhe e kundërta për të birin, Edin, që dikur e mbante afër…



“Asgjë nuk i dua, vetëm të në lejë të punojmë të qetë”, shprehet skulptori rebel për kryeministrin aktual që dikur e kishte idhull Radën dhe në librin e tij “Refleksione”, ka shkruar gjatë për të….?!

Para pak kohësh në emisionin e njohur RREFIM në Tv Scan me president znj. Elvana Hana, emision që ka për autor gazetarin Dashnor Kaloçi dhe moderatore Albana Shehu Qirjako, ka qenë i ftuar skulptori i njohur, Agim Rada, i cili është dhe autori i bustit të Mit’hat Frashërit që u vendos në kodrat e liqenit të Tiranës me ceremoni zyrtare dhe që pati një reagim të ashpër nga segmente të majta, etj. Veç të tjerash në rrëfimin e tij në Tv Scan, zoti Rada ka bërë dhe një histori të shkurtër të historisë së tij familjare dhe personale, duke u ndalur edhe në raportet dhe marrëdhëniet që ai ka pasur me mikun e kolegun e tij, skulptorin Kritaq Rama, si dhe të birin e tij, Edin, i cili në vitet ’80-të e ka pasur si idhull Radën dhe në librin e tij “Refleksione” ka shkruar gjatë dhe për të. Por kjo gjë nuk e ka mikluar aspak Radën, i cili në këtë emision pasi ka treguar rreth miqësisë që ai ka pasur me Edin deri në vitin 1990, është shprehur se që nga ajo kohë e deri më sot, pra plot 30 vjet me rradhë ai nuk e ka takuar fare dhe as nuk ka pirë qoftë dhe një kafe me kryeministrin e sotëm. Për më shumë rreth kësaj, por dhe ngjarje e histori të tjera nga jeta e tij, na njeh intervista që po publikojmë në këtë shkrim e realizuar nga moderatorja, Albana Shehu.

Rada, edhe Edi shumë i dobët këtu…?!

Po shumë i dobët, është dhe mosha…por janë dhe disa foto të tjera që ua kam dhënë dhe nuk e di a i ka regjia…ku kam dalë me profesor Kristaqin, me Perikli Çulin etj, Se çështë e vërteta, unë shumë foto i kam grisur, pasi më vinte turp se brezi që do vinte t’i shifte ato foto si “Mathauzen”,…

Nuk ju pëlqente vetja…?!

Jooo, dhe më e bukura është se na mbanin për simpatik në atë kohë dhe unë habitem kur i shikoj sot…

Ju disa herë keni përmëndur profesor Kristaqin dhe keni krijuar me të një lidhje shumë të fortë pasi erdhët në Tiranë sërish dhe 9 keni ruajtur këto lidhje deri sa ai ndërroi jetë.

Kristaqi ka qenë njeri i mirë ka qenë tip i dashur me të gjithë. Unë nuk e harroj këtë, ka qenë njëherë kur kishte 50 vjetorin e tij dhe më tha mua: “Gimo, kam fol dhe me Netën dhe nuk do ftojmë asnjeri. Do e bëj me nënën time me Netën dhe dy djemtë e mij. Por ti do vish më tha, rastësisht sikur po kërkon një gjë dhe unë do të ftoj brenda si me zor”. Dhe unë se harroj, se nuk ishim mësuar ne të hanim dhe të pinim ashtu. Neta e Kristaqit kishte shumë dorë në guzhinë, i vinte dorësh çdo lloj gatimi dhe unë nuk i kisha parë ndonjëherë ato lloj gatimesh dhe pijesh. Mbeta i mahnitur.

U kënaqët nga pritja…?

Shiko si është puna. Dhe ato nuk është se ishin kushedi. Këtu në Shqipëri ndodhi një fenomen i tillë, ku ato donin të ishin aristokracia e komunizmit se sa ishin në të vërtetë. Se fundja fundi ai oficeri po themi merrte një mijë lek më shumë se unë, kishte dhe ndonjë privilegj më të vogël, por dhe ai atë televizorin bardh e zi e merrte….

