Branko Merxhani

[Davius]

“Çdo njeri, çdo popull, që të rrojë dhe të tregojë veten, më parë nga të gjitha duhet të organizojë Kaosin, që gjendet brenda në “Unin” e tij”. (Niçe)

Branko Merxhani

Dy pjesë të mendimtarëve të viteve ’30 mjaftojnë që të iluminojnë sot në ditët tona shqiptarët e pasditeve 2000. “Përralla pellazgjike është një hipotezë xhaba. Një absurditet. Këtë sofizmë duhet ta neveritim. Sot s’ka mbetur asnjë turk i ditur që të ëndërrojë përrallat turanike. Asnjë grek, me mendje të shëndoshë, sot nuk mburret se është stërnipi i Periklidit. Edhe Romanët e sotëm e kanë harruar prej shumë kohe origjinën e tyre: jeta e popujve nuk është veçse Mrekullia e Zhvillimit, që rregullon valët e mëdha të shekujve”, shprehet Branko Merxhani...

Shqipëria jonë e sotme është një Botë kaotike e vogël. Në rrembat tona rrjedhin shumë hidhërime dhe helme, gjurmë të prishjes, të robërisë, të një tronditjeje historiko-shoqërore të pakapshme. Trazimi dhe anarkia, që mbretërojnë sot në gjuhën tonë, nuk janë veçse vetëm një pjesë, një pamje, një fazë e prishjes sonë historiko-shoqërore. Gjithë ky trazim, gjithë kjo anarki mbretërojnë edhe në të gjitha shfaqjet e tjera të dinamizmit tonë qytetëronjës. Në idetë dhe tendencat tona shoqërore, ca më shumë në kuptimet tona mbi formën dhe esencën e instituteve tona shoqërore. Është një anarki, e cila ka thëthitur të gjithë pothuaj jetën tonë. Ideale s’kemi. Racionalizmi ynë është pothuaj si i djemve. Dispozita për një gjurmim të ngulur shkencor dhe sistematik na mungon krejt. Ku e ka rrënjën e saj kjo e keqe? A ka vallë arsye historike? Nga pikëpamja e kuptimit sociologjik cili është shkaku i kësaj gjendjeje?

Ja disa pyetje që Neo-Shqiptarizma përpara Djalërisë sonë intelektuale dhe idealiste. I vë dhe shton: pa dhënë përgjigje në këto pyetje, s’mund të bëhet asnjë hap përpara! Ka shumë kohë që shkoi ajo epokë në të cilën Nacionalizma ishte shoqe e Romantizmës. Nacionalizma e sotme e çmon kryesisht realitetin. Është shprehja e gjallë e Sociologjisë si shkencë, njëfarë toke zbatimi të Higjienës Shoqërore, një Laborator i sëmundjeve psikologjike-shoqërore. Si vlerë pozitive ka vetëm gjurmimin. Zbulimin e rrënjës së të keqes. Kërkimi themelor i Neo-Shqiptarizmës nga Djalëria – nga ajo Djalëri e cila, e ndritur me fenerin e mendjes, ndjen pa dyshim përkundrejt fatit historik të Atdheut një respekt të thellë dhe është vënë me mish e me shpirt në rrugën e fatit dhe të së ardhmes është ky: Të ndjekë një formë shkencore në gjurmimet dhe në përkufizimet, si dhe një kuptim filozofik të plotë dhe të tanishëm në idealizmin kombëtare.

Një intelektual shikon rrezikun më të madh dhe më të tmerrshëm: të bjerë në hendekun e gabimit dhe të vetëgënjimit, po të dojë të bëjë një udhëtim në sferën e pasosur dhe kaotike të fantazisë së tij. Kjo sferë përmban vetëm botë të rreme, vlera të vdekura, që bien vetëm gjumë dhe “utopistë gjenialë”. Drita është Shkenca, bota e realiteteve. Jetën politike nuk duhet ta përcaktojmë përmes romanticizmit dhe fantazisë. Problemi i jetës, misteri i së ardhmes, kanë nevojë për këtë dritë. Jetën nuk duhet ta shohim përmes prizmës së fantazisë sonë. Vështrimin tonë duhet ta kthejmë përkundrejt jetës, d.m.th ta shohim jetën ashtu siç është dhe jo siç e duam ne të jetë. Jeta do një zgjidhje. Kjo zgjidhje nuk gjendet lart në qiellin kombëtar, po është e fshehur thellë në shpirtin kombëtar.

Ja pika nga e cila nisemi. Të ndriçojmë shkaqet e thella të anarkisë sonë shoqërore, që na la trashëgim e shkuara, me fenerin e shkencës sociologjike. Dhe ja pika e drejtimit tonë: Përmbi germa dhat e Shqipërisë së djeshme, të prishur dhe të robëruar, të krijojmë një Shqipëri të nesërme, të mbaruar, të ndritur, të qytetëruar – një Shqipëri jo historike, po qytetëronjëse.

[Davius]

Qëllimi i luftës: Idealizmi i jetës.

Shqipëria e ndjenjës, Shqipëria e mendimit, po pret krijonjësit e saj. Dritë përmbi fantazinë e së shkuarës. Nuk jemi as stërnipër bonjakë të Pellazgëve mitologjikë, as gërmadhat e Ilirianëve: jemi shqiptarë – Një kombësi e re.
Përralla pellazgjike është një hipotezë xhaba. Një absurditet. Këtë sofizmë duhet ta neveritim. Sot s’ka mbetur asnjë turk i ditur që të ëndërrojë përrallat turanike. Asnjë grek, me mendje të shëndoshë, sot nuk mburret se është stërnipi i Periklidit. Edhe Romanët e sotëm e kanë harruar prej shumë kohe origjinën e tyre: jeta e popujve nuk është veçse Mrekullia e Zhvillimit, që rregullon valët e mëdha të shekujve.

Po! Jemi Shqiptarë dhe përbëjmë një kombësi të re. Mëma e Nacionalizmës, mallëngjimi kombëtar i shekullit XX, nxorri në dritë një pjellë të re. Kjo pjellë jemi ne. Si Neo-grekët e sotëm, si turqit e sotëm të Azisë së Vogël, kështu edhe neve na ka pjellë një natë magjike vere, dinamizmi krijonjës i freskët dhe përjetësisht i ri i natyrës, në gjirin që nuk duket dhe misterioz të Perëndisë së krijesave. Jemi akoma djem. Ndërgjegjja jonë nuk e ka njohur akoma fytyrën krejt të ndritshme të Krijonjësit. Sytë tanë nuk janë mësuar akoma të shohin me simpati Diellin e Intelektit. Ku janë krijimet tona të shoqërisë? Ku është Uniteti ynë sentimental? Ku është Poezia, Leteratura, që përfaqësojnë racën tonë, farën tonë? Ku është shpirti kombëtar i pastër dhe i zhvilluar? Ku është gjuha jonë? Ku është kultura jonë?

Shqipëria nuk e ka ngrehur akoma Faltoren e saj...
Lindëm në errësirë, po kërkojmë dritë. Dhe misioni i brezit të sotëm është që të na shpjerë nga errësira në dritë.

Rreziqe na kanë rrethuar nga të gjitha anët. Me gjithë këtë, nuk ka asnjë rrezik. Mjafton ta kuptojmë. Ai që rron, rron se pse e pa dhe e mundi rrezikun. Edhe Grekët e Vjetër, në hapat e para të zhvillimit të tyre, luftonin kundër po këtij rreziku. Bile luftuan një shekull të tërë. Po u përpoqën si gjigantë. Me gjithë këtë, me zor të madh shpëtuan nga rreziku që të mbyten në rrymën e tmerrshme që kish shkaktuar hyrja e influencave të huaja, që u kish lënë trashëgim e shkuara.

“Mania e Historizmës” mend e prishi atë statujë madhështore të mendjes njerëzore, bile edhe para se të ngrehet. Dhe jo sepse nuk kish zbuluar akoma rrugën e jetës, që çelet brenda në pastërtinë dhe flakën e ndërgjegjies kombëtare. Për një kohë të gjatë qytetërimi i tyre nuk ishte gjë tjetër veçse një trazim konceptesh të pakuptuara semitike, babiloniane, indiane dhe egjiptiane. Feja e tyre ishte një shesh anarkik dhe i nxehtë lufte midis njëri-tjetrit, shesh mbi të cilin mbretëronin të gjitha Perënditë e Azisë. Me gjithë këtë Kaos, qytetërimi grek lindi, rroi dhe mbretëroi mbi fronet e të gjitha epokave të paskëtajme. Greqia e Platonit mundi pak e nga pak t’i zhdukë influencat e huaja, të dëbojë nga Falëtorja e Mendimit Perënditë e Barbarëve, d.m.th të organizojë Kaosin, që gjendej brenda në Unin e saj. Mysteri i qytetërimit grek ka qenë Perëndia e Delfit, e cila tha:
“Gnëdi santon”!...
“Neo – Shqiptarizma”, 1, 1930

[Davius]

Oriental apo Okcidental

Kristo Mërtiri

Sa për okcidentalizmën shqiptare âsht fort zor me bâ fjalë nër ne; sepse shqiptarët e sotshëm – (përjashtimet e vërtetojnë rregullën!) – gjinden aq larg nga okcidentalizma e vërtetë sa do të na duheshin gjuhënat e meleq-ve apo edhe burizanat e Jeriho-s që të na kuptonte pak a shumë bota arbnore. Vet djelmnia e shkollueme e ka gabim kur kujton se okcidentalizma përmbahet vetëm nër veshje e mbathje evropiane, apo në të ndenjurit plot kotësi nër sallona, ner danse e “me kafe shantanta e balerina” (si thotë Pater Fishta), apo edhe me kryemjen e ndonjë detyre pro forma sa me rrëmbye një rrogë të majme, etj, etj... (Na këtu, helbetè, po flasim me popullin xhahil dhe jo me engjikllopedistat e patentuam – dalun zoras nga ndonjë deriçkë universiteti “bon pour l’Orient!”)...

