Zhvillimet biblike në Dritën e Arkeologjisë PAUL Z. GREGOR

[fegi II]

Patriarkët dhe zakonet e Lindjes së Mesme
Leximi i librit të Zanafillës, veçanërisht ngjarjet që lidhen me patriarkët,
mësojmë për zakonet e çuditshme që ishin të zakonshme në atë kohë.
Abrahami mori një premtim kur ishte 75 vjeç i vjeter se një ditë do të kishte pasardhës.
Kanë kaluar dhjetë vjet dhe duket se nuk ka asgjë nga premtimi.

Abrahami kishte tre mundësi para tij; të birësojë një nga shërbëtorët e tij më besnikë dhe ta birësojë në mënyrë që të jetë trashëgimtare, të marrë një grua tjetër pranë Sarës, ose të marrë një nga shërbyeset e gruas së tij Sarës, dhe që ajo mund ta lindë atë një djalë që të ushqehet në shtëpinë e tij dhe të jetë djali i tij dhe trashëgimtari.
Të tre këto mundësi ishin të ligjshme në kohën e tij dhe ai kishte çdo të drejtë ligjore për cilindo prej tyre.
Midis dy luftërave botërore, arkeologët gërmuan disa Lokalitete arkeologjike në Mesopotami.
Njëri prej tyre ishte një telli antik i quajtur Yorgan Tepe.
Tre arkeologë të kohës kanë gërmuar ne kete lokalitet, E. Chiera, R.H. Pfeiffer dhe R.F.S. Starr midis viteve1925 dhe 1931.
Për habinë e tyre, ata gjetën një bibliotekë ose arkiv me mbi 4,000 pllaka balte që datojnë nga rreth vitev 1500 pes.
Përmes regjistrimeve në këto pllaka, ata mësuan se ishte qyteti antik i Nuza.
Përveç regjistrimeve të tjera që flasin për biznes, si dhe për shitje dhe blerje dhe kontrata të ndryshme të tjera të kohës, në pllakat nga ky qytet u gjetën ligje ose rregulla për disa zakone që përmenden vetëm në Bibël.
Ndër të tjera, më të rëndësishmet janë tre ligje; ligji i birësimit në rast se çifti i martuar nuk mund të ketë fëmijë, ligji i martesës dhe marrëdhëniet martesore, ligji i së drejtës së të parëlindurit dhe ligji i trashëgimisë.
- 53 -54
Ligji i birësimit Më poshtë u shkrua në njërën nga shumë pllakat balte: Një tabletë e Naswi, bir i Arshenna, për birësimin e Wullua birit të Puhishennit.
Për sa kohë që Nashwi është gjallë, Wullu do t'i japë ushqim dhe rroba.
Kur Nashwi vdes, Wullui do të bëhet pasardhësi i tij.
Nëse ndërkohë Nashwi merr një djalë, ai do të ndajë trashëgiminë me Wulluin, por vetëm djali i Nashwit do të trashëgojë perënditë e Nashwiut.
Nëse Nashwi nuk ka djalë, Wullu do të trashëgojë perënditë e Nashwi-së.
Nashwij ia dha vajzën e tij Nuhuyan per grua Wullut.
Dhe nëse Wullu merr një grua tjetër, ai do të humbasë tërë tokën dhe shtëpitë.
Kur Abrahami humbi durimin duke pritur përmbushjen e premtimit
ai kundërshtoi Zotin se shërbëtori i tij do të duhej të ishte pasardhësi i tij (Zan. 15: 2).
Sipas tonit me të cilin Abrahami kundërshtoi Zotin është e qartë se kjo zgjidhje nuk është sipas dëshirës së tij.
Kjo nuk kishte të bënte vetëm me lënien e një trashëgimie ndaj një shërbëtori të zakonshëm, por ai shërbëtor kishte të drejta të tjera, siç ishte mbajtja e emrit të Abrahamit, që do të nënkuptonte se ai ishte trashëgimtari ligjor dhe se përmes tij Zoti do të përmbushte premtimin e gjeneratave të panumërta të ardhshme për të qenë pasardhësit e tij. dhe jo e Abrahamit.
Më vonë, kur Jakobi duhej të ikte nga Esau, vëllai i tij për mashtrim, ai u gjend në Mesopotami bashkë me xhaxhain e tij, Labanin.
Sipas raportit Biblike në atë kohë, Rakela, një nga vajzat e tij, po e merrte kopenë e babait të saj, Labanit.
Meqenëse ishte një punë që kryesisht djemtë duhej të bënin, ka të ngjarë që Laban të mos kishte djem në atë kohë.
Pas katërmbëdhjetë vitesh shërbimi, të cilat ai shërbeu për dy vajzat e Labanit, Jakobi u pajtua me Labanin që tani do t'i shërbente atij për një rrogë.
Kur Labani dëgjoi që Jakobi do të merrte tërë delet dhe dhite
me lara dhe të zeza,ai i ndau të gjitha dhitë dhe desh që ishin të zeza ose me lara, në mënyrë që të mos çiftëzohen me dele dhe dhi dhe kështu shumëfishoi kopenë e Jakobit.
Ai u dha të gjitha deshve dhe dhive bijve të tij për të mbajtur në kullotë (Zanafilla 30:35).
Përveç që është një i afërm i ngushtë, Jakobi duket se është konsideruar si ai që u birësua në familjen e Labanit,sepse kur Jakobi erdhi në shtëpinë e tij, Labano nuk kishte djem.
Me ligj të asaj kohe e gjithë prona që zotëronte Labani i takonte Jakobit.
Meqenëse Labani më vonë pati djem, ligji parashikoi, siç shihet nga pllaka balte, se Jakobi kishte të njëjtën të drejtë trashëgimie si bijtë e Labanit, të cilin Labani fatkeqësisht nuk e respektoi.