Kanë jetuar të gjithë njëlloj…?

Po të gjithë njëlloj, këta që thashë vetëm se i shërbenin më shumë atij regjimidhe ishin krenarë për të, por në rrafsh horizontal ne ishim të gjithë brenda burgut, pra të gjithë të mjerë. Se mua më kujtohet se edhe kur i çoja një pako djathë unë Kristqit, (se punonte vëllai im shofer në Tregti), ai gëzohej, se prapë dhe ata me tollona ishin. Pavarsisht se ai rrinte me Nexhmijen dhe udhëheqësit e tjerë, ai ishte me tollon te lagjia e vet. Kështu që aty aty ishim, përveç atyre 20-30 familjeve sa ishin aty te Blloku.

Megjithatë ju morrët pjesë në 50 vjetorin e tij?

Poo e kisha për nder, dhe se harroj unë atë

Gjatë marrëdhënieve të punës, ai merrnit shpesh mendim…?

Po, unë thashë se punoja me të, punonim bashkë. Unë pija shumë, çështë e vërteta kam pas pi shumë dhe ai më fliste shumë: “Gimi, po ti je skulptor i mirë, pse pi, pse harxhon kohën rrugëve, pse kshtu, pse ashtu”. Pra na fliste shpesh herë dhe na tërhiqte vëmëndjen për kto vese që kisha unë….

Kur iu përkushtoheshit punës vërtetë…?

Shiko, të them të drejtën, unë pija dhe pija dhe pija aq shumë sa që erdhi një kohë që e lashë dhe skulpturën. Ishte një fatkeqësi që mua nuk më falet. Pothuaj për 15 vjet unë nuk preka punë me dorë!

U shkëputët…?

U shkëputa totalisht dhe arrita në një momentqë kush më përmëndëte artin dhe më thoshte: O Gimi pse nuk punon, unë nxehesha dhe irritohesha e i thoja, ejjj ik. Shumë keq, pasi pija të çon në degradim total. Kur e shikoj vetën nga lart…por tani jam rikthyer me vitalitet me energji dhe them: O zot më fal ca ditë që unë t’i bëj ato ëndrrat e mija realitet.

Gimo, unë nuk e di, por ju kanë vlerësuar në atë kohë shokët dhe miqtë tuaj, jo vetëm për antikonformizmin tuaj, por njeri i batutës, njeri që….

Shiko ky vënd ishte tragjikomik, d.m.th. sa tragjike ishte kjo situate, aq dhe komik bëheshin këta udhëheqësit. Mendo ça situate ishte këtu kur thoshte burri i shtetit se: patatja është dhe bukë edhe gjëllë, pra e kuptoni ça situate. Ishte tragjedi se ky vënd ra në dorë të disa injorantëve dhe ishte komedi se injoranti prodhon budallallëqë pafund…

Po vazhdoj atje ku citova pak më lart, ju jeni përmëndur në faqet e një libri, i shkruar nga kryeministri aktual…

Po Edi Rama…

Unë do të lexoj disa nga vargjet që janë shkruar pikërisht për ju.

“Kur kapërceva pragun e Institutit të Arteve në vitin 1982, ndjehej menjëherë se nuk ishte më ajo shkolla e tmerreve të gjysmës së dytë të viteve ’70-të. Kishte filluar një farë ç’ngrirjeje, e cila pas vdekjes së gjeneralit Enver Hoxha, u bë edhe më e ndjeshme. Megjithatë mbeti një shkollë dogmash dhe marrëzirash të përditëshme, ku refuzimi mbas çdo lloj shprehje subjektive ishte në rendin e ditës. Po të mos kisha takuar para pak kohësh Gim Radën, skulptorin bohem të rrugëve të Tiranës, ndoshta do t’i kisha humbur vitet e para të shkollës, duke u munduar të pajtoja adhurimin tim të pafre për profetët e ndaluar të avangardës historike të shekullit tone, me bindjet e mija, gjer aty thellësisht komuniste, dhe për më tepër, kushedi se kur do ta kisha shijuar magjinë e vagabondimit nëpër natë. Por që fati nuk më la që të mundohesha gjatë, për të pajtuar dy gjëra që s’kishte gjasë të pajtoheshin dot, e më shtyu drejt atyre pellgjeve plot alkol e dritëhënë në kopshtin gjithë lagështirë të Bar Sahati-t, ku bohemi projektonte dhe përmbyste të vërtetat e ditës, duke rrokullyer dopjet e fërrnetit e rakisë të dëllinjës”.

