Zhvillimet biblike në Dritën e Arkeologjisë PAUL Z. GREGOR

[fegi II]

BIBLA DHE ARKEOLOGJIA

PAUL Z. GREGOR

Parathënie

Edhe pse arkeologjia biblike është kryesisht një shkencë e re, fillimet e saj mund të shihen shumë më herët.


Pjesa kryesore e titullit të librit "Gurët do të flasin" vjen nga thënia e Jezu Krishtit dhe është regjistruar vetëm te ungjillI në Lluka 19:40.
Me këtë rast, Jezui hyri në mënyrë solemne në Jeruzalem dhe njerëzit e përshëndetën me fjalët I Bekuar është Mbreti, ai që po vjen në emër të Zotit!
Në qiell Paqja!
Lavdi i lartësuari!
Kur disa nga farisenjtë i kërkuan Jezusit që të ndalojë turmën me thirrje, ai u përgjigj atyre: Nëse këta heshtin, gurët do të flasin.
Ndonëse per tani ka ende një «shumicës e madhe» ata që lartësojnë dhe madhërojnë Jezusin, gurët së bashku me shpikjet e tjera të arkeologjisë, dëshmojnë për njeriun modern për ngjarjet që kanë ndodhur në të kaluarën e largët.

Titulli i librit Gurët do të flasin: Zhvillimet biblike në dritën e arkeologjisë në fakt ajo përfshin një seri librash nga të cilat kjo është vetëm pjesa e parë.

Qëllimi i kësaj serie është të mbulojë historinë biblike që nga fillimi deri në kohën e krishterimit.


Për shkak të madhësisë së madhe te një projekt të tillë, nuk ishte e mundur të vihej gjithçka në një libër, por ideja e autorit ishte të krijonte një seri prej gjashtë pjesësh që do të përfshijë disa episode nga historia biblike.


Pjesa e parë merret me zhvillimin e arkeologjisë si shkencë, pastaj
platformë(varg dritash) ngritjen dhe rënien e arkeologjisë biblike, si dhe situatën aktuale sot dhe marrëdhëniet midis arkeologjisë dhe shkencave biblike.

Pas kësaj, libri trajton episodet nga krijimi dhe përmbytjet për të përfunduar me kohën e patriarkëve.

Pjesa e dytë e kësaj serie do të përfshijë kohën e qëndrimit të Jozefit në Egjipt, vetëm skllavëri , duke dalë nga skllavëria egjiptiane dhe vendosja e izraelitëve në Tokën e Premtuar.

Pjesa e tretë do të përfshijë kohën pasi izraelitët u zhvendosën në Kanan, koha e gjyqtarëve, deri në kohën kur u krijua monarkia në kohën e Saulit dhe Davidit.

Pjesa e katërt e serisë do të përfshijë historinë biblike që nga koha e Solomonit deri në skllavërinë babilonase, ndërsa pjes e pesta do të përfshijë periudhën nga kthimi nga mërgimi deri në lindjen e Jezu Krishtit.
Pjesa e gjashtë do të merret me zhvillime vetëm nga Dhiata e Re.

Në këtë mënyrë, historia biblike është e mbuluar nga fillimi deri në fund.


Vështirësitë shtesë të këtij problemi janë shumë më të mëdha kur njeriu e di se arkeologjia nuk është një shkencë e plotë, siç janë matematika, fizika ose kimia.

[fegi II]

Gjatë epokës kur pelegrinët udhëtuan për në Palestinë (rreth shek. 10 pas krishtit), ata sollën me vete një numër të pasur të shkrime regjistra të pasur të vendeve që vizituan.
Shumë prej tyre dhanë gjithashtu disa të dhëna për rrënojat antike që ata panë gjatë rrugës dhe kështu kontribuan në lindjen e arkeologjisë biblike,sepse ata ndihmuan në identifikimin e disa prej vendeve arkeologjike që e kanë humbur emrin e tyre ndër shekuj.
Më vonë, kur u themeluan shoqëri të ndryshme biblike (Shekulli 17 - 19 pas Krishtit), filloi një pushtim në territoret palestineze të shumë aventurierëve dhe hulumtuesve.
Fillimisht, qëllimi i tyre ishte të udhëtojnë në vendet e Biblës dhe të të hartojnë një raport mbi përvojat e tyre.
Kulturat e pasura të Mesopotamisë dhe Egjiptit kanë zgjuar oreksin e muzeve të ndryshëm me monumente dhe objekte me vlerë të paçmueshme.
Kështu filloi një garë institucionesh të ndryshme në kërkimin e thesarit të harruar të Lindjes së Mesme.
Fillimisht, vëmendja ishte përqendruar vetëm te monumentet që mund të shiheshin në sipërfaqe, dhe më vonë filloi gjuetia në ato vende që premtonin ndonjë rezultat.
Kështu, shumë nga vendet e pasura të Mesopotamisë (Babiloni, Nineveh) dhe Egjipti (piramida egjiptiane)përgjithmonë u dëmtuan dhe u vjedhen.
Në këtë mënyrë, monumentet më të mëdha dhe më të famshme (guri Moab, guri Rozeta, Obeliski i Zi) përfunduan në muzetë evropianë.
Gjatë shekullit të 19-të, ekzistonte nevoja për të krijuar atlase biblike që kërkonin emrat te regjistrohen te njohur e vendeve biblike.
Përveç këtyre në plan ishin universale atlasat gjeografike të gjitha territoret palestineze.
Për këtë qëllim, shoqëri të ndryshme biblike kanë punësuar aventurierë të ndryshëm me pak a shumë njohuri të nevojshme për të gjetur dhe regjistruar sa më shumë lokalitete të vjetra.
Për shkak të shkallës së rrezikut të grabitësve, ata nuk ishin në gjendje të vizitojnë çdo lokal të rëndësishëm, por vetëm regjistruan ato vende të cilat ishin përgjatë rrugëve kryesore.
Mungesa e instrumenteve të nevojshëm si dhe paaftësia e përgjithshme kontribuan në regjistrimin e gabuar të shumë pikave të rëndësishme.

