Zoti dhe atributet e Tij

[ArtanMasa]

Mësimi i njëmbëdhjetë
Pamundësia e krahasimit të atributeve hyjnore

Në përpjekjet tona për ta përshkruar Krijuesin dhe përfitimin e njohurisë në lidhje me atributet e Tij, teorikisht na nevojiten konceptet dhe shprehjet që janë matanë shtrirjes sonë. Termat që i përdorim, nuk janë të aftë të na ndihmojnë në arritjen e qëllimit tonë – përshkrimin e vërtetë të Zotit – sepse, të kuptuarit tonë të kufizuar nuk mund të na sigurojnë perceptimin e natyrës së atributeve të pakufishme të Zotit. Ai është shumë më i lartë prej të gjitha koncepteve të sajuara dhe të formuara nga ana e mendjes së njeriut.
Njeriu, i cili është i krijuar dhe i kufizuar nga çdo anë, nuk duhet pritur që të jetë në gjendje që të arrijë dhe të përshkruajë një qenie jomateriale sipas kuptimit të atributeve dhe karakteristikave materiale.
Ai është një realitet që është diçka krejt tjetër prej qenies natyrale dhe qenies së rastit, fuqia absolute dhe dituria e pakufishme e të cilit i kaplojnë të gjitha gjësendet, i Cili sipas fjalëve të Kuranit “nuk ka të ngjashëm me qeniet e fundme dhe të krijuara” (Shura, 11), dhe natyrisht që një realitet i tillë nuk mund të diskutohet në frymën e njëjtë sikur një temë e zakonshme.
Aliu (a.s.), Udhëheqësi i atyre që frikohen prej Zotit, ka thënë: “Cilido që e krahason dhe e asimilon Zotin me diçka ose ia referon esencës së Tij të shenjtë, në realitet nuk e ka marrë Atë në pikëpamje. Çfarëdo që njeriu e njeh për bazë të esencës së Tij, duhet patjetër të jetë i krijuar. Zoti është Krijuesi dhe Bërësi. Çfarëdo që është i varur nga të tjerët, përpos nga vetja, është i shkaktuar dhe i krijuar. Është vetëm Zoti Ai që është vetëm shkaku (dhe jo pasoja).
Ai e ndërmerr krijimin pa ndonjë mjet dhe instrument. Ai bën matjen pa kërkuar ndihmën e mendimit dhe të të menduarit. Ai është i lirë prej të gjitha nevojave dhe nuk nxjerr përfitim prej asnjë gjësendi. Koha dhe hapësira nuk e shoqërojnë Atë. Veglat dhe instrumentet nuk i ndihmojnë Atij. Ekzistenca e Tij i paraprin të gjitha kohërave dhe parapërjetësia u paraprin të gjitha fillimeve.
Ai nuk është i kufizuar prej asnjë kufizimi, sepse fenomenit i caktohen kufijtë e esencës përmes kufizimeve që janë specifike për vetë fenomenin dhe trupi është ai që ia shfaq ngjashmërinë. Esenca e Tij e shenjtë nuk i pranon konceptet e lëvizshmërisë dhe të palëvizshmërisë; si është e mundur që diçka që është e krijuar përbrenda fenomenit, të ekzistojë edhe në qenien e Tij?
Sikur të kishte lëvizje dhe qetësi në esencën e Tij, Ai do të ishte i ekspozuar ndryshimit; Ai do të ishte i ndarë dhe parapërjetësia e Tij do të ishte mohuar.
Ai është burimi i të gjitha fuqive, kështu që asnjë qenie nuk mund të ndikojë mbi Të. Dhe përfundimisht, Ai është Krijuesi, I Cili nuk ndërron ose zhduket dhe i Cili nuk është i fshehur asnjëherë prej njerëzve të diturisë dhe të mendjemprehtëve”(27)
Fakti se, atributet e Zotit janë tërësisht të ndara prej atributeve tona dhe se nuk mund të vërtetohen përmes krahasimit me atributet tona, qëndron aty se atributet e origjinës së qenies dallohen prej atributeve të të gjitha qenieve.
Për shembull, ne kemi aftësi për të kryer detyra të caktuara, por kjo nuk është e njëjtë sikur fuqia e Zotit; në rastin tonë, atributi është diçka tjetër, ndërsa ekzistenca që e përshkruan është diçka tjetër. Kur e lavdërojmë njohurinë tonë, ne nuk jemi një dhe identik me njohurinë tonë. Gjatë moshës së mitur nuk ka pasur gjurmë të mësimit apo të njohurisë në qeniet tona, por gradualisht kemi siguruar sasi të njohurisë përmes mësimit dhe studimit. Njohuria dhe fuqia formojnë dy kënde të veçanta të qenies sonë, ato as nuk janë identike me esencën tonë, as nuk janë të bashkuara njëra me tjetrën në qenien tonë. Atributet tona janë trajta jonë e jashtme ndërsa esenca është një substancë; të dytë janë të pavarur njëri prej tjetrit.
Por, rasti i atributeve hyjnore ndryshon në mënyrë fundamentale. Kur të themi se Zoti është i gjithëdijshëm dhe i gjithëfuqishëm, me këtë nënkuptojmë se Ai është burimi i diturisë dhe fuqisë; atributi nuk është asgjë tjetër, përpos entitetit që e përshkruan edhe pse në koncept dallohet tërësisht. Në realitet, atributet e Tija janë identike me esencën e Tij; sepse esenca e Tij nuk përmban ndonjë substancë sipas të cilit mund të mbështetet trajta e jashtme. Ai është qenie absolute, që identifikohet me diturinë, fuqinë, jetën, qëndrueshmërinë dhe perceptimin; Ai nuk është subjekt i kufizimit mendor ose të jashtëm.
Pasi që jemi rritur në vetë zemrën e natyrës dhe jemi të afërm me të në çdo kohë, dhe pasi që çfarëdo që shohim e ka dimensionin dhe formën e caktuar, si dhe kohën, hapësirën dhe të gjitha veçoritë e trupit, ose thënë shkurt, për shkak të të mësuarit të mendjes sonë me fenomenet natyrore, ne mundohemi t’i matim të gjitha gjësendet me kriteret e natyrës, gjithashtu edhe konceptet intelektuale dhe racionale. Në këtë mënyrë, kriteri i natyrës na shërben si pikënisje për të gjitha zbulimet shkencore dhe filozofike.
Të paramendosh një qenie që nuk ka asnjë veti të materies dhe që ndryshon prej çdo gjëje që mendja jonë mund ta përfytyrojë, dhe për t’i kuptuar atributet që janë të pandashme prej esencës, jo vetëm që kërkon një përpikëri të madhe por gjithashtu edhe kërkon që ta zbrazim tërësisht mendjen tonë prej qenies materiale.
Aliu (a.s.) ka folur në mënyrë elokuente, të thellë dhe kuptimplote në lidhje me këtë çështje. Ai e vë theksin në atë se njeriu nuk mund ta burgosë Zotin në të përshkruarit, duke thënë: “Monoteizmi i pastër dhe besimi i përkryer bazohen në shkarkimin, mohimin dhe përjashtimin e të gjitha atributeve të qenieve të krijuara nga esenca e Tij e shenjtë. Zoti ndalon që Ai të përshkruhet me ndonjë atribut të tillë, sepse kur të përshkruhet Ai në këtë mënyrë, na duket se çdo atribut është i ndarë prej zotërimit të Tij dhe se është i huaj për Të. Kështu që, kur të thotë ndonjëri diçka në lidhje me përshkrimin e Krijuesit, duke e paramenduar Atë si Zotërues të disa atributeve të mbishtuara esencës së Tij, ai e ka bërë Atë ortak të ndonjë gjësendi dhe ka sugjeruar se Ai përbëhet prej dy pjesëve. Një tentim i tillë i përshkrimit të Zotit rrjedh prej paditurisë dhe mungesës së diturisë.”(28)
Konceptet mendore nuk mund ta përshkruajnë Zotin duke u mbështetur në atributet fundore; duke qenë të kufizuar, ato nuk janë të aplikueshme për qenien e Zotit. Çdo atribut, për sa i përket kuptimit të veçantë që e bart, është i ndarë prej të gjitha atributeve tjera. Për shembull, atributi i jetës ndryshon prej atributit të fuqisë; ato nuk janë të këmbyeshme. Është e mundshme, që në rastet e ndryshme të bashkohen të gjitha këto atribute në një vend të vetëm, por në kuptimin e hartimit të fjalëve (leksikor) nuk e kanë domethënien e njëjtë.
Kur mendja e njeriut dëshiron t’i caktojë një atribut një gjësendi të caktuar, qëllimi i tij është që të vendosë një lloj harmonie në mes atributit dhe qenies që e përshkruan. Por, pasi që atributi dallohet prej qenies në kuptimin e konceptit, në mënyrë të paevitueshme, mendja do të gjykojë se ato do të mbesin të ndara njëri prej tjetrit. Mënyra e vetme për t’i njohur gjësendet është përshkrimi i tyre duke përdorur konceptet mendore, që janë të ndara sipas nocionit njëra prej tjetrës dhe si pasojë e kësaj, detyrimisht të fundme. Prandaj, ato koncepte nuk mund të përdoren për të përfituar njohuri për realitetin më të jashtëzakonshëm. Ai është shumë më i lartë nga mundësia e qenies për t’u njohur përmes përshkrimit, dhe çdonjëri që e kufizon Zotin me atributet e dhëna, ka dështuar në përfitimin e njohurisë për Të.
Duke përmendur disa shembuj, mund të kuptojmë deri në një shkallë, se atributet nuk janë të mbi-shtuara ndaj esencës. Duke marrë parasysh se rrezet e nxehtësisë që burojnë prej zjarrit përçojnë nxehtësinë në çdo send në afërsi të saj, atëherë përfundojmë se njëri prej vetive dhe atributeve të zjarrit është të djegurit dhe shpërndarja e nxehtësisë.
A e kanë okupuar këto veti njërin skaj të qenies së zjarrit? Natyrisht që jo. E tërë qenia e zjarrit zotëron atributin e djegies dhe të shpërndarjes së nxehtësisë.


Imam Xhafer Sadiku (a.s.), u përgjigj në pyetjen lidhur me natyrën e Zotit: “Ai është diçka që dallohet plotësisht prej gjësendeve tjera; vetëm Ai është identik me vetë esencën e qenies. Ai nuk është trup dhe nuk ka formë. Ndjenjat nuk mund ta perceptojnë Atë dhe Ai nuk mund të arrihet. Ai nuk është i kapshëm për pesë shqisat tona; përfytyrimi dhe imagjinata nuk janë në gjendje që ta mbërthejnë Atë. Kalimi i kohës dhe vjetërsia e moshës nuk mund ta dobësojnë Atë në asnjë mënyrë, dhe Ai është i lirë prej ndërrimeve dhe ndryshimeve.” (29)

Uniteti i Zotit
Kur të shtrohet çështja e njësisë në fjalimet religjioze, nënkuptohet përfshirja e shumë temave që e përmbajnë besimin në njësinë e esencës, ashtu që përzierja e atributeve dhe dallimi në mes të esencës dhe atributeve është tërësisht i përjashtuar për sa i përket unitetit të atributeve. Dallimet dhe diferencat rrjedhin prej kufizimeve. Parashtrimi i diferencës në mes të atributeve hyjnore është i vlefshëm vetëm nga pikëpamja e mendimit tonë racional; shumëllojshmëria e drejtimeve dhe e atributeve të mbishtuara nuk mund të ndikojnë në esencën hyjnore si të tilla që janë.
Nëse në botën e natyrës shikojmë në një trup përmes copëzave të ndryshme të xhamave të ngjyrosur me ngjyra të ndryshme, trupi i tillë do të na shfaqet në ngjyra të ndryshme, të cilat ngjyra do të ndërrohen në mënyrë të njëpasnjëshme. Ngjashëm, kur ta sodisim (meditojmë) esencën hyjnore unike me anë të mendjes sonë, ndonjëherë do t’ia atribuojmë diturinë asaj qenieje të pakufishme se, të gjitha krijesat janë prezentë para Tij në të gjitha kohërat; në këtë rast themi se Ai është i gjithëdijshmi. Në një kohë tjetër, ne jemi të vetëdijshëm për aftësinë e Tij për të krijuar të gjitha gjësendet, dhe atëherë themi për esencën e Tij se është i gjithëfuqishëm.
Pra, kur të perceptojmë përmes këtyre të çarave të ndryshme atributet e ndryshme, që na duken si të ngjashme sikur vetitë e qenies sonë të kufizuar, ne mundohemi që t’i ndajmë atributet e Tij prej esencës së Tij të pafundme. Objektivisht, të gjitha konceptet e bartura përmes atributeve të ndryshme, kanë një ekzistencë të thjeshtë dhe e bartin një realitet të vetëm, një realitet që është i lirë prej të gjitha të metave dhe mangësive, që zotëron të gjitha përkryerjet si: fuqia, mëshira, dituria, bekimi, urtësia dhe madhështia.
Udhëheqësi i besimtarëve Aliu (a.s.) në fjalimin e tij të parë, në Nehxh-ul Belaga, thotë: “Fillimi i religjionit është të pasurit njohuri për esencën e pastër hyjnore, ndërsa përkryerja e njohurisë së tillë qëndron në besimin në atë qenie hyjnore. Besimi i përkryer qëndron në devotshmërinë e sinqertë në pragun e Tij, dhe devotshmëria e përkryer nuk është asgjë tjetër përveç shkëputjes së Burimit Unik prej të gjitha atributeve të qenieve të mundshme.
Keni kujdes, Ai nuk mund të përshkruhet me asnjë atribut, sepse atëherë do të ishte lajmëruar dallimi në mes të emrit dhe atributit. Çdonjëri që mundohet ta përshkruajë Atë përmes atributeve, në realitet është duke ia krijuar një të ngjashëm dhe një shok për Të, ose është duke e parë Zotin si dy. Çdonjëri që e sheh Zotin si dy, është duke u munduar për të ndarë qenien e Tij. Personit të tillë i mungon njohuria dhe depërtimi deri te natyra unike e Zotit, si dhe është i verbër dhe i paditur.
Si rrjedhim, ai që është i privuar prej vizionit, do të provojë të tregojë me gisht kah Zoti (ta kufizojë në një kohë dhe hapësirë të caktuar), dhe çdonjëri që e bën këtë, në të vërtetë ai ka parashtruar kufijtë rrethues për Krijuesin e të gjitha qenieve dhe e ka bërë të fundme Atë. Çdonjëri që e kufizon Atë në këtë mënyrë, do ta konsiderojë Atë si madhësi e matshme. Çdonjëri që pyet: “Ku është Zoti?” , padashur, ai e formon Atë si një trup të kufizuar prej një trupi tjetër; dhe çdonjëri që pyet “Në çka është i angazhuar Zoti?”, padashur, konstaton se disa pjesë të caktuara nuk e përmbajnë qenien e Tij, ose janë të zbrazëta”.
Pra, çdo atribut është i pakufishëm dhe përfshihet në pafundësinë e esencës. Zoti është i lirë prej atributeve të fundme që mund të dallohen njëra prej tjetrës dhe që janë të ndara prej esencës së Tij.
Njëherë, kur të njëmendësojmë se qenia e Zotit buron prej Vetvetes, si rrjedhim do të kemi se një qenie absolute është e pafundme në të gjitha anët. Nëse qenia dhe joqenia janë të konceptuara në mënyrë të barabartë për një tërësi, atëherë duhet të sigurohet një qenie nga jashtë që do të ndikojë në këtë tërësi në mënyrë që të vihet deri te shfaqja e ekzistencës; sepse, në fund të fundit, vetë fillimi është i pamundur. Atëherë, qenka vetëm qenia absolute ajo që buron prej vetvetes; të gjitha realitetet tjera janë të nënshtruara ndaj saj dhe janë të njohur vetëm përmes saj. Njëherë, kur esenca është identike me vetë ekzistencën e tij, ajo është e pafundme sa i përket diturisë, fuqisë, jofillimit dhe pambarimit, sepse të gjitha këto janë format e qenies. Dhe, një esencë që është identike me ekzistencën, duhet patjetër të zotërojë të gjitha këto përkryerje deri në një shkallë të pafundme.
*****
Njësia e Zotit është njëra prej atributeve të Tija më të shquara. Të gjitha religjionet qiellore, në predikimet e tyre origjinale dhe të pandryshuara, i kanë bërë thirrje njerëzimit drejt afirmimit të pastër të unitetit të Zotit, duke mos ia pranuar askënd si shok të Tij. Një përshkrim i tillë i shokut, çfarëdo dimensioni apo forme qoftë, është gabimi më i rëndë për të cilën bart përgjegjësi njeriu. Kjo është përsëritur shumë shpesh gjatë historisë, dhe ka qenë rezultati i padijes, pavetëdijesimit dhe të largimit nga udhëheqja e arsyes dhe të mësimeve të profetëve.
Nëse njeriu ka besuar në Zot, në pajtim me mendimet korrekte, provat e arsyes dhe udhëheqjes së profetëve, do të ishte e pamundur për të që të pranojnë ndonjë fenomen të rastit ose një gjësend të krijuar në vend të Tij, dhe të paramendojnë se çfarëdo një qenie tjetër të mund të bëhet partneri i Tij ose i barabartë në kontrollimin dhe komandimin e fatit të botës, ose edhe të ketë ndonjë hise në administrimin e rendit në univers.
Sikur të kishin sunduar zotët e panumërt në botë dhe çdonjëri prej këtyre zotëve të kishte dhënë urdhra sipas vullnetit të tij, rendi i universit do të ishte shndërruar në një anarki ta plotë.
Kurani thotë: “Sikur të kishin qenë zota të tjerë, përveç Zotit të vërtetë dhe të vetëm, renditja në qiej, në tokë do të shkatërrohej. Atëherë, le të jetë i lartësuar Zotëruesi i Fronit prej asaj që ia përshkruajnë Atij” (Enbija, 22)
Nëse ne themi se Zoti është një, ajo është prej asaj se Ai nuk është trup. Trupi është një përbërje prej një vargu të elementeve të ndryshme, bashkimi i të cilave shkakton paraqitjen e saj. Bashkimi, ndarja dhe prodhimi janë atributet e qenieve dhe trupave të rastit; për këtë arsye, ne i mohojmë ato në rastin e Zotit dhe të gjitha ato që shfaqen në ekzistencë si rezultat i bashkimit dhe i prodhimit, nuk i shpallim as si Zot as sikur diçka që i përngjan Atij.
Është e mundur që të konceptohet pluraliteti përbrenda kategorisë së caktuar, njëherë pasi që kemi folur për kufizimet si: sasia, cilësia dhe koha. Megjithatë, Zoti nuk është i kufizuar me asnjërën prej këtyre kufizimeve, prandaj është e pamundur që të përfytyrohet Ai me një të ngjashëm ose të tillë.
Nëse përpiqemi që të paramendojmë esencën e ujit pa ndonjë atribut kufizues, dhe të përsërisim këtë ushtrim disa herë, asgjë nuk do t'i shtohet konceptit tonë origjinal. Sepse, qysh në fillim kemi përfytyruar ujin në kuptimin e tij absolut, pa ndonjë kufizim apo kushtëzim. Është e pamundur që në tentimin pasues të përfytyrojmë se do të na shfaqet një hipotezë e re për sasinë apo cilësinë e ujit.
Por, nëse ia shtojmë esencës së ujit disa atribute kufizuese që janë jothelbësore për të, do të lajmërohen format dhe instanca të ndryshme të ujit dhe me ta do të lajmërohet edhe pluraliteti. Si shembull tipik i kësaj do të ishte uji i shiut, uji i burimit, uji i lumit dhe uji i detit, të gjitha të vrojtuara në kohëra dhe vende të ndryshme. Nëse i eliminojmë të gjitha këto atribute kufizuese dhe të shikojmë prapë në esencën e ujit, do ta shohim të lirë prej të gjitha dualizmave dhe si një esencë të vetme.
Ne duhet të bëhemi të vetëdijshëm se çfarëdo një qenie që mund të përmbahet në një vend të caktuar, medoemos ka nevojë për atë vend. Dhe, çfarëdo një qenie që mund të përmbahet në një kohë të caktuar, ekzistencën ia ka borxh përcaktimit të kushteve të asaj kohe; ekzistenca e saj do të realizohet vetëm brenda kornizës kalimtare që i përmban ato kushte.
Kështu që, kur të bëhemi në dijeni për një qenie që është prezent në të gjitha kohërat dhe të gjitha vendet dhe që zotëron shkallën më të lartë të besueshme të përkryerjes, dhe përveç të cilit asgjë nuk është e përkryer ose absolute dhe i lirë prej të metave, atëherë duhet të pranojmë se ngarkimi i dualizmit ndaj një realiteti shumë të lartë është njëjtë sikur ta bësh atë të fundme dhe të kufizuar.