E prandej po i sjellkemi edhe popullit dhe po i themi se okcidentalizma e vërtetë diftohet piksëpari me kryemjen e një detyre të ndershme – fund e majë për hatër t’asaj detyre dhe pa me qenë i shtyem nga zori, nga ndonjë dishir i prujtun apo nga shkëlqimii ndonjë fitimi material. Bilè okcidentali i vërtetë karakterizohet nëpër mënyrën se si aj i ngarkon vetes – fare vetdashas – detyrë të randa, jashta detyrave ordinare e të domosdoshme. Heroizëm s’kërkohet prej askujt, porse lartësia morale e një okcidentali matet me gradën e vetëmohimit dhe vetëflijimit rreth një ideje së naltë...rreth një ideje që s’ka punë me kolltukë, me llokma e me meashe...

Si thotë gjermani Emanuel Kant? – “Vepro gjithmonë në një mënyrë t’atillë që sjellja jote të jetë shembull dhe rregull mbarëvajtjeje për të gjithë!”. Kështu flet imperativi kategorik, neni i parë i detyrës së përditshme të një okcidentali...

Anglezi e lartëson veten me një sjellje gentleman like kundrejt t’tjerëve dhe me parimin: alëays fair play!, d.m.th pranon, nderon dhe çmon çdo njeri a priori si të një grade me vetveten...pa qëllime e prapamendime orientale...
Francezi shtyhet edhe mâ tej dhe kërkon për çdo njeri: liberté, égalité, fraternité!...

Dhe këto të gjitha kërkohen dhe detyrohen tek çdo njeri – i madh a i vogël, pasanik apo i vorfën, shkollar apo bilmez – jo nëpër premtime materialiste apo nëpër friksime të ndonjë gogoli teologjik, por vetëm e përvetëm n’emën të një njerzimi të nalt (höheres Menschentum), i cili pushtetet mbi njato të drejta hyjnore (ius divinum sive natyrale) që kanë mbijë në zemrën e çdo njeriu – pak a shumë normal...

Dhe karakteristika mâ e flakshme e ndjenjave të një okcidentali âsht mu njajo dhimbje mëshire dhe flijëplotë që drejtohet kundrejt çdo kreatore nevojare – qoft kjo: njeri, shtazë, zog apo edhe një përdheskë e shkretë – por sidomos kundrejt çdo njeriu fatmjer, kundrejt çdo populli varfanjak... e mâ së forti kundrejt kombit të vet në rrezik. Shpirti fisnik (der Adel) i një okcidentali (=njeriu) të vërtet rrëfehet kryekëput në mënyrën se si merr aj pjesë nër dhimbje e brenga të botës përanë!...

Si thotë një Goethe për njeriun e vërtet? – “Edet sei der Mensch, hilfreich und gut; denn das allein unterscheidet in von allen Ëesen, die ëir kennen!...”.
Por nuk qe vetëm një Goethe e nuk qenë shokët e tij, idealista e poetë, e nuk qenë as religjionet evropiane vetëm që predikuen për njat shpirt fisnik e të përdhimbshëm. Jo, qysh para Goethe-s ka qenë anglezi David Hume, i cili larg çdo sentimenti fetar, kërkonte përhapjen e ndjenjave shoqnore-njerzore, i cili kërkonte një “felloë-feeling” ndërmjet të madhi e të vogli e ndërmjet zengjini e fukaraje. Mbas tij erdhi prap një Adam Smith, një Saint Simon, një Charles Fourrier, një Robert Oëen, etj, etj., që tuj u pshtetë mbi të drejtat hyjnore njerëzore (les droits des hommes) kërkuen me e përhapë njat felloë-feeling edhe në sheshin mâ materialistin e jetës sonë; në politikën ekonomike...
Mjerisht historia e ka dashtë ndryshe... dhe çereku i saj mur aty kah fillimi i shekullit të kaluem një rrokullisje të prapshme. Me zmadhimin e industrisë dhe me hovin e tregtisë së pakufishme u njallën në njerzinë evropiane sa e sa dëshire e epshe orientale, u përmbysën Zotat e nderit e të pafajnisë dhe bota okcidentale u përmbyt nga valët e kapitalizmit të “naltë” (Hochkapitalismus) , të pashpirt e plot grykësi... Dhe pasojat e asaj prapavajtje i ndjen sot çdokush dhe bilé fëmija në barkun e s’amës...

Dhe s’âsht çudi që në kohën e fundit kanë fillue me u përhap anekënd ideologji kolektiviste apo edhe etatiste-diktatoriale, të cilat duhet ta bâjn shtetasin me pahir okcidental, çka don me thanë: të vlefshëm për vete e për të gjithë!

Sepse kjo asht e saktë: okcidentalizma e vërtetë përmblidhet në kryemjen e përplotë të një detyre të përshtatshme shejtnisht me vetëflijimi për nji ide të naltë shoqnore...

Nga kjo pikëpamje asht ma okcidental xhandari shqiptar i detyrës, ushtari biles i rojës kufitare dhe bujku i shkretë dhjetarak...sesa nënpunësi e zyrtari kafehaneve me një çarçaf diplome “bon pour l’Orient”.
Prandaj e kanë gabim – bile gabim të trashë – kur thonë disa se shkolla evropiane të ban okcidental medoemos.

Jo, kurrsesi! Duhet ditë de edhe n’Evropë nuk janë të gjithë okcidenta e të kulturuam. Mana n’Evropë ka njerëz (evropian të lindun!), të cilët me gjithë shkolla të kryme, me dëftesa, e doktorata, me diploma e dekorata shkencëtare...janë (njerz) të poshtër e edepsëza, janë vagabonda e mashtrimtarë, e janë kriminela të dorës së parë. Bile-bile statistika kriminalistike na difton se krimet ma të rafinueme e ma të poshtra janë krye deri më sot nga njerz me shkollë dhe jo aq nga populli i pakënduem e xhahil...
Të gjithë këto kuptohen nga fakti se shkolla – a ma mirë: mësimi i shkencave – e zhvillon shumë ma fort intelektin se karakterin. Dhe meqenëse edhe n’Evropë lindin njerz me karaktere të dobët, dhe meqenëse intelekti tërhiqet gjithmonë nga karakteri...ka edhe evropianë që janë mjaft të zot me shkenca e shkrime publike... por edhe mjaft të zot për çdo krim e poshtërsi orientale...
Dhe ngjanë edhe n’Evropë që shumë herë diploma universitare paraqet vetëm një qyrk deleje okcidentale mbi trup të një ujku oriental!...

Nga libri “Oriental apo Okcidental”, Tiranë, 2003
ABC nr.32-Branko Merxhani

[Albo]

Organizimi i Kao-sit

Branko MERXHANI

Shqipëria jonë e sotme është një Botë kaotike e vogël. Në rumbat t'ona rrjedhin shumë hidhërime dhe helme, gjurma të prishjes, të robërisë, të një tronditjeje historike-shoqërore të pakapëshme. Trazimi dhe anarkia, që mbretërojnë sot në gjuhën t'onë, nuk janë vecc se vetëm një pjesë, një pamje, një fazë e prishjes s'onë historiko-shoqërore. Gjithë ky trazim, gjithë kjo anarki mbretërojnë edhe në të gjitha çfaqjet e tjera të dynamismës s'onë qytetëronjëse. Në idetë dhe tendencat t'ona shoqërore, ca më shumë në kuptimet t'ona mbi formën dhe esencën e institutevet t'ona shoqëore. Ësht një anarki, e cila ka thëthitur të gjithë po thua jetën t'onë. Ideale s'kemi. Racionalisma e jonë është po thua si e djemvet. Dispozita për një gjyrmim të ngulur shkencor dhe sistematik na mungon krejt. Ku e ka rrënjën e saj kjo e keqe? A ka vallë arësye historike? Nga pikëpamja e kuptimit sociologjik cili është shkaku i kësaj gjendjeje?
Ja disa pyetje që vë Neo-Shqiptarizma përpara Djalërisë s'onë intelektuale dhe idealiste. I vë dhe shton: Pa dhënë përgjigje në këto pyetje, s'mund të bëhet asnjë çap përpara!....

***
Ka shumë kohë që shkoi ajo epokë në të cilën Nacionalisma ishte shoqe e Romantismës. Nacionalisma e sotme çmon kryesisht Realitetin. Është shprehja e gjallë e Sociologjisë si shkëncë, një farë tokë sbatimi të Hygjienës Shoqërore, një Laboratorium i sëmundjevet psikologjike-shoqërore. Si vlerë pozitive ka vetëm gjyrmimin. Sbulimin e rrënjës të së keqes.
Kërkimi themelor i Neo-Shqiptarismës nga Djalëria- nga ajo Djalëri e cila, e ndritur me fenerin e mëndjes, ndjen pa dyshim përkundrejt fatit historik të Atdheut një respekt të thellë dhe është vënë me mish eme shpirt në rugën e fatit dhe të së ardhmes- është ky: Të ndjekë një formë shkencore në gjyrmimet dhe në përkufizimet, si edhe një kuptim filozofik të plotë dhe të tanishmë në idealismën kombëtare.