[fegi II]

Për hir të mos njohjes së vlerës së lashtë Tella1, këta studiues thjesht kanë lënë mënjanë të gjitha lokalitetet te cilat nuk kishte gërmadha në sipërfaqe.
Kështu, lokalitetet e kohës romake dhe bizantine u regjistruan më së shumti, por jo ato nga periudhat e më hershme, qe ishte shumica e tyre.
Deri në fund të shekullit të 19-të, arkeologjia ishte e kufizuar në gërmime për monumente antike dhe gjueti për sende të çmuara të bëra prej ari ose argjendi, të zbukuruara me gurë të çmuar.
Pak para fundit të shekullit të 19-të që William F. Petrie ishte i pari që kuptoi se shumë depozitat të lashta në fakt fshehin shumë civilizime të varrosura, megjithëse ata nuk kishin ndonjë rrënojë antike në sipërfaqen e tyre.
Ai e zbuloi këtë krejt rastësisht kur kaloi pranë Tell-el Hesijas në Palestinë.

Për shkak të reshjeve të mëdha të shiut gjatë dimrit, uji largoi disa prej këtij lokaliteti antik, në mënyrë që të shiheshin depozitat e tij nga larte në fund.
Duke kuptuar vlerën e këtij zbulimi, ai me nxitim organizoi një ekspeditë arkeologjike dhe filloi gërmimet pothuajse në të njëjtin vit.
Edhe në atë kohë, metodologjia e gërmimeve arkeologjike ishte e panjohur, kështu që ai thjesht filloi të gërmojë nga lart poshtë në këtë lokalitet.
Ndërsa ai kaloi rrugën nëpër shtresa e rrënojave që përfaqësonin civilizimet e mëparshme, ai vuri re se qeramika ishte e ndryshme në shtresa të ndryshme.
Jo vetëm që forma e enëve individuale qeramike ishte e ndryshme, por ngjyra dhe mënyra e prodhimit ishin gjithashtu të ndryshme.
Sepse është logjike që qytetërimet më të reja janë në krye të tellit dhe më të vjetrat në fund,William F. Petrie ishte arkeologu i parë që kuptoi se qeramika do të luante një rol të papërshkrueshëm të rëndësishëm në përcaktimin e vjetersin së shtresave të veçanta të një lokaliteti të tillë.

Sipas gjetjet në Tell el-Hesij, ai ishte i pari që vendosi një kronologji të qeramikës dhe e propozoi atë si një model për përcaktimin e vjetresis së lokaliteteve të tjera që do të gërmohen në të ardhmen.
Falë këtij zbulimi revolicionari, ka filluar një fazë e re në historinë e arkeologjisë.
Tani, jo vetëm që ishte kërkimi i rrënojave antike dhe monumenteve të tij, por pushtimi i arkeologëve, i sponsorizuar nga institucione dhe muzet të ndryshme, filloi të gërmojë.
Qëllimi kryesor ishte akoma për të gjetur sa më shumë thesare muzeale (monumente të shkruara, pllaka argjile,gota të pathyer). etj.)
referencat
1 Tell The Ancient Ancient është një kodër artificiale e ndërtuar mbi shkatërrimin shekullor të vendbanimeve të vjetra dhe ndërtimin e të reja në këto rrënoja.
Në shumicën e rasteve ato nuk kanë gërmadha të dukshme ose mbetje antike në sipërfaqen e tyre.
7 ~
Vetëm më vonë, në fillim të shekullit të 20-të, vlera e gërmimeve arkeologjike u drejtua drejt një kuptimi të ri të historisë së civilizimeve të ndryshme, të përfaqësuara nga depozita gërmadhash dhe enve të thyera.
Gjatë tridhjetë viteve të para të këtij shekulli, arkeologjia mori një formë krejt të re dhe të papritur.
Tani nuk ishte më aq e rëndësishme të gjesh disa monumente të vleshme me vlera muzeale, por më tepër të krijosh një histori ngjarjesh përmes të cilave kishte kaluar një lokalitet i veçantë arkeologjik.
Esht me vlere të zbulohet kur një civilizim iveçantë ishte në rritje dhe kur dhe pse u shkatërrua.
Në shumicën e rasteve ata nuk kanë gërmadha të dukshme ose mbetje antike në sipërfaqen e tyre.
Për më tepër, arkeologët janë përpjekur të kuptojnë dhe kush ishte shkaku i një veprimi kaq shkatërrimtar.
Vështirësitë që shoqëruan arkeologët në interpretimin e materialit të gërmuar dhe në identifikimin pozitiv të lokaliteteve të veçanta e problemeve nga mungesa e dokumenteve të shkruara.
Për shkak të mungesës së dokumenteve të shkruara, zgjidhja për arkeologjinë palestineze u gjet në faktin se Bibla u mor si një udhërrëfyes për histori dhe ngjarje historike nga fillimet e hershme deri në fillimin e një epoke të re (periudha e pas-Krishtit).
Kështu, një term i ri arkeologjik biblik u fut në qarqet e arkeologëve dhe teologëve.
Edhe pse Bibla është përdorur nga shumë njerëz për të rindërtuar historinë e disa vendeve arkeologjike, themeluesi i arkeologjisë biblike është kërkuar gjithnjë në një person, gjegjësisht ai esht William F. Albright.
Për më tepër, atij iu dha titulli Ati(baba) i Arkeologjisë Biblike.
Një njeri jashtëzakonisht i talentuar, Albright nuk kishte asnjë tendence pozitive ndaj Biblës dhe thënieve të saj, por i nënshtrohej mendimit teologjik të asaj kohe (në mes të këtij shekulli).
Megjithëse ishte fëmijë i prindërve fetar të devotshëm, misionarë, ai besonte se kishte shumë pak ose asgjë të vërtetë në Bibël.
Meqenëse askush nga kolegët e tij të rangut të lartë2 ai nuk e përdori arkeologjinë në interpretimin e Biblës, ai e pranoi veten arkeologjinë
referencat
2 Kritika e lartë lulëzoje në fillim të shekullit të 20-të.
Qëllimi kryesor i kritikës së lartë ishte të vërtetonte se Bibla nuk kishte asgjë histori të vërteta në vetvete por që të gjithë janë me shumice e ngjarjeve me karakter mitologjik janë plotësisht të pasigurt dhe nuk mund të përdoren në rindërtimin e historisë.