Në të vërtetë, Zoti nuk është një në kuptimin numerik, ashtu që ne të mund të imagjinojmë Atë si anëtarin e parë të kategorisë që pasohet nga e dyta. Njësia e Tij është e tillë, sa që nëse e paramendojmë ekzistencën e të dytës krahas Tij, atëherë i dyti duhet të jetë identik me të parin. Pasi që shumëllojshmëria e gjësendeve buron prej rrethanave të kufizuara, që i dallojnë ata njëra prej tjetrës, do të ishte plotësisht joracionale të parashtrojmë të dytin për një qenie që është i lirë prej të gjitha kufizimeve dhe kufijve. Ekzistenca e të dytit do të nënkuptonte se i pari ka kufizime dhe kufij. Dhe, nëse përjashtohen kufizimet dhe kufijtë, atëherë në asnjë mënyrë nuk mund të kemi dy qenie; përshtypja jonë mbi të dytin do të ishte thjesht përsëritja e të parit.
Doktrina e unitetit hyjnor e ka kuptimin se nëse e konsiderojmë Zotin si të vetëm dhe të zhveshur prej të gjitha fenomeneve ekzistuese, atëherë esenca e Tij hyjnore do të pohohet tërësisht. Gjithashtu, nëse e konsiderojmë ekzistencën e Tij bashkë me ekzistencën e fenomenit, prapë ekzistenca e Tij do të pohohet tërësisht. Por, nëse përkundrazi, shikojmë në kontingjentin e fenomeneve duke e përjashtuar Zotin prej saj, në asnjë mënyrë nuk mund të themi se është ekzistues, sepse ekzistenca e tyre varet prej Krijuesit si për nga prejardhja ashtu edhe nga përjetësimi i tyre.
Pra, sa herë që t’i atribuojmë Zotit ndonjë kufizim dhe konditë, kjo do të thotë se Zoti do të pushojë së ekzistuari sa herë që pushon së ekzistuari ajo konditë apo kufizim. Megjithatë, ekzistenca e Zotit nuk është subjekt i konditës dhe pluralitetit, prandaj arsyeja nuk mund të parashtrojë anëtarin e dytë të kategorisë së Tij.
Le të japim një ilustrim: Supozoni se bota është e pafundme, nuk ka kufij dhe në çfarëdo drejtimi që të udhëtojmë, kurrë nuk do të arrijmë te fundi i saj. Me një koncept të tillë të botës së trupave, ku të gjitha dimensionet e saj do të jenë të pakufishme, a mund të paramendojmë një botë tjetër si shtesë ndaj kësaj, qoftë ajo e fundme apo e pafundme? Patjetër që nuk do të mundemi, sepse koncepti i një bote të pafundme të trupave medoemos përjashton ekzistencën e një bote tjetër të tillë. Nëse mundohemi ta paramendojmë një botë të tillë, do të jetë ose identik me të parin ose me ndonjë segment të saj.
Kështu që, duke konsideruar se esenca hyjnore është qenie absolute, parashtrimi i ekzistencës së qenies së dytë që i përngjan Atij, do të ishte plotësisht e njëjtë me atë sikur të kishim paramenduar një botë të dytë të trupave që koekzistojnë me trupat e botës së pafundme. Me fjalë tjera, një gjë e tillë është e pamundur.
Prandaj, është i qartë kuptimi për Zotin se, të qenët Një, nuk do të thotë se Ai nuk është dy; por, është ajo se i dyti është i papërfytyrueshëm dhe se zotërimi ekskluziv i karakterit hyjnor është i domosdoshëm sipas esencës së Tij. Ai bëhet i veçantë prej të tjerëve, jo sipas kuptimit të kufizimeve por sipas kuptimit të vetë esencës së Tij, që mund të shquhet qartë prej të gjitha gjësendeve tjera. Përkundrazi, të gjitha qeniet tjera e arrijnë dallueshmërinë e tyre jo prej esencës së tyre por më tepër prej Zotit.
*****
Shohim qartë se raporti i ndërsjellë gjithëpërfshirës dhe harmonia ekzistojnë në mes të gjitha komponentëve të botës. Njeriu prodhon gazin karbonik, i cili ia mundëson frymëmarrjen e bimëve, pemëve dhe drurëve, që në mënyrë reciproke prodhojnë oksigjenin dhe ia mundësojnë njeriut frymëmarrjen. Si rezultat i këtij shkëmbimi në mes njeriut dhe bimëve, në të gjitha kohërat është konservuar një sasi e caktuar e oksigjenit; përndryshe, nuk do të kishte mbetur asnjë gjurmë nga ekzistenca njerëzore në tokë.
Sasia e nxehtësisë që pranon toka nga dielli i përgjigjet nevojave të qenieve të gjalla sa i përket nxehtësisë. Shpejtësia e rrotullimit të tokës përreth diellit dhe distanca që e mbajnë prej burimit të energjisë dhe të nxehtësisë, është e caktuar në atë mënyrë që të bëjë të mundshme ekzistencën njerëzore në tokë. Distanca e tokës prej diellit përcakton shkallën e nxehtësisë që i përgjigjet saktësisht nevojave të jetës njerëzore në tokë. Sikur të kishte qenë shpejtësia e rrotullimit njëqind mile (185,3 km) në orë, në vend të njëmijë mile (1.853 km) në orë, aq sa është tani, netët dhe ditët tona do të ishin dhjetë herë më të gjata sesa që janë tani, dhe intensiteti i diellit do të ngrihej aq shumë, sa që e gjithë bota bimore do të ishte djegur dhe netët e ftohta të dimrit do të ngrinin të gjithë filizat e freskët në dhe.


Sikur të ishin reduktuar për gjysmë rrezet e diellit, të gjitha krijesat e gjalla do të ishin ngrirë në vend, si pasojë e të ftohtit të madh. Ndërsa, në anën tjetër, sikur të ishin dyfishuar rrezet e diellit, fara e jetës nuk do të kishte dhënë fryt asnjëherë. Sikur të kishte qenë hëna më larg se toka, baticat do të ishin shumë më të forta dhe mjaft të forta që t’i çrrënjosin malet.
Sipas këtij këndvështrimi, bota na duket si një karvan në të cilën janë bashkuar të gjithë udhëtarët sikur hallkat e zinxhirit. Të gjitha pjesët e saja, të mëdha apo të vogla, bashkërisht janë duke u orvatur që të lëvizin përpara në një drejtim të njëjtë. Përmes këtij organizmi, gjithçka e përmbush funksionin e tij të veçantë dhe të gjitha gjësendet ndihmojnë dhe e plotësojnë njëra-tjetrën. Lidhja e thellë dhe e padukshme i bashkon të gjitha atomet me të gjitha atomet e tjera.
Një botë që është e mbushur me unitet të tillë, duhet medoemos të jetë e ndërlidhur me një burim të vetëm. Qenia e ka prejardhjen prej një origjine të vetme; nëse tërësia e universit është një, atëherë edhe krijuesi i tij duhet të jetë një. Fakti që krijuesi e ka sjellë unitetin brenda shumëllojshmërisë së botës së krijuar, vetvetiu është një provë bindëse për njësinë, fuqinë dhe urtësinë e Tij.
Kurani Thotë: “Pyeti ata, ‘Më tregoni idhujt të cilët i adhuroni në vend të Zotit. A kanë krijuar ata ndonjë gjë prej Tokës apo, a kanë marrë pjesë në krijimin e qiejve bashkë me Zotin? A u kemi dhënë atyre ndonjë libër në të cilin ata mbështeten gjatë përshkrimit të shokëve ndaj nesh?’. Jo. Keqbërësit e mashtrojnë njëri-tjetrin me premtimet e tyre të kota. Padyshim, është Zoti ai i cili parandalon qiejt prej shembjes dhe asgjësimit; askush tjetër nuk do të mund t’i parandalojë ata nga shembja dhe asgjësimi. Dije që Zoti yt është i durueshëm prej falës.” (Fatir, 40-41)
Natyra jonë e pastër, që është dimensioni themelor i ekzistencës sonë, gjithashtu pohon njësinë e Zotit. Gjatë krizave të rënda dhe kohërave të vështira, kur të gjitha dëshirat tona janë të fokusuara në një pikë të vetme, ne ndërrojmë drejtimin dhe ia besojmë zemrën Atij.
Një prej nxënësve të Imam Xhafer Sadikut (a.s.) e pyeti Atë: “Çfarë prove ekziston për njësinë e Zotit?”. Imami (a.s.) u përgjigj: “Prova për njësinë e Tij është raporti i ndërsjellët dhe vazhdimësia e tërë kreacionit, renditja e plotë në ekzistencë që sundon mbi të gjitha gjërat. Zoti, në Kuran thotë: “Sikur të kishte qenë një krijues tjetër përpos Zotit, në qiej dhe në tokë, renditja e tyre do të humbej dhe bota do të ishte shkatërruar.”(30)
Pra, rregullsia dhe tërësorja e rregullave që sundojnë mbi të gjitha gjërat, hedhin poshtë teorinë e ekzistimit të disa zotëve, duke sunduar nëpër sfera të njëjta apo të ndryshme.
*****
Ndonëse Kurani thekson unitetin e Zotit në krijim dhe në urtësi, e përmend gjithashtu edhe rolin e shkakut dhe mjeteve që i zbatojnë urdhrat e shenjta të Zotit. Ai thotë: “Zoti e zbrit poshtë ujin prej qiejve dhe e ringjall tokën, pas vdekjes së saj. Aty ka shenja të qarta për ata që janë të vëmendshëm” (16:65).
Njëherë, pasi të nxjerrim përfundimin se vetëm Zoti është i angazhuar në krijimin, renditjen dhe drejtimin e tërë universit, dhe se të gjitha burimet e pasojës dhe shkakësisë janë të nënshtruara ndaj vullnetit dhe urdhrit të Tij – duke pasur çdonjëri prej tyre rolin e veçantë të caktuar nga ana e Zotit – njëherë që të arrijmë këtë përfundim, si mund të paramendojmë që ndonjë qenie tjetër të jetë në nivelin e njëjtë me Zotin dhe t’i përkulemi në adhurim para tij? Kurani thotë: “Disa prej tyre i konsiderojnë të tjerët si të barabartë me Zotin dhe i donë ata sikur të kishin qenë Zot, por besimtarët ia kushtojnë tërë dashurinë Zotit të tyre” (Bekare,165). “Në mes të shenjave të Tij janë nata, dita, dielli dhe hëna. Mos u përkulni dhe mos i bëni sexhde para diellit dhe hënës. Në vend të saj, bëni sexhde para Zotit, i cili i krijoi ata” (Fusilet, 37)

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i dymbëdhjetë
Fuqia e pakufishme e Zotit