Ju ka cilësuar bohem…?

Po, unë vazhdoj të jem i tillë, po bohemët zakonisht vishen me lecka, por ka dhe bohemë të shtirur që nuk janë artistë, por hiqen si artistë. Dhe po t’i shikosh lukun e kanë si artistë të mëdhenj, seç hedhin disa shalla, seç bëjnë disa pardesy të gjata, bëjnë kështu përgjithësisht për t’u dukur, por bohemi është në shpirt, nuk është nga pamja e jashtëme. Unë jam nga ata që e kam pas dhe e kam kurajon për t’i thënë gjërat ashtu siç janë, pasi mendoj se kjo jetë, ky segment drite që na është dhënë, ta shpërdorosh, ta kalosh për keq, lake, servil, etj. Unë thashë, se çdo kush mund të mendoj se unë jam një mik i vjetër me kryeministrin, aspak. Unë thjesht kam një rrogë, kam një punë, e cila është brenda zanatit tim, te ajo studio unë mendoj se sa të kem frymë të krijoj për vëndin tim, do punoj. Unë ju thashë se atë klerikun e Shkodrës, unë e fala, ja dhashë pa asnjë lek, dhe nuk kam përfitu kurrë nga këto njohje, nga këto mundësira, kurrë kurrë. Vetëm një gjë i kam kërkuar kryeministrit: të më lejë të punoj për vëndin tim, të më lejë të qetë. Deri tani unë po punoj. Unë kështu them, o zot me jep shëndet dhe fuqi të punoj. Jo shëndet të vegjetoj, por shëndet të punoj për të realizuar ëndrrat e mija. Studio e punë sime, është Meka ime. Shumë vetë bën vaki që më shikojnë shtrembër dhe mendojnë për mua se pse ky njeri nuk është as me PD-në, as me PS-në, as me LSI-në, me kë është ky?! Sepse kanë qejf që njeriu duhet të jetë me një parti, të futet patjetër në një llogore. Sepse po u fute në një llogore, i ke siguruar gjërat. Unë ju thashë se duke pas mik kryeministra e kshtu, unë jam larguar totalisht prej tyre. Aqsa mund të them se bën vaki se kam dhe 30 vjet pa u taku dhe pa pi kafe me kryeministrin e sotëm. Qysh se ai i hyri asaj rruge, nuk kam lidhje fare, është zgjedhja e tij, unë kam zgjedhjen time. Unë bëj më të mirën për vetën time dhe uroj që edhe ai të bëj më të mirën për këtë vënd, siç dëshiroj të bëj më të mirën në mënyrën time.

Gimo keni ndonjë plan të afërt…?

Unë kam shumë plane, se skulptura nuk është si piktura, skulptura do fizik. Ato monumente që patë aty janë nga 5-6 metra dhe unë hipi dhe zbres prej aty disa herë në ditë nëpër skela dhe ajo gjë do fizik. Unë jam njëlloj si një punëtor ndërtimi, i zhytur në allçi kokë e këmbë. Do desha të më jepte zoti fuqi që të vazhdoj të punoj për të përmbushjur punët dhe ëndrrat e mija.

Dhe ne ju urojmë sa më shumë suksese.

Faleminderit dhe ju që ma krijuat këtë mundësi të shprehesha këtë në studion tuaj.