William Foxwell Albright: The Dean of Biblical Archaeology
Born May 24, 1891 (1891-05-24) Coquimbo, Chile
Died September 19, 1971, Balti, Maryland, United States

[fegi II]

Por megjithatë, i magjepsur me shpikjet e arkeologjisë, në vend që të mohonte, ai filloi të mbrojë të vërtetën e thënieve biblike dhe të përhapë Biblën si një dokument historik të besueshëm dhe të vërtete .
Ky akt shënoi fillimin ose lindjen e arkeologjisë biblike.
Në atë moment filloi një mësymje i arkeologëve filluan të vlerësojnë Biblën duke u përpjekur të gjejnë diçka që do të ndihmojë për të justifikuar pretendimet biblike në lidhje me ngjarje të ndryshme.
U synuan vendet më të mëdha arkeologjike (Megido, Samaria, Jeruzalemi, Hazori, Gezeri, Jericho, etj.).
Sidoqoftë, në atë kohë, metodologjia e gërmimeve arkeologjike nuk ishte ende e zhvilluar aq sa duhet, por arkeologët po shqyrtonin se cila metodë e gërmimit dhe dokumentimi i materialit të gërmuar do të ishte më i përshtatshmi etj.
Jo shumë kohë mbase Luftës së Dytë Botërore, në skenë doli një ide e re dhe u propozua një metodë e re për gërmimet e vendeve arkeologjike.
10
Propozimi ishte që të ndahej i gjithë lokaliteti në njësi katrore me madhësi 5x5 metra, duke lënë një metër gjerësi tokësore midis njësive katrore që nuk do të gërmonin.
Kathleen Kenyon, një arkeolog britanik, e ka përsosur këtë metodë dhe e ka provuar atë me sukses duke gërmuar Jerichon, Samarian dhe Jeruzalemin.
Kjo metodë përdoret ende me sukses sot në të gjitha gërmimet arkeologjike në Palestinë dhe Transjordanin.
Kur Albright themeloi Arkeologjinë Biblike, shumica e arkeologëve ishin laikët arkeologë të stërvitur.
Deri atëherë, asnjë universitet nuk kishte dhënë asnjë diplome arkeologjike, por shumica e arkeologëve kishin fituar njohuri përmes praktikës dhe pjesëmarrjes në gërmimet e mëparshme.
çdo gërmimet u sponsorizuan nga një institucion i pasur dhe përbëhej kryesisht nga disa anëtarë të ekspeditës arkeologjike ndërsa gërmimi bëhej nga punëtorë të punësuar vendas.etj
Kontribuesi kryesor i Albright ishte Nelson Glueck i cili nuk mori pjesë në ndonjë gërmime të mëdha arkeologjike.
Ai ishte i njohur kryesisht pasi ka vizituar në detaje gjithë Transjordanin nga deti i Kuq deri në kufirin Sirian, duke shënuar vende të panumërta arkeologjike të vogla dhe të mëdha në hartë.
Përveç Glueck, të tjerë të mëdhenj të arkeologjisë biblike janë të rëndësishme, siç janë: G. Ernest Wright, John Bright, Yigael Yadin, Alan Millard, Kenneth Kitchen, Roland De Vaux dhe Siegfried Horn.
Deri në vitet 1960, arkeologjia biblike ishte në lulzime të plotë.
Deri atëherë, shumë studiues, përfshirë ata që nuk llogariteshin për arkeologët / teologët, përfshirë pastorët, kishin bërë rrugën e tyre drejt Palestinës me qëllimin e vetëm për të vërtetuar se historia biblike është e vërtetë.
Gjatë asaj periudhe u botuan shumë libra dhe artikuj më titullin: Arkeologjia dëshmon Biblën, Arkeologjia vërteton Biblën, Bibla ka të drejtë, etj.
Në atë kohë, Bibla shërbeu si një histori kryesore një libër leximi i përdorur si udhërrëfyesi kryesor për çdo shtresë të mundshme shkatërrimi.

1.
The Jericho Skull excavated by Kathleen Kenyon from the Neolithic .

2.
TIME MAGAZINE DECEMBER 1963 Archaeologist Nelson Glueck

[fegi II]

Shumica e lokaliteve u është dhënë një emër i lashtë(antik) i gjetur në Bibël.
Kur u gërmua Megido antike, arkeologët dolën me një shtresë për të cilën besonin se i përkisnin mbretit Solomon.
Me atë rast, një ndërtesë e madhe u gjet me dy rreshta kolonash mbajtëse me trar në mes të ndërtesës për të mbajtur katin e dytë ose çatinë.
Sipas arkeologëve, kjo ndërtesë ishte një stallë për kalorësinë dhe karrocat e luftes te Solomonit.
Madje shkoi deri në një ekstrem aq të madh sa ata u dhanë emra të ndryshme ndërtesave më të vogla në zonën përreth si; armatimi, dyqani i farkëtarëve, konvikte për ushtarë, kuzhinat, dhomë ngrënie, etj.
Më vonë u zbulua se e gjithë shtresa, së bashku me të gjitha këto ndërtesa, nuk i përkisnin aspak kohës së Solomonit, por kohës së mbretit Ashab.
Gjatë gjithë kësaj periudhe, lulëzimi i arkeologjisë biblike u shqiptuan të mëdhenjë pretendimet dhe deklarata në favor të historikut te besueshmërisë të Biblës.
Sidoqoftë, erdhi një kohë kur shumica e këtyre pretendimeve duhej të testoheshin, dhe u bënë shumë pyetje.
Pas vdekjes së Albrightovit, disa nga studentët e tij filluan të bëjnë pyetje dhe kërkoni përgjigje për disa pyetje pa përgjigje.
Përdorimi i sofistikuar i Biblës në interpretimin e gërmimeve arkeologjike ka vënë në pikëpyetje besueshmërinë dhe sinqeritetin e arkeologjisë biblike.
Ishte gjithnjë e më e qartë se disa arkeologë po merrnin vetëm atë material të gërmuar e cila kishte ndonjë vlerë për pretendimet biblike dhe mund të interpretohej nga Bibla,ndërsa i gjithë materiali tjetër për të cilin nuk kishte asnjë përgjigje biblike ishte plotësisht i lënë pas dore, madje në disa raste u shkatërrua.