[fegi II]

Ligji në lidhje bashkëshortore

Mbi njëra-tjetrën pllak lexon si më poshtë: Kelimnina iu dha për gruan e Shenniminit.
Nëse Kelimnina lind fëmijë, Shennima nuk do të marrë gra të tjera,
por nëse Kelimnina nuk mund të lindë fëmijë, atëherë Shennima do të marrë një grua shërbyese dhe Kelimnina nuk guxon t'i largojë fëmijët e tyre.
Duket se Abrahami kishte çdo të drejtë sipas ligjit të kohës të merrte një grua tjetër, sepse Sara nuk mund të lindte fëmijë.
Në këtë rast, duket se vetë Sara ishte në dijeni të ligjit ekzistues dhe mundësive përmes të cilave mund të sigurohen fëmijët.
megjithëse ky veprim i Abrahamit është i justifikuar në sytë e njerëzve të asaj kohe, nuk do të thotë që Abrahami bëri mirë kur iu bind Sarës dhe mori Hagarin që më vonë e lindi Ismaelin (Zan. 16).
Kanë kaluar dhjetë vjet që kur ai mori një premtim nga Zoti se ai do të bëhej babai i një shumice te popujve.
Me kalimin e kohës, iu duk Abrahamit se diçka duhej bërë nga ana e tij që ai premtim të përmbushej.
Përveç faktit që Abrahami kishte gabuar, është e qartë se edhe ai ishte vetëm një njeri me ulje-ngritjet e tij,me sukseset e tij si dhe dështimet e tij dhe me siguri ky ishte vetëm një nga momentet e tij të dobëta.
Kur Sara më vonë mbeti shtatzënë dhe Isaku lindi, sipas ligjeve të kohës, Abrahami nuk kishte të drejtë të dëbonte Ismaelin nga shtëpia e tij, por ai duhet të kishte të drejtën e trashëgimisë.

Ligji të drejtat e parëlindurve
Të jesh i parëlinduri në epokën e patriarkut duket se do të thoshte të kesh të perparsi te madhe.
Kur Isaku ndjeu se kishte ardhur koha për të bekuar të parëlindurin e tij (Esaun),Jakobit djalit të tij të ri iu dha me mashtrim këtë bekim (Zan. 27).
Përveç bekimit që u dha vetëm për të parëlindurit, Jakobi mori edhe pjesën më të madhe të trashëgimisë së pasurisë së babait të tij.
Megjithatë, edhe në moshën e tij të hershme, Jakobi arriti të nxjerrë të drejtën e epërsisë vetëm për një vakt të përgatitur nga Esauti.
Në njërën nga pllakat e gjetura në Nuza, shkruhej në vijim: ... Tupkitilla do t'ia japë (pjesën e tij) Kurpazahit si një trashëgimi.
Dhe Kurpazahi do t'i japë tre dele Tupkitillas në këmbim parëbirninë (
e drejtë e dhënë pas lindjeje)të tij ... Ngjashëm me këtë raport, Esau shiti parëbirninë e tij për një më të vogël vlera sa tre dele.
- 55 -56
Shkrimtari biblik kështu tregoi se Esau nuk kujdesej për përparësinë e tij dhe për këtë arsye nuk e meritonte atë (Zan. 25: 29-34).

Terafimi (perënditë e shtëpisë)
Kur Jakobit iu desh të ikte nga Labani, sepse situata midis tyre u bë e padurueshme, Rakela, bija e Labanit dhe gjithashtu gruaja e Jakobit morën me vete të adhuruara,e perëndive të babait të saj.
Labano u nis për të ndjekur Jakobin dhe kur arriti tek ai, kerkoi kthimin e perëndive prapa.
Cila është arsyeja e Racheles duhej të merrte këta perëndi?
A i mori me vete sepse donte të vazhdonte t'u shërbente perëndive të babait të saj, mbase i merrte si suvenire, apo ishte arsyeja për diçka krejtësisht të ndryshme? ... vetëm djali i Nashwinit do të trashëgojë perënditë e Nashwinit.
Por nëse Nashwini nuk ka djalë, Wullu (djali i birësuar) do të trashëgojë perënditë e Nashwiut.
Sipas raportit të sipërpërmendur nga pllakat e argjilës, perënditë që i përkisnin një familje jo vetëm që shërbenin për qëllime ceremoniale, por gjithashtu shërbenin diçka krejtësisht të ndryshme.
Ai që ishte trashëgimtari ligjor dhe që ia kaloi emrin brezave të ardhshëm, e mori atë në vete pronë dhe perënditë që shërbyen si provë se ai ishte trashëgimtari legal.
Kur Rakela pa se sa herë babai i saj Labani kishte mashtruar Jakobin dhe kishte ndryshuar rrogën e tij, dhe tregimi biblik thotë se Labani kishte gjithçka që kishte falë Jakobit (Zanafilla 30: 29,30), ajo me të drejtë e konsideronte Jakobin si të ligjshëm. trashëgimtare për gjithçka që zotëron Labani.
Kjo është arsyeja pse ajo zgjodhi perënditë e babait të saj si një garanci ose provë se trashëgimia i përkiste Jakobit dhe jo bijve të Labanit, dhe jo sepse ajo donte t'i shërbente perëndive të babait të saj.
Përveç pllakave në qytetin antik Nuza, shumë pllaka janë gjetur në qytete të tjera të Mesopotamisë që mbajnë të dhëna që ndriçojnë disa ngjarje nga kohërat patriarkale.
Një nga këto qytete është qyteti i Mari i cili u gërmua midis vitev 1933 dhe 1938 dhe u gërmua nga një ekip i udhëhequr nga A. Parroti.
Gjatë gërmimeve, u zbuluan më shumë se 20,000 pllaka argjile (1850-1750 para Krishtit), të shkruara në kuneiform , dhe shumë prej tyre janë në të vërtetë një korrespodencë midis Zimri-Limit, mbretit të Marit, dhe Hammurabi, mbretit të Babilonisë.
Midis pllakave të shumta u gjetën emrat të cilën ata mbanin patriarkët individualë si dhe emrat e disa qyteteve nga ajo kohë.