***
Një intelektual shkon rezikun më të math dhe më të tmerëshmë: të bjerë në hendekun e gabimit dhe të vetëgënjimit, po të dojë të bëjë një udhëtim në sferën e pasosur dhe katotike të fantasisë së tij. Kjo sferë përmban vetëm botëra të rrema, vlera të vdekura që bien vetëm gjumë, dhe "utopistë gjenialë".
Drita është Shkënca. Bota e Realiteteve. Problemi i jetës, mysteri i së ardhmes, kanë nevojë për këtë dritë. Jetën nuk duhet t'a shohim përmes prismës së fatnasisë s'onë. Vështrimin t'onë duhet t'a kthejmë përkundrejt jetës, d.m.th. t'a shohim jetën ashtu siç është dhe jo ashtu siç e duam ne të jetë.
Jeta do një zgjidhje. Kjo zgjidhje nuk gjendet lart në qiellin kombëtar, po është e fshehur thellë në shpirtin kombëtar.
Ja pika nga e cila nisemi. Të ndriçojmë shkaket e thella të anarkisë s'onë shoqërore, që na la trashëgim e shkuara, me fenerin e shkëncës sociologjike.
Dhe ja pika e drejtimit t'onë: Përmbi gërmadhat e Shqipërisë së djeshme, të prishur dhe të robëruar, të krijojmë një Shqipëri të nesërme të mbaruar, të ndritur, të qytetëruar- një Shqipëri jo historike, po qyetëronjëse.

* * *
Qëllimi i luftës: Idealizimi i jetës.
Shqipëria e ndjenjës, Shqipëria e mendimit, po pret krijonjësit e saj. Dritë përmbi fantasinë e së shkuarës. Nuk jemi as stërnipët bonjakë të Pellasgëvet mythollogjikë, as gërmadhat e Ilirianëvet: Jemi Shqipëtarë- Një Kombësi e re.
Pralla pellasgjike është një hypothezë xhaba. Një absurditet. Këtë sofismë duhet t'a neveritim. Sot s'ka mbetur asnjë Turk i ditur që të ëndërojë prallat turanike. As një Grek, me mëndje të shëndoshë, sot nuk mburet se është stërnipi i Perikleut. Edhe Romanët e sotmë e kanë haruar prej shumë kohe origjinën e tyre. Jeta e popujve nuk është veç se Mrekullia e Shvillimit, që regullon valat e mbëdha të shekujvet.
Po! Jemi Shqipëtarë dhe përbëjmë një Kombësi të re. Mëma e Nacionalismës, Mallëngjimi Kombëtar i shekullit XX, nxori në dritë një pjellë të re. Kjo pjellë jemi ne. Si Neo-Grekët e sotmë, si Turqit e sotmë të Asisë së Vogël, kështu edhe neve na ka pjellor një natë magjike verore, dynamisma krijonjëse e freshkëtë dhe përjetësisht e re e natyrës, në gjirin që nuk duket dhe misterioz të Perëndisë së Krijesavet. Jemi akoma djem. Ndërgjegja jonë nuk e ka njohur akoma fytyrën krejt të ndritshme të Krijonjësit. Sytë t'ona nuk janë mësuar akoma të shohin me sympathi Diellin e Intelektit. Ku janë kujtimet t'ona të shoqërisë? Ku është Uniteti ynë sentimental? Ku është Poezia, Leteratura, që përfaqësojnë racën t'onë, farën t'onë? Ku është shpirti kombëtar i pastër dhe i zhvilluar? Ku është gjuha jonë? Ku është kultura jonë?
Shqipëria nuk e ka ngrehur akoma Falëtoren e saj...

***
Lindëm në errësirë, po kërkojmë dritën. Dhe misioni i brezit të sotmë është që të na shpjerë nga erësira në dritë.
Reziqe na kanë rrethuar nga të gjitha anët. Me gjithë këtë, nuk ka as ndonjë rezik. Mjafton t'a kuptojmë. Ai që ron, ron se pse e pa dhe e mundi rezikun. Jeta nuk ka tjetër vlerë, tjetër kuptim. Jetë do të thotë të mundësh rezikun. Edhe Grekërit e Vjetër, në çapet e para të zhvillimit të tyre, kishin të luftonin kundër po këtij reziku. Bile luftuan një shekull të tërë. Po u përpoqën si gjigandë. Me gjithë këtë, me zor të math shpëtuan nga reziku që të mbyten në rrymën e tëmerëshme që kish shkaktuar hyrja e influencave të huaja, që u kish lënë trashëgim e shkuara.
"Mania e historismës" mënjë e prishi atë Statujë madhështore të Mëndjes Njerëzore, bile edhe para se të ngrehet. Dhe jo se pse nuk kish sbuluar akoma rrugën e jetës, që çelet brenda në pastërtinë dhe flakën e ndërgjegjies kombëtare. Për një kohë të gjatë qytetërimi i tyre nuk ishte gjë tjetër veç se një trazim konceptesh të pa-kuptuara semitike, babyloniane, indiane dhe egjiptiane. Feja e tyre ishte një shesh anarkik dhe i nxehtë lufte midis njëri-tjetrit, shesh mbi të cilin mbretëronin të gjitha Perënditë e Asisë. Me gjithë këtë Kaos, qyeteërimi grek lindi, roi dhe mbretëroi mbi fronet e të gjitha epokave të paskëtajme. Greqia e Platonit mundi pak e nga pak t'i çdukij influencat e tyre, të dbojë nga Falëtoria e Mendimit Perënditë e Barbarëvet, d.m.th. të organizojë Kaos-in, që gjendesh brenda në Unën e saj.

Botuar më 1 korrik 1930

[Albo]

Kurajo!

Branko Merxhani

Si qëllim të përfundëshmë të përpjekjevet kombëtare-shoqërore të Tendencës Neo-Shqiptare, që përkrahim ne, mundemi të pranojmë këtë princip.
Krijimi i një Shqipërie brenda të pa-kufishme, jashtë të kufizuar.
Krijimi i një Shqipërie! Është lodhje, dëshpërim dhe pa qëllim të kthejmë sytë në gërmadhat e skllavërisë dhe në mjerimet që na la trashëgim e shkuara. Ky vështrim nga prapa është një gjë monstruoze. Syt t'ona, të drejtuara nga prapa, nuk do të takojnë veç se një gjurmë tepër të madhe shkatërrimi, shenja të pa-numërta kalbësimi, britma të dëshpëruara njerëzish dhe epokash. Dhe të gjitha këto të mbështjellura gjithëmonë brenda në një mjergullë të trashë. S'ka gjëkundi as pikë jete dhe shprese.
Po ka dhe një drejtim të përkundërtë. Drejtim që zë të Vjetërën me të Renë. E Arthmja!
E vetmja rreze shprese dhe shpëtimi për fatin shqiptar. Mundet që një ditë të shkëlqejë me takimin e një agimi plot gëzime, agim i cili do të faqet bashkë me sgjuarjen e Jetës së Re. Po vetëm sy guximtarë, shpirtra plot dashuri dhe ballëra të ndritura e të gëzuara do të mundin të gëzojnë kryelartësinë dhe madhërinë e kësaj jete. Shqipëria e mendimit dhe e ndjenjës, Shqipëria e vërtetë nuk gjendet nga prapa, po përpara neve!...
Dhe në qoftë se nuk do të mundemi të shtiem sytë t'ona në këtë drejtim, në qoftë se nuk do të marrim dot vesh thellë-thellë kuptimin e këtij orientimi krijonjës; domethënë, në qoftë se nuk e ndjejmë realitetin e jetës kombëtare-ahere është e humbur çdo përpjekje, është e kotë çdo dëshirë që të qëndrojmë si një unitet shoqëror i lirë dhe i lumtur brenda në sukseset përparimtare fantastike dhe të pa-arritshme të qytetërimit të shekullit të sotmë!

***
Shënja shquarëse e Neo-Shqiptarismës, kondita e parë e ekzistencës së saj është kurajua mendore. Për këtë them se Djalëria, e cila ka për detyrë të japë shërbimet e saj në luftën e lartësimit shoqëror dhe të zhvillimit qytetëronjës të vendit duhet që pikë-së-pari të tregojë fuqin e superioritetit mendor dhe të ketë kurajën të përballë të vërtetën e jetës kombëtare ashtu siç është në realitet dhe t'u a çfaqë të tjerëve krejt lakuriq.
Lamë të shkojë shumë kohë, duke përgëzuar ambiciet historike me fluturat prallore. Po kombet që na kanë rrethuar nga të gjitha anët dhe me të cilët na lith afro po një fat historik, na kanë lënë të paktën një shekull prapa. Me gjithë këtë as nonjë nga ne s'ka treguar gjer sot kurajo mendore, që të na shpjegojë arsyet e vërteta dhe shkencore që shkaktuan këtë fakt të hidhur. Nuk janë të paktë ata që shohin, si të vetme arsye historike të fatkeqësisë s'onë të sotme, periodat e gjata të sundimit të huaj, që kaloi populli ynë. Për fat të keq, ky shpjegim nuk është një shkak, është një përfundim..
Mos jemi vallë në botë i vetmi popull, i cili, në peripetin e udhëtimit të tij historik, ra nga skllavëria në skllavëri, nga tirani në tiran?
Ja, krahas me neve një botë e tërë, e cila shpëtoi dhe u tregua për hir vetëm të shkeljes turke!...Themelonjësi i shkollës Evrasiatike Princi rus Troubeskoi, që sot quhet si një nga hegjemonët e shkëncës, thotë diku:
"Sundimi i huaj përbën për popujt një shkollë".
Kjo është e vërteta. Historia jonë nuk është veç se një vazhdim besnik i peripecive të çfarëdosojme të sundimit të huaj. Po ne u treguam nxënës të keq. Nuk kemi mësuar as letrën A!...
***
Nga organizma jonë shoqërore mungon një gjë e doemosme, le t'a emëroj sot: Faktori kryesor i shpiritës shoqërore, idealizma krijonjëse, kuraja mendore, devocioni për realitetin kombëtar!
Kurajua është arma më e çmuar e përparimit. Gjurmimi i së vërtetës, Shkenca, nuk kuptohet pa kurajon. Brënda në luftën e vrazhdë dhe të pamëshirëshme të jetës së sotme jemi të ekspozuar në një rrezik të math. Dhe vetëm kur të kuptojmë gjithë tmerrin dhe gjithë shkatërrimin që do të shkaktojë ky rezik, ahere vetëm do të mundemi të themi se hodhëm të parin çap të shëndoshë përpara, për shpëtimin.
Në "Gotzendammerung" Nietzche shkruan:
"Kombet, që kishin një farë vlerë ose fituan një farë vlere, këtë gjë s'e arritën me Institucionet Liberale. Reziku i math i lartësoi kombet. Reziku, të cilit i detyrojmë mirënjohsi, i shton mjetet e rezistencës s'onë, çfaq viruset t'ona, shpërndan në zëmrat t'ona kurajo, jep armë në duart t'ona dhe sbulon përnjëherësh vlerat e pa-njohura mendore, që flënë brenda nesh. Reziku na shtrëngon të jemi të fortë".
Megjithë fuqin e zërit t'im dua të flas brenda shpirtrat e Djemve t'onë këto fjalë të arta të krijonjësit të "Ubmerensh"-it. Para gjithash të gjurmojmë shkaket historike dhe sociologjike të dekadencës s'onë shoqërore. Me kurajo. Dhe ahere do t'i hapin sytë popullit t'onë. Dhe do të faqet reziku i math i gjallë. Reziku, që breth reth e rotull nesh, në krah t'onë, brenda nesh, si nonjë shtazë e uritur!...