E gjithë kjo keqpërdorim i Biblës dhe manipulim i materialit të gërmuar bëri që arkeologë të tjerë që nuk kishin një shikim kaq të mire të Biblës, dyshojnë në besueshmërinë e të gjithë disiplinës.

Tashmë (rreth viteve 70) ishte e qartë se po vinte koha kur perëndimit , muzgu do të vinte për arkeologjinë biblike dhe kur interesi për të do të binte.
Nga vitet 1970, qëllimi i arkeologjisë ishte vendosja e rendit historik të civilizimeve të ndryshme në një lokalitet të veçantë.etj
Pas kësaj periudhe, u ndryshua qasja e përgjithshme jo vetëm për metodologjinë e gërmimit, por edhe për strukturën e ekipit arkeologjik.
Shumica e ekspeditave arkeologjike sot sponsorizohen nga organizata të huaja por kryesisht universitete.

E rëndësishëm është të dime se si jetonin njerëzit, si ishte ekonomia e tyre, me çfarë mereshin ata më së shumti, cila ishte ushqimi i tyre, si visheshin dhe si ishin zakonet fetare dhe kulturore.
Për më tepër, është me rëndësi të madhe të zbulohet sa më shumë të jetë e mundur jeta e tyre sociale dhe politike.
E gjithë kjo kërkohet te sjellin jo vetëm arkeologë por edhe antropologë, zoologët, botanistët, paleobotanistë, anketues dhe shumë ekspertë të tjerë nga degë të ndryshme për të gërmuar.etj





⦁ Vincent, L.H. Notes de voyages. Revue Biblique 7 (1898): 424-451.
--Paris - Relief from Madeleine church - prophet and king Ahab - old testament scene from year 1837 by M. Triqueti on April 11, 2004, Paris.
The Ivory Palace of King Ahab
-Mbreti i Izraelit Ahab dhe gruaja e tij Jezebel ishin idhujtarë: ata sakrifikuan për hyjninë pagane Baal (Jezebel erdhi nga fenikasit që e adhuruan


The humans Jezebel and Ahab

[fegi II]

MARRËDHËNIET E ARKEOLOGJIS DHE BIBLES
Gjatë kohës së Albrightovit, kur arkeologjia biblike  ishte në lulëzim të plotë, Bibla u përdor si një udhëzues kryesor dhe interpretues kryesor për të gjitha gjetjet arkeologjike.
Pyetja që mbetet akoma është, a vërteton arkeologjia Biblën dhe nëse po, në çfarë mase.
Shumë shpesh, njerëzit injorantë (padije) ose te paaftë kanë nxjerrë përfundime të ndryshme në lidhje me interpretimin e tekstit biblik dhe gjithashtu kanë pohuar dhe interpretuar materialin e gërmuar sipas thënies biblike.
Pyetja që mbetet akoma është, a vërteton arkeologjia Biblën dhe nëse po, në çfarë mase.
Para se të shqyrtojmë këtë pyetje, së pari duhet të shohim çfarë është vërtet Bibla dhe pse është shkruar.
Para së gjithash, duhet përmendur që Bibla nuk është vetëm një libër i zakonshëm që ka në vetvete vetëm ngjarje historike të shkruara në rendin kronologjik.
Kjo nuk do të thotë që ngjarjet e përshkruara në Biblat nuk kanë asnjë realitet historik, por më parë, shkrimtarët e Biblës kishin një qëllim tjetër para vetes kur regjistruan ngjarje të ndryshme.
Prandaj vertet, nëse atyre u duhej të shkruanin vetëm ngjarjet, duhet të kihet parasysh se koncepti ose rregullat për të shkruar ngjarje të asaj kohe nuk janë të njëjta siç kanë historianët sot.
Shkrimtari i Testamentit të Vjetër kishte lirinë të regjistronte vetëm ato ngjarje që ishin me rëndësi për lexuesit e asaj kohe,
kështu që sipas sekuencës së saktë të ngjarjeve nuk i jepej asnjë rëndësi, por shkrimtari i rregulloi ngjarjet në mënyrë që ato të ishin me interesant për lexuesit e asaj kohe.
Për më tepër, Bibla u shkrua në përgjigje të shumë pyetjeve, nga vijmë, pse ekziston armiqësi midis njerëzve dhe kafshëve, nga erdhë gjuhët e ndryshme, etj.
Sidoqoftë, qëllimi kryesor i Biblës është të informojë lexuesit për origjinën e mëkatit, vuajtjes, vdekjes dhe planit të përgjithshëm për shpëtimin e njerëzimit.
Të gjitha ngjarjet dhe personat e tjerë janë thjesht një dëshmi e veprimit të Zotit dhe përmbushjes së këtij plani në historinë e njerëzimit.
Duhet mbajtur mend se Bibla është një libër nga i cili shkrimtarët kanë ardhur nga epoka të ndryshme (që përfshin rreth 1500 vjet), nga profesionet të ndryshme (fermerët,barinj,mbretërit, priftërinjtë, parashikuese) dhe aftësuesitë
~14~
Për shkak se ata jetonin në periudha të ndryshme, ata kishin axhenda të ndryshme para tyre kur krijonin vepra individuale që më vonë u përfshinë në shkrime biblike dhe si të tilla konsideroheshin të frymëzuese.

Disa iu drejtuan te pafavorshëm shoqeror (Amos) disa për izraelitët jobesimtarë (Hosea),për kombet e tjera të huaja (Jonah),ndërsa ngjarjet e treta regjistruan vetëm ngjarje (Samuel,Mbretërite, Ditarët ), poema të ndryshme (Psalmet), ose fjalë të urta (Tregimet e Solomonit).