Fuqia e pakufishme e Zotit nuk ka dëshmi më të qartë sesa ajo që sigurohet përmes studimit dhe hulumtimit të fenomenit të universit të krijuar dhe formave të shumta si dhe koloritit të natyrës, e cila kurrë nuk mund të përshkruhet tërësisht.
Kur ta vështrojmë kreacionin e Zotit, do ta gjejmë veten të ballafaquar me një energji të pafundme për të cilën nuk mund të paramendohet asnjë kufizim. Një vështrim në kreacion dhe në miliona të vërteta që janë të fshehura në mrekullitë e natyrës dhe në thellësitë e vetë qenies së njeriut, na siguron të dhëna më të qarta të shkallës së fuqisë së Atij që është Një, dhe që e ka krijuar atë, sepse renditja e pasur dhe komplekse e qenies nuk pranon asnjë shpjegim tjetër.
Është fuqia e Zotit e cila nuk mund të krahasohet me asgjë, ajo që e detyron njeriun që të përkulet përpara Krijuesit të këtij projekti të madh. Nuk ka fjalë për të shprehur përmasat e fuqisë së tij; ajo esencë unike ka aq shumë fuqi, sa që kurdoherë që Ai dëshiron të shfaqet diçka, i mjafton urdhrit “Bëhu” për të dalë jashtë Tij, dhe objekti të cilit i drejtohet do të bëhet. Kurani Thotë: “Kur Ai dëshiron ndonjë gjë të caktuar, Ai vetëm urdhëron ‘Bëhu’, dhe ajo bëhet” (Jasin, 82)
Ligji i parashtruar në këtë ajet është treguesi më i mirë i fuqisë së Tij të pakufishme dhe i manifestimit të fuqisë dhe madhështisë së Tij të pafundme. Ky ligj mohon çdo kufi që mund t’i caktohet fuqisë së Zotit dhe çdo proklamatë që mund t’i përshkruhet si e pamjaftueshme për të gjitha kriteret dhe përmasat e këtij ligji hyjnor.
Të parët e shkencave natyrore dhe njerëzit e laboratorëve, përkundër të gjitha përparimeve që kanë arritur, ende nuk i kanë fituar njohuritë komplete në lidhje me sekretet e vetëm njërit prej qenieve të shumta dhe të ndryshme të universit të krijuar. Megjithatë, dituria e pjesshme dhe e mangët, të cilën e ka siguruar njeriu në lidhje me disa qenie që ekzistojnë në këtë botë, i mjafton atij që të kuptojë me tërë qenien e tij se, një fuqi e madhe që ka krijuar një varietet dhe një shumëllojshmëri në univers, duhet të jetë i pafundmë.
Duke marrë parasysh diapazonin e Tij të gjërave të krijuara: krijesat e imta dhe bishat përbindësha me forma të çuditshme që banojnë në fund të oqeanit; zogjtë e hijshëm dhe melodikë me krahët shumëngjyrësh, bukuria e të cilëve imitohet nga ana e artistëve të shkathët si një zbukurim i zejes së tyre; yjet që shkëlqejnë në qiej dhe dielli që lind dhe perëndon; agimi dhe drita e hënës; planetët, galaktikat dhe mjegullnajat, që disa prej tyre përmbajnë në brendësitë e tyre me miliona yje shkëlqyese, që janë marramendëse në pafundësinë e tyre të dukshme.
Si të tilla që janë, gjërat e krijuara, a nuk të frikësojnë me madhështinë e tij dhe a nuk sugjerojnë për fuqinë e pafundme të Krijuesit të tij? A mundet ndokush që të mos e përfill fuqinë e Krijuesit që i jep një shumëllojshmëri të tillë jetës dhe bën që të shfaqen format e veçanta dhe të fundme në një diapazon të gjerë të fenomeneve?
Tani, duke ditur faktin se, të gjitha këto forma magjepse të gjërave të krijuara përfundimisht rrjedhin nga atomi, çështja e qenies nuk mund të shpjegohet ndryshe, veçse duke u referuar në një fuqi udhëzuese dhe të pafundme. Është Ai, i Cili që i nxit të gjitha gjërat në drejtim të marrjes së formave jetëdhënëse dhe që zotëron fuqinë dhe inteligjencën për të planifikuar dhe dizajnuar këtë skemë të gjerë dhe precize.
*****
I madh dhe i vogël, i vështirë dhe i lehtë, janë tipare që i takojnë qenies së fundme; në sferën e pafundme të esencës dhe atributeve të Zotit, nuk ekzistojnë çështje të tilla si, e madhe dhe e vogël, shumë dhe disa, etj. Paaftësia dhe pamundësia shkaktohen nëse ndonjë faktori i jepet në dispozicion një madhësi e fundme e energjisë dhe në rrugën e tij ekziston ndonjë pengesë, ose nëse faktorit të tillë i mungojnë mjetet dhe instrumentet për të vepruar; në rastin e fuqisë së pafundme, të gjitha këto janë të papërfytyrueshme.
Kurani thotë:“ Asgjë në qiej ose në Tokë nuk mund t’i shkaktojë ndonjë dobësi ose paaftësi Zotit; me të vërtetë, Zoti është i gjithëdijshëm dhe i plotfuqishëm” (Fatir, 44)
Edhe pse, zoti është i aftë t’i kryejë të gjitha punët, Ai e krijoi botën sipas një skeme specifike dhe precize, në kornizën e së cilës është caktuar një rol i veçantë fenomeneve të posaçme që i paraprijnë të tjerëve. Ato fenomene janë të nënshtruara në mënyrë të padiskutueshme dhe plotësisht urdhrit të Tij, dhe asnjëherë nuk e kundërshtojnë as më të voglin urdhër të Tij.
Kurani thotë: “Dielli, hëna dhe yjet janë nën urdhrin e Tij. Bëhu i vetëdijshëm se kreacioni i takon vetëm Allahut; është urdhri i Tij depërtues që në pastërtinë e tij të lartësuar krijon botën dhe çdo gjë që përmban ajo” (Araf, 54)
Nëse flasim në mënyrë të prerë, asnjë krijesë në skemën e universit nuk mund të bëhet manifestimi i fuqisë ose të ketë ndonjë pjesë në vullnetin dhe urdhrin e Tij, sepse sikur që Zoti nuk ka ortak në esencën e Tij, ashtu edhe në shkakësinë e Tij nuk ka asnjë ortak.
Pasi që të gjitha krijesave u mungon pavarësia në esencën e tyre dhe janë të varur prej Tij, ata janë të mangët edhe në krijimin e veprave dhe të ndikimeve. Çdo faktor dhe shkak e ka prejardhjen e esencës së qenies së tij prej Zotit, si edhe fuqia e tij për të vepruar dhe për të ushtruar ndonjë ndikim.
Kurdoherë që dëshiron Ai ose kërkon nevoja, rregulla që i rrethon të gjitha qeniet, e braktis rolin e saj sepse ajo rregull i është nënshtruar vetvetiu vullnetit të Tij, sado që rregulla mund të jetë e çmuar dhe e qëndrueshme. Krijuesi, i Cili ia ka caktuar një pasojë të veçantë çdo faktori dhe shkaku, është në gjendje që të neutralizojë dhe të pezullojë atë pasojë në çdo moment. Njëjtë, sikur që një urdhër ishte i mjaftueshëm për të prurë në ekzistencë tërë universin në mënyrë të njëjtë, mjafton një urdhër tjetër që ta zhdukë efektin e zakonshëm të fenomenit.
Kurani thotë: “Ata thanë, ‘Digjeni Ibrahimin dhe në këtë mënyrë do të ndihmoni zotët tuaj, nëse jeni njerëz të veprave’. Ne i urdhëruam zjarrit, ‘bëhu i ftohtë për Ibrahimin dhe mos e lëndo atë.’ Ata u munduan që t’i bëjnë dredhi kundër tij, por ne i bëmë ata humbës” (Enbija, 68-69) Edhe pse, ekziston tërheqja e fuqishme në mes të diellit dhe tokës, e cila tërheqje përfshin një hapësirë të gjerë, të dy trupat janë të nënshtruar vullnetit të Tij. Sapo T’i japë një zogu të vogël një fuqi të mjaftueshme, zogu është në gjendje t’i rezistojë tërheqjes së tokës dhe të fluturojë.
Kurani thotë: “A nuk i shikojnë ata shpendët fluturues në qiell dhe të vërejnë se qielli është i nënshtruar ndaj tyre? Është vetëm Zoti, Ai i cili i mban ata në lartësi dhe kjo është një shenjë e qartë e fuqisë së Zotit për njerëzit që besojnë” (Nahl, 79)
Çfarëdo fenomeni që mund të paramendohet që ekziston, në botën e qenies do t'i gjejë mjetet e nevojshme të jetesës, të përgatitura nga ana e Krijuesit. Prandaj, çfarëdo fuqie dhe aftësie që është formuar në skemën e kreacionit, ajo patjetër duhet të ndërlidhet me fuqinë e pafundme të Zotit.
Udhëheqësi i besimtarëve Aliu (a.s.), në fjalimin e tij, që është i regjistruar në Nehxh-ul Belaga, thotë: “O Zot! Ne nuk mund të depërtojmë në thellësitë e madhështisë dhe të lartësisë Tënde. Ne dimë vetëm që je i gjallë dhe ekzistencë në vetvete, se je i lirë prej ngrënies dhe gjumit. Asnjë mendje nuk mund të të perceptojë Ty dhe asnjë sy nuk mund të të shikojë Ty, por Ti i shikon të gjithë sytë. Ti e di jetëgjatësinë e të gjitha gjësendeve dhe Ti je i gjithëfuqishëm.
Edhe pse nuk kemi kuptuar asgjë prej kreacionit Tënd, ne jemi të habitur nga fuqia Jote dhe Të lartësojmë me madhështi. Ajo që është e fshehur prej nesh dhe sytë tanë nuk mund të shikojnë, dhe mendjet tona nuk mund ta arrijnë; ajo që është e mbuluar përmes vellove të padukshmes, është shumë më e madhe sesa ajo që mund të shikojmë...”(31)


Nëse njeriu vendos që të ndërtojmë ndonjë spital, ai së pari do të grumbullojë veglat e nevojshme dhe pjesët e pajisjeve që nuk kanë lidhje esenciale njëri me tjetrin, dhe pastaj i bashkon në mes veti sipas kuptimit të vargut të ndërlidhjeve artificiale, për të arritur deri te qëllimi i tij.
Me qëllim të formimit të ndërlidhjeve të tilla artificiale, ai do të shfrytëzojë forca dhe objekte të ndryshme ekzistuese. Puna dhe aktiviteti i tij janë një pjesë e sistemit të kreacionit; ato nuk janë aktivitete kreative plotësisht të dukshme, por vetëm një formë e lëvizjes që zë vend brenda objektit ekzistues. Kreacioni hyjnor formon një kategori që dallohet plotësisht prej formimit të ndërlidhjeve artificiale në mes të objekteve të palidhura. Zoti i formon gjësendet bashkë me të gjitha tiparet, forcat, energjitë dhe karakteristikat e tij.
Kur të themi se Zoti është i gjithëfuqishëm, ne duhet të jemi të vetëdijshëm për atë se, fuqia e tij ka të bëjë vetëm me gjërat që janë të mundshme. Gjërat që janë të arsyetuara si të pamundshme janë plotësisht jashtë sferës së fuqisë së Tij, dhe për ne fjalët si “fuqia” ose “aftësia” në lidhje me gjërat që janë të pamundshme, janë të pasakta dhe të pakuptimta. Ndonëse fuqia e Zotit është e pakufishme, duhet të merren parasysh aftësitë perceptuese të gjërave dhe mundësitë e tyre për të shërbyer si vendi i manifestimit të fuqisë hyjnore. Implementimi i vullnetit të Zotit është i gërshetuar me relacionet ndërmjet shkakut dhe pasojës, dhe me një rrjet kompleks të arsyeve dhe shkaqeve. Për t’u bërë një gjësend objekt i vullnetit të Zotit, nuk mund të bëhet i parealizueshëm dhe në esencën e tij duhet të zotërojë aftësinë perceptuese; vullneti hyjnor është i kualifikuar në kuptimin e perceptimit të gjërave. Është e vërtetë se shkëlqimi hyjnor është i pafundmë dhe i kalon kufijtë vazhdimisht, por vendi i caktuar për pranimin e tij mund të jetë me të meta dhe i paaftë për të absorbuar pjesën e pafundme, që burimi tepër i pasur, ia ofron atij.
Oqeani është një burim jashtëzakonisht i pasur me ujë, por tankeri ka vetëm një kapacitet të kufizuar për të pranuar ujin; në fakt, vetëm me një sasi të vogël të ujit mund të ngarkohet tankeri. Mjaft e qartë, ajo çka është e fundme dhe e kufizuar, në këtë rast është kapaciteti i tankerit, jo uji i oqeanit.
Dikush e pyeti Udhëheqësin e Besimtarëve Aliun (a.s.): “A ka aftësi Zoti yt, që të vendosë tërë botën në brendësi të një veje të pulës?”. Ai u përgjigj: “Me të vërtetë, Zoti i Plotfuqishëm është në gjendje të bëjë gjithçka, por atë çka po kërkon ti është e pamundur”.(32) Pra, edhe pse esenca e shenjtë e Zotit është absolutisht e lirë prej pamundësive dhe paaftësive, është e pakuptimtë dhe joracionale për të kërkuar prej Zotit të bëjë diçka qenësisht të pamundur.
*****
Njeriu, zemra e të cilit rrah për dashurinë ndaj Zotit dhe që lundron me besim në Krijuesin e të gjitha qenieve, asnjëherë nuk do të dekurajohet dhe nuk do të humbë shpresën, qoftë edhe në mes të vështirësive më të rënda. Çfarëdo veprimi që ndërmerr, ai e bën këtë me vetëdijen e qenies që është nën hijen mbrojtëse të fuqisë supreme që mund ta bëjë fitues mbi të gjitha vështirësitë.
Njeriu që është i vetëdijshëm për Zotin dhe që e di se e gëzon mbështetjen e tij, mund t’i rezistojë dhe t’i durojë të gjitha mundimet dhe vuajtjet. Vështirësitë për të janë sikur shkuma mbi sipërfaqen e ujit. Zjarri që digjet brenda tij bëhet edhe më i ndezur dhe ai shfaqet edhe më i fortë se kurdoherë prej vuajtjeve.
Gjatë mundimeve që i duron, ai është i ngushëlluar dhe i përforcuar përmes dashamirësisë dhe përkrahjes së Zotit. Dhe kjo është, motori i tij i vërtetë i aktiviteteve të tija. Dështimet nuk ia bllokojnë rrugën e tij dhe nuk bëhen shkak i dorëzimit të tij; përkundrazi, me synime të sinqerta dhe përpjekje të zellshme, ai vazhdon të orvatet deri te fitorja përfundimtare.
Ai e di mirë, se përpjekjet e tij nuk mund të mbesin të pafrytshme dhe se fitorja shkon te ai që e meriton. Kurdo që të dëshirojë Ai, do të marrë për dore atë që është rrëzuar dhe është shtypur, i cili nuk ka strehë tjetër përveç Atij, dhe ta ngritë atë deri në majën e fuqisë. Ndonjëherë, Ai e fshin pluhurin e poshtërimit dhe ia ul hundën e shtypësit arrogant dhe të fuqishëm, i cili beson vetëm në dhunë dhe në logjikën e forcës, dhe i cili i trajton njerëzit si të pavlefshëm.
Historia na dëshmon për shumë tiranë të shkatërruar përmes katastrofave, duke u fundosur dhe duke u zhdukur në shtrëngatën e turpit!


Vetë tregimet për të dërguarit e Zotit na pasqyrojnë modelin më komplet dhe më ideal të vlerave njerëzore. Ne të gjithë e dimë, se si të dërguarit i kanë bërë ballë forcave shtypëse të atyre ditëve, me qëllim të udhëzimit të njerëzve kah shpëtimi, reformimit të shoqërisë dhe rrënjosjes së vlerave të larta dhe fisnike në mendjet e tyre. Duke vepruar në këtë mënyrë, ata e ndezën shkëndijën e parë të shkatërrimit të politeizmit.
Përgjigjja që u ngrit prej besimeve të tyre, shkaktoi një tronditje pozitive të tillë, sa që ishin në gjendje ta ndërrojnë faqen dhe drejtimin e historisë. Ata i ngujuan fondamentet e adhurimit monoteist dhe themeluan principet e virtytit në mënyrë më gjithëpërfshirëse.
Kush mund të mohojë rolin e luajtur përmes devotshmërisë së tyre dhe besimit në luftën e palodhshme që e zhvilluan? Sa larg mund ta çojë njeriun fuqia dhe sa mund t’ia mundësojë durimin dhe sakrificën?
Një rishikim i përciptë i historisë krenare të jetës së profetëve, na mundëson që të vërejmë, në formën më të gjallë të mundshme, sinqeritetin dhe devotshmërinë që e kanë treguar, mëshirën dhe durimin, dhe dëshirën e tyre të fortë për të udhëzuar dhe reformuar njeriun. Sekreti fundamental i suksesit të tyre ishte fakti se, asnjëherë për asnjë moment nuk kanë menduar për veten; ata kanë hequr dorë sinqerisht nga vetë qenia e tyre, duke e bërë veten dhuratë për kauzën e Zotit. Atëherë Zoti iu përgjigj duke ia dhuruar pavdekshmërinë dhe famën e përjetshme për ata.