Botuar më 1929

[Albo]

Europa dhe ne të tjerët

Branko MERXHANI,

Koha jonë, kohë pleonasmash dhe produksioni të tepër, është mbushur edhe nga Profetë, që profetizojnë "Fundin e Evropës". Vallë? Kaq shpejt? Po kur u-plak dhe po jep shpirtin djali i djeshmë? Gjurmat e para të jetës së saj nuk e kapërcejnë shekullin XII. Po dita e vërtetë e lindjes së saj është më e afërme. Mund të na e kallëzojë edhe fantAzia më e varfër e brezit më të parë. Besimi i "Perëndisë-Njeri" që erdhi dhe iku si ndonjë "VISION"
këtu e njëzet shekuj më parë, po mbretëron akoma edhe sot. Byzanti, ky emër mizor dhe për të qarë, qëndroi më se njëmijë vjet. Vetëm hija e tij rrojti pesë shekuj. Po Evropa? Mbaroi? - E rreme! Në rrezat e Uraleve po gjëmon zëri i saj. Shpirti i saj sapo arriti në fushat mëkatare të Azis së harruar. Evropa hyri në Azi këtu e një shekull e gjysmë më parë. Tani që ikën, që ecën praptazi, tani pikërisht hyn në 'të. Evropa u-fut thellë në kryet, në gjakun, në shpirtin e robërvet të saj të djeshmë. Atje ku ata hynë horizonti ndroi menjëherë. Në stepat e thata pa an'e krye po mbijnë pemë që shtien hije aq sa qielli i kaltërt i vendit të prallës dhe të ëndërës po mbushet me tym të zi, që lëshon një Perëndi e re: MAQINA.
Një shekull e gjysmë Azia plakë, ky djep i feve dhe i Theokrative, po lozte me shakat e saj. Dora e saj, e hollë dhe sentimentale po shkruante vjersha dhe bënte lodra. Nuk deshi të ndrojë me fuqin e Maqinës. Trembesh nga armët më të mbaruara dhe nga dituria më e lartë e zaptonjësit si nga ndonjë mëkatë. Kërkoi shpëtimin e saj nga mohimi i duruar dhe i pambaruar i Theokratisë. Atje brenda e kishte burgosur shpirtin e saj. Po turpi i saj mbeti jashtë. Kështu, duke fshehur shpirtin dhe duke lënë jashtë trupin, pandehte se do të shpëtonte. Shpëtoi sa mund të shpëtojë edhe ai zog i varfër që fsheh vetëm kryet brenda në rërë që të shpëtojë nga plumbat e gjahtarit!...
Shtrenjt e pagoi Azia verbërinë e saj. U bë skllave.

Njëqind e pesëdhjetë vjet shkuan sa të sgjohet Azia. Ballët e saj i ndriti tej-për-tej nga një flakë e bardhë. Pasioni i saj është pa fre, i egër, hakmarrës. Po Theokratët u-vogëluan. Tashmë ajo kërkojn Maqinën, beson Maqinën - me atë dashuri, me atë pasion që besonte gjer dje hallet e saj të mëndafshta dhe vazot e saj t'ergjenta. Merr pastaj maqinismën idololatrike dhe e shkrin mirë-e-mirë brenda në flakën e të dhëmburavet të saj njëqind e pesëdhjetë vjet me rradhë. Ka edhe ajo nostalgji për Qytetërimin dhe për Teknikën e madhe të sotme, jo vetëm me syrin e dobisë, po sidomos me vendimin e çlirimit kombëtar. Në Rusi, në Turqi, në Persi, në Hind, po zien nostalgjia e shpëtimit të Aziarit. Azia vjen në vehte - për hir të Evropës.
"EVROAZIA" bredhëse e Trubeckoj-it, kjo copë dhe në mes të Evropës dhe Azisë, ç'bëhet? - Popujt e saj po marin frymë thellë. Demokratitë e saj po shtohen. Është shenjë që edhe ata hynë në periodën e zierjes së brëndëshme. Karta shoqërore dhe ekonomike e popujve të vegjël të ndryshmë, që nga ujrat e shqetësuara të Egjeut gjer në buzëdetin e vërtetë të Filandisë, po sillte gjer dje të nxirat e një rënieje të heshtur. Mirëpo arritën në periodën më karakteristike të mundimeve të tyre të gjata: në periodën e REALITETEVET KOMBËTARE. - Të huajt u-hoqën pothua vetë, pasi humbën robet e tyre të verbër. Po djemt e robërvet, të ritur në pikëllim dhe në mizori, përpiqen të ngulin flamurin e jetës së re mbi gërmadhat e errëta të kullës së neveritur. Sepse besojnë në dynamismën dhe në produktivitetin e popujve të tyre.
Evropa na sbrazi xhepin, po na mbushi shpirtin.

Botuar në vitin 1934

[Albo]