Panorama
22 shtator 2019

[Albo]

Syri: Video

Top Channel: Video

Raporti me Kristaq Ramen: Video

Rrefimi per jeten e tij per Top Channel: Video

Report TV: Video

E diell - fotoja me Edi Ramen: Video

Skulptori hap shtepine e tij per te perkujtuar artistet e denuar e vrare nga komunizmi: Video

Intervista me ORA TV: Video

Skulptori flet per Skenderbeun: Video

[Albo]

IN MEMORIAM/ Rama për Agim Radën: Skulptor i rrallë, shoku im i madh i rinisë më të hershme



Nga kryeministri Edi Rama

IN MEMORIAM

Nuk mund të niste më hidhur një ditë e imja, se sa me lajmin e ndarjes nga jeta të Agim Radës, skulptori i rrallë, shoku im i madh i rinisë më të hershme, për të cilin i lidha këto fjalë mes pauzash të gjata e lëmshesh në grykë, po që t’i evitoja fare nuk mundesha dot, sepse me patjetër dikush nga të paktët që e njohën së afërmi, duhet t’i linte të shkruara. Për të, Gimin e pashoq të kohës së vjetër, në mos për askënd tjetër. E di që rreshtat më poshtë janë ca si të gjatë, po ai, në mos askush prej jush, ka të gjithë kohën t’i lexojë dhe të qeshë e të qajë me to, si të dojë dhe si vetëm ai di ta bëjë.

Anti-hero i realizmit socialist dhe hero i disidencës së bordurave, rebel i Tironës së gjimnastikës së mëngjesit dhe xhirove të darkës, dashnor i paepur i rrugicave të Liqenit Artificial dhe tallës po aq i palodhur i spiunëve të zellshëm me kostum teritali rrotull “Gjirit të kurvave”, Gimi ishte studenti më i përjashtuar nga zboret e aksionet dhe shembëlltyra më komike e dështimit të syrgjynosjeve riedukuese në gjirin e klasës punëtore.

Makthi i organizatave të Partisë në shkollë e në jetë dhe i udhëheqësve të rinisë në vijën e parë të luftës kundër shfaqjeve të huaja, Gimi u hidhte dishepujve të vet të asaj kohe të bekuar ëndrrash të palejuara, thërrime nga thesi i eksperiencës së tij në mbjelljen e farës së sevdasë arave të virgjëra të botës së lakmuar femërore, duke predikuar dashurinë e lirë dhe shijen e të ndaluarës, tek shkulte në të qeshura tavolina të tëra, ku mes gajasjeve me dogmat morale dhe turlillojin e personazheve publikë e jopublikë të rrugës së ndërtimit të komunizmit, mbusheshin e zbrazeshin me turlilloj rakish gotat që trokisnin në vendin e duarve, kur mbërrinin klimakset e artikulimit të tij plot befasira retorike, të cilat përmbanin një përzierje të hatashme frazash e fjalirash të mbledhura librave e rrugëve, nga Shekspiri tek Shaban Qosja, Tit Sojli, Mehmet Elezi, Esenini, Majakovski, Pushkini, nga Rubairat e Omar Khajamit tek vjershat e Shefqet Peçit, Lufta dhe Paqja e Tolstoit, Vitet e Vegjëlisë së Enverit, Don Kishoti i Nolit dhe ai i Petro Zhejit, e deri tek batutat e alter egos së tij, gojëbriskut Llaq Xhavo, bashkë me ato të filmave të Kinostudios Shqipëria e Re a të dramave të Teatrit Kombëtar, ku këmbët e lehtësuara nga zbrazja e sasive marramendëse të lëndëve helmuese luftarake, e çonin shpesh të zhytej mes kolltukëve të kuq, prodhim i kombinatit heroik të drurit “Mihal Duri” ose “Mihal Druri”, siç e kishte pagëzuar Agimi.