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i trembëdhjetë
Dituria e pafundme e Zotit

Krijuesi që nuk mund të rrethohet me vend, për esencën e Të Cilit nuk mund të përfytyrohet asnjë kufi, qenia e të Cilit nuk mungon në asnjë vend të qiellit dhe të Tokës, një krijues i tillë, sigurisht që është i vetëdijshëm për të gjitha gjërat; nuk ka asgjë jashtë tërë skemës së qenies, ku rrezet e ndritura të diturisë së Tij nuk shkëlqejnë.
Ngjarjet që ndodhin në pjesët më të largëta të universit, ndodhitë që janë paraqitur para miliona vitesh ose do të paraqiten pas miliona vitesh në të ardhmen – të gjitha janë të përfshira në sferën e diturisë së Tij; prandaj, përpjekjet më gjithëpërfshirëse për interpretimin e diturisë së Tij janë të dënuara për të dështuar.
Për të kuptuar fushën e gjerë të diturisë së Tij, ne e shtrijmë kufirin e mendjes sonë, zbatojmë inteligjencën tonë në të menduarit dhe në hulumtim, dhe përpiqemi të përparojmë kah qëllimi ynë me mendjen e pastër. Prapëseprapë, aparatit tonë mendor do t’i mungojnë shkathtësitë e nevojshme për arritjen e qëllimit tonë.
Sikur të kishim në çdo vend, sikur që ekzistojmë në një vend dhe në një kohë të caktuar, ashtu që asnjë vend të mos ishte i privuar nga prezenca jonë, asgjë nuk do të ishte e fshehur prej nesh dhe do të ishim në dijeni për çdo gjë.
Për ne, bota e qenies është e ndarë në dy pjesë: e zbuluar (e hapur) dhe e fshehtë. Gjërat janë të “fshehta” në atë kuptim që të vërtetat e caktuara, duke qenë të pakufishme dhe jomateriale, nuk mund të perceptohen përmes ndjenjave tona. Është e rëndësishme që të mbajmë në mend se tërësia e ekzistencës nuk përbëhet prej materies që shtrihet brenda diapazonit të shkencës empirike.
Për të kuptuar sekretet dhe misteret e kreacionit, na duhet që të parashtrojmë një platformë. Lartësinë që mund të arrijmë varet prej forcës intelektuale që kemi në dispozicion dhe prej shkallës së mirëkuptimit që e vë në lëvizje ngritjen tonë. Njëherë, pasi të kemi një platformë të përshtatshme, shumë realitete do të na bëhen të njohura për ne.
*****
Përmes shprehjes gajb (e fshehta), Kurani Fisnik ia vendos përpara njeriut një vizon të gjerë të realitetit. Gjithashtu edhe të dërguarit e Zotit janë përpjekur që ta lartësojnë vetëdijen e njeriut për universin e krijuar, deri në një nivel që e përfshijnë si pafundësinë, ashtu edhe të fundmen dhe kufijtë e të padukshmes, ose të themi dimensionet e mundshme të të dukshmes.
Për Zotin, “e fshehta” nuk ekziston; për Të, tërë universi është i “dukshëm”. Kurani thotë:“Ai është që e di të fshehtën dhe të dukshmen, Ai është Mëshiruesi, Mëshirëbërësi” (Hashr, 22) Çfarëdo që është krijuar nga ana e njeriut rrjedh prej shkathtësisë, inteligjencës dhe diturisë së vetë njeriut si krijues. Sa më delikat dhe më i rafinuar që është produkti, aq më qartë e shfaq diturinë e thellë dhe gjithëpërfshirëse të krijuesit të tij, dhe aq më shumë dëshmon për aftësitë e tij planifikuese dhe projektuese.
Puna e dorës së njeriut nuk krahasohet në asnjë mënyrë me misteret dhe madhështitë e kreacionit. Megjithatë, neve na sugjerohet se, skema harmonike dhe e renditur e universit, si dhe manifestimi i inteligjencës në planin e tij të gjerë, mahnitëse dhe të tejbukur të kreacionit, duhet patjetër që të na dëshmojë se, njëri që planifikon dhe që e pajis atë me rregulla, duhet të zotërojë diturinë e pakufishme dhe gjithëpërfshirëse. Nënshtrimi ndaj ligjeve të universit është dëshmia më e fortë për ekzistimin e një qenieje që i kapërcen të gjithë kufijtë me dituri, vullnet dhe urtësi, dhe i cili i ka projektuar çudirat e kreacionit në përputhje me planin e kalkuluar në mënyrë precize. Shenjat e diturisë së Tij të pafundme mund të shihen qartë në çdo grimcë të çdo fenomeni.
Eksperimentet dhe teoritë e shkencëtarëve furnizojnë me dëshmi çdonjërin që dëshiron të dijë për diturinë e pafundme të Zotit dhe për manifestimet e Tij të panumërta në mbretëritë e insekteve, shtazëve dhe bimëve.
Zoti është i informuar për drejtimin e yjeve në gjithësi, për botën enigmatike dhe tronditëse të mjegullnajave dhe për rotacionet e galaktikave; për të gjitha gjërat prej të paraamshueshmes deri te pasamshueshmja; për numrin total të atomeve në trupat qiellor; për lëvizjet e miliona krijesave, të mëdha dhe të vogla, që lëvizin në sipërfaqen e tokës dhe në thellësitë e oqeaneve; për normat dhe ligjet që e rregullojnë natyrën në mënyrë të pagabueshme; për aspektet e dukshme dhe të padukshme të të gjitha gjërave. Ai di edhe për hutitë shqetësuese që janë si pasojë e ndërlikimeve, më mirë sesa ata që dinë për vetveten.
Dëgjoni edhe njëherë se çka thotë Kurani:“A nuk është i informuar për sekretet e krijesave të Tija, Ai që e krijoi botën? Sigurisht që Ai ka Dituri për të gjitha hollësitë dhe sekretet e botës”. (Mulk, 14) “Asgjë nuk është e fshehur prej Zotit, as në tokë as në qiell” (Al-i Imran, 5) Shkencëtarët e natyrës janë më të njoftuar sesa të tjerët për hollësitë dhe përpikëritë e mistereve që janë të rrënjosura në çdo pjesë të kreacionit; ata janë të vetëdijshëm prej studimeve dhe hulumtimeve të llogaritjeve të ndryshme që janë të integruara në brendësitë e gjësendeve të gjalla dhe jo të gjalla, në qelizat dhe në globulinat; për format e ndryshme të aksioneve dhe reaksioneve, të brendshme dhe të jashtme, që zënë vend në ta; dhe për përpjekjet e materialeve dhe substancave të ndryshme. Në këtë mënyrë, ata bëhen dëshmitarë të shenjave mahnitëse të Zotit dhe diturisë së pafundme në natyrë, ose sikur që thotë Kurani “...në horizonte” (Fusilet, 53). Më shumë se të tjerët, ata janë të eksponuar manifestimit të atributeve dhe përkryerjeve të Zotit, duke përfshirë edhe diturinë e Tij të pakufizuar, dhe nëse ata nuk e refuzojnë thirrjen e ndërgjegjes së tyre, do të dallojnë më qartë ekzistencën e Krijuesit.
Njëfarë dijetari ka thënë njëherë: “Bota jonë i përngjan më tepër një ideje të famshme sesa një makinacioni të famshëm. Si një teori ose një definicion shkencor, mund të thuhet se bota është produkt i një ideje të famshme ose manifestimit të një ideje (mendimi) shumë më superior sesa jona. Si po duket mendimi shkencor po lëviz në drejtimin e kësaj teorie”.
Dituria e Zotit nuk është e kufizuar me gjërat e së kaluarës ose ngjarjet dhe objektet e së tashmes; dituria e Tij për të ardhmen është pikërisht e njëjtë sikur dituria e Tij për të tashmen.
Dituria e Zotit është, të themi ashtu, e “drejtpërdrejtë” në kuptimin e plotë të fjalës. Nuk ka nevojë që së pari të ekzistojë një objekt i diturisë, për të cilën duhet të ndërlidhet vetë dituria e Tij. Të gjitha gjërat janë të shpaluara para Tij, sepse esenca e Tij e shenjtë është diçka që dallohet plotësisht prej të gjitha krijesave dhe fenomeneve tjera, dhe njëkohësisht është edhe i ndarë prej tyre: të gjitha gjërat e së kaluarës dhe të ardhmes janë në prezencën Tij pa pasur nevojë për ndonjë ndërmjetësues.
Udhëheqësi i besimtarëve, Aliu (a.s.) thotë: “Ai i di të gjitha gjërat, por jo përmes mjeteve dhe veglave, mungesa e të cilave do të kishte detyruar ndërprerjen e diturisë së Tij. Nuk ekziston ndonjë tërësi e bashkuar, e quajtur “Dituri”, që është si ndërmjetësues në mes Atij dhe gjësendeve të diturisë së Tij; nuk ka asgjë tjetër përpos esencës së Tij.”(33)
Këtu Aliu (a.s.) e përmend parimin teologjik, sipas të cilit informimi i Zotit për të gjitha gjërat është i drejtpërdrejtë dhe i menjëhershëm. Në diturinë e Tij për fenomenet, Zoti nuk ka nevojë për format mendore që janë baza për sigurimin e diturisë. Sikur të kishte siguruar diturinë përmes mjeteve dhe formave të tilla, do të ishte lajmëruar nevoja te Ai, ndërsa Ai është i lirë prej nevojave.
Prej njërit që rrjedh ekzistenca e botës dhe të banorëve të tij, që është në gjendje të përmbushë nevojat e çdo sendi që mund të paramendohet, që dhuron çdo përkryerje dhe dhunti, a mund të besohet se Ai vetë është i burgosuri i Nevojës?


Format mendore mbesin në mendjet tona për aq sa dëshirojmë ne që të mbesin; ato zhduken menjëherë sapo ta largojmë vëmendjen tonë prej tyre, sepse ato janë të formuara dhe të krijuara nga ana jonë. Kjo formë e diturisë nuk është e drejtpërdrejtë dhe jondërmjetësuese, prandaj është quajtur “dituria e përfituar” në dallim prej “diturisë së drejtpërdrejtë”, që nuk ka nevojë për mjete.
Dallimi në mes nesh, që vetë e krijojmë formën tonë mendore, dhe të krijuesit, i Cili krijon të gjitha qeniet, qëndron në atë se ne i kemi borxh Atij për ekzistencën tonë dhe prandaj kemi nevojë për Të, sepse Ai është Krijuesi i vërtetë dhe gjallërues i të gjitha gjësendeve, është i lirë prej nevojave dhe nuk ka nevojë të shfrytëzojë përfytyrimin për të siguruar diturinë.
Përshkrimi i ngjarjeve të kaluara dhe të ardhme që zënë vend në horizontet e qenies dhe mendjes sonë është i kufizuar në mënyrë të paevitueshme, pasi që ne e okupojmë vendin dhe kohën e caktuar, jashtë së cilës nuk kemi ekzistencë. Ne jemi fenomene materiale, dhe materia, në pajtim me ligjet e fizikës dhe të relativitetit, ka nevojë për kohë dhe hapësirë në procesin e tij gradual të zhvillimit dhe të ndryshimit. E kaluara dhe e ardhmja nuk kanë ndonjë rëndësi për qenien që është prezent prej të paraamshueshmes deri te pasamshueshmja, në të gjitha hapësirat dhe kohërat, dhe është i lirë prej robërimit ndaj materies dhe pasojave të tij.
Pasi që çdo fenomen mbështetet në ekzistencën e pafundme të Krijuesit, për sa i përket ekzistencës dhe prejardhjes së tij, asnjë vello apo barrierë nuk mund të supozohet se ekziston në mes Zotit dhe fenomenit të caktuar; Zoti e përmbyll dimensionin e tij të jashtëm dhe të brendshëm, dhe është plotësisht i autorizuar për një gjë të tillë.
Dikush e pyeti Udhëheqësin e besimtarëve Aliun (a.s.): “Ku është Zoti?”, dhe Aliu (a.s.) u përgjigj: “Nuk është e drejtë që të parashtrohet kjo pyetje, sepse është Zoti, Ai që krijon vendin. As nuk është e drejtë të parashtrohet pyetja ‘Çfarë është Zoti, prej çfarë natyre është Zoti?’, sepse është Zoti, Ai që e krijoi tërë natyrën. Aq më tepër, nuk është e drejtë ta parashtrohet pyetja ‘Çka është Zoti?’, sepse është Zoti, Ai që i krijoi të gjitha themelet.
Lavdëruar qoftë Zoti i Gjithëfuqishëm, që të diturit nuk janë në gjendje të notojnë në valët e shkëlqimit të Tij, që përkujtimi për përjetësinë e Tij i ndalon të gjitha mendjet në shtegun e tyre, dhe që në qiellin e Tij të gjerë të shenjtërisë, mendja e humb rrugën e tij.”(34)
Kurani thotë:“Zoti është i informuar për gjithçka që ekziston në sipërfaqen e tokës dhe në thellësitë e oqeaneve. Ai ka dijeni për çdo gjeth që bien dhe për çdo farë që është i fshehur në errësirën e tokës. Të gjitha gjësendet, të njoma dhe të thata, janë të qarta për Të.” (Enam, 59) Le të paramendojmë se gjendemi në një dhomë duke shikuar rrugën përmes një dritareje të vogël, ku vërejmë turma të mëdha automjetesh që lëvizin shpejt përgjatë rrugës. Është e qartë që nuk mund t’i vërejmë të gjitha automjetet njëkohësisht; ne i shohim një nga një duke kaluar para dritares, dhe pastaj zhduken prej shikimit tonë. Nëse nuk dimë asgjë për automjetet, mund të paramendojmë se ato vijnë në ekzistencë gradualisht në njërin skaj të dritares dhe pushojnë së ekzistuari në skajin tjetër të dritares.
Kjo dritare e vogël i korrespondon saktësisht fushës sonë të vizionit; e përcakton të kaluarën dhe të ardhmen për automjetet. Ata që janë jashtë dhomës, duke qëndruar në trotuar, i shohin të gjitha automjetet duke lëvizur njëri pas tjetrit. Situata jonë, për sa i përket të kaluarës dhe të tashmes së botës, është sikur i atij personi që i vështron automjetet përmes dritares së vogël.
Njëherë kur të njëmendësojmë se Zoti është mbi kohën dhe hapësirën, do të kuptojmë se ngjarjet e së kaluarës dhe të ardhmes gjithmonë janë prezent dhe ekzistuese para Tij, sikur një pikturë.
Prandaj, duhet të kemi një ndjenjë të përgjegjësisë ndaj Krijuesit, i Cili është në dijeni për çdo më të voglin veprim dhe punë të botës së krijuar, sikur që thotë Kurani: “Ai di për të gjitha veprimet tuaja” (Bekare, 283) - dhe mënjanon prej nesh çdo mëkat apo gabim që mund të na shkaktojë largimin prej Tij. Ne duhet të adhurojmë Zotin, zotëruesin e diturisë absolute, I Cili ka bërë që t'u kundërvihemi këtyre periudhave të ndryshme dhe t’i arrijmë aftësitë e tanishme që i kemi. Gjithashtu, nuk duhet të shfaqim mosbindje ndaj urdhrave të Tija, që na hapin rrugën drejt lumturisë së vërtetë dhe qëllimit përfundimtar të njeriut, dhe nuk duhet të pranojmë asnjë synim tjetër përveç Atij.


Për të arritur te Zoti, ne duhet ta stolisim veten me atribute hyjnore dhe ta përgatisim veten, përderisa jemi duke qëndruar përkohësisht në këtë botë, për takimin me Të. Atëherë, ne mund t’i kthehemi Atij, që është burimi, origjina dhe fillimi i ekzistencës sonë. Kjo kërkon veprime dhe përpjekje të mundimshme me qëllim të përmirësimit të vetvetes, sepse përgjegjësia për të vepruar në këtë mënyrë është vendosur mbi supet e njeriut si një detyrë hyjnore.