Bardh' e zi

Branko MERXHANI,

I. Gjendja politike
Në polemikat politike të ditëve të fundit u përmendën shumë emëra dhe mbiemëra, u bë shum zhurmë mbi persona, mirë po na u çfaqën shum pak njohje e kuptime, nuk u bë po thua asnjë sqarim objektiv rreth gjendjes. Me gjithë që kaluan muaj të tërë dhe me gjithë se bisedimet muarën një zgjërim të madh dhe zhurmonjës, me gjith'atë nuk u tha po thua asgje deri sot n' emrin e mendimit këtë herë. Sa u përmendën, kanë qenë kaq të kufizuara, të trubullta dhe të varfëra, që ësht krejt' e pamundur për njerin të kuptoje se ç'bëhet dhe për ku shkojmë pikërisht. Nuk na pëlqen aspak të mbarim zhurmën e polemikës politike të gazetave të përditshme në shtyllate një reviste kulturore. Sepse na shohim dhe ndjekim nga një pikë-vëzhgimi shum të ndryshme gjith'atë skenë të pa-shijëshme të sharjeve personale dhe të retoris antopathike që nuk ka asnjë përmbajtje të sinqertë substance. Përkundrejt rrymës së shvillimit të jetës politike-shoqrore të vendit tonë, rëndësija e katër a pesë personave dhe jetëshkrimet e tyre është hiç.
Pika e vëzhgimit t' onë ësht e vendosur mbi një majë ndërmjet një dheu të rrënuar tej e për tej, i cili fillon të mbrunjë kallëpe të reja dhe kemi për kundruall gjat' e gjerë një horizont të hapet me gjithë thellësinë e tij të pa njohur e me gjithë mysteret e veta. Për këtë shkak themi se ndjekim me një farë çqetësimi polemikën politike personale që zhvillohet nëpër shtyllat e shtypit të përditshëm, polemik' e cila me tendencën që ka marrë sot nuk kontribuon aspak në ndriçimin e shenjavet t' errta t'epokës, të cilat mundojnë ndërgjegjen t' onë dhe kanë të bëjnë drejtë për drejtë me interesat më jetike të kombit. Dhe hidhërohemi sepse asaj polemike politike i mungojnë pikërisht kuptimet e thella, që çfaqin ndryshimet bazale në systemin e njohjes dhe se pse pjesa kryesore e zhurmës thëthitet prej një demonstrate të disa heroizmave dhe shërbimeve të kaluara, shpjegimi dhe vërtetimi i të cilavet nuk ësht punë e ditës së sotëshme, por ësht vepër e historis.
Duke menduar politikish, d.m.th. duke menduar si një njeri që merr fenomenin e jetës politike shqiptare të 1936-ës si një ngjarje shoqrore që zhvillohet gjallërisht dhe jo si një marrëdhënje e thjeshtë midis personit a të mirë e atij b të lig, nuk shohim të bëhet një gjë tjetër veçse një falsifikim i nxitur i disa parimeve të varfëra, që munden, mbase, të krijojnë një enthuziasëm të përciptë dhe pa themel në një vend ku fryma e zemërimit dhe e dëshpërimit ka arritur në kulm, por kurr nuk ësht në gjendje të ndihmojë në zbulimin e shkaqeve, në përcaktimin e qëllimeve dhe të na japë nji drejtim të ndritur dhe shpëtimtar që të dalim nga gjendja kaotike e gabimeve dhe e mëkateve të pa numërta që u bënë deri dje. Është nevoja për një përpjekje mendore, të sinqertë dhe të rëndësishme që të lindë më së fundi pakëz dritë dhe nji fare ndriçimi mbrënda në kët errësinë.
Epoka e jonë nuk ësht e vetë-kuptuarshme. Ka nevojë për analyzë dhe për ndriçim që të kuptohet", shkruanim pak kohë përpara në këto shtylla. A jemi duke kaluar vallë një krizë? Dhe ç'lloj krize është kjo vallë? Që epoka e jonë nuk ësht e kuptuarshme, kjo mjafton të dëftojë gjendjen e një krize dhe bile të një krize shum të rëndë. Epokën në të cilën rrojmë, dhe gjendjen e re të silës i detyrohet veprimi i ynë ose mohimi i ynë ose edhe një trashëgim, e ndjejmë si një gjë të huaj dhe që ndodhet jashtë nesh, dhe ndërsa ajo ësht shprehja reale e jetës s' onë, me gjith atë na jep përshtypjen e një parasiti.
N' epokën t' onë dhe eksistenca e ides akoma, quhet paradoks. Çdo gjë që nuk analyzohet, d.m.th. çdo gjë që nuk gjendet për mbi logjikën e ditës dhe që nuk përgjigjet në kërkimet e jetës së përditëshme, cilësohet jo vetëm si një gjë e tepërt, po edhe si një gjë që nuk eksiston fare. Është sikur t'a kemi bërë zakon të rrojmë mbrenda n' errësirën dhe e lemë vehten t' onë të tërhiqet verbërisht dhe pa vullnet, nga dallga e pa sigurimit, nga kaosi i marrëzis që mbytë mbrënda në labirynthin e anestezis dhe ushqen pa rreshtur krymbin e shqetësimevet t' ona.
Dhe kështu nga njëra anë politika u shkëmbye në një letëraturë autobiografike banale dhe nga ana tjetër ideologjia rrezikohet të katandisë e të bëhet politikë!...
* * *
Epoka e jonë ka nevojë për analyzë dhe për ndriçim. Një epokë që nuk kuptohet vet-vetiu, një krizë që nuk kapet dot, po kalojmë pa dyshim. Dhe ka dy faza te veçanta, dy fronte të ndryshme kjo epokë. E para ësht faza që shpreh nevojat e një paraqitjeje shtëtrore më të drejtë dhe më përparimtare të tërësisë s'onë politike, është d.m.th. faza thjesht politik, nga e cila kthehen gjith energjit, gjithë pasionet, pikërisht sepse kërkojnë të japin një bazë, sidoqoftë, më normale dhe një përmbajtje, sidoqoftë më substancjale n' organizimin t'onë si Shtet. Kërkojmë të kthehemi në normalitetin e marrëdhënjes midis pushtetit e popullit duke kapërcyer taktikën gjysmë-demokratike të përgjëgjësis së mbyllur që u zbatua deri tani. Kjo tendencë, në qoftë se ësht e sinqertë dhe në qoftë se buron me të vërtetë siç pandehim, nga dëshira të kontribuojë në shvillimin normal t'organizimit t'onë politik, atëherë mund të na shpjerë në dy lloj përfundimesh:
1) Ne stabilizimin e një Autokracije pa mbulesë, me kuptimin modern oksidental të kësaj fjale, si mbas së cilës Autoriteti drejtonjës vjen nga vullneti i çfaqur i popullit, me çdo mënyrë të përshtatshme.
Në këtë rast systemi i sundimit gjendet në hasje të drejtë përdrejtëshme e të përditëshme me popullin pa qënë në mes një trup ndërmjetës i ushqyer si parasit. Kjo zgjidhje kërkon një fare pregatitje është komplekse, por të paktën është e sinqertë.
2) Në afrimin dhe adaptimin, por të qëndrueshëm drejt sundimit të punës demokratike të vërtetë. Në rasë të tillë duhet të pranohet si bazë zbatimi i plotë i i Statutit që cilëson regjimin t'onë si një regjim Monarki kostitucjonale parlamentare dhe demokratike. Ky adaptim supozon natyrisht. Zgjedhje të lira dhe Qeveri që buron nga Parlamenti dhe që bazohet mbi të. Kjo zgjidhje është formalisht me normale, veç duhet liri shtypi serioze dhe e ndërgjegjshme, vullnet i plotë, guxim dhe drejtim me mënt Dhe përpara çdo gjëje tjetër duhet: Dritë!
Këto janë vijat e përgjithëshme të problemit politik që bisedohet natyrisht nëpër gazetat - dhe që duhet të marrë formë të prerë për së shpejti. Dhe mbrënda kornizës së një bisedimi të tillë nuk ka gjë kaq pa vend dhe pa mënd sa ësht dallimi që bëhet midis të "Rinjve" dhe "Pleqve': Politika nuk do të thotë ideologji.
Politikë d.m.th thjesht pajtim me Realitetin. Politika nuk bën ideologji. Bën Psykologji. Dhe i përdorë ideologjirat simbas nevojave që ndjen për realizimin më të shpejtë e më të sigurtë të qëllimit të saj pajtimtar dhe praktik. Ata që në politikë skllavërohen në ideologjira dhe nuk zotërojnë spontanitetin që t'i përdorin lirisht, simbas rrethanave dhe bile në çaste të caktuara t'i shuajnë krejt nga radhori i veprimit të tyre, ata ngrehin kështjell n'erë, bëhen viktima të thjeshtësis së vet ose rrinë ndër ditët si të sotëshmet, të qetë në shtëpin e vet dhe këndojnë gazetat vetëm e vetëm që të kënaqin kureshten e vet
II. Gjëndja Shoqërore
Faza e dytë e epokës që po kalojmë ësht' ajo fazë që shprehë problemacitetin e një fenomeni krejt shoqëror, faktorët më kryesorë e së cilës janë konditat fysiko-teknike dhe socjologjike të jetës s'onë kolektive. Fenomeni shoqëror i Shqiptarizmës ësht një fenomen i ri që përpiqet të gjejë udhën e historizimit të tij, mbas dukjes së tij në formë Shteti, krejt të kundërt nga fenomenet shoqërore nacjonaliste t'origjinës perëndimore. U bëmë Shtet para se të mrrijmë të plotsojmë formimin t'onë si Shoqëri. Ky është shkaku që shteti ynë ka një shfaqje një-anëse paradoksale, dhe ky është kuptim i "Neo-s" që dhamë na në shprehjen shkencore "NeoShqiptarisma" këtu edhe tetë vjet përpara. Këtu gjendemi n'altarin e kulturës dhe jo në skenën e politikës. Deri në ç'pike mundet të stabilizohet një marrëdhënje midis këtyre dy kuptimevet? Kjo ësht një çështje tjetër. Ësht çështja e s'ardhëshmes dhe jo çështje e ditës së sotëshme, e cila mbushet po thua kryekëput nga nevoja e formimit politik, detyra e parë e të cilit ësht të krijojë një takim të sinqertë dhe reciprok midis Shteti dhe Shoqëris dhe pushon t'interesohet për shvillimin e një pike afrimi midis kulturës dhe politikes. E para (Shteti) ësht vepra e njerëzve të veprimit, e dyta (Shoqerija = kultura), ësht vepra e njerëzve të mendimit. Dhe pikërisht rreth kësaj del pyetja e madhe: Pa ndihmën dhe bashkëpunimin e njerëzvet të mendimit, a janë vallë në gjendje njerëzit e veprimit vetë të ngrehin jetën kombtare mbi themele të shëndosha? Jo! Duhet të gjendet mënyra për një bashkëpunim të lirë dhe për një shvillim të pa-pengimit midis këtyre dy funksioneve që të kryqzohen përfundimet e të dy lëvizjeve në një njësi praktike, dhe të gjallë, nga e cila duke filluar do t'ecim drejte formës së re shoqërore të jetës kombtare, do t'ecim d.m.th. drejt ndryshimit shoqëror. Nga formimi i Fisit në formimin e Popullit dhe këtej pastaj n'atë të Kombit. Duke u frymzuar nga këto parime siç kemi shkruar edhe tetë vjetë më parë në "Demokratin" neve nuk na intereson forma e regjimit, por na intereson systemi i sundimit. Le të jetë në fuqi çdo Qeveri që të dojë mjafton të jetë Qeveri idealistësh që kanë si program të ndihmojnë me gjithë fuqin e vet në veprimin dhe shvillimin e lirë të fenomenit nacjonalist të ri, d.m.th., të "Neo-Shqiptarismës" dhe të marrim aktivisht pjesë në kristalizimin e ides së Kombit.
Këtu ësht vendi ku dallimi i 'ri" dhe i "vjetër" ka një kuptim. Këtu mbi lëmin e fenomenit shoqëror zotron tej e për tej, frym' e kundërshtimit, e heterogjenejtetit dhe i objektivitetit. Këtu kanë ngrefur për kundruall llogoret e tyre antarët e traditës më njanë, dhe antarët e përparimit dhe të ndryshimit m'anë tjatër. Na s'kemi tradita nacjonaliste. Traditat t'ona janë tradita të Familjes, të Fisit dhe më socjale nga të gjitha janë traditat fetare. As njëra nga këto as dhe të gjitha bashkë në grumbullimin e tyre, nuk përfshijnë asnjë bazë synthetike që të kontribuojnë në realizimin e ides së Kombit. Këto vlera të përçarjes s'onë morale duhet të ndryshojnë formë dhe përmbajtje simbas nevojavet që çfaq Shoqërija e jonë kombtare që mund të themi deri në një pikë se gjindet sot në shpargënjt e vet.
Ky ësht qëllimi i përpjekjes s'onë. Puna, pra, ësht për një evolucjon dhe jo për një revolucjon. Përparimi i formimit t'onë shoqëror mvaret nga ndryshimi i koncepsionit, të systemit dhe jo nga shkëmbimi i thjeshtë personavet. Mvare't nga reforma e institucjonevet t'ona politike si mbas nevojavet të reja të jetës. Nji person moralisht më i mirë shpesh here nuk ësht i tillë dhe politikisht. Dhe detyra e jonë nuk ësht të pohojmë gjitheçka që t'arrijmë në fund në një Nihilizm politik, por ësht të krijojmë një mekanismë transformonjëse midis Kaosit të shoqërive shqiptare të vogla dhe të shpërndara dhe të jetës së shoqëris shqiptare të madhe dhe të bashkuar midis të tanishmes dhe t' ardhëshmes, midis të "vjetrit" e të 'riut': Njeriu vetëm mbi historin mundet të punojë, pa marrë parasysh në se historija ësht nji gërmadhë. Përmbi at themel historik, që ësht detyr' e jonë t'a ndriçojmë nga gjith'anët, e tij dhe t'a lajmë moralisht dhe materjalisht, kemi brezat e djemve që jeta i sjellë në shoqëri, dhe këta do t'i transformojmë në gjeni të rea shoqërore ashtu siç kërkojmë parimet e rilindjes shoqërore neoshqiptare.
* * *
Burri i sotshëm ësht i lidhur ngusht me të shkuarën e vet. Dy vese themelore te temperamentit te tij, kryelartsija dhe pertacija, u bashkuan midis tyre dhe e skllaveruan ne vlerat e vjetra qe ka krijuar per personin e vet. Këto gjëra që kutërbojnë kalbësirë dhe që shpërndajnë mikrobin e prishjes e të përçarjes, duken si dëshmonjësit e vetëm të qënjes së tij. I gjenë të dukura, të qeta, t'ujdisura, dhe pandeh se vlen një botë të tërë. Dhe ashtu shikon punën e vet. Nuk çfaq asnjë dëshirë që të fitojë cilësira të reja, të krijoje vlera të reja. Kjo punë do nji përpjekje dhe fundi i fjalës, kjo përpjekje nuk beson se vlen mundimin. Rri i shtruar dhe i qetë mbrënda në burgun e së shkuarës së vet, dhe aspak s'i shkon nga mëndja mendimi për t'ardhëshmen. Për këtë vetëm e tanishmja ekziston. Por harron se për jashta atyre burgjevet t'ërrta lindin gjenerata të tëra djemsh, që një e vetme prej tyre ësht shum më e vlefshme edhe nga grumbullimi i gjithë brezave të kaluar.
Fuqia që do të drejtojë rrymën e ngjarjeve t'ona shoqërore është Rinija e tyre. Do të rrëmbejnë ata ndonjë ditë fuqin e kontrollimit të mjeteve të erës prej duarve të prindërve të tyre. Shumica e burrave që rrojnë sot janë pleq nga sa tregon mosha e tyre. Por djem janë edhe ata që lindin vonë për t'u rritur mbrënda në nji qark nacjonalist të thjeshtë. Këtu gjendet burimi i thellë i kaosit të sotshëm. Këtu gjendet fusha e vërtetë e luftës mbi të cilën na sot çajmë vijat mbrënda të cilavet do të luftojnë nesër brezat që vijnë pas nesh...