[fegi II]

Më të njohurit janë Turahi (Terah), Nahur (Nahor), Sarugi (Serug), Laban, Mar (ben) -Yamin (Benjamin).
Qyteti tjetër ku u gjetën pllakat në të cilën ishte shkruar një tekst që mund të ndriçonte epokën patriarkale ishte Alalakhi.
Ai është një qytet Sirian i ndërtuar në lumin Orontes dhe gërmuar nga L. Woolley midis vitev 1937 dhe 1939.
Teksti nga disa flitei për rregullat e martesës, ku thuhet se burri ka të drejtë të marrë një grua të dytë, nëse i pari nuk lind fëmijë gjatë shtatë viteve të para të martesës.
Atëherë ai ka të drejtë të marrë një grua të tretë në rast se dy të parat nuk mund të kenë fëmijë.
Përveç këtyre raporteve, ekziston një tabletë e gjetur në Chagar-Bazar me emrin Ya'qub-il (Jakob) të përmendur, ndërsa një tabletë nga Dilbat përmend Aba rama (Abraham).
Pastaj u gjetën emrat e Aburahan (Abraham) dhe Zabilan (Zebulun) në disa tekste që gjenden në Egjipt.
Sipas kronologjisë biblike, Abrahami jetoi në shekujt 22 dhe 21 pes, ndërsa djali i tij Isaku dhe nipi Jakob jetuan pak më vonë.
Shumë teologë dhe madje edhe arkeologë janë të gatshëm të pretendojnë se Abrahami jetoi në shekullin XVIII ose XVII para Krishtit
sepse raportet nga pllakat e përmendura më lart vijnë nga ajo kohë, pa iu referuar kronologjinë biblike.
Eshtë e vërtetë që regjistrimet e këtyre zakoneve vijnë nga shekujt 18 dhe më vonë, por është gjithashtu e vërtetë që ato (zakonet) mund të kenë ekzistuar shumë më herët.
Pothuajse se është e pamundur të pranohet pretendimi se të gjitha këto zakone u shkruajtën sapo filluan të ekzistojnë.
Emundshëm është se ato ekzistuan për shumë vite, por nuk u regjistruan deri në shekujt 18 dhe më vonë.
Prandaj, nuk ka nevojë ta vendosni kohën e Abrahamit në periudha të tjera ose të mëvonshme nga sa sugjeron Bibla.

Bibliografi

• Aharoni, Yohanan The Land of Gerar. Israel Exploration Journal 6 (1956): 26- 32. Albright, W.F. The Archaeology of Palestine and the Bible. New York: Re-vill, 1932. Bibby, Geoffrey. Looking for Dilmun. New York: Knopf, 1969.
• Bulliet, R.W. The Camel and the Wheel. Cambridge: Harvard University Press, 1975. Dever, W.G., i W.M.Clark. The Patriarchal Tradition u Israelite and Judaean History, ur. J.H.Hayes i J.M.Miller, 70-148. Philadelphia: Trinity Press,
— 57 —58
1990
• Free, J.P. Abraham's Camels. Journal Of Near Eastern Studies 3 (1944): 187- 193.
• Gordon, Cyrus. Abraham and the Merchants of Ura. Journal of Near Eastern Studies 17 (1958): 28-30.
• Biblical Customs and the Nuzu Tablets. Biblical Archaeologist 3 (1940): 1-12. Greenberg, Moshe. Another Look at Rachel's Theft of the Teraphim. Journal of Biblical Literature 81 (1962): 239-248.
• Kempinski, Aharon. Jacob in History. Biblical Archaeology Review 14 (1988): 42-47. Kitchen, Kenneth A. Ancient Orient and Old Testament. Chicago: Inter-varsity Press, 1966.
• Lambert, W.G. The Domesticated Camel in the Second Millennium--Evidence from Alalakh and Ugarit. Bulletin of the American Schools of Oriental Re-search 160 (1960): 43.
• Larue, Gerald A. American Expedition to Hebron. Journal of Bible and Religion 33 (1965): 337-339.
• Lloyd, Seton. Ruined Cities of Iraq. New York: Oxford University Press, 1945.
• McCarter, P.K. The Patriarchal Age u Ancient Israel, ur H. Shanks, 1-30. Was-hington: Biblical Archaeological Society, 1988.
• Millard, A.R., i D.J. Wiseman. Essays on the Patriarchal Narratives. Winona Lake: Eisenbrauns, 1980.
• Porada, E. Cylinder Seal with a Camel in the Walters Art Gallery. Journal of the Walters Art Gallery 36 (1977): 1-6.
• Rast, Walter E., i R. Thomas Schaub. Preliminary Report of the 1979 Expedition To the Dead Sea Plain, Jordan. Bulletin of the American Schools of Oriental Research 240 (1980): 21-61. Ripinsky, Michael. The Camel in the Archaeo-logy of North Africa and Nile Valley. Popular Archaeology 3 (1974): 6-7.
• Camel Ancestry and Domestication in Egypt and the Sahara. Archaeology 36 (1983): 21-27.
• Shea, William. Numeirah. Archaeology and Biblical Research 1 (1988): 12-23. Thompson, J.A. The Bible and Archaeology. Grand Rapids: Eerdmans, 1982.
• Wood, Bryant. Have Sodom and Gomorrah Been Found?. Bible and Spade 3 (1974): 65-89.
• Sodom and Gomorrah Update. Bible and Spade 12 (1983): 22-33.
• Zarins, J. The Camel in Ancient Arabia: A Further Note. Antiquity 52 (1978): 44-46.