“Lejomëni të tërhiqem për pak, që të shkoj të thyhem në mes, për t’i kthyer nënës natyrë ato që i mora pjesë-pjesë!”, kumtonte me sytë blu të përflakur nga kënaqësia, kur shkonte në banjo apo kur fatorinoja i kërkonte biletën e urbanit, një ofshamë e tij epike e pasonte me një, “Oh, betomu sy që gjer tani s’ke parë të tillë mrekulli!”, ndërsa kur ndeshte në rrugë ndonjë nga ata të preferuarit e tij, pensionistët e Frontit Demokratik me kapele republike dhe këpucë gri me vrima, vinte adresimi në vendnumëro me një zë prej fajtori, “Shoko më falni, a dini gjë ku mund të bëj një autokritikë se nuk po e mbaj dot?!”…

Gimi ishte një forcë e madhe e natyrës, kudo ku hynte dukej sikur e hapte perden e ajrit me shpatën e gojës së tij, kudo ku ulej dukej sikur zinte krejt anën e vet të tavolinës me gjerësinë e të qeshurës së tij, kudo ku ecte spostonte gjithnjë me veten tre a katër të tjerë, si bartës i një mesazhi mistik, që në fakt kishte vetëm magnetin e parezistueshëm të një shpirti të lirë dhe karizmën e pashembullt të një udhëheqësi shpirtrash, që kërkonin tek liria vetveten e tyre ende të pagjetur apo pavetëdijësisht të humbur.

Talent natyral i baltës, ai që përmes baltës të vdekurit e mëdhenj të kombit i sillte në jetë dhe vdekjen e trajtonte si dashnoren e fundit, në radhën e pambarimtë të Dylqinjave të tij që fund nuk do të kishte kurrë, “paçka se fundja nga balta vijmë e drejt baltës shkojmë, po rëndësi ka çfarë lemë pas nga balta jonë”, u tërhoq gjithnjë e më shumë në atelienë e skulpturave, jo për t’u thyer në mes, po për të kaluar orë të pafundme në këmbë, në një vrap të shfrenuar prej ankthit të kohës që ikte, teksa numri i të vdekurve që ëndërronte të sillte në jetë rritej.

Dekadat që pasuan epokën e lavdishme të ilaritetit permanent ishin ndryshe dhe bohemi i harbuar i asaj epoke, u kthye vit pas viti në hijen e vetvetes, mes telasheve e dëshirës për të krijuar, melankolisë dhe nevojës për t’i mbijetuar transformimit të jashtëm e të brendshëm, duke lënë sa më shumë vepra. Rrëmuja dhe rrëmeti i qytetit që dikur ishte i tëri i veti, e ku në çdo lagje, nga Ali Demi në Kinostudio, kishte një Ofeli të dëshpëruar në pritjen e përlotur të të vetmit dhe të papërsëritshmit Gim Rada, hynin e dilnin gjithnjë e më pak në izolimin e tij përmes frëngjisë së celularit, prej nga edhe më shkruajti se vdekja i ishte paraqitur në derë për ta marrë.

E kishte kuptuar se dashnorja e fundit nuk kishte ndërmend ta linte pa e marrë, e se argumenti i tij legjendar, “Gimi i shkretë nuk le asnjë femër, po janë femrat ato që e lënë”, kishte rënë dhe ndarja nga kjo botë ishte vetëm çështje kohe.Tanimë shoku im i madh i rinisë më të hershme, Gim Rada dora vetë, është shtrirë përjetë në krevatin e të parës që nuk pranoi ta linte dhe ne nuk e ndihmuam dot të shpëtonte prej saj. “Femra është si jeta që nuk dorëzohet kollaj!”, na tregonte ai qysh asokohe, kur mustaqet tona ende nuk e kishin provuar djersën e parë, “Imagjinojini të dyja si një gropë të madhe dhe të padukshme, që nuk rrafshohet njësh me tokën pa u mbushur plot, prandaj kini durim dhe ishalla jeni me fat deri tek lopata e fundit!”. Eh mër Gim Rada, mos vdeksh kurrë!

Koha Jone