Botuar më 1936

[Albo]

Shteti dhe bursistët

Branko MERXHANI,

Shtet. Ja një fjalë e shkurtër, e cila simbolizon githë kuptimin e independencës kombëtare të vërtetë. Shtet do të thotë shoqëri e organizuar. Po është një veprë arti e një pune njerëzore shumë të gjatë. Do punojmë shumë vjet. Do të mundohemi për shumë breza. Do dërmojmë shumë armiq. Do të çdukim influencën e shumë të metave anitshoqërore dhe trashëgimore. Vetëm pas një lufte guximtare, vetëm pas një periode të tërë heroizmi spiritual do vijë dita e bukur në të cilën do të ndritij edhe në horizontin e Atdheut t'onë dielli i Qyetetërimit: Shteti...
Për të arritur këtë gjë, duhet të zgjidhen disa probleme. Probleme të cilat duket dhe mundemi t'i zgjidhim, bile dhe në mënyrë më të kënaqëshme. Është e vërtetë se gjer para pak kohe nuk i ishte dhënë rëndësia e duhur kësaj çështjeje prej autoriteteve kompetente të Ministris së Arësimit. Po Monarkia edhe kësaj çështje i dha një shtytje të re. Dhe interesimi i Monarkut të Math në favor të arsimit jep mjaft kurajo për përparimin e arthmë të Atdheut t'onë. Edhe si një rezultat i parë i këtij interesimi të vërtetë mbretëror pat-qënë emërimi i tre inspektorëvet nëpër kryeqytetet evropiane për të pasuar më rregullisht jetën dhe punën e studentëvet t'onë. Po kujdesi shetëror nuk duhet të qëndrojë këtu...
E ardhmja e vendit varet nga misioni i lartë që mori përsipër të realizojë djalëria studenteske e shpërndarë nëpër qytetet e ndryshme të Evropës. Ajo do të jetë Sjellësi i Qytetërimit. Frymëzuesit e Shqipëris së nesërme. Punëtorët e botës së re Shqiptare. Po është një detyrë e Qeveris së sotme të vendit t'i japë djalërisë studenteske të gjitha mjetet e nevojshme që të mundet ajo të plotësojë veprën e saj.
Po ç'bëhet sot? Kemi një grusht studentësh jashtë, të cilët janë po thua krejt të neveritur në fatin e tyre....
Shteti i sotmë Turk u paguan studentëve të tij të jashtmë bursa të shëndosha të përmuajshme. Dhe ç'shumë merni me mënd pak a shumë? Njëzet e pesë No.25 lira sterlina ar. Po Shqipëria vetëm shtatë No.7 napolona për studentët e Italisë, nëntë No.9 për ata të Austrisë e kështu tutje.
Kjo shumë është krejt e pamjaftë. Me qënë se me bursën e sotme shumë të varfër, që disponon Shteti, sigurohen mezi vetëm shpenzimet e ushqimit. Domethënë të fjetur e të ngrënë.
Pa tjetër mban mënd i ndershmi dhe sympathik Sekretari i Përgjithshmë i Ministris s'Arësimit se, kur ishte student në Francë dhe bursist i Qeverisë Ottomane, merte afro 15 lira turke ar në muaj. Dhe këtë në një kohë në të cilën jeta ishte shumë e lirë dhe e lumtur. Përpara Luftës së Përbotëshme...
Me një çudi përmbysëse çdo gjë u-ndrua në botë. Dhe spenzimet e jetës u-shtuan në mënyrë kolosale. Dhe më parë nga çdo gjë spenzimet e jetës intelektuale. Po studenti ka nevojë për libra. Për revista. Për jetë. Dhe duhet të jetë në pozitë të pasojë të gjitha edisionet shkencore më të ra. Po gjëja më me rëndësi është çështja e jetës. Sjellësi i Qytetërimit mund të quhet ai student i varfër, i cili banon në lagjen më të varfër të një qyteti të sotmë të math dhe i cili mund të vijë në kontakt vetëm me klasa më të ulëta?..
Qyetetërimi i sotmë lyp shumë shpenzime. Ka bibliotekat e tij. Theatrot. Klubet intelektuale. Dhe ka nevojë për kontakt, ka nevojë për njohje me qarqet e aristrokracisë intelektuale. Dhe të gjitha këto lypin të holla. Shteti ka detyrë të kujdeset për gjendjen e tyre.
Nuk ësht i drejtë mendimi se jemi një Shtet i varfër dhe se para nuk mundemi t'u paguajmë studentëvet ato që u duhen. Se pse, po t'a dojë nevoja, mundemi shumë bukur të kufizojmë numrin e tyre dhe bile të bëjmë një zgjedhje të drejtë dhe pozitive midis tyre. E vërteta është se systemi i sotmë dhe bursa e sotme nuk mund të sjellën as nonjë rezultat të dobishmë: Është një mundim i kotë dhe një shpresë e humbur.