[fegi II]

JOZEFI (JUSUFI) NE EGJIPT
Armiqësia midis Jozefit dhe vëllezërit e tij rritej çdo ditë e me shume.
Intoleranca u shkaktua kryesisht nga raportet e Jozefit për sjelljen jo të mirë të vëllezërve të tij, dhe në të njëjtën kohë nga sjellja e papërshtatshme e babait të tij Jakobit, i cili dukshëm i kushtonte më shumë vëmendje atij dhe Beniaminit sesa ndaj ndonjërit prej djemve të tjerë.
Vaji(nafta) iu shtua zjarrit kur Jozefi ishte i panevojshëm dhe mburrës
ai i tregoi ëndrrat e tij të çuditshme interpretimi i të cilave ishte aq i qartë sa që edhe babai i tij Jakobi iu desh të qortonte (Zan. 36:10).
Pas këtij incidenti, vëllezërit thjesht prisnin mundësinë për të hequr qafe Jozefin.
Urrejtja u rrit deri në atë pikë sa që edhe plani i vrasjes ishte plotësisht i përgatitur.
Në një moment, u krijua një mundësi e jashtëzakonshme kur plani i likuidimit të Jozefit mund të realizohej.
Ndërsa vëllezërit po bënin punën e tyre të përditshme rreth deleve dhe dhive që babait të tyre i kishin besuar kujdesit të tyre, papritmas u shfaq Jozefi, të gjithë krenarë me veshjen shumëngjyrëshe që babai i tij me sa duket i kishte dhuruar si dhuratë.
Megjithëse Rubeni, vëllai i madh, përgatiti një plan sekret për ta liruar Jozefin dhe për ta kthyer atë te babai i tij, Jozefi përfundoi si skllav në një treg popullor skllevërish në Egjiptin e largët.
Atëherë Jozefi ishte vetëm shtatëmbëdhjetë vjeç (Zan. 37: 2).
Sipas tregimit biblik, Jozefi u ble nga Potifari, një nga shërbëtorët më të shquar të Faraonit.
Ai ia besoi Jozefit tërë pasurinë e tij për shkak të ndershmërisë dhe besnikërisë së tij.
Pas ca kohësh, morali dhe besnikëria e Jozefit u provuan kur gruaja e Potifarit i hodhi një sy Jozefit dhe u përpoq ta tërhiqte atë në rrjetën e nënçmimit të saj moral dhe mosbesimit ndaj burrit të saj.
Pa një alibi, Jozefi u dënua dhe u hodh në burg për një veprim që nuk e bëri.
Ndërsa kur ai qëndronte në burg, ai i kryente detyrat e tij të përditshme me ndershmëri dhe korrekte, kështu që ai shpejt u emërua mbikëqyrës i burgut, duke u kujdesur për të gjithë të burgosurit.
Pas ca kohësh, bukëpjekësi dhe kupëmbajtësit e Faraonit u gjendën në burg me akuzën e pjesëmarrjes në një komplot kundër Faraonit.
- 59 -60
Kur kishin ëndrra të çuditshme, Jozefi i interpretoi me sukses ato.
Në të vërtetë, gjithçka ndodhi pikërisht ashtu siç kishte profetizuar Jozefi, mbartësi i kupës u kthye në shërbimin e tij të mëparshëm, sepse u vërtetua se ai ishte i pafajshëm dhe bukëpjekësi përfundoi në varje.
Para se të kthehej kupmbajtsi në gjykatë, Jozefi i kërkoi që t'ia paraqiste çështjen e tij Faraonit vetë, sepse ai ishte dënuar padrejtësisht për atë që nuk e kishte bërë kurrë.
Për fat të keq, me plot lumturi që ai u lirua, kupëmbajtësi harroi plotësisht Jozefin dhe premtimin për të mbështetur lirimin e tij.
Kaluan edhe dy vjet të gjata që kur u kupmbajtsi u leshua nga burgu.
Në atë kohë, Faraoni kishte ëndrra të çuditshme që askush nuk mund t'i interpretonte.
Vetëm atëherë kupëmbajtësi e kujtoi Jozefin dhe i tha Faraonit që vetëm Jozefi mund t'i tregonte atij kuptimin e ëndrrave të tij.
Jozefi u soll shpejt para Faraonit dhe ëndrrat u interpretuan.
Si shpërblim, Jozefit iu besua një detyrë e re të kujdeset për furnizimet ushqimore që duhet të mblidheshin gjatë shtatë viteve të bollakut, në mënyrë që të mjaftonte kur të vijnë shtatë vitet e thatësirës dhe urisë.
Në kohën e dorëzimit dhe hyrjes në shërbimin e Faraonit, Jozefi ishte tridhjetë vjeç (Zanafilla 41:46).
GrurI ishte ruajtur në hambare të mëdha gjatë shtatë viteve të krizes.
Pas kësaj periudhe të bollëkut erdhi thatësira, dhe bashkë me të uria.
Thatësira preku jo vetëm Egjiptin, por tërë Palestinën.