Nga e gjithë kjo, mund të ( përfundimin)konkludohet se Bibla nuk është vetëm një përmbledhje e ngjarjeve historike, por edhe vepra të tjera, shumica e të cilave kishin për qëllim t'i tregonin njeriut mënyrën në të cilën ai mund të kthehej përsëri te Zotin.
Bibla është një libër që ka nevojë për besim sepse përshkruan të kaluarën e largët dhe ngjarjet që kanë ndodhur shumë kohë më parë.
Prandaj, gjithçka që ka ndodhur në historinë biblike duhet të pranohet me anë të besimit sepse shumë prej tyre nuk mund të përsëriten kurrë ose të vërtetohen shkencërisht (si: Krijimi, Përmbytja, etj.
Për këtë qëllim, arkeologjia nuk mund të vërtetojë e as të kundërshtojë besimin e një lexuesi besnik të Biblës.
Të gjithë ata që kanë pasur mundësinë të qëndrojnë në vendet e ndryshme të famshme të përmendura në Bibël, kurrë nuk do ta lexojnë Biblën ashtu siç e lexuan përpara se të vizitonin Palestinën.
Qëndrimi në një vend të mundshëm, ku Jezu Krishti u kryqëzua, sjell fuqizimin shpirtëror dhe ushqen sigurinë se Jezui ishte një person i vërtetë.
Shumica e të krishterëve që shkojnë në Palestinë për të vizituar vendet e rëndësishme, sigurisht që nuk janë drejtuar falë arkeologjisë, por pasi studiuan këto ngjarje të rëndësishme në vendin ku ndodhën besimi i tyre do të ndryshohet dhe forcohet në një farë mase.
Teologu dhe filozofi i mirënjohur i shekullit XX Karl Barth kishte të drejtë të thoshte se mesazhet e Biblës nuk ishin shkruar vetëm për të krishterët e shekullit të parë, por edhe për ne sot.
Për këtë qëllim, mund të thuhet se arkeologjia është një kurë për fenë infektive të quajtur krishterimi e cila përshkoi krishterimin nga viti i pari deri në shekullin XX.
Prandaj, është e saktë të thuhet se arkeologjia nuk mund të formojë fenë tonë, por mund ta informojë shumë atë.
Arkeologjia nuk mund të jetë baza e besimit mbi të cilën do të bazohet njohja e Zotit dhe marrëdhënia me Zotin, por mund të shërbejë si një ngjitës që do të forcojë lidhjen midis njeriut dhe Zotit.
Për arsyet e përmendura më lart, duhet të tregohet shumë i kujdesshëm me pretendimet që arkeologjia vërteton Biblën.
Një deklaratë e tillë mund të nënkuptohet arkeologjia që dëshmon çdo ngjarje të përshkruar në të, e cila është praktikisht e pamundur, pasi Bibla përfshin mbi katër mijë vjet histori.
Si mund të dëshmojë arkeologjia që Zoti krijoi qiellin dhe tokën?
Si mund të vërtetojë se ekzistonte një Kopsht Eden apo Abrahami?
Si mund të dëshmojë arkeologjia që vëllezërit e Jozefit(Jusufit) e shitën në Egjipt?
Si mund të dëshmon që Moisiu(Musa) ekzistonte dhe se i nxori izraelitët nga Egjipti?
Për të mos përmendur gjykatësit, Samuelin dhe shumë ngjarje të tjera që kanë ndodhur në ato kohë shumë më parë.

[fegi II]

Përveç kësaj, ka shumë raste të tjera ku arkeologjia nuk mund të vërtetojë kurrë se ekzistonin persona të caktuar,ose ngjarjet ka ndodhur ne te vërtet etj

Ajo që duhet është të krijoni një marrëdhënie më të shëndetshme dhe më korrekte midis arkeologjisë dhe Biblës.
I gjithë ky problem mund të jetë për të shmangur këtë nëse Bibla dhe Arkeologjia shihen si dy disiplina ose degë të ndryshme të shkencës, si dy autostradë të veçantë që ecin paralelisht në të njëjtin drejtim.

Në gjatësinë e saj, ndonjëherë do të kryqëzohet dhe nganjëherë do të shkojë drejtimin e vet.
Në të njëjtën mënyrë arkeologjia haset vetëm në disa vende Bibla mund të vërtetojë vetëm disa nga ngjarjet dhe personat e përshkruar në të.

Ose mund të konsiderohet se arkeologjia dhe Bibla janë dy tregime të dëshmitarëve okularë që mund të dëshmojnë dorën e parë se çfarë ndodhi.
E mundshëm është se të dy dëshmitarët nuk i panë të gjitha njësoj.

Ndërsa njëra ngjarje ishte më e rëndësishme për njërën, tjetra ishte më e rëndësishme për tjetrën.
Madje është e mundur që ata e shikuan të njëjtën ngjarje nga dy anë të ndryshme dhe e regjistruan ashtu siç e panë.

Me fjalë të tjera, është e mundur që të dy nuk i regjistruan të gjitha ngjarjet e ndodhura, që nuk do të thotë ato nuk janë as nuk kan ndodhur.

Vështirësitë shtesë për këtë problem të tërë janë shumë më të mëdha kur njeriu e di se arkeologjia nuk është një shkencë e plotë, siç janë matematika, fizika ose kimi.etj
Kështu ndodhi në rrënojat e Megidit antik.

Ky Lokalitet është gërmuar midis viteve 1925 dhe 1939 dhe është gërmuar nga Fisher, Gay dhe Loud.

Gjatë gërmimit, ata gjetën mbetjet e një ndërtese interesante pa arritur të kuptojnë se çfarë qëllimi shërbeu.
Më vonë, ideja erdhi krejt papritur se ndërtesa
mundet me qen stallë e Solomonit për kalorësinë dhe karrocën e luftes tij.

- 16 -17

Këto përfundime të nxituara u nxorën nga njohja e kronologjisë së qeramikës në atë kohë.
Në atë kohë, kronologjia e qeramikës ishte në fillimet e saj dhe shumë forma të enve nuk ishin të njohura ende.