Botuar më 1928

[Albo]

Ministria e Edukatës Fillore

“Reformoj shkollat e katundeve.
Po duhen lart nga tridhjetë vjet,
Që mundimet e mia të sotme të japin pemë”

Frederiku i Math

Kjo është java e tretë që u pre vazhdimi i Formulavet. Po kjo prerje nuk u shkaktua as nga nonjë deziluzion personal, as nga nevojat e nonjë prehjeje makar dhe më të vogël. Jemi në kulmin e moshës dhe ndjejmë thellësisht përgjegjësinë që kemi marrë përsipër përkundrejt djalërisë së kulturuar, kur filluan nga këto Formula për të çfaqur iderat ‘tona reth vijave të përgjithshme mbi të cilat duhet të mpështeet aktiviteti përtëritës i brezit t’onë. ME të vërtetë Shtypi Kombëtar nuk i vuri re aspak gjer sot përpjekjet e kësaj gazete të vogël provinciale. Ky mos interesim ndofta të ketë edhe arsyet e tij. Dhe këto arsye ndofta të kenë një vend të shpjeguarshëm brenda në studimin analistik të psyko-synthezës së sotme të vendit t’onë. Ky mos interesim nuk na influencon aspak.
E quajmë vetëhen t’onë të lumtur dhe të kënaqur plotësisht , bile që në minutën në të cilën Kryeministri i parë i Mbretërisë s’onë çfaqi hapët dhe pa kufi sympathin e tij për përpjekjen e kësaj gazete dhe u rekomandoi botërisht intelektualëvet që edhe këta të interesohen pak për përhapjen dhe zhvillimin e lëvisjes neo-shqiptare që kemi krijuar ne. Dhe pikërisht ky trazim i papandehur po shumë i bukur i kryeministrit ka qënë shkaku i prerjes së Formulave, me qënë se vëndi i ngushtë i “Demokratisë” nuk merte dot të gjithë lëndën e pregatitur. Bile këto ditë kemi marë shumë letra nga njerës të njohur e të panjohur të cilët na shtynë të vashdojmë veprën tonë të rëndë. Këto letra janë për ne një burim kënaqësie dhe kurajoje.
* * *
Po vashdojmë sot çfaqjen e pikë-pamjevet të përgjithëshme të Ideologjisë Neo-Shqiptare rreth çështjes arësimore. Ndofta me botimet e gjersotme rreth kësaj çështje të kemi kapërcyer kufijt e ngushtë të Formulavet dhe me sgjerimin e çështjes të jemi larguar nga shtrati i tyre. Mirëpo këtë sugjerim mbi problemin arësimor e gjejmë mjaft të justifikuar. Ne themi se çështja arsimore është çështja më me rëndësi e vëndit dhe përbën gurin filosofal të të gjithë dynamismës rilindëse të brezit të sotmë. Kemi bindjen e thellë se, që të shpërndahen retë e zeza që mbulojnë sot horizontin t’onë, Shlqipëria duhet të transformohet an’e mban’anë në një Fabrikë Pedagogjike me një aktivitet produktiv e të pa reshtur, i vetmi qëllim i së cilës duhet të jetë pregatitja sa të jetë e mundur më mirë e brezit të nesërmë. As mballomat burokratike, as ligjat e nxituara, po edhe as të gjitha mrekullit e botës mund të sjellin këtu ndryshime dhe përfundime. “Duhen lart nga tridhjetë vjet që mundimet e mia të sotme të japin pemë”, thoshte Mbreti filosof i Prusisë.
* * *
Në numrin e 20 Korrikut theksonim se organizimi i arsimit t’onë popullor duhet të fillojë nga mosha para-shkollore e djalit dhe se artikulli i parë i pllanit t’onë arsimor duhet të përmbajë këtë pretendim: Largimi i djalit sa të jetë e mundur më shpejt nga qarku anakronistik i dëshpëruar i familjes dhe i shoqërisë tij. Që nga viti i tretë i moshës së tyre, djemtë duhet t’i mbledhim në vende pedagogjike që janë të pregatitura posaçërisht për ta- “Kindergarten”, domethënë qeverisje pedagogjike para-shkollore. Kjo është pika e parë, fillimi i politikës s’onë arsimore.
* * *
Organizimi i brëndëshmë i Shkollës fillore. Ja pika e dytë- dhe sot pë rsot e fundit – e pllanit arsimor të Neo-Shqiptarismës. Kemi bindje se shkolla fillore e Shqipërisë së sotme nuk ka vetëm misionin dhe vlerën që të kontribuojë në luftimin e analfabetismës. Jo. Shkolla fillore është shkolla e vetme dhe e vërtetë e popullit shqiptar. Për shumë vjetë akoma shkalla qytetëronjëse e sheshit t’onë shoqëror do të matet vetëm e vetëm me vlerën krijonjëse të shkollës fillore. Vetëm një shkollë fillore e organizuar plotësisht është në shkallë të lartësojë sheshin e shoqërisë s’onë, në qoftë se marim parasysh seriozisht ligjat dhe konditat biogjenetike dhe sociologjike, përmbledhja e të cilave cakton vlerën e sotme të qytetërimit t’onë. Është akoma larg epoka në të cilën gjimnazi shqiptar do të mund të loz një rol të vërtetë në zhvillimin ekonomiko-shoqëror të vëndit.
Shkolla fillore, për të cilën detyrohemi të derdhim dhe të kufizojmë gjithë vërejtjen t’onë- dhe bile gjer në shkallën sa që Ministria e Arësimit të marë titullin “Ministria e Edukatës Fillore”- i ka akoma të pazgjidhura të gjitha çështjet e tij. Ja, p.sh, disa pyetje në të cilat më në fund duhet të hidhet pak dritë:
1) Kush mund të na thotë sot se sa djem kemi në vendin t’onë, nga ku varen- qoftë nënë kuptimin e ngushtë të Statutit t’onë- për sa shikon detyrimin shkollor?
2) Sa nga këta djem venë sot në shkollë?
3) Sa nuk venë akoma?
4) Goditat e sotme shkollore a janë të mjafta që të përmbajnë të jgithë djemtë që para-shikon detyrimi shkollor?
Para se të zgjidhen këto çështje nuk mundet të bëhet as një fjalë për politikë arësimore. Edhe në një vënd, në të cilin me të tilla çështje nuk meret as njeri, Ministria e Arësimit është e kotë.
Shkolla fillore, shkolla e popullit shqiptar, duhet të jetë e plotë dhe më vetëhe. Dhe duhet të jetë të paktën shtatë vjetë. Dhe të paraqiti një lidhje harmonike të kulturës së përgjithëshme dhe profesionale. Domethënë flasim jo për një shkollë fillore të “rountines” po për një shkollë fillore të jetës dhe të punës, të mëndjes dhe të dorës, për një shkollë të një aktiviteti që buron vet-vetiu. Për organizimin e brëndëshme të kësaj shkolle do të bëjmë fjalë në numrin që vjen.

Branko MERXHANI,
Botuar më 1929

[Albo]