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i katërmbëdhjetë
Opinionet në lidhje me drejtësinë e Zotit

Çështja e drejtësisë, si një prej atributeve të Zotit, e ka historinë e tij të veçantë. Shkolla të ndryshme të mendimit në Islam, kanë mbajtur qëndrime të ndryshme në lidhje më këtë temë, duke interpretuar në përputhje principet e tyre të veçanta.
Disa Sunnij që ndjekin pikëpamjet e teologut Ebu’l Hasan Ash’ari, nuk besojnë në drejtësinë e Zotit si një çështje të besimit, dhe ata mohojnë se drejtësia është e përkryer sipas akteve hyjnore. Megjithatë, sipas pikëpamjes së tyre, Zoti e trajton një person të caktuar dhe çfarëdo dënimi ose shpërblimi ia jep Ai - pavarësisht se çka ka merituar, do të paraqesë të mirën absolute dhe drejtësinë, edhe pse mund të na duket e padrejtë kur ta matim me standardet njerëzore.
Në këtë mënyrë, këta Ashari i veçuan atributet e drejtësisë së Zotit prej veprave të Tija, dhe në këtë mënyrë e pranuan si të drejtë çka do që mund t’i atribuohet Atij. Nëse Ai shpërblen të drejtin dhe e ndëshkon mëkatarin, kjo është drejtësia, por sikur të kishte bërë edhe të kundërtën, prapë do të ishte në sferën e tij të gjerë të drejtësisë së Tij.
Ata deklarojnë se termat “drejtësia” dhe “padrejtësia” janë të pakuptimta kur të aplikohen për Zotin, dhe padyshim se intenca ka qenë ngritja e esencës së shenjtë të Zotit në pozitën e epërsisë më të lartë. Por, asnjë njeri i matur nuk do t’i pranojë këto nocione të cekëta dhe joadekuate, sikur diçka që kanë të bëjnë me epërsinë e Zotit. Në fakt, ata e ngatërrojnë mohimin e renditjes në botë dhe principin e shkakësisë me renditjen e përgjithshme të botës dhe administrimin e veprave të njeriut si individ.
Pasuesit e el-Ashariut besojnë se llamba e ndritshme e mendjes shuhet, sa herë që përballet me kuptimet dhe çështjet e religjionit që nuk janë në gjendje të sjellin përfitime njeriut ose ta ndriçojnë rrugën e tij.
Kjo thënie nuk përputhet as me mësimet e Kuranit as me përmbajtjen e sunnetit. Kurani e konsideron si zhvlerësim që mendja të bëhet një udhëheqës jo i drejtë dhe vazhdimisht i bën thirrje njeriut për të menduarit dhe meditim, në mënyrë që të përfitojë diturinë hyjnore dhe besimin fetar. Ata që dështojnë për të përfituar nga kjo llambë e ndriçuar, Kurani i krahason më shtazët:“Më i keqi prej të gjitha krijesave në sytë e Allahut, janë ata persona që janë të shurdhër dhe memecë dhe që nuk mendojnë” (Enfal, 22)
I Dërguari i Islamit thotë: “Zoti ka caktuar dy udhëheqës për njeriun: një të jashtëm – të dërguarit e Zotit, dhe një të brendshëm – fuqia e mendjes së tij.”
*****
Mutezilët dhe Shi’itët qëndrojnë në opozitë me Ashari’tët dhe shkollën e tyre. Prej të gjitha atributeve të Zotit, ata kanë zgjedhur drejtësinë si princip të kredos së tyre. Duke u bazuar në argumentet e transmetuara dhe racionale, ata gjithashtu e kanë refuzuar si të papajtueshëm me principet e drejtësisë doktrinën e mosndërhyrjes së ndikimit të fatit hyjnor dhe paracaktimit të veprave të njeriut.
Ata besojnë se drejtësia është baza e veprimit të Zotit, si në renditjen e universit ashtu edhe në vendosjen e ligjeve. Njëjtë sikur që njeriu mund të matet përmes kritereve të së mirës dhe të keqes, ashtu edhe veprat e krijuesit janë subjekte të kriterit të njëjtë. Pasi që logjika e mendjes përcakton se drejtësia është qenësisht e lavdëruar dhe padrejtësia qenësisht e dënueshme, një objekt i adhurimit që përfshin inteligjencën e pafundme dhe shpirtin, asnjëherë nuk do të ndërmarrë një veprim që mendja e konsideron si të palejueshëm.
Kur ne themi se Zoti është i drejtë, me këtë nënkuptojmë se Ai është i gjithëdijshmi dhe esenca kreative nuk bën asgjë që është në kundërshtim me urtësinë dhe përfitimin. Koncepti i urtësisë, kur të aplikohet për Krijuesin, nuk e ka kuptimin se Ai i zgjedh mjetet më të mira për arritjen e qëllimit të Tij ose për të shëruar mungesat e Tija, sepse vetëm njeriut i është bërë thirrje që të lëvizë prej mangësisë kah përkryerja. Interesimi i Zotit ka të bëjë me nxitjen e qenieve që të zhvendosen prej mangësisë kah përkryerja dhe qëllimeve që janë pjesë e pandarë e esencës së tyre. Urtësia e Zotit përbëhet prej asaj që, Ai së pari rrënjos një formë të përkrahjes në brendësi të çdo fenomeni, dhe pastaj, pasi që t’ia dhurojë ekzistencën, e nxit atë në drejtim të përkryerjes së aftësive të tij përmes ushtrimit të mëtejmë të fisnikërisë së Tij.
Atëherë, drejtësia paska një kuptim të gjerë, që natyrisht përfshin edhe shmangien e shtypjes dhe të gjitha veprave të pamendët. Në lidhje me shpjegimin e drejtësisë së Zotit, Imam Xhafer Sadiku (a.s.) thotë: “Drejtësia në rastin e Zotit, ka kuptimin që mos t’ia përshkruash Atij asgjë, sepse nëse e bën këtë, atëherë do të shkaktojë fajësimin dhe qortimin tënd.”(35)
Padyshim që, shtypja dhe të gjitha format e çoroditjes në të cilat është i angazhuar njeriu, rrjedhin prej paditurisë dhe mungesë së vetëdijes, në njërën anë, dhe kërkesës që është e ndërlidhur me ultësinë dhe që ekziston te njeriu prej lindjes, në anën tjetër. Ndonjëherë, ato janë pasqyrime të urrejtjes dhe të armiqësisë, që përnjëherë shpërthejnë jashtë prej qenies së brendshme të njeriut në formë të shkëndijës.
Janë të shumtë ata njerëz që kanë shprehur neveritje ndaj gjendjes së vet shtypëse dhe çoroditëse. Megjithatë, për shkak të paditurisë në lidhje me rezultatin përfundimtar të veprave të tyre, kohë pas kohe ata vazhdojnë që të veprojnë me padrejtësi dhe ta përdhosin veten me të gjitha llojet e veprave të turpshme dhe çoroditëse.
Ndonjëherë njeriu ndien se ka nevojë për diçka që nuk ka burime ose mundësi për të siguruar. Ky është shkaku kryesor i shumë të këqijave. Ndjenja e nevojës, urisë dhe e lakmisë, mbizotërimi i dëshirës për të sunduar ose për të lënduar, të gjitha këto përbëjnë faktorët që prijnë deri te sjellja agresive.
Nën ndikimin e tyre, njeriu i humb frerët e vetëkontrollit. Ai përqendrohet me të gjitha mundësitë e tij në përmbushjen e dëshirave dhe cenimin e të gjitha kufizimeve etike dhe fillon të shtrëngojë fytin e të shtypurve.
Esenca unike e Zotit, të asaj qenieje të pafundme, është e lirë prej tendencave dhe kufizimeve të tilla, sepse asgjë nuk është e fshehur para diturisë së Tij, dhe është e pabesueshme që Ai të vuajë nga pamundësia, çfarëdo qoftë ajo. Sepse, Ai është i Paraamshueshëm, rrezet e të Cilit u dhurojnë jetë dhe gjallëri të gjitha gjësendeve dhe që i siguron të gjitha lëvizjet, ndryshimet dhe zhvillimet e tyre.
Esenca e Tij e mprehtë, që përfshin të gjitha shkallët e përkryerjes, qëndron pa ndier nevojë për ndonjë gjë, ashtu që mungesa e tij të shkaktojë shqetësim për Të kur Ai të shfaqë dëshirën për një gjë të tillë. Padyshim që, Fuqia dhe aftësia e Tij janë të pakufizuara dhe nuk barazohen me asgjë, në mënyrë që Ai të devijojë prej rrugës së drejtësisë dhe të mëkatojë ndaj ndonjërit, ose të hakmerret me qëllim të qetësimit të zemrës së tij, ose të ndërmarrë ndonjë akt të papërshtatshëm dhe të pahijshëm.
Asnjëri prej këtyre motivacioneve për sjellje të padrejtë nuk mund të gjenden te Zoti dhe, me të vërtetë, konceptet e padrejtësisë dhe të shtypjes nuk janë të aplikueshme për një qenie, fisnikëria dhe mëshira e të Cilit përfshijnë të gjitha sendet dhe shenjtëria e esencës së të Cilit është e manifestuar qartë në tërë kreacionin e gjerë.
Kurani vazhdimisht mohon të gjitha nocionet e padrejtësisë nga ana e Zotit, duke e konsideruar Atë, në shenjtërinë e Tij, tërësisht të largët prej akteve të padenja. Ai thotë: “Zoti, kurrë nuk e konsideron si të lejueshme që të veprojë në mënyrë të padrejtë ndaj robërve të Tij; është më tepër njeriu, ai i cili bën padrejtësi dhe shtypje.” (Junus, 44)
Në këtë ajet, Zoti e veçon Veten prej të gjitha nocioneve te padrejtësisë, që është diçka neveritëse për njeriun, dhe në vend të saj ia atribuon njeriut padrejtësinë. Aq më tepër, si është e mundur që Zoti të kërkojë prej njeriut që të zbatojë drejtësinë dhe barazinë, kur në të njëjtën kohë i ka të njollosura duart e Tij me veprat mëkatare? Kurani thotë: “Zoti i urdhëron njeriut që të veprojë me drejtësi dhe mirësi, dhe ju urdhëron bujari ndaj të afërmve. Ai ju ndalon prej veprave të këqija dhe nga dhuna. Ai ju paralajmëron prej mëshirës së Tij, ashtu që të mund ta pranoni këshillën e Tij” (Nahl, 90)
Islami e çmon drejtësinë aq shumë, sa që nëse një grup i Myslimanëve dëshirojnë që të devijojnë prej rrugës së drejtësisë dhe të angazhohen në shtypje dhe dhunë, ata duhet të parandalohen, dhe nëse do nevoja edhe me luftë. Ky është një urdhër i Kuranit: “Nëse dy grupe të besimtarëve luftojnë njëri me tjetrin, vendosni paqen në mes tyre. Nëse njëri prej tyre ka kryer agresion ndaj tjetrit, atëherë luftojeni agresorin deri sa t’i kthehen nënshtrimit ndaj urdhrave të Zotit. Njëherë kur të kthehen, paqësoni ata dhe vendosni paqen me drejtësinë e plotë. Sigurisht që Zoti e do drejtësinë” (Huxhurat, 9)
Një çështje interesante që del nga ky ajet është se ndërmjetësuesi është i udhëzuar në mënyrë të përpiktë që të sigurohet, se gjatë vendosjes së paqes, diskutimi në mes palëve të bëhet duke u bazuar në drejtësi, pa treguar shpirtbutësi ndaj agresorit. Mund të ndodhë në ndonjë rast, që ka filluar lufta me qëllime agresore, ndërsa ndërmjetësuesi mundohet ta përfundojë konfliktin duke insistuar në shpirtbutësinë dhe vështrimin sipërfaqësor të fajtorit dhe në fund ta bindë njërën prej palëve të heqë dorë nga kërkesa e tij në favor të palës tjetër. Në këtë rast, afrimi dhe shpirtbutësia, edhe pse legjitime në vete, mund ta përforcojë frymën e agresivitetit që ekziston te ata që përfituan duke e filluar luftën. Në fakt, është bërë traditë, që në rastet e tilla të plotësohet dëshira e agresorit dhe t’i mundësohet të përfitojë ndonjë lëshim.
Edhe pse, abstenimi vullnetar i njërit nga kërkesa e tij është e dëshirueshme, në rrethanat e tilla do të ketë pasoja të padëshirueshme në mentalitetin e agresorit. Qëllimi i Islamit është çrrënjosja e forcës dhe padrejtësisë prej shoqërisë Islame dhe t'u sigurojë anëtarëve të tij se askush nuk mund të fitojë asgjë përmes agresionit dhe forcës.
*****
Nëse i hedhim një shikim renditjes së kreacionit, mund të shohim se mbizotëron një baraspeshë e gjerë dhe gjithëpërfshirëse mbi të gjitha fenomenet fizike. Kjo është e dukshme te rregullsia e atomit, te shpejtësia e lëvizjes së elektroneve, rrotullimi i planetëve dhe te lëvizjet e të gjithë trupave. Është e dukshme edhe në mbretërinë e mineraleve dhe bimëve, në relacionet precize që ekzistojnë në mesin e organeve të qenieve të gjalla, në baraspeshën në mes të komponentëve të brendshme të atomit, në baraspeshën në mes trupave të gjerë qiellorë dhe forcat e tyre të përllogaritura deri në detaje. Të gjitha këto forma të baraspeshës dhe ekuilibrit, bashkë me të gjitha ligjet tjera precize që shkenca ende mundohet t’i zbulojë, janë dëshmitarë të ekzistimit të një rendi të pamohueshëm në gjithësi, i cili është konfirmuar përmes ekuacioneve matematikore. Profeti Ynë i saktë ka shprehur këtë drejtësi universale dhe baraspeshën e plotë, faktin që asgjë nuk përmban parregullsi ose nuk është në vendin e vet, me këtë formulim të ngjeshur dhe domethënës: “Është baraspesha e vërtetë dhe simetria që e mirëmbajnë tokën dhe qiejt”.
Kurani ia atribuon Musës (a.s.) këto fjalë: “Zoti Ynë është Ai që i pajis të gjitha gjësendet me atë që është e nevojshme për të dhe pastaj i udhëzon ata për vazhdimin e ekzistencës së tyre” (Taha, 50)
Me fjalë të shkurta, Musa (a.s.) ia parashtroi Faraonit mënyrën se si është krijuar bota bashkë me renditjen dhe bukurinë që mbretëron në të, që janë pjesë e shenjave të Zotit. Qëllimi i tij ishte që ta mbrojë atë prej mendimeve të gabuara dhe t’i ndihmojë që të perceptojë ekzistimin e renditjes së drejtë dhe hyjnorë në gjithësi.
Prandaj, një prej normave që sundon në natyrë në mënyrë të pashmangshme është rendi dhe ligji, dhe të gjitha gjësendet sipas vetisë së nënshtrimit ndaj normave dhe ligjeve të natyrës, janë të përfshira në procesin e evolucionit në drejtim të përkryerjes që është specifike për çdonjërin prej tyre. Çdo devijim prej këtij modeli të renditjes dhe relacioneve të themeluara mbi ta, do të kishte rezultuar me kaos dhe konfuzion.
Sa herë që shfaqet ndonjë parregullsi në natyrë, vetë fenomeni tregon një reaksion, dhe faktorët e brendshëm dhe të jashtëm lajmërohen për t’i mënjanuar barrierat, për të zhvilluar dhe rivendosur rendin e nevojshëm për të vazhduar drejt rrugës së përkryerjes.