Menjëherë pas fillimit të urisë, fjala u përhap në të gjithë Palestinën që kishte furnizime të mëdha ushqimi në Egjipt, kështu që Jakobi dërgoi dhjetë bijtë e tij në Egjipt për të blerë grurë.
Sigurisht, ata as nuk ëndërronin ta gjenin vëllanë e tyre Jozefin atje, kështu që ata nuk e njohën kur i sollën para tij.
Sidoqoftë, Jozefi menjëherë njohu vëllezërit e tij dhe vendosi t'i provojë ata përmes provimit për të zbuluar nëse ata kishin ndryshuar ose jon mbetur te njëjtë.
Ai pyeti në detaje për shëndetin dhe gjendjen e babait të tij dhe vëllait të vogël Benjamin që nuk ishte me ta.
Atëherë ai kërkoje, kur të vijnë për herë të dytë për grurë,ata duhet ta sjellin Benjaminin me vete si dëshmi se nuk janë spiunë.
Sidoqoftë, pas shumë negociatave, vëllezërit arritën ta bindnin Jakobin e vjetër se Beniamin duhet të shkonte me ta për ushqim.
Në oborrin e Faraonit ata u pritën mirë dhe u argëtuan.

Ata ngarkuan grurin dhe u nisën për në Palestinë, të lumtur që gjithçka mbaroi mirë dhe duke mos kuptuar sesi Jozefi kishte urdhëruar të fuste një kupë argjendi në thesin e Beniaminit.

[fegi II]

Nuk kaloi shumë kohë pasi ata u ndaluan nga një ndjekje egjiptiane me dyshimin se vidhnin një filxhan argjendi ndërsa po hanin darkë në oborr.
Të habitur, duke ditur që ishin të pafajshëm përpara kësaj akuze, vëllezërit sugjeruan që ai me gotë të dorëzohej si skllav.
Kur u kontrolluan çantat, ushtarët gjetën një gotë në çantën e Benjaminit.

Në dëshpërim, të gjithë njëmbëdhjetë vëllezërit i mblodhen rrobat e tyre dhe hipën gomarët e tyre dhe u drejtua përsëri drejt qytetit.
Duke ardhur para Jozefit me frikë të madhe, Juda tregoi tërë historinë e babait të tij dhe të gjitha ngjarjet në lidhje me të dhe Beniaminin.
Në fund të fjalës së tij, ai i sugjeroi Jozefit që të mbetet në skllavëri në vend të Beniaminit sepse babai i tyre i vjetër me siguri do të kishte vdekur nga pikëllimi nëse Benjamini nuk do të ishte kthyer me të tjerët.
Kur Jozefi pa këtë ndryshim te vëllezërit e tij, ai u kërkoi të gjitha spalestrën të tij që ta linin të ishte vetëm me vëllezërit e tij, dhe më pas ai ua zbuloi atyre.
Ai u kërkoi atyre që të mos grinden dhe të mos fajësojnë askënd që e shiten në Egjipt, sepse, shpjegoi ai, ishte parashikimi i Zotit të shpëtonte shumë jetë, përfshirë jetën e familjeve të tyre.
Ai i dërgoi përsëri te babai i tij dhe i tha të vinte në Egjipt për të shpëtuar nga uria që do të zgjaste për pesë vjet të tjerë (Zanafilla 45: 6).
Pas një kohe të shkurtër, Jakobi ishte përsëri me Jozefin dhe kur arriti para Faraonit, ai ishte 130 vjeç (Zan. 47: 9).

Meqenëse djemtë e Jakobit ishin barinj, Jozefi i vendosi në rajonin e Goshenit, ku kishte mjaft kullota për bagëtinë e tyre, dhe në të njëjtën kohë ata ishin pranë tij, në mënyrë që të mund të ishte në kontakt të vazhdueshëm me ta.
Kur Egjiptasit kishin përdorur të gjitha furnizimet nga hambarët e tyre, ata erdhën për të kërkuar ushqim nga vetë Faraoni dhe ai i dërgoi te Jozefi.
Në fillim, Jozefi shiti grurë për para, dhe kur u mbarua me para, mori argjend dhe ar, pastaj bagëti dhe më në fund mori tërë vendin e tyre për ushqim, i cili ishte akoma atje, por vetëm në hambarët e Faraonit.
Kështu, në fund të fundit, e gjithë vendi i përkiste Faraonit, përveç tokës së priftërinjve egjiptianë (Zan. 47: 20-22).
Në fund të fundit, toka iu dha Egjiptasve për kultivim, me kushtin që një e pesta e të gjithë korrave t’i jepet Faraonit si taksë (Zan. 47:24).
Jakobi jetoi 17 vjet në Egjipt dhe pastaj vdiq kur ishte 147 vjeç.
Para se të vdiste, ai u kërkoi djemve të tij ta varrosnin në Palestinë, në të njëjtën shpellë ku ishin varrosur Abrahami, Sarah, Isaaci, Rebekah dhe Lea.
62
Kur mbaroi koha e zisë dhe e vajtimit dhe trupi i Jakobit u vajos me erëza, Jozefi iu lut lejes së Faraonit që të shkonte me vëllezërit e tij në Palestinë dhe të varroste babanë e tij atje.
Meqenëse shumë qytetarë të shquar të Egjiptit shkuan me ta, Faraoni urdhëroi që ata të shoqëroheshin nga ushtarë të armatosur, për shkak të rrezikut të sulmeve nga bandat dhe grabitësve (Zan. 50: 7-9).