Mëma dhe djali

Branko MERXHANI,

Cili është koncepsioni i sotmë i shoqërisë s'onë për këtë fenomen dublë psykologjiko-sociologjik? Kaq Mëma sa edhe Djali, brënda në qarkun e koncepsionevet të sotme shoqërore, c'tjetër përfaqësojnë përveç se vetëm vdekësinë e një mysteri të heshtur? Në hiet e errësirës s'onë mendore po pëlcasin dallgat e një padijeje të tmerëshme. Dhe brenda në një botë të tillë, plot mjergullë, myk dhe shkretëtirë, krijesa e sa-polindur, që nga djepi akoma, po përball errësirën e parë të qënies: Djali është i dënuari më i pafajëshmë i shoqërisë s'onë...
Vjen në jetë pa nonjë ndihmë, mirë po instiktet naturale e shtyjnë përpara një nevojë të madhe: Të orientohet me jetën rreth e rrotull tij. Të gjithë janë të ra, të panjohura, të pakuptuarshme për 'të. Pikërisht në vitëret e para po përball vështirësitë më të mbëdha. Po kush do t'i japij kurajo? Cili do të kuptojë nevojat e tij dhe kush do t'a udhëheqij që të sgjidhij vështirësit e para dhe dyshimet e para?
Pozita e tij brënda në familjen t'onë të sotme është krejt e çlumtur. Mëma s'i jep gjë tjetër përveç dashurisë naturale. Të mbëdhenjtë, që e rrethojnë, e shohin vetëm me syrin e superioritetit. As nonjë nga ne nuk mban mënd më vitëret e tij të foshnjërisë. Po askush nuk e studjoi kurrë Psykologjin e Djalit. Djali, brënda në shtëpin e prindërvet të tij, sheh të gjitha fuqitë, të gjitha zotësitë, të gjitha meritat në pushtetin e të mbëdhenjvet. Marja e tij pjesë në këto kondita të rrethit (milieu) është pothua e asgjëshme. Kjo gjëndje e bën më të pazotë, më të dobët nga ç'është. Dhe e vetmja gjë që i fal ky qark familjar është i pari rëzim shpirtëror, që psykologjikisht thuhet Sensi i lnferioritetit. Po kjo është e padurueshme dhe e shtyn në një shpëtim me pahir. Djali për këtë sens kompensohet me një aktivitet real, gjer sa gjen rast për këtë gjë, ose shtyhet për një kompensim fenomenik, për një forcim fiktif të vetë-vlerës së tij, zakonisht me inatin, me padëgjimin, me rebelimin. Kështu rjedhin "të metat fizike gjoja të moshës foshnjore", siç thotë populli, kur se në realitet të gjitha këto anomalira nuk janë tjetër veç se mjete që përdor djali që të shpëtojë nga shtypja e padurueshme që i bën sensi i inferioritetit. Bile shumë herë trazohen edhe shumë faktorë të tjerë kurajonjës, p.sh. Inferioriteti i Organevet, që kontribuojnë gjithëmonë në ndjenjën më të thellë të inferioritetit të, tij dhe paraqitin gjithëmonë trazime shpirtërore dhe anomalira më të mbëdha në veprën e edukatës së tij: Psykologjia e sotme në këto kondita të jetës familjare gjen shkaket e origjinës të së gjitha po thua typevet neurastenike dhe thymopathike si edhe të karakterevet kriminale.
Me formën e sotme të shoqërisë dhe në gradën e tanishme të organizimit arësimor, Familja zë vendin e parë në rritjen e djemvet dhe Mëma është personi kryesor në jetën e Djalit. Lidhjet e Djalit tek Mëma përbëjnë periodën e parë të marëdhënievet të tij njerëzore dhe dashuria e mëmës sgjuan brënda tij ndjenjën e lidhjes së tij me botën e jashtme. Kur mungon dashuria e mëmës, d.m.th. kur grada e interesit të mëmës nuk është e mjaftë që të sgjuajë brënda në shpirtin e Djalit çfaqjet e para të sensit shoqëror, ahere Djali e ndjen vetëhen e tij brënda në një vënd armik dhe shvillohet në një misanthrop. Po mëma duhet të ketë shumë mëndjen që të mos e tepërojë në dashurinë e saj. Përkëdheljet e tepërta të mëmës, "dashuria e madhe" , shton gjer në një pikë të rezikëshme monotoninë shpirtërore të Djalit, provokon në djemtë femërëzimin e tyre, pengon sgjerimin e sensit shoqëror, e bën mëmën të doemosme për çdo gjë e përherë dhe krijon një izolim të fortë me botën e jashtëme.
Të gjithë karakteret sociale janë viktima të ngatërimevet psyqike të moshës foshnjore, sidomos rjedhje "të dashurisë së madhe".
Mirë po edhe rreptësia e mëmës është e dëmëshme. Prindërit, që përdorin djemt e tyre si kuklla të stolisura me përkëdhelje pa fund, ose si shërbëtorë të vegjël që rrihen dhe goditen për çdo çqetësim pa rëndësi, nuk bëjnë gjë tjetër përveç se pregatitin njerëzit e dështuar të jetës së pastajme, klientë për psykiatrët, për çmëndinat, për burgjet. Nuk ka dënim që të mos jetë shumë a pak i dëmëshmë. Shumë mëma, kur dënojnë djemt e tyre, pandehin se diç bëjnë. Po dënimi nuk sjell veç një përmirësim të jashtmë. Po dëmi, që provokon brënda në shpirtin e djalit, është i pallogaritëshmë. Dënimi është ai që lëron tek djali inatin, reaksionin, të cilat luftojnë kryesisht kurdoherë me mjete negative: Bindje fenomenike, rëndim i fantasisë, të rrema, dynakëri, vjedhje e rafinuar etj.
Dashuria e mëmës duhet të jetë kaq e matur, llogjike dhe pa pasion, sa që të mos e bëjë djalin të pazotë edhe për dashurira të tjera. Një lidhje konfidence. Vetëm me këtë lidhje do të mundij mëma të largojë në çastin e duhur djalin e saj, pa nonjë tronditje, dhe do të mundij më lehtazi t'a udhëheqij për te babai, vëllezërit, miqtë, shkolla, profesioni, martesa - për te Shoqëria.
Një nga konstatimet më serioze të Psykologjisë së re është edhe ky: Rolin më të madh në formimin e karakterit dhe në trajtimin e personalitetit e lozin vjetet e para të jetës së djalërisë!. Fati i djalit gjëndet në duart e prindërvet. Sigurisht në çështjet e edukatës lot një rol me rëndësi edhe rrethi shoqëror: "Edukata është gjithëmonë dhe kudo një fonksion i shoqërisë. Shoqëria, me të gjitha fenomenet e saj historike, psyqike dhe ideologjike, ushtëron një shtypje kolosale mbi trajtimin e karakterit të njeriut': thotë Durkheim-i.
Atavisma është fakt. Djali është një krijesë, që sjell me vetëhe një formë të caktuar inteligjence dhe një typ sentimental jete. Psykologjia e re nuk mohon se instiktet janë të bashkëlindura (innes). Një instikt nuk çduket. Mirë po "ngjarjet dhe peripetitë e jetës së çdo njeriu caktojnë edhe shvillimin e instiktevet. Është në dorën tonë të permetojmë ose jo punimin dhe shvillimin e lirë të imtiktevet, d. m. th po të duam, mundemi të pengojmë veprimin e tyre të lirë dhe të hapët brënda në ndërgjegjen t'onë. Mundemi shumë bukur të përpiqemi ti! realizojmë SUBLIMASIONIN e instiktevet"
Po vjetet e para të moshës së djalërisë, ndështypjet e para të jetës, japin drejtimin positif a negatif në shvillimin e këtij sublimasioni moralizonjës. Në këtë fazë të jetës mbillen rrënjat e karakterit dhe sigurohet shvillimi normal i qënies shpirtërore së njeriut: Nga edukata e mëmës varet fati i Kombësisë dhe njerëzimit t'onë.
Sot nuk dimë vetëm këto gjëra. Nuk dimë vetëm se shvillimi shpirtëror i jetës së djalit ndryshon dhe vjen më parë nga perioda në të cilën fillon shvillimi i personalitetit mendor të tij (në moshën 6 vjeç). Për hir të punës së Sigmund Freud-it, dihet sot se djali i vogël nuk është pa seksualitet. Pas Freud-it, Hovi Seksual, ky element afrodisiak, lot rolin më me rëndësi në zhvillimin e jetës shpirtërore të njeriut.
Për fat të keq nuk më permetohet të vazhdoj më tepër në një analizë më të gjerë të parimevet të shkollës psyko-analitike, se pse kuptimi i parimevet shkencore të kësaj shkolle lyp një thellim shumë të specializuar në problemet e psykologjis së re. Tash-për-tash ne nuk kemi tjetër qëllim përveç se të shtyjmë njerëzit e paktë t'onë me kulturë për studime psykologjike. Po ajo që mund t'u kujtohet këtu mëmavet është rëndësia kryesore e çështjes së gjumit në moshën e djalërisë. S'i merrni dot me mënd përfundimet e tmerëshme dhe konsekuencat katastrofale, që shkakëtojnë në rrugën shpirtërore dhe mendore përgjithësisht të peripetisë njerëzore dhe në trajtimin e karakterit shpirtëror, ndërshtypjet e moshës së djalërisë, kur në dhomën e fjetjes së prindërvet krijesa e vogël bëhet dëshmonjës i një skene bashkëshortore. Hidhërohem shumë që edhe në këtë kaptinë me shumë rëndësi të mos sgjatem dot. Po kam të jap një këshillë:
Mëma! Mos i mësoni djemt të flënë në folenë e dashurisë!
Mëma ka për detyrë të vëjë re dhe të ndihmojë shvillimin e jetës shpirtërore të djalit të saj. Në qoftë se nuk është në pozitë t'a bëjë këtë gjë, të paktën duhet të jetë kaq e rezervuar dhe kaq e hollë sa që të mos shkakëtojë pengime dhe dëme në dispozitat shpirtërore të njeriut të vogël. Po djali, që të mundij të shvillojë, pa pengime dhe pa ndërhyrje të huajë, entitetin e tij, më parë nga të gjitha ka nevojë për një qark të lirë aktiviteti dhe lëvizjeje. Vetëm mëma mundet të pregatitij këtë qark. Çdo ndërhyrje në veprat dhe lëvizjet e djalit, çdo zëvendësim i zotësisë individuale dhe spontaneitetit të tij, çdo ndihmë dhe përkrahje e kotë, janë gjëra të rezikshme dhe antipedagogjike. "Systemi pedagogjik më i mirë - thotë Maria Mantessori - është ai sistem që ka si bazë dhe parim lirinë.
Mirë po për fat të keq ngjau krejt e kundërta. Prindërit më të shumtë i përdorin djemt si skllevër të vegjël. Mëmat t'ona duhet të kenë kurdoherë para sysh se edukata e djalit nuk nus nga shkolla. Fillon nga djepi. Di shumë prindër, që dërfejnë me skercot e djemvet të tyre, si djemtë me kukllat e tyre. Kam takuar prindër, jo dhe fare pa kulturë, të cilët vetëm e vetëm që të kënaqin vizitorët e tyre u japin cigare djemvet sapo trivjeçarë dhe kur krijesa gracioze, nga një imitim semplë, nga zakon ose dhe nga korrupsion trashëgimor, e pi duhanin si burrat, pashë babanë dyzetvjeçar të humbasij brenda në një det gëzimi dhe dëfrimi!...
Natyrisht, në thembrën e kufizuar të një artikulli, nuk është e mundur të vë brënda as të gjitha marëdhënjet midis mëmës dhe djalit, po as edhe vijat e përgjithëshme të psykologjis së djalit. Pastaj edhe qëllimi im nuk është ky. Po nga sa shkrova gjer këtu mundemi lehtazi të nxjerim përfundimin e parë se edukata familjare lot një rol shumë më me rëndësi në shvillimin e karakterit dhe të personalitetit të njeriut, shumë më me rëndësi nga ç'e marim me mend, dhe sa për një edukatë familjare të mirë, më parë nga të gjitha, duhen mëmat e mësuara. Ja ku duhet të qëndresojnë përpjekjet e tyre, të marim përsipër rolin e ndriçimit dhe të propagandës, themelonjëset e inspiruara të Organizatës së mirë që quhet "Gruaja Shqiptare".
Problemi i edukatës së Djalit është lidhur ngusht me problemin e edukatës së prindërvet. Besoj të më jepet rast të shkruaj edhe mbi këtë themë disa radhë. Po ajo që dua të theksoj edhe një herë këtu është: Kurrë nuk do të mundim të hedhim bazat e rilindjes s'onë shoqërore, pa ndihmën dhe basbkëpunimin e botës femërore. Dhe kurrë nuk do të mundim të krijojmë elementë shoqërorë më të mira, njerës me një kulturë të vërtetë dhe me një njerëzim dhe qytetërim me të lartë, në qoftë se nuk do të derdhim një përpjekje intensive që të japim baza psykologjike në formën dhe jetën e brëndëshme të shkollës s'onë fillore, dhe në qoftë se nuk sjellin një ndryshim shpirtëror në konditat e sotme të edukatës s'onë familjare...

Botuar në vitin 1930