Kur të sulmohet trupi nga ana e mikrobeve dhe elementeve tjera të sëmundjes, globulinat e bardha fillojnë t’i neutralizojnë ato, në pajtim me normat e pashmangshme. Çfarëdo bari që mund të jepet të sëmurit, është vetëm një faktor i jashtëm që mund t’i ndihmojë globulinave të bardha gjatë detyrës së tyre të neutralizimit dhe rivendosjes së baraspeshës në trupin e njeriut.
Dhe së fundi, është e pamundur që Zoti, dashuria e të Cilit është e pafundme dhe i Cili dhuron begatitë robërve të Tij në mënyrë të pakufizuar, të kryejë edhe më të voglën padrejtësi ose ndonjë vepër të papërshtatshme. Kjo është, ajo që na thotë Kurani: “Është Zoti, Ai i Cili e bëri Tokën si vendbanim për ju, i Cili i ngriti qiejt, ju krijoi në formën më të bukur dhe ju furnizon me ushqimin më të shijshëm dhe më të këndshëm si mjete jetese. Ky është Zoti, Zotëruesi Yt.” (Gafir, 64)

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i pesëmbëdhjetë
Një analizë e fatkeqësisë dhe e vuajtjes

Çështja e drejtësisë së Zotit përfshin edhe disa çështje problematike të caktuara, siç janë: ekzistimi i katastrofave, i humbjeve dhe i fatkeqësive në renditjen e natyrës, dhe pabarazitë në renditjen shoqërore. Kjo pyetje parashtrohet, në fakt, parashtrohen një varg pyetjesh dhe vërejtjesh në mendjet e shumë njerëzve. Problemet me të cilat ballafaqohen, janë aq fundamentale, sa që ajo çka fillon me dyshim dhe hezitim, përfundimisht shndërrohet në një kompleks të pazgjidhshëm.
Njerëz të tillë pyesin se si është e mundur që në një botë të krijuar në bazë të inteligjencës dhe të urtësisë, të mbizotërojnë aq shumë vuajtjet, dhimbjet dhe të këqijat; se si bota duhet t’i nënshtrohet vazhdimisht goditjeve të mundimeve dhe fatkeqësive, me humbje dhe mangësi gjithmonë në rritje.
Pse në shumë pjesë të botës, ngjarjet tronditëse e godasin njerëzimin, duke rezultuar me humbje dhe shkatërrime të përmasave të mëdha? Pse është ashtu që njëri është i bukur ndërsa tjetri i shëmtuar? Njëri është i shëndoshë ndërsa tjetri i sëmurë? Pse nuk janë krijuar të gjithë njerëzit të barabartë, dhe a nuk është kjo pabarazi, një tregues i mungesës së drejtësisë në gjithësi?
Drejtësia në renditjen e gjësendeve varet prej asaj sesa janë të lirë nga shtypjet, diskriminimet dhe fatkeqësitë, ose nga mungesa prej të gjitha të metave, sëmundjeve dhe varfërisë; dhe, ata thonë që vetëm në këtë mënyrë do të kishim arritur te përkryerja dhe drejtësia.
*****
Fillimisht, duhet të pranojmë se vlerësimi ynë i çështjeve të universit, nuk na lejon që të depërtojmë deri te thellësitë përfundimtare të fenomeneve; është joadekuate analiza e kufijve dhe qëllimeve të gjësendeve.
Kuptimi ynë fillestar i ngjarjeve të pakëndshme dhe fatkeqësive është i përkufizuar të jetë sipërfaqësor; ne nuk jemi të përgatitur që ta njohim të vërtetën që shtrihet matanë përshtypjes sonë fillestare. Që në fillim, ne nuk mund të përcaktojmë synimin përfundimtar të atyre ndodhive, dhe për këtë arsye nuk mund t’i konsiderojmë ato si prova të padrejtësisë. Ndjenjat tona do të zgjohen dhe do të na udhëheqin në drejtimin e analizave më të palogjikshme.
Por, nëse thellohemi pak më tepër në mendime, do të vërejmë se ky vlerësim i njëanshëm i ngjarjeve të cilën e emërtojmë si padrejtësi, rrjedh prej asaj se, interesat tona ose të atyre që ne jemi të ndërlidhur në mënyrë të drejtpërdrejtë ose indirekte, ne i bëjmë si kritere ose masë matjeje. Çka do që i siguron interesat tona, është e mirë, dhe çka do që na i dëmton ato, është e keqe. Me fjalë tjera, gjykimi ynë për të keqen dhe të mirën është i bazuar në perceptimin shkurtpamës të horizonteve të ngushta të mendjes sonë, dhe mungesës së diturisë së përpiktë që kanë të bëjnë me normat e kreacionit.
A është ekzistenca jonë, një çështje e vetme që është e përfshirë në çdo dukuri dhe ngjarje? A mund ta bëjmë fitimin dhe humbjen tonë pjesë të një kriteri me të cilën e vlerësojmë të mirën dhe të keqen? Bota jonë materiale është vazhdimisht e angazhuar me prodhimin e ndryshimeve. Ngjarjet që nuk kanë ndodhur sot, do të ngjajnë nesër, disa gjëra do të zhduken dhe të tjerat do ta zënë vendin e tyre.
Është e qartë se, ajo çka është sot e dobishme dhe e vlefshme për disa njerëz, do të përfundojë së ekzistuari nesër. Por, për ne që jemi qenie njerëzore dhe që jemi të lidhur për ekzistencën tonë dhe për gjërat e kësaj bote, përvetësimi i gjërave është i mirë dhe humbja e tyre është e keqe. Por, pavarësisht nga njeriu dhe lidhjet e tij, natyra ndryshuese e botës vazhdimisht prodhon fenomene ndryshuese. Nëse bota nuk e përfshin mundësinë e ndryshimit, atëherë vetë fenomenet nuk do të ekzistonin dhe si pasojë e kësaj nuk do të kishim çështjen e së mirës dhe të keqes.
Në një botë të tillë të kushtëzuar dhe të pandryshueshme nuk do të kishim as humbje as mangësi, as rritje dhe as zhvillim; as ndryshime dhe dallime, as shumëllojshmëri as variacione; as bashkime dhe as lëvizje. Në një botë pa mangësi dhe humbje, nuk do të kishte as kritere njerëzore, morale dhe sociale, ligje dhe kufizime. Zhvillimet dhe ndryshimet janë rezultate të lëvizjes dhe të rrotullimit të planetëve. Sikur të kishin pushuar së ekzistuari, nuk do të kishte as tokë, hënë, diell, ditë, muaj, dhe as vite.
*****
Një pikëpamje gjithëpërfshirëse e botës do të na mundësojë që të kuptojmë se ajo çka është e dëmshme sot për ne, ose që mund të bëhet i tillë nesër, është e dobishme për të tjerët. Bota në tërësi, lëviz në drejtimin e diktuar sipas qëllimit të përgjithshëm të qenies dhe përfitimit të qenies; individët mund të pësojnë dëme gjatë këtij procesi dhe mund të ndodhë që edhe një pjesë e madhe e njerëzimit të mos përfitojë prej kësaj.
Sikur të ishim në gjendje që të zhytemi mjaft thellë në oqeanin e diturisë dhe t’i shfletojmë faqet e librit të stërmbushur me mistere me gishtin e mirëkuptimit tonë, atëherë të gjitha qëllimet përfundimtare dhe përfundimet e të gjitha ngjarjeve dhe fenomeneve do të na shpaloheshin para nesh. Prapëseprapë, fuqia jonë e gjykimit nuk është mjaft gjithëpërfshirëse që të mund ta përballojë rrjetën komplekse me të cilën konfrontohemi: ne e dimë se, as zinxhiri i shkaqeve paraprijëse nuk i ka sajuar fenomenet e sotshme, as zinxhiri i pasojave të ardhshme nuk do t’i sajojë këto fenomene .
Sikur të ishte e mundshme për ne që të shikojmë prej planit të gjerë botëror nga lart, në atë mënyrë që të mund t’i vërejmë të gjitha aspektet pozitive dhe negative të çdo gjësendi, atëherë do të kishim vërejtur të gjitha misteret e atyre gjësendeve që paraqiten në botë; sikur të kishte qenë e mundshme për ne që të vlerësojmë pasojat dhe rezultatet e të gjitha ngjarjeve gjatë historisë, të asaj të kaluarës, të sotmes dhe të ardhmes, dhe të gjitha zhvillimeve në mes të paraamshueshmes dhe të pasamshueshmes, pra sikur të kishte qenë e mundur e gjithë kjo, atëherë do të ishim në gjendje të themi se e keqja e rastit të caktuar peshon më shumë se e mira e saj dhe ta emërtojmë si një fatkeqësi.
Por, a mund të zotërojë njeriu një dituri të tillë gjithëpërfshirëse të zinxhirëve horizontalë dhe vertikalë të shkakësisë? A mund ta vendosë veten në boshtin lëvizës të botës?
Pasi që nuk jemi objekti i ekspozimit të një aftësie të tillë, pasi që nuk do të jemi asnjëherë në gjendje për të përshkuar një distancë të pakufishme, sado të gjata të jenë hapat tona, dhe pasi që kurrë nuk do të kemi mundësi për ta ngritur vellon prej tërë këtij ndërlikimi dhe të matin masën e tyre përkatëse, është shumë më mirë për ne që të përmbahemi prej gjykimeve të njëanshme dhe të ngutshme që janë të bazuara në shikimin tonë të shkurtër. Ne duhet të pranojmë se nuk duhet të bëhet përfitimi ynë një kriter për gjykimin e këtij universi të gjerë. Vrojtimet relative, që i kryejmë brenda kornizës së të dhënave të kufizuara që i kemi në dispozicion dhe kushtet specifike, subjekte të të cilave jemi ne, nuk mund të na sigurojnë asnjëherë kritere për gjykime përfundimtare.
Natyra shpesh mund të punojë në drejtim të përmbushjes së qëllimit të veçantë që është i paimagjinueshëm për njeriun dhe për rrethanat e tij tradicionale. Pse nuk mund të supozohet se ndodhitë e pakëndshme janë rezultate të përpjekjeve që synojnë përgatitjen e terrenit për fenomenet e reja që do të jenë instrumente të vullnetit të Zotit mbi sipërfaqen e tokës? Mund të ndodhë që kushtet dhe rrethanat e epokës së caktuar të kenë nevojë për procese të tilla.
Nëse të gjitha ndryshimet dhe rrëmujat që na tmerrojnë, nuk përmbahen brenda planit dhe projektit të dhënë, si dhe nuk kanë ndonjë qëllim specifik, dhe sikur të ishin shtrirë përgjatë kohës pa shkaktuar ndonjë rezultat pozitiv apo konstruktiv, atëherë nuk do të kishte mbetur asnjë gjurmë në tokë prej asnjë krijese të gjallë, duke përfshirë edhe njeriun.
Pse duhet të akuzojmë botën si të padrejtë, kaotike dhe të paqëndrueshme, thjesht sepse shfaqen disa fenomene dhe ngjarje të veçanta në natyrë? A duhet të fillojmë me dhënien e vërejtjeve për arsye të një sasie të vogël të pakënaqësive, të mëdha apo të vogla, duke i harruar të gjitha manifestimet dhe përpikëritë e urtësisë, të gjitha mrekullitë që i shohim në botë dhe në krijesa, që dëshmojnë për vullnetin dhe inteligjencën e qenies së lartësuar?
Pasi që njeriu vëren aq shumë dëshmi të planifikimit të kujdesshëm në tërë universin, ai duhet të pranojë se bota është një tërësi e qëllimshme dhe një proces që lëviz në drejtim të përkryerjes. Çdo fenomen në të është subjekt i një kriteri specifik dhe nëse fenomeni paraqitet në mënyrë të pashpjegueshme ose të pajustifikueshme, atëherë kjo është nga shkurtpamësia e njeriut. Njeriu duhet të kuptojë se ai është i fundmë, atij i mungon aftësia e kuptimit të qëllimit të të gjitha fenomeneve dhe përmbajtjeve të tyre, dhe nuk ka të bëjë aspak me atë se kreacioni ka të meta.
Qëndrimi ynë ndaj ngjarjeve të hidhëta dhe të pakëndshme të kësaj bote i ngjan gjykimit të bërë nga ana e një banori të shkretëtirës i cili vjen në qytet dhe i vëren buldozerët e fuqishëm duke i rrënuar ndërtesat e vjetra. Ai do ta konsiderojë këtë shembje si një akt të pamend të shkatërrimit, por a është e logjikshme për atë të mendojë se shembja bëhet për shkak se është e paplanifikuar dhe e paqëllimtë? Sigurisht se jo, sepse ai e sheh vetëm procesin e rrënimit, por jo edhe të llogaritjes dhe planifikimit të arkitektëve tjerë që janë të përfshirë në këtë proces.
Sikur që ka thënë një shkencëtar: “Gjendja jonë është sikur gjendja e fëmijëve që e vështrojnë cirkun që është duke i mbledhur plaçkat për të shkuar ndokund tjetër për të vazhduar jetën e tij ngacmuese, por në këtë pamje të palosjes së tendave dhe të ardhje-shkuarjeve të njerëzve dhe të kafshëve, këta fëmijë të gjorë nuk shohin asgjë tjetër përveç shpërbërjes dhe mbarimit të cirkut”.
*****
Nëse shikojmë pak më thellë dhe me imagjinatë në fatkeqësitë dhe katastrofat që e shqetësojnë njeriun dhe t’i interpretojmë në mënyrë të drejtë, do të vlerësojmë se në realitet ato janë bekime dhe jo shkatërrime. Të qenët e bekimit- bekim dhe shkatërrimit- shkatërrim, varet prej reaksionit të njeriut ndaj tij. Një ngjarje e njëjtë mund të përjetohet plotësisht ndryshe nga ana e dy njerëzve të ndryshëm.
Fatkeqësia dhe dhembja janë sikur alarme të vërejtjes për njeriun për t’i përmirësuar gabimet dhe të metat; ato janë sikur sisteme imune natyrore ose mekanizma rregulluese të gërshetuar në brendësinë e njeriut, si një pjesë e pandashme e tij.
Nëse pasuria të prinë drejt vetëkënaqësisë dhe në kërkimin e plotësimit të dëshirave, kjo është një fatkeqësi dhe shkatërrim, dhe nëse varfëria dhe mospasja të prinë kah pastrimi dhe ngritja e shpirtit njerëzor, atëherë kjo është një bekim. Kështu që, begatia nuk mund të llogaritet si fatmirësi absolute dhe varfëria, një fatkeqësi absolute. Rregulla e njëjtë përfshin të gjitha dhuntitë natyrore që mund të zotërojë njeriu.
Popujt që janë të ballafaquar me forca të ndryshme armiqësore dhe të detyruar që të luftojnë për mbijetesën e tyre, janë të përforcuar në këtë mënyrë. Nëse e konsiderojmë përpjekjen dhe luftën si diçka pozitive dhe konstruktive, atëherë nuk mund të mos e pranojmë rolin e luajtur gjatë përpjekjeve të njeriut, në zhvillimin e burimeve të brendshme njerëzore dhe nxitjes së tij drejt përparimit.
Njerëzit që nuk janë të obliguar që të luftojnë dhe që jetojnë në mjedise që janë të lira prej të gjitha kundërshtimeve, shumë lehtë do të zhyten nga ana e prosperitetit material në kënaqësitë dhe epshet e tyre.
Shumë shpesh ndodh që ndonjëri i duron në mënyrë vullnetare mundimet dhe dhembjet, për hir të qëllimeve të mëdha. Sikur të mos kishte qenë ajo dhimbje dhe ai mundim, qëllimi i tij mund të mos i dukej aq i dëshirueshëm për të. Rruga e lëmuar nëpër të cilën lëviz ndonjëri në mënyrë të verbër dhe mekanike, nuk të drejton kah zhvillimi dhe rritja. Dhe, prej përpjekjes së njeriut nga e cila është larguar elementi i vullnetit të vetëdijshëm, nuk mund të shkaktohen ndërrimet rrënjësore te njeriu.
Lufta dhe kontradikta janë sikur kamxhiku që e detyrojnë njeriun që të lëvizë përpara. Trupat e ngurtë shpartallohen nëpërmes presionit të fryrjes së vazhdueshme, por njerëzit formohen dhe modulohen përmes mundimeve dhe vuajtjeve që i bëjnë ballë. Ata e hedhin veten në oqean, për të mësuar se si të notojnë dhe është testi i rëndë i krizës ajo prej së cilës shfaqen aftësitë gjeniale.


Vetëkënaqësia e shfrenuar, dashuria ndaj botës, kërkimi i plotësimit të dëshirave të pakufizuara, shkujdesja e qëllimeve të larta, të gjitha këto janë treguesit e udhëheqjes së gabuar dhe mungesës së informimit. Në fakt, më të fatkeqit prej njerëzve janë ata që janë rritur në mesin e komforit dhe luksit, që nuk e kanë përjetuar asnjëherë vuajtjen e jetës ose nuk i kanë shijuar ditët e tija të hidhëta bashkë me diellin e këndshëm të jetës së tyre që lind dhe perëndon, pa u vërejtur nga askush tjetër.
Ndjekja e tendencës së njërit dhe dhënia e përkrahjes ndaj dëshirës së ndonjërit nuk është në pajtim me qëndrueshmërinë dhe lartësimin e shpirtit si dhe me përpjekjet dhe mundimet që bëhen me një qëllim të caktuar. Në njërën anë, kërkimi i kënaqësisë dhe çoroditja, dhe në anën tjetër, fuqia e vullnetit dhe vendosmëria pasqyrojnë dy tendenca të kundërta të njeriut. Pasi që asnjëri nuk mund të mohohet ose pohohet ashtu që njëri ta përjashtojë tjetrin, atëherë njeriu duhet të tentojë vazhdimisht t’i reduktojë dëshirat e tij ndaj kënaqësive dhe t’i konsolidojë forcat kundërshtuese brenda saj.
Ata që janë rritur në luks, që nuk kanë shijuar ditët e hidhëta dhe të ëmbla të botës, që gjithmonë e kanë gëzuar mbarësinë dhe nuk e kanë pësuar urinë, ata kurrë nuk mund ta çmojnë shijen e ushqimit të lezetshëm, as harenë e jetës së plotë dhe ata janë të paaftë për të çmuar bukurinë e vërtetë. Kënaqësia e jetës mund të shijohet realisht vetëm nga ana e atyre që kanë pasur përvojë me mundimet dhe dështimet në jetën e tyre, që kanë kapacitet të absorbimit të vështirësive dhe t’i rezistojnë vuajtjeve që shtrihen në çdo hap të shtegut të njeriut.
Rehatia materiale dhe shpirtërore do të bëhet e çmueshme për njeriun vetëm pasi të përfitojë eksperiencë me rëniet dhe ngritjet e jetës dhe nga presionet e incidenteve të pakëndshme të saja. Njëherë kur të preokupohet njeriu me jetën materiale, të gjitha dimensionet e ekzistencës së tij do të prangosen dhe do t’i humbasë të gjitha aspiratat dhe lëvizjet. Në mënyrë të paevitueshme, ai do neglizhojë edhe jetën e tij të përhershme dhe pastrimin e brendshëm. Për aq sa dëshirat dhe pasionet ia hedhin hijen në qenien e tij dhe shpirti i tij është i zënë në kurthin e errësirës, për aq do të jetë sikur një pikëz që lëkundet në valët e materies. Ai do të kërkojë strehë në çdo gjë, përpos Zotit. Prandaj, atij i duhet diçka që ta zgjojë dhe të nxisë pjekurinë në mendimet e tij, t’ia përkujtojë atij kalueshmërinë e kësaj bote kalimtare dhe t’i ndihmojë atij në arritjen e qëllimit përfundimtar të mësimeve hyjnore – liria e shpirtit prej të gjitha pengesave dhe barrierave që e parandalojnë njeriun prej arritjes së përkryerjeve të larta.
Stërvitja dhe rafinimi i vetvetes nuk duhet të bëhet me çmim të ulët; ajo kërkon heqje dorë prej kënaqësive dhe dëshirave të shumta dhe procesi i ndërprerjes së shprehive është i hidhët dhe i vështirë.
Është e vërtetë se ushtrimet e tilla do të bëhen për hir të pastrimit të qenies së brendshme të njeriut dhe lejimit të shfaqjes së aftësive të tij të fshehta. Megjithatë, abstenimi duke treguar durim ndaj mëkateve dhe kënaqësive e ka gjithmonë shijen e hidhët dhe arrihet përmes rezistencës këmbëngulëse ndaj ngacmimeve të ulëta, që njeriu të mund ta përmbushë misionin e tij të thyerjes së barrierave që e pengojnë atë dhe në këtë mënyrë të arrijë deri te mbretëria e vlerave më të larta.