Më vonë, pas disa dekadash kur Yadini gërmoje në të njëjtin lokalitet, nga vitet 1960-1970. ai arriti në përfundimin se ndërtesa nuk i përkiste as kohës së Solomonit, por se ajo ishte ndërtuar nga mbreti Ashabi i Izraelit disa shekuj pas Salomonit.etj




Përveç kësaj, gjithmonë duhet të ketë vend për të pyetur nëse është gërmuar në vendin e duhur, sepse nëse lokaliteti i gërmuar vetëm supozohet se ka qenë një qytet në kohërat biblike dhe nëse ky supozim është i gabuar, atëherë është e kotë të kërkosh mbetje nga ajo kohë në atë lokalitet.


Arkeologu i mirënjohur anglez Millard tha në një mbledhje arkeologjike se procesverbalet e mungesës nuk janë mungesa e regjistrave, që do të thotë se nëse diçka nuk u gjet gjatë gërmimit nuk do të thotë se nuk ekziston në ate lokalitet , vetëm se arkeologët nuk e kanë gjetur akoma.

Pohime të kujdesshme siç është arkeologjia vërtetojnë vetëm disa ngjarje biblike ose akoma më mirë,
që arkeologjia ndriçon Biblën, që ne e kuptojmë më mirë dhe se i kuptojmë më mirë arsyet pse ndodhën disa ngjarje,janë më të përshtatshëm dhe të saktë.


Sidoqoftë, një nga kontributet më të mëdha të arkeologjisë mund të shihet pikërisht në faktin se ajo ndihmoi të mos shihej më Bibla si një koleksion mitologjik i ngjarjeve të pavërteta, pa ndonjë besueshmëri historike.

Në pamundësi për të vërtetuar se Abrahami dhe Moisiu ishin figura historike, arkeologjia mohoi plotësisht madje as dyshimin më të vogël në qarqet e kritikëve më të zjarrtë se Bibla i përkiste plotësisht letërsisë mitologjike.etj

Një shembull tipik mund të gjendet tek 1 Mbretërve 9: 15-17 ku vihet re vetëm se Solomoni themeloi Gezerin bashkë me Jeruzalemin, Hazorin dhe Megiddon.
Gërmimet e kryera në Gezer, Hazor dhe Megid dëshmojnë, në fakt, për ato vepra të mrekullueshme ndërtimi që janë këto.



Të tre qytetet kanë porta thuajse identike me kulla dhe tre palë dhoma portash (kjo do të diskutohet më vonë)."- '
17 -
18

Në disa raste, hulumtimi arkeologjik sjell disa elemente të reja që janë lënë jashtë në raportin biblik.
Një shembull i mrekullueshëm është shkatërrimi i Lahishit kur Senahirim, mbreti i Asirisë, pushtoi Izraelin.

Bibla nuk na tregon asgjë për këtë ngjarje sepse shkrimtari biblik ishte më i preokupuar me çlirimin e çuditshëm të Jeruzalemit sesa rënia e këtij qyteti të bukur.
Një shembull tjetër mund të shihet në rrënimin e një prej qyteteve më të fortifikatë në Transjordan, i cili i përkiste fisit Ruben.
Ky qytet u shkatërrua në kohën e Gjykatësi, dhe vetëm arkeologjia mund të zbulojë tmerrin e kësaj katastrofe, ku eshtrat e një plaku dhe nipi i tij u gjetën krah për krah të varrosur në hirin e djegur, kur ata humbën jetën së bashku duke mbrojtur vendbanimin dhe pronën e tyre.
Në disa raste, arkeologjia na jep disa përgjigje për pyetje që ishin problematike në tekstin biblik.
Një shembull i mirë mund të gjendet në Abrahamin dhe problemet e tij martesore me shërbëtoren e tij Agar dhe Rakelën, gruan e Jakobit, e cila vodhi idhujt nga babai i saj, Labani.
Në këto raste, arkeologjia i është përgjigjur pyetjes PSE e bënë ata kur teksti biblik nuk i dha një përgjigje të kënaqshme lexuesit modern.3
Një shembull shtesë mund të gjendet në tregimin biblik të regjistruar në 2 Mbretërve 3: 4 ku pretendohet se mbreti Moab i Mesha u largua nga Izraelitet.
Tekstet e mëparshme nuk na treguan fare se cili mbret i Izraelit vendosi një zgjedhë në Moabc.

Mbi gurin e Moabit të gjetur në shekullin XIX, Mesha, që përshkruan fitoren moavase mbi birin e mbretit izraelit Omri.

[fegi II]

Në këtë mënyrë arkeologjia kompleton tekstin biblik në disa vende dhe na jep një panoramë më të plotë të ngjarjeve që ndodhën në historinë antike.


Arkeologjia gjithashtu mund të argumentohet të ndihmojë në disa tekste të paqarta.


Një nga shembulli më tipike mund të gjendet te libëri Zanafilla 13:21.

Ishte rreth një kohe kur Filistinët mbizotëruan në Palestinë dhe nuk lejuan asnjë punë farkëtarësh për kombet e tjera, por izraelitët u duhej të vinin mjetet bujqësoree në qendrat e Filistejve.

Për vite me radhë, përkthyesit e Biblës kishin një dhimbje koke në lidhje me fjalën hebraike pym dhe nuk dinin ta përkthenin.
.,
referencat
3 Këto ngjarje do të diskutohen më vonë. -

18 -19
Vetëm kur arkeologjia gjeti disa pesha guri, mbi të cilat mbishkrimi fjala hebraike pym ishte e qartë në 1 Samuel 13:21 se ishte një masë, jo një lime.
Pym është një masë peshe (7.8 gram) dhe është pjesë e një sikli të vetëm që ishte 11.4 gram.

Në këtë rast, arkeologjia ka ndihmuar për të zgjidhur këtë problem të këtij teksti, i cili diskuton çmimin që izraelitët duhej të paguanin për disa shërbime të kovaçit.



Si përfundim, mund të thuhet se arkeologjia verteton vetëm Biblën në disa raste, dhe është edhe më mirë të themi se arkeologjia ndriçon Biblën në shumë vende, në mënyrë që të mund të kuptojmë më mirë zakonet e kohës që janë kaq të lidhura me ngjarjet dhe sjelljet e përditshme të personaliteteve biblike.