[fegi II]

Në kërkim të Jozefit
Për të qenë afër babait të tij dhe madje edhe vëllezërve të tij, Josifi i vendosi në rajonin e Goshenit, i cili ishte vendosur në afërsi të pallatit mbretëror, i cili ishte i vendosur në deltën e lumit Nil pranë brigjeve të Detit Mesdhe.
Para se të filloni kërkimet për ndonjë regjistrim midis hieroglifëve egjiptianë rreth këtyre ngjarjeve, është e nevojshme të përcaktoni kohën në të cilën ato ndodhën dhe në të njëjtën kohë të gjeni një dinasti të favorshme të faraonëve, në kohën e të cilave Jozefi jetonte në Egjipt.
Vështirësitë lindin kur dihet që dinastitë e ndryshme sundonin ose kishin kapitalin e tyre në vende të ndryshme.
Disa dinasti themeluan kryeqytetet e tyre pikërisht në deltën e Nilit, ndërsa të tjerët preferuan të jetonin dhe të sundonin nga Egjipti qendror.
Arsyeja për krijimin e kryeqyteteve në atë pjesë të Egjiptit është shumë e logjikshme.
Arsyeja më e madhe ishte se nga atje ishte më lehtë të sundonte tërë Egjipti.
Duhet të kihet parasysh gjithashtu se Egjipti ishte i ndarë në dy pjesë ose rajone, të njohura si Egjipti i Epërm dhe i Poshtëm.
Intoleranca ishte e zakonshme midis dy krahinave dhe, për t'i bashkuar ato, faraonët kishin një kurorë të dyfishtë që përfaqësonte të dy shtetet.
Në të njëjtën kohë, Egjipti i Epërm dhe i Poshtëm ishin më unike kur kryeqyteti ishte në atë pjesë (qendrore) sepse menduan se të dy përfaqësoheshin më mirë.
Meqenëse Jozefi jetonte pranë oborrit të Faraonit, është e arsyeshme të supozohet se në atë kohë kryeqyteti ishte në Egjiptin e Poshtëm (deltën e Nilit), afër rajonit të Goshenit.
Prandaj është e nevojshme të shikojmë kandidatët vetëm në ato dinasti që kishin qendrën e tyre në atë pjesë të Egjiptit.
Deri më tani, vetëm tre dinasti dihet se kanë sunduar nga zona: dinastia e 12-të (shekujt 20-19-të p.e.s.), dinastia Hicksi (shekujt 17-16 para Krishtit) dhe dinastia e 19-të ose dinastia Ramses. shek. para Krishtit).
Ne përjashtojmë menjëherë dinastinë e Ramsesit sepse koha në të cilën ajo ekziston vjen shumë vonë për ngjarje që lidhen me Jozefin dhe vëllezërit e tij.
- 62-63
-Pavarësisht nga kronologjia biblike, shumica e studiuesve dhe historianëve pranojnë idenë që Hicksi janë kandidatët më të mirë për këto ngjarje (Unger 1954: 134; Keller 1956: 100, 101; Orlinski 1972: 50, 51; Coats 1992: 980).
Arsyeja që ata gjejnë për këtë zgjedhje është se Hyksos nuk janë me origjinë egjiptiane, por një grup i popujve semitikë, dhe është vetëm në kohën e tyre që një Semit si Josefi ishte në gjendje të arrinte një pozitë kaq të lartë.

Hyksos (domethënë sundimtarët egjiptianë me prejardhje të huaj) (Redford 1970a) ishin popuj me prejardhje Amorite, përdornin dialektin Semitik Perëndimor (Alt 1961; Redford 1986a), dhe erdhën në Egjipt nga Mesopotamia dhe u vendosën në luginën e Delta të Nilit.
Një historian egjiptian Premda Maneto, që jetoi në Egjipt gjatë shekullit të tretë para Krishtit, sugjeron që këta pushtues semitikë pushtuan me forcë Egjiptin e Poshtëm dhe shuan çdo kryengritje me gjake (Wadell 1940: 78-81; Keller 1956: 99), shumica e studiuesve dhe historianët sot besojnë se Hyksos erdhi gradualisht gjatë disa shekujve para se të merrte pushtetin në Egjiptin e Poshtëm (Bunson 1990: 119, 120).
63-64
-Drawing of the famous depiction of the Aamu group
-Aamu/Asians
-JosEFI i HYksi

[fegi II]