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i gjashtëmbëdhjetë
Mundimi dhe vuajtja si shkaqe të zgjimit


Ata që janë të dehur me arrogancën e fuqisë dhe të suksesit, dhe që kanë harruar krejtësisht etikën humane për shkak të joshjes së shpirtrave të tyre dhe të ndjenjave të tyre, në skajet e ndryshme të botës do të kuptojnë ndonjëherë se zhvillimi i ngjarjeve të pakëndshme do t’i bëjë ata të hapur ndaj ndërrimeve dhe zhvillimeve fundamentale që gufojnë prej vellove të harresës. Madje, ata mund të udhëhiqen në ndonjë rrugë të caktuar, drejt ndonjë shkalle të përkryerjes morale dhe drejt një të ardhmeje më të frytshme sesa kjo e tanishme. Ata janë njerëz te të cilët fatkeqësia ka shkaktuar një transformim rrënjësor.
Duke marrë parasysh ndikimet e neglizhencës dhe dehjet e arrogancës, në njërën anë, dhe mësimeve të panumërta morale të përvetësuara nga fatkeqësia, në anën tjetër, mund të themi se dështimet dhe fatkeqësitë janë relative përderisa përmbajnë bekime të shkëlqyera; ato kontribuojnë në mënyrë të frytshme në ndërtimin e vetëdijes dhe vullnetit të njeriut.
Atëherë, mundimi qenka hapi i parë në drejtim të një gjendjeje më të lartë dhe më të përparuar të qenies; ai e përgatit njeriun për kompensimin që e pret atë dhe prej përgjigjes ndaj tij bëhet e qartë se, a ka arritur shkallën e lartë të sinqeritetit dhe devotshmërisë, apo është fundosur në kalbje e shkatërrim. Kurani thotë:“Vërtet, ne e krijuam njeriun të përqafuar nga mundimet” (Beled, 4), ose në një vend tjetër: “Ne ju provojmë me frikë, uri, humbje të pasurisë dhe të pronës, vdekjen dhe humbjen e fryteve të punëve tuaja të rënda. Gëzoji me lajme të mira ata që luftojnë burrërisht në këtë rrugë, ata që kur ballafaqohen me ndonjë fatkeqësi dhe dhimbje thonë: ‘Ne jemi të Zotit dhe te Ai do të kthehemi në rrugën tonë të përkryerjes’. Këta janë që do të pranojnë mirësinë dhe mëshirën prej Zotit të tyre bashkë me vuajtjet e tyre, dhe ata janë me të vërtetë të udhëzuar.” (Bekare, 155-157)
Padyshim, Zoti kishte mundur të krijojë botën pa mundime, vuajtje dhe fatkeqësi, por kjo do të kishte pasur kuptimin e privimit të lirisë dhe zgjedhjes së njeriut nga ana e Zotit. Njeriu do të ishte i lirë në botë si një krijesë pa vullnet të lirë dhe fuqi të zgjedhjes, njëjtë sikur krijesave tjera që u mungojnë përkryerja dhe vetëdija, që janë të formuara nga natyra dhe të bindur plotësisht ndaj saj. Atëherë, a do të kishte merituar njeriu emrin njeri?
Duke paguar çmimin e shtrenjtë të humbjes së aftësive që i zotërojnë prej lindjes dhe lirisë, burimit të tij më të çmueshëm, a do të kishte përparuar drejt përkryerjes ose kalbjes dhe rënies? A nuk do të humbte edhe bota tërë mirësinë dhe bukurinë e saj, në kuptimin e të kundërtave të tyre?
Është e qartë se fuqia e të dalluarit dhe e diskriminimit bën të mundshme ekzistimin e të mirës dhe të keqes, të bukurës dhe të shëmtuarës. Duke i dhënë njeriut bekimet e paçmueshme të lirisë dhe mundësinë e zgjedhjes, Zoti, urtësia e të cilit është manifestuar në tërë kreacionin, dëshiroj që të vë në dukje tërë zotësinë e Tij të krijimit të fenomeneve që dëshmojnë për urtësinë dhe fuqinë e Tij.
Ai vendosi brenda qenies së njeriut mundësinë e veprimit të mirë dhe të keq, dhe ndonëse Ai nuk i detyron që të veprojnë sipas asnjërit prej tyre, Ai gjithmonë pret që ai të veprojë mirë. Zoti nuk e aprovon të keqen, është sjellja e drejtë ajo që përputhet me aprovimin e Tij, dhe si shkëmbim ndaj kësaj Ai jep shpërblim të begatshëm dhe të paimagjinueshëm. Zoti e paralajmëron njeriun në lidhje me pasimin e rrugës së gabuar dhe e kërcënon atë me ndëshkim dhe torturë nëse vepron në atë mënyrë.
Në këtë mënyrë, duke përdorur fuqinë e zgjedhjes që Zoti ia ka dhuruar atij, njeriu mund të veprojë në mënyrë të duhur, duke iu përshtatur udhëzimit hyjnor dhe ndërgjegjes së tij.
Por, nëse rastësisht i rrëshqasin këmbët e tij dhe kryen ndonjë mëkat, rruga e tij mbetet e hapur për t’u kthyer kah pastërtia dhe drita, kah miratimi dhe mëshira e Zotit. Kjo është vetvetiu një manifestim i mëtejmë i fisnikërisë së Zotit dhe drejtësisë gjithëpërfshirëse, që është një prej bekimeve që Ai u dhuron robërve të tij.
Sikur t'u kishte dhënë Zoti shpërblimin e menjëhershëm të moralshmëve për veprat dhe sjelljet e tyre të drejta, në asnjë mënyrë ata nuk do të ishin më superiorë ndaj mëkatarit dhe të çoroditurit. Dhe, sikur e keqja në mendime dhe vepra, të ishte dënuar dhe ndëshkuar menjëherë, virtyti dhe pastërtia nuk do të gëzonin asnjë epërsi ndaj papastërtisë.
*****
Në fakt, parimi i kundërshtimit është baza e botës së krijuar; është ajo që ia mundëson materies të ndërrojë dhe të zhvillohet ashtu që mirësia e Zotit të derdhet në tërë botën. Sikur materia të mos merrte forma të ndryshme si rezultat i ndeshjes së saj me qeniet e ndryshme dhe sikur qeniet të mos ishin në gjendje për t’Iu përshtatur formave të reja përbrenda vetes, përparimi dhe modifikimi i qenies do të ishte i pamundur. Bota e qëndrueshme dhe e pandryshueshme do t’i përngjajë kapitalit të fjetur i cili nuk sjell asnjë profit. Për kreacionin, ndryshimi është një kapital që sjell përfitim. Sigurisht, që është e mundur se investimi i ndonjë pjese të kapitalit të rezultojë me humbje, por në tërësi, lëvizja e vazhdueshme e materies përfundimisht sjell përfitim. Kundërshtimi që zë vend në format e materies, rezulton me përparimin e renditjes së qenies në drejtim të përkryerjes.
Është një pyetje si, a ekziston e keqja në botë në kuptimin e plotë të fjalës. Nëse e vështrojmë me kujdes, do të vërejmë se e keqja e gjësendeve nuk është atributi i vërtetë i tyre; është diçka relative.
Armët e zjarrta në duart e armikut është një e keqe për mua, dhe armët e zjarrta në duart e mia është një e keqe për armikun tim. Nëse e lëmë anash mua dhe armikun tim, armët e zjarrta në vetvete nuk janë të mira as të këqija.
Mund të thuhet se rrjedha e natyrës është matematikore: sistemi i tij është i vendosur në mënyrë të tillë që nuk mund t'u përgjigjet të gjitha nevojave tona. Prapëseprapë, ne dëshirojmë t’i përmbushim të gjitha dëshirat tona të panumërta pa u përplasur as me më të voglën pengesë, dhe forcat e natyrës nuk na përgjigjen të gjitha dëshirave tona të pafundme që na ushqejnë, dëshirat që janë të kota në çdo rast nga pikëpamja e natyrës sonë esenciale. Natyra nuk i kushton asnjë vëmendje dëshirave tona dhe refuzon t'u nënshtrohet kërkesave tona. Kështu që, kur takohemi me të pakëndshmet në jetën tonë, ne mërzitemi pa të drejtë dhe shkaqet e shqetësimit tonë i emërtojmë si “e keqja”.
Nëse ndokush dëshiron që ta ndezë llambën e tij kur nuk ka vaj në të, ai nuk do të fillojë të psherëtijë dhe të ankohet ose të mallkojë tërë universin.
Kreacioni është duke përparuar vazhdimisht drejt qëllimit të tij të qartë, përmes përpjekjeve dhe orvatjeve të pandërprera. Shkaqet specifike ia përcaktojnë çdo hap të tij, ndryshimet dhe zhvillimet që i kalojnë nuk janë të përcaktuar në mënyrë të tillë që t’i plotësojnë miratimet e njerëzve ose t’i kënaqin dëshirat e tyre.
Duhet të pranohet se disa prej zhvillimeve të kësaj bote nuk do t’i përshtaten dëshirave tona dhe ne nuk duhet ta konsiderojmë këtë përvojë të pakëndshme si një gjë të padrejtë.
Udhëheqësi i besimtarëve Aliu (a.s.), e përshkruan botën si një shtëpi të mundimeve, por megjithatë, një vend i mirë për njërin që e njeh atë si duhet. Edhe pse ai u ndesh me mundime dhe pakënaqësi, ai vazhdimisht tërhiqte vëmendjen ndaj drejtësisë absolute të Zotit.(35a)
Edhe një çështje tjetër e rëndësishme e cila nuk bën të tejkalohet është se e mira dhe e keqja nuk përfaqësojnë dy kategori ose dy vargje reciprokisht ekskluzive të kreacionit. Mirësia është e ngjashme me qenien dhe e keqja është e ngjashme me joqenien; sa herë që qenia e shfaq veten, me këtë nënkuptohet gjithashtu edhe joqenia.


Kur flasim për varfërinë, skamjen, paditurisë ose sëmundjen, ne nuk duhet të imagjinojmë se ata i kanë ndarë realitetet: varfëria, thjesht nuk ka bollëk, padituria është mungesa e diturisë dhe sëmundja është humbja e shëndetit. Bollëku dhe dituria janë realitete, por varfëria nuk është asgjë tjetër pos dorës dhe gjepit të zbrazët, dhe padituria është mungesa e diturisë. Prandaj, varfëria dhe padituria nuk kanë realitet të prekshëm; ato janë të definuar përmes joekzistencës së gjërave tjera.
Njëjtë është edhe rasti i fatkeqësive dhe katastrofat që i konsiderojmë si të këqija dhe burime të vuajtjeve. Edhe ato janë një lloj i humbjes ose të joqenies, dhe janë të këqija vetëm në kuptimin e asaj se rezultojnë me shkatërrimin ose joekzistencën e ndonjë gjësendi tjetër, përveç vetes. Jashtë saj, asgjë nuk mund të emërohet si e keqe ose e shëmtuar.
Nëse katastrofat nuk i nxisin sëmundjet dhe vdekjet, humbjen apo shkatërrimin e krijesave të caktuara, duke i parandaluar kapacitet e tyre prej shtrirjes, ato nuk do të jenë të këqija. Ajo që është qenësisht e keqe është humbja dhe shkatërrimi që rrjedhin prej fatkeqësisë. Çka do që ekziston në botë është e mirë; e keqja i takon joqenies, dhe pasi që joqenia nuk formon një kategori të pavarur të qenies, ajo nuk është e krijuar dhe nuk ekziston.
Qenia dhe joqenia janë sikur dielli dhe hija e tij. Kur të kthehet një trup kah dielli, do të hedhë një hije. Çka është hija? Hijet nuk janë të krijuara prej asgjësë; formohen thjesht nga dielli duke mos ndriçuar në ndonjë pjesë të caktuar, për shkak të ekzistimit të pengesës; nuk ka ndonjë origjinë apo burim të vetes.
Gjësendet kanë ekzistencë reale sipas vetisë së krijuar pa ndonjë referim ndaj ndonjë gjësendi tjetër, dhe në këtë kuptim ato nuk janë të këqija. Prej pikëpamjes që buron nga besimi në Zotin, bota është ekuivalente me të mirën. Çdo gjë është qenësisht e mirë; nëse është e keqe, kjo është ashtu vetëm në kuptimin relativ dhe sipas lidhjeve të saja me gjësendet tjera rrethuese. Ekzistenca e çdo gjëje është joreale për të tjerët jashtë saj, dhe e paprekur prej kreacionit.
Mushkonja malarike nuk është e keqe në vete. Nëse e përshkruajmë si të keqe, ajo është për shkak të asaj se është e dëmshme për njeriun dhe shkakton sëmundje. Ajo çka është e krijuar, është ekzistenca e atij gjësendi në dhe për veten, që është ekzistencë e vërtetë; ekzistenca e kushtëzuar nuk ka ndonjë vend në renditjen e qenies dhe nuk është reale. Prandaj, ne nuk mund të pyesim se pse Zoti ka krijuar ekzistencën relative ose të kushtëzuar. Entitetet e kushtëzuara ose abstrakte janë të pandara prej entiteteve që burojnë prej tyre; ato janë shoqëruesit e tyre të pandarë prej entiteteve reale që i japin gjallërim asaj dhe nuk janë pjesëmarrëse të qenies së tyre. Atëherë, njëri nuk mund të flasë për entitetet e kushtëzuara sikur diçka që janë të krijuara. Ajo çka është reale, qenia e tij duhet patjetër të burojë prej Krijuesit. Reale janë vetëm ato gjëra dhe atribute që ekzistojnë jashtë mendjes. Atributet reale janë të krijuara nga ana e mendjes dhe nuk kanë ekzistencë jashtë saj, kështu që nuk mundemi të kërkojmë krijuesin e saj.
Veç kësaj, ajo që ka potencialin për të ekzistuar është bota si një tërësi, me të gjitha objektet që i përmban dhe atributet që janë të pandashme prej saj; bota paraqet një njësi të pandarë. Prej pikëpamjes së epërsisë së urtësisë së Zotit, ose duhet të ekzistojë bota në modelin që është i veçantë për të, ose nuk mund të ekzistojë fare.
Bota, pa një renditje ose bota në të cilën mungon parimi i shkakësisë, ku e mira dhe e keqja nuk janë të ndara njëra nga tjetra, do të ishte një pamundësi dhe një fantazi. Nuk është e mundur që të supozohet se duhet të ekzistojë një pjesë e botës, ndërsa pjesa tjetër jo. Kreacioni është një tërësi, sikur forma dhe figura e njeriut dhe pjesët e tij janë të pandara njëra nga tjetra.
Zoti është absolutisht i lirë prej të gjitha nevojave, dhe një prej rrjedhimeve të kësaj është se Ai dhuron lirshëm qeniet, sikur një xhymert, i cili kur të dhurojë ndonjë dhuratë bujare, më nuk pret ndonjë kompensim apo kundërshpërblim; ose sikur një artist i shkathët i cili është i zënë vazhdimisht me krijimin e formave të reja. Një zemërgjerësi dhe një kreativitet i tillë definojnë esencën e Zotit, shenjat e të Cilit janë të dukshme dhe evidente në çdo fenomen.