Në shumë raste, arkeologjia plotëson tekstin biblik në mënyrë që së bashku ata të japin një pamje më të plotë të gjithçkaje që ndodhi në kohërat biblike.


Bibliografi

⦁ Albright, W.F. The Old Testament and the Archaeology of Palestine. U The Old Testament and Modern Study, ur. H.R.Rowley, 1-26. Oxford: Oxford Univer-sity Press, 1951.

⦁ Charlesworhh, J.H., Weaver, W.P. What Has Archaeology to Do with Faith? Philadelphia: Trinity Press, 1992.
⦁ Dever, W.G. Archaeology and Biblical Studies: Retrospect and Prospect. Evan-

ston: Seabury-Western Theological Seminary, 1973.

⦁ The Impact of the “New Archaeology” on Syro-Palestinian Archaeology. Bulle-tin of the American Schools of Oriental Research 242 (1981): 14-29.


⦁ 19 ~

⦁ Archaeology, Syro-Palestinian and Biblical. U Anchor Bible Dictionary, ur. Da-vid Noel Freedman, 354-367. New York: Doubleday, 1992.

⦁ Recent Archaeological Discoveries and Biblical Research. Seattle: University of Washington Press, 1989.
⦁ Freedman, D.N. The Relationship of Archaeology to the Bible. Biblical Archae-ology Review 11/1 (1985): 6.

⦁ Lance, H.D. American Biblical Archaeology in Perspective. Biblical Archaeolo-gist 45 (1982): 97-101.
⦁ Meyers, E.M. The Bible and Archaeology. Biblical Archaeologist 47 (1984): 36-

40. Rose, D.G. The Bible and Archaeology: The State of the Art. U Archaeology

and Biblical Interpretation, ur. Leo G. Perdue, 53-64. Atlanta: John Knox Press, 1987.

⦁ Toombs, L.E. A Perspective on the New Archaeology. Biblical Archaeologist 45 (1982): 89-91. Vaux, R.de. On the Right and Wrong Uses of Archaeology. U Near Eastern Archaeology in the Twentieth Century, ur. J.A. Sanders, 64-80. Garden City: Doubleday, 1970.

⦁ Wiseman, J. Archaeology in the Future. American Journal of Archaeology 84 (1980): 279-285.

[fegi II]

KRIJIMI DHE ARKEOLOGJIA


Do të ishte më së miri nëse arkeologjia mund të vertetonte se planeti ynë ishte i kualifikuar për jetën, dhe vetë njeriu së bashku me të gjitha gjallesat, u krijua në vetëm gjashtë ditë.

Debatet dhe polemikat e ndryshme që kanë çuar në krijimin ose
origjinën e botës sonë mund ta gjejmë në literaturën tjetër teologjike por jo në atë që konsideron studimin arkeologjik dhe shpikjet e tij më të fundit.

Duke marrë parasysh pasojat e Përmbytjes Biblike dhe konfigurimit të ri të tokës, është thjesht e pamundur të mendosh që ndonjë gjë nga fillimet e para të jetës, siç i përshkruan Bibla, mund të gjendej ndonjëherë.
Vetë përmbytja, siç përshkruhet nga shkrimtari i Biblës, paraqitet si një katastrofë universale me përmasa të pakuptueshme.

Jo vetëm që niveli i ujit në lumenj dhe dete u ngrit dhe përmbyti qytetërimet e kohës, por uji mbijetoi nga pjesët malore të vendeve të banuara dhe thjesht fshiu çdo ndërtim njerëzor para tij.

Në këtë mënyrë kjo masë uji ka mor me vete kush e di se ku janë mbetjet e civilizimit para përmbytjes.

Për shkak të një katastrofe të tillë, është plotësisht e pamundur të gjesh mbetje, sepse nëse ato akoma ekzistojnë ato fshihen nën kush e di sa të trasha janë shtresat e llumit dhe baltës.

Teksti biblik shënon se në Kopshtin e Edenit buron një degëzim lumi nga katër anë, duke krijuar kështu katër lumenj të rinj.


Edhe pse dy prej këtyre lumenjve ekzistojnë edhe sot (Eufrati dhe Tigri), është e pamundur të gjesh një vend që mund të jetë një burim i zakonshëm pikërisht për shkak të ndryshimit në konfigurimin e tokës gjatë Përmbytjes.etj

Fakti është se e vërteta e krijimit dhe raporteve të jetës para përmbytjes mund të pranohet vetëm me anë të besimit,jo disa përparime shkencore.

Si rezultat, nuk është e nevojshme të kërkoni ndonjë gjetje arkeologjike në mënyrë që lexuesi i ndershëm t'i pranojë këto raporte biblike si të vërteta.
Megjithatë, ka diçka në arkeologji që mund të na ndihmojë.
21

Raporti biblik rreth krijimit nuk është plotësisht unik.

Pothuajse çdo populli ka historinë e vet për krijimin e universit, tokës, njerëzve dhe kafshëve.

Edhe sot ekzistojn më shumë se dyqind mite tregime për origjinën e jetës në planetin tonë.


Megjithatë, për shkak të kufizimeve në hapësirë
do të ketë vetëm mite nga vendet e Lindjes së Mesme.

Dihet se populli i Mesopotamisë, Sumerianet, Acadianet, Asirët, Babilonasit, dhe madje edhe Egjiptianët gjithashtu kishin tregimet e tyre rreth krijimit.

Esht e qartë se ata janë shumë të ndryshëm nga Bibla, por ka disa ngjashmëri të habitshme.

Për të identifikuar dallimet dhe ngjashmëritë në këto raporte të ndryshme, është e nevojshme të merreni disi me secilin prej tyre.



Enuma Elish

Ky mit është shkruar në një pllakë balte dhe mban emrin e fjalëve të para të kësaj historie.

I gjithë miti është shkruar më shtatë pllaka më shumë se një mijë rreshta.

Fragmentet e para u zbuluan qysh në shekullin e kaluar (1848 dhe 1876), dhe të cilat i takon Austen Layard, Hormuzd Rassam dhe George Smith.