Qysh në shekullin e njëzetë para erës sonë, kur sundoi dinastia e 12-të, e cila u themelua nga Amenemhet I (1991-1962 p.e.s), popujt amoritë filluan të vendosen në Egjipt.
Për të ndaluar pushtimin e emigrantëve të padëshiruar, Amenemhet urdhëroi ndërtimin e kullave dhe fortifikimeve në drejtim të shkretëtirës Sinai, në mënyrë që të mbronte territorin egjiptian nga pushtimi i këtyre mysafirëve të padëshiruar.
Kur kjo nuk ndihmoi as, ai ndërtoi gjithashtu një mur, i cili u emërua Muri i Princit, për të kontrolluar në një farë mënyre pushtimin e popujve semitikë ose aziatikë, siç i quanin Egjiptianët (Bunson 1990: 14).
Kur fuqia e dinastisë së fortë të 12-të u dobësua, diku në fillim të shekullit të 18-të p.e.s, në skenë doli një dinasti e dobët e 13-të, e cila vetëm u zëvendësua nga një 14-të edhe më i dobët.
Perandoria egjiptiane e gjeti veten në krizë dhe kjo mundësi u përdor nga të huajt me origjinë semitike për të vendosur sundimin e tyre në rrafshinat e Delta e Nilit.
Ata themeluan kryeqytetin e tyre në Avarisin antike, një lokalitet arkeologjik që tani quhet Tell ed-Daba, vetëm disa kilometra larg Faquses (Bi-etak 1975a; 1975b; 1979).
Ata më vonë pushtuan vetë Memfisin, por kurrë nuk arritën të vendosnin kontrollin e tyre mbi të gjithë Egjiptin, dhe fuqia e tyre ishte e kufizuar vetëm në Egjiptin e Poshtëm.
Kur arritën në pushtet, ata shkatërruan plotësisht kryeqytetin e vjetër në Saqqara dhe transferuan pjesën më të madhe të monumenteve me vlerë në Avaris (Weinstein 1975: 9, 10; Helck 1976).
Megjithëse ata nuk arritën të pushtojnë Egjiptin e Epërm, ndikimi i tyre u ndje në të gjithë Palestinën, ku u gjetën një numër (vula që mbajnë emrin e pronarit, kryesisht faraoni qeverisës) (Giveon 1965; 1974; 1981).
Në fillim të mbretërimit të tyre, Hyksos nuk u kujdes shumë për zakonet dhe ligjet egjiptiane, por u zbatuan zakonet e tyre të vjetra.
Në Avaris, ata ruajtën kultet e tyre Amore (Redford 1986b: 199-201), ndërtuan tempuj sipas metodave aziatike (Bietak 1979: 249-250), dhe ofruan flijime në mënyrën e tyre (Leclanti 1986: 245-246).
Sipas disa vula të gjetura, Hyksosë i shërbyen zotit të tyre Baal, i cili ishte barazuar me perëndinë egjiptiane Seth (Habachi 1974).
Për më tepër, ata sollën me vete qerre lufte, të cilat dëshmuan se ishin shumë efektive në sulme dhe pushtime të shpejta (Bunson 1990: 120).
Sundimtarët e fundit të dinastisë Hyksosë ishin më të nënshtruar ndaj kulturës egjiptiane sesa paraardhësit e tyre në masën që ata pranuan zakonet egjiptiane në sjellje, veshje dhe madje edhe në krehjen e flokëve dhe mjekrës.
Apepi II ishte një nga të fundit një faraon që shkoi aq larg sa të pranonte një kurorë të dyfishtë, tipike për faraonët që donin të bashkonin si Egjiptin e Epërm ashtu edhe atë të Poshtëm (Redford 1992a: 343).
- 64 -65
Shumica e teksteve monumentale vijnë nga koha e tij, dhe ato i referohen sakrificave (Kamal 1909: 61), teksteve mbi ndërtimin (Helck 1975: 56, nr. 79), dhe një traditë folklorike që e përshkruan atë si atë që ndërtoi tempullin perëndia Seth (Gardiner 1931: 85, 86; Goedicke 1986: 11-14).

[fegi II]

Megjithë fuqinë e fortë që Hyksosët kishte në dispozicion të tyre, ata megjithatë kurrë nuk arritën të pushtojnë Egjiptin e Epërm me kryeqytetin e tij në Thebë.
Në një farë mënyre, Egjipti i Epërm mbeti disi i pavarur dhe i lirë, kështu që faraonët nga kjo pjesë e Egjiptit formuan dinasti të dobëta.
Kur Egjipti i Poshtëm u sundua nga Apepi II në te Epërmin,u përpoq të ruajë fuqinë Seqnenre-Tao II .
Kishte një konflikt të ashpër midis këtyre dy sundimtarëve, kështu që Seqnenre-Tao II humbi jetën dhe u pasua nga djali i tij Kamose.
I trishtuar nga vdekja e babait të tij, ai mblodhi një ushtri dhe organizoi një sulm ndaj Egjiptit të Poshtëm.
Në një vërshim te parë, disa provinca dhe qytete më të mëdha ranë.
Jo shumë kohë, ata depërtuan gjatë gjithë rrugës për në Avaris, ku ai shkatërroi flotën tregtare, por nuk arriti të vendosja rrethimi rreth Avarise, sepse ai vdiq para kohe.
Ai u pasua nga vëllai i tij i vogël Ahmose, i cili shpejt pushtoi Avarisin, si dhe Memfisin, dhe kështu Hyksosët të urryer u detyruan të largoheshin nga Egjipti (Helck 1976; Goedicke 1986).
Ahmose gjithashtu u bë themeluesi i dinastisë së 18-të.
Së bashku me pasardhësit e tij, Ahmose shkoi në ekspeditat e pushtimit në Palestinë për të zgjeruar fuqinë dhe administratën e tij sa më shumë që të ishte e mundur dhe kështu të siguronte stabilitet dhe prosperitet në Egjipt.
Ndërsa përndjeknin Hyksosët, gjatë rrugës ata shkatërruan të gjithë monumentet dhe të gjitha mbishkrimet që mbanin emrat e tyre, kështu që sot monumentet e Hyksosët janë një gjë e rrallë.

Megjithatë, përkundër kësaj përpjekje sistematike, disa monumente dhe mbishkrime mbeten aq sa dihet sot se Hyksosët sunduan Egjiptin gjatë shekujve 17 dhe 16 para Krishtit.

Të afërmit e Jozefit
Shumica e studiuesve dhe historianëve e shohin bazën historike të ngjarjeve biblike që lidhen me qëndrimin e Jozefit në Egjipt në dinastinë Hyksosë për disa arsye.
Dihet se Hyksosët ishin me origjinë semite dhe besohej se Josefi mund të kishte arritur një pozicion kaq të madh pikërisht sepse faraonët e atyre dinastive ishin miqësorë për të gjithë ata që u përkisnin ose të afërmve të tyre grup etnik.

Sidoqoftë, një përfundim i tillë është historikisht i pasaktë sepse është treguar në historinë biblike se nuk është gjithmonë kështu.
Një shembull është Danieli dhe miqtë e tij që u morën në robëri nga babilonasit famëkeq.
Pavarësisht se ishin në skllavëri, ata kishin qenë në pozita me famë për disa vjet,duke arritur të shkojnë shumë më larg se shumë babilonas.
Një shembull tjetër mund të gjendet te Herodi i Madh, i cili ishte me kombësi Edomite dhe megjithatë ai arriti të vinte në pushtet dhe të sundonte Palestinën, e cila ishte territori më e madhe nga ajo që sundonte vetë Solomoni.

[fegi II]

Prandaj, është e mundur që Jozefi mund të ketë përparuar në kohën e një dinastie tjetër përveç kohës së Hyksos.
Atëherë u mendua se si izraelitët ranë në disfavor të faraonëve të rinj vetëm kur Hyksosët u rrëzuan sepse erdhi një faraon që nuk e njihte Jozefin (1 Gjonit 1: 8).
Dihet se Hyksosët u larguan në Palestinë pas rënies së dinastisë së tyre dhe që ata u persekutuan nga Egjiptasit.
Për shkak të këtij fakti, ia vlen të pyesni pse Judenjtë nuk iknin me ta, çfarë prisnin kur të gjithë ata që i përkisnin grupit etnik Hyksosët dhe që gëzonin privilegje të veçanta, ikën nga Egjipti në Palestinë?
Nëse Jozefi dhe vëllezërit e tij kishin qenë në Egjipt në kohën e Hyksosët ata me siguri do të kishin shfrytëzuar mundësinë për të shpëtuar nga Egjipti para se Ahmosi t'i shndërronte në skllevër.

Jozefi dhe qerret luftarake

Një tjetër arsye për lidhjen midis Hyksosët dhe qëndrimit të Jozefit në Egjipt është se thuhet se Faraoni e uli Jozefin në qerre (Zan. 41:43), dhe më vonë, kur Jakobi erdhi në Egjipt, Jozefi u ule në karrocën e tij dhe shkoi për ta takuar (Zan. 46:29).
Dihet, dhe provohet, se ishin Hyksosët që sollën qerre të luftës me vete dhe i përdorën me sukses.
Para tyre, Egjipti nuk dinte ose përdorte qerre në fushatat ushtarake (Schulman 1979: 105-153).
Pyetje është nëse ishte në lidhje me makinat e luftës apo thjesht karrocë.
Shprehja hebraike e përdorur këtu dhe e përkthyer si karroca është merkaba, e cila gjendet 44 herë në Testamentin e Vjetër (Even-Shoshen 1993: 712) në kontekste të ndryshme dhe, si e tillë, mbart kuptime të ndryshme.
Kjo fjalë hebraike vjen nga termi rekeb i gjetur 118 herë në Testamentin e Vjetër

[fegi II]

Shoshen 1993: 1076, 1077). Të dy termat kanë të njëjtin kuptim dhe janë përkthyer nga karoce.
Në Lexicon të tij, Fuersti shpjegoi se fjala merkaba duhet të konsiderohet si një mjet transporti i përdorur nga ai që duhej të festohej, ose ai që do të tregonte lavdinë e tij gjatë procesionit,parade.
Më tej, Fuersti argumenton se kur merkaba qëndron së bashku me (kab'od), atëherë i referohet qerreve të luftës (Fuerst 1867: 869).
Evertete eshte që përkthyesit biblik më shpesh e përkthenin termin merkaba si një qerre lufte, por gjithashtu mund të konsiderohet se i njëjti term mund t'i referohet një lloji tjetër të mjeteve të transportit.
Meqenëse është përmendur për herë të parë në Testamentin e Vjetër në lidhje me Jozefin, është e nevojshme të shikoni vendet e tjera dhe të shihni se si përdoret ky term në këto kontekste.
Termi rekeb ose merkabah ndonjëherë i referohet figurave të karrocave të ndryshme që ishin vendosur në tempull (1 Mbretërve 7:33; 1 Dn. 28:18; 2 Mbretërve 23:11).
Atëherë të dy termat përdoren në profeci dhe nganjëherë në një kuptim figurativ (Hag. 2:22; Nahum 3: 2; Mika 1:13).Të njëjtat terma vlejnë për makinën e paradës.
Një shembull tipik mund të gjendet nga koha e profetit Elisha (2 Mbretërve 5: 21,25).
Me atë rast, Naaman, një gjeneral Sirian, erdhi në tokën e Izraelit për të kërkuar ndihmë për sëmundjen e tij (lebër), në makinën e tij.
Ndoshta nuk ishte një procesion i pajisur me karrocë lufte, sepse kjo do të shkaktonte një incident ndërkombëtar dhe madje një rast lufte.
I dëshpëruar për sëmundjen e tij, është e sigurt që ai nuk mund të lejonte të vinte në karrocë që ishin të pajisura plotësisht për luftën, por ato ishin karroca të zakonshme që shërbenin si mjet transporti.
Një shembull tjetër mund të gjendet nga koha e Davidit (2 Sam. 15: 1).
Thuhet se Abshalomi, biri i Davidit, bleu një qerre për vete dhe i siguroi ata që do të vraponin para tij dhe karrocës.
Natyrisht që kjo është një karrocë paradë, jo një karrocë lufte.
Pastaj, para se Jakobi të vdiste në vendin e Egjiptit, ai u kërkoi djemve të tij ta varrosnin në Palestinë në një shpellë ku ishin varrosur paraardhësit e tij (Abraham, Sarah, Isaac, Rebekah, Leah).
Në kolonë që e përcjellni kufomën e Jakobit kishte edhe karrocë (Zan. 50: 9).
Natyrisht, këto janë edhe karroca që duhej të përdoren për të transportuar njerëz për shkak të udhëtimit të gjatë.

Për më tepër, ekziston një vend ku termi hebraisht rekeb përmendet dy herë (2 Dan. 35:24).
Kur filloi lufta midis izraelitëve dhe egjiptasve, mbreti Josia u plagos në karrocën e tij, atëherë shërbëtorët e tij e transferuan në një karrocë tjetër për ta çuar në Jeruzalem.