Këto fragmente u gjetën midis rrënojave të Bibliotekës Nineveh të Ashurbanipalit, mbretit të Asirisë që jetoi diku rreth mesit të shekullit të 7-të para Krishtit.
Sipas ekspertëve, këto tabela nuk vijnë nga koha e tij, por janë shumë më të vjetra (shek. 10 para Krishtit).
Ka të ngjarë që ky mbret të mblidhte koleksione të tregimeve të vjetra, dhe kështu këta mite përfunduan në bibliotekën e tij.

Kur një ekspeditë gjermane filloi të gërmonte Assurin në kryeqytetin e vjetër të Asirisë, midis vitit 1902 dhe 1914, u gjet një version asirian i kësaj historie babilonase.

Me këtë rast, arkeologët gjetën pjesë të Tabelave 1, 6 dhe 7.
Dallimi midis versioneve asiriane dhe babilonase është vetëm se versioni asirian përdor Ashurin si mbret të panteonit asirian, ndërsa versioni babilonas e merr perëndinë Marduk si hyjninë supreme.

Gjatë vitit 1924/5. Në vitin kur arkeologët gërmuan Kishin e antikë, u gjet një version babilonas i së njëjtës histori.

Pastaj u zbuluan dy pllaka: 1 dhe 6.
Vetëm disa vjet më vonë, një ekspeditë gjermane gjeti gati të gjithë pllakën e 7-të kur u gërmua Uruki.

-Marduk, perëndia diell i Babilonisë, e ndjek Anzun me vetëtimën e tij pasi Anzu vodhi Tabelën e Fatit
-Një tregim i Marduk dhe dragoi i tij Mushushushu në një vulë cilindrike babilonase.

Marduk është një perëndi krijues i Babilonisë, i cili mposht një brez të mëparshëm të perëndive të ujit për të formuar dhe populluar tokën, sipas epokës më të hershme të krijimit të shkruar, Enuma Elish , që supozohet të ketë ndikuar shumë në shkrimin e Zanafillës I në Dhiatën e Vjetër.

[fegi II]

Falë këtyre gjetjev dhe blerja e disa prej pjesëve që mungojnë,kjo histori e krijimit të botës (Enuma Elish) është pothuajse plotësisht e plotë.

Ky mit i çuditshëm fillon me perëndit e ujit, Apsus (freski) dhe Tiamat (kripësirë),të cilët prezantohen si shkretëtira me ujë ku Apsu përfaqëson ujë të freskët dhe kripë Tiamat.

Më vonë, këto qenie hyjnore krijojnë hyjnitë e tjera më pak fuqi të pushtetit inferior, dhe kështu filluan krijimin e hyjnive të ndryshme që në fillim.

Atëherë ka një debat midis perëndive më të reja dhe më të vjetër për këta të rinje që janë shumë të këqij në aktivitetet e tyre dhe duke bërë shumë zhurmë dhe duke shqetësuar perënditë e moshuara gjere ata janë duke pushuar.

Pasi komplotuan dhe manipuluan Ea dhe Damkina (perënditë më të reja) ata arritën të vrisnin Apsun (një nga perënditë më të vjetra dhe gjithashtu një burrë i Tiamat).

Ea dhe Damkina fitojnë djalin e perëndisë Marduk, të cilit iu dha titulli, më i mençuri midis perëndive.

Tiamati ishte shumë e pakënaqur dhe e zemëruar për vdekjen e burrit të saj, kështu që ajo organizoi një luftë të hapur kundër Eas dhe Damkinas.

Pastaj, kur Tiamat ishte pothuajse gati për një sulm të gjerë, dikush i tha Eanit dhe Damkinis qëllimet e saj.

Nga ana tjetër, këta u përpoqën ta proklamojnë Mardukun si hyjninë supreme të të gjithë panteonit.


Për ta arritur këtë, ata thirrën së bashku të gjitha hyjnitë ekzistuese në të gjithë universin.

Për kete mbledhja ishte në krye të Ansharit i cili kishte një festë të madhe.

Kur u mblodhën të gjithë perënditë, raporti thoshte se vera e ëmbël i largonte shqetësimet e tyre
dhe trupat e tyre ishin fryrë ndërsa pinin pije të forta.


Kur festa mbaroi dhe të gjithë të ftuarit u ngazëllyen, perëndia Marduk demonstroi fuqinë dhe forcen e tij universale, në mënyrë që ata menjëherë ta shpallën hyjninë suprem.

Ata e vendosën në fronin e përgatitur, e veshën me rroba mbretërore me shenja mbretërore dhe i vunë në dorë një skeptër.
Pas këtij akti, të armatosur me një hark dhe shigjetë, një topuz dhe një rrjetë,Marduki filloi të përgatitej për një grindje vendimtare me Tiamat dhe përkrahësit e saj.

Në momentin vendimtar të gjithë betejës, Tiamat pranoi sfidën e Mardukit në duel.

Kur ajo hapi gojën për të dërguar një erë shkatërruese, Marduki gjuajti një shigjetë që goditi gojën e saj të hapur dhe kështu Tiamati humbi jetën.

Paniku kapi përkrahësit e saj dhe ata filluan të iknin.

Sidoqoftë, Marduki i kapi në të gjithë rrjetën dhe i shndërroi në skllevër.

Ai më pas mori topuzin e tij dhe e ndau trupin e Tiamatit në dysh.

Një gjysma e trupit të saj u krijua qielli dhe nga pjesa tjetra toka.
- 23 -24

Duke shpuar sytë e saj, Marduk bëri burime për lumenjtë Tigër dhe Eufrat dhe pas kësaj stinët, diellin dhe hënen.

Së fundi, ai formon njerëzimin nga gjaku i djali i Tiamatit dhe bashkëshortja Kingu, në mënyrë që ata të shërbejnë perendive.

Për ta realizuar këtë, ai u sistemua me Eo për të vrarë Kinguan, burrin e dytë të Tiamaties dhe gjithashtu udhëheqësi i perëndive rebele dhe nga gjaku të tij për ta bërë njeriun.
Kështu njeriu u krijua me rolin për të marrë përsipër punën e perëndive të mposhtura dhe për të ushqyer masat e panumërta të hyjnive babilonase.