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i shtatëmbëdhjetë
Disa aspekte të pabarazisë


Të supozojmë se pronari i një fabrike i merr në punë punëtorët e shkathët dhe të pashkathët që të punojnë dhe të administrojnë me fabrikën e tij. Kur të afrohet koha e pagesës së rrogave, punëtorët e shkathët dhe të kualifikuar i paguan më tepër se punëtorët e pashkathët. Tani shtrohet pyetja, a është i drejtë apo i padrejtë dallimi në mes të rrogave? A është duke vepruar në mënyrë të anshme apo të paanshme drejtori i fabrikës?
Padyshim se këtu kemi të bëjmë me një diferencë, por nuk mund ta quajmë diskriminim. Drejtësia nuk kërkon që zotëruesi i fabrikës të paguajë punëtorët e pashkathët njëjtë sikur punëtorët e shkathët. Kjo, më tepër, e ka kuptimin se ai duhet të t’i paguajë çdonjërit sipas kategorisë që meriton. Sigurisht që një rregull i tillë do të përcaktojë vlerat krahasuese të çdo vendi të punës dhe të kontribuojë për mbarëvajtjen e punës.
Të bësh dallime në raste të tilla, është forma praktike dhe shprehëse e drejtësisë; të mos veprosh në këtë mënyrë, do të ishte ekuivalent me shtypjen, diskriminimin dhe padrejtësinë; do të ishte rezultat i një vlerësimi joadekuat të vlerës relative të gjësendeve në ndarjen e tyre.
Kur ta vështrojmë botën si një tërësi dhe t’i analizojmë pjesët e saja të ndryshme, do të vërejmë se çdo pjesë e ka pozitën dhe funksionin e saj special, dhe është i veshur me kualitetet që janë të përshtatshëm për të. Në dritën e këtij kuptimi, ne mund të kuptojmë domosdoshmërinë e peripecive në jetën njerëzore, pastaj të dritës dhe errësirës, si dhe të suksesit dhe dështimit, të gjitha këto me qëllim të mirëmbajtjes së baraspeshës së përgjithshme të botës.
Sikur të ishte bota uniforme, pa ndryshime dhe dallime, nuk do të ekzistonin llojet e ndryshme dhe të shumta të qenies. Është pikërisht kjo begati e shumëllojshmërisë dhe shumëtrajtshmërisë që ekziston dhe me anë të së cilës ne e vërejmë madhështinë dhe shkëlqimin e kësaj bote. Gjykimi ynë për gjësendet do të bëhet logjike, korrekte dhe e pranueshme, vetëm atëherë kur të marrim në konsideratë baraspeshën që mbizotëron në gjithësi dhe raportet që i lidhin pjesët e ndryshme të saj në mes veti në mënyrë të dobishme, por jo edhe nëse i vështrojmë pjesët e saja në mënyrë të izoluar prej tërësisë.
Renditja e kreacionit është e bazuar në baraspeshë, perceptim dhe kapacitet; ajo çka është e themeluar në mënyrë të vendosur në kreacion është diferencimi, jodiskriminimi. Vrojtimi i tillë na bën të mundshme që të ekzaminojmë materien në mënyrë më objektive dhe më specifike. Diskriminim, do të thotë, bërja e dallimeve në mes të objekteve, që zotërojnë perceptimet e njëjta dhe që ekzistojnë në rrethanat e njëjta. Diferencimi, do të thotë, bërja e dallimit në mes të kapaciteteve që janë të pabarabarta dhe nuk janë subjekte të rrethanave të njëjta.
Do të ishte gabim të themi se, më mirë do të ishte që çdo gjë në botë të jetë uniforme dhe pa dallime, sepse të gjitha lëvizjet, aktivitetet dhe shkëmbimet e gjalla që i shohim ne, janë bërë të mundshme përmes diferencimit.
Njeriu ka mënyra të ndryshme të perceptimit dhe të përjetimit të bukurisë, pasi që ekziston kontrasti në mes të bukurisë dhe shëmtisë. Joshja që ushtrohet nga ana e bukurisë është, në një mënyrë, përfytyrimi i shëmtisë dhe fuqisë së tij për të zmbrapsur.
Në mënyrë të njëjtë, sikur njeriu të mos ishte sprovuar dhe testuar gjatë jetës, besimi i thellë dhe virtyti nuk do të kishin vlera, dhe nuk do të kishte kurrfarë arsyeje për të pastruar dhe për të përpunuar shpirtin e njeriut, po ashtu nuk do të kishte asgjë prej të cilit është dashur t’i përmbajmë dëshirat tona.
Nëse e tërë pëlhura ngjyroset me një ngjyrë të vetme në mënyrë uniforme, ne nuk mund të themi se jemi piktor; është variacioni i ngjyrave dhe detajet që e shfaqin shkathtësinë e artistit.
Në mënyrë që të njihet identiteti i një gjësendi, është esenciale që ai të dallohet prej gjërave tjera, sepse njësia matëse, sipas së cilës njihen gjërat apo personat, është dallimi i jashtëm apo i brendshëm që kanë në mes veti.
*****
Njëra prej mrekullive të kreacionit është ndryshimi në mes të aftësive dhe talenteve që u janë dhuruar qenieve, për të siguruar vazhdimësinë e jetës sociale, kreacioni i ka dhënë çdo individi një strukturë të veçantë të prirjeve dhe aftësive, bashkëveprimi i të cilave siguron rendin në shoqëri; çdo individ plotëson ndonjë nevojë të shoqërisë dhe kontribuon në zgjedhjen e problemeve të saj.
Dallimi natyral i individëve në lidhje me aftësitë e tyre, shkakton që të ndihet nevoja ndaj tjetrit. Çdokush merr pjesë në ndonjërën nga detyrat e shoqërisë sipas prirjes dhe aftësisë së tij, dhe jeta shoqërore sigurohet në atë mënyrë që të bëhet e mundshme përparimi dhe mbarëvajtja e njeriut.
Le të marrim si shembull një ndërtesë apo një aeroplan. Çdonjëri prej tyre ka pjesë të panumërta të ndara, komponentë të ndërlikuar dhe të detajuar që dallohen shumë njëri prej tjetrit në madhësi dhe formë; ky dallim rrjedh prej përgjegjësisë që e mban çdo komponent kundrejt tërësisë.
Sikur të mos kishte ekzistuar ky dallim në strukturën e aeroplanit, nuk do të ishte më aeroplan por një bashkim i metaleve të klasifikuara. Nëse, dallimi është një shenjë e drejtësisë së vërtetë në aeroplan, atëherë duhet të ekzistojë edhe ndonjë shenjë e drejtësisë hyjnore në mesin e të gjitha krijesave të botës, duke përfshirë edhe njeriun.
Veç kësaj, duhet të jemi të vetëdijshëm se dallimi në mes qenieve është e përfshirë në esencën e tyre prej lindjes. Zoti nuk krijon gjithçka duke ushtruar vullnetin e Tij në mënyrë të veçantë dhe të ndarë; vullneti i Tij nuk është ushtruar në mënyrë individuale. E tërë bota, prej fillimit deri në fund, ka ardhur në ekzistencë me një ushtrim të vetmin të vullnetit të Tij; ishte kjo, ajo që u mundësoi krijesave në shumësinë e tyre të pafundmë që të shfaqen në ekzistencë.
Atëherë, qenka një ligj i posaçëm dhe një renditje, që i rregullon të gjitha dimensionet e kreacionit, që përbrenda kornizës së shkakësisë, ia cakton një gradë dhe pozitë ndaj çdo gjëje. Vullneti i Zotit për të krijuar dhe për të rregulluar botën, është baras me vullnetin e Tij urdhërues brenda tij.
Janë disa prova të sakta filozofike si mbështetje për këtë sugjerim, dhe gjithashtu është e shpjeguar edhe në Kuran: “Ne krijuam gjithçka me kufij dhe me masë; puna jonë përmbahet vetëm në një gjë, sa hapja dhe mbyllja e syrit” (Kamer, 49-50)
Do të ishte gabim që të paramendohej se, dallimet dhe marrëdhëniet e përcaktuara nga ana e Zotit në kreacionin e Tij, janë të njëjta sikur marrëdhëniet e caktuara në mënyrë formale që ekzistojnë në shoqërinë njerëzore. Lidhja e Zotit me kreacionin e Tij, nuk është një formalitet i thjeshtë ose një çështje e perceptimit; është një lidhje që buron prej aktit të vetë kreacionit. Renditja që Ai ka vendosur në të gjitha gjësendet, është rezultati i vetë krijimit të Tij. Çdo qenie pranon prej Zotit një sasi të përkryerjes dhe bukurisë, aq sa ka mundësi që të pranojë.
Sikur të mos ishte renditja e caktuar që e rregullon këtë botë, çdo qenie do të kishte mundësi për të dhënë ngritje ndonjë qenieje tjetër, sipas drejtimit të lëvizjes së tij, atëherë shkaku dhe pasoja do të kishin mundur t’i ndërrojnë vendet. Por, duhet të nënkuptohet se raportet esenciale në mes të gjërave janë të fiksuara dhe të domosdoshme; vendi dhe tipari që u janë dhënë një gjësendi, mbeten të pandarë prej tij, pa marrë parasysh rangun apo shkallën e ekzistencës që mund të kenë. Asnjë fenomen nuk mund të shkojë matanë shkallës së fiksuar që i është dhënë atij dhe të okupojë shkallën e ndonjë qenieje tjetër. Dallimi është shoqërues i shkallëve të qenies, duke i caktuar atyre vlera të ndryshme të dobësisë dhe të fuqisë, mangësisë dhe përkryerjes.
Do të ishte diskriminim nëse dy fenomene kanë kapacitetin e njëjtë të pranimit të përkryerjes, por i është dhënë vetëm njërit prej tyre ndërsa tjetrit i është mohuar.


Shkallët e qenieve që ekzistojnë në renditjen e kreacionit nuk mund të krahasohen me pozitat e caktuara formale të shoqërisë njerëzore. Ato janë reale, joformale, dhe jotransferuese. Për shembull, njeriu dhe shtaza nuk mund t’i ndërrojnë vendet njëri me tjetrin njëjtë sikur që individët mund t’i ndërrojnë postet dhe pozitat e tyre që i zotërojnë.
Marrëdhënia që i ndërlidh të gjitha shkaqet me pasojat e saj dhe çdo pasojë me shkakun e tij, buron prej esencës së vërtetë të shkakut dhe të pasojës përkatësisht. Nëse diçka është shkak, është i tillë për shkak të ndonjë tipari që ekziston në brendësinë e tij dhe është i pandarë prej tij; dhe nëse diçka është pasojë, është i tillë për shkak të ndonjë cilësie qenësore brenda tij, që nuk është asgjë tjetër veçse një formë e qenies së tij.
Atëherë, qenka një renditje esenciale dhe e thellë që i lidh të gjitha fenomenet, dhe shkalla e fenomenit brenda renditjes është identike me esencën e tij.
Për aq sa diferencimi ka të bëjë me mungesën e vendqëndrimit të tij në esencë, për aq ajo nuk është diskriminim, sepse derdhja e begative të Zotit nuk është e mjaftueshme për realitetin që të shfaqet në ekzistencë; sepse është e nevojshme edhe aftësia pranuese e enës së destinuar për pranimin e dhuntisë. Është mu për këtë arsye, që qeniet e caktuara e ndiejnë mungesën dhe nuk i arrijnë gradat më të larta; është e pamundur që një gjë të sigurojë kapacitetin për një qenie ose ndonjë përkryerje tjetër, dhe të njëjtën mos t’ia dhurojë Zoti.
Si shembull mund t’i marrim numrat. Çdo numër e ka vendim e vet të caktuar; numri dy vjen pas numrit një dhe nuk mund t’i ndërrojnë vendet në mes veti. Nëse ia ndërrojmë vendin e ndonjë numri, njëkohësisht do t’ia ndërrojmë dhe esencën e tij.
Pra, është e qartë se të gjitha fenomenet zotërojnë gradat e fiksuara dhe janë të nënshtruara ndaj vargut të ligjeve të qëndrueshme dhe të përhershme. Natyrisht që ligji hyjnor nuk formon një entitet që është krijuar ndaras, por është një koncept abstrakt që e ka prejardhjen prej mënyrës se si janë parë gjësendet ekzistuese. Ajo që e ka ekzistencën e jashtme, përbëhet prej niveleve dhe gradave të qenies, në njërën anë, dhe sistemit të shkakut dhe të pasojës, në anën tjetër. Asgjë nuk shfaqet jashtë këtij sistemi, që nuk është asgjë më tepër sesa një normë hyjnore që përmendet në Kuran: “Ju nuk do të gjeni asnjë ndërrim në normën hyjnore” (Fatir, 43)
*****
Renditja e kreacionit është e bazuar në vargun e ligjeve që janë të pandara prej esencës së tij. Vendi i çdo fenomeni brenda tij është i definuar qartë dhe ekzistenca e niveleve dhe gradave të ndryshme të ekzistencës është një pasojë e domosdoshme e natyrës sistematike të kreacionit, që në mënyrë të paevitueshme i jep ngritje shumëllojshmërisë dhe dallimit.
Shumëllojshmëria dhe dallimi nuk janë të krijuar vetvetiu, ato janë atribute të pandashme të çdo fenomeni. Çdo pjesëz në gjithësi ka pranuar atë për të cilën ka pasur potencial të pranojë; asnjë padrejtësi ose diskriminim nuk e ka vizituar atë, dhe në këtë mënyrë është siguruar përkryerja e universit, duke i përngjarë tabelës së shumëzimit në renditjen e tij precize dhe të pandryshueshme.
Materialistët, që ekzistimin e shumëllojshmërive dhe të dallimeve në renditjen natyrore e konsiderojnë si dëshmi të shtypjes e të padrejtësisë dhe paramendojnë se bota nuk është e drejtuar sipas drejtësisë, në mënyrë të paevitueshme do ta përjetojnë jetën si të vështirë, të pakëndshme dhe të mërzitshme.
Gjykimi i nxituar i materialistëve i ballafaquar me mundimet dhe vështirësitë, është sikur gjykimi i fëmijës që është duke vështruar një kopshtar gjatë krasitjes së degëve të shëndosha dhe të gjelbra të një peme në pranverë. I pavetëdijshëm për qëllimin dhe rëndësinë e krasitjes, fëmija do të mendojë se kopshtari është një person i paditur dhe shkatërrues.
Nëse të gjitha dhuntitë e botës të ishin vënë në dispozicion të materialistëve, ai prapë nuk do të ishte i kënaqur. Sepse, njëherë pasi që bota të shikohet si e paqëllimtë dhe e bazuar në padrejtësi, është e pakuptimtë për njeriun që të kërkojë drejtësinë, dhe në botën në të cilën mungon qëllimi është absurde që njeriu të parashtrojë një qëllim për vete.
Nëse origjina dhe fati i njeriut janë të tillë sikur që i përshkruan materialisti, sikur bari që rritet vetvetiu dhe pastaj zhduket, atëherë njeriu duhet të jetë më i mjeri prej krijesave. Sepse, ai do të jetojë në një botë që i mungojnë të gjitha afinitetet, pajtueshmëria dhe harmonia. Mendimet,

ndjenjat dhe emocionet do t’i shkaktojnë një ankth, duke qenë se nuk është asgjë me tepër se një lojë mizore e luajtur nga ana e natyrës, për t’ia shtuar mjerimin, dhimbjen dhe vuajtjet e tij.
Sikur të kishte qenë njeriu iniciatori dhe gjeniu që do ta përkushtojë veten ndaj shërbimeve të njerëzimit, çfarë përfitimi do të kishte prej tij? Komemoracionet pas vdekjes, bërja e nderimeve, ceremonive që bëhen në varrin e tij, nuk do t'i kishin sjellë dobi atij aspak; ato do të shërbenin vetëm për t’i ruajtur legjendat boshe. Sepse, personi në fjalë nuk do të ishte asgjë më shumë se një formë e mbledhur nga ana e natyrës dhe që shërben për dëfrimin e tij vetëm për disa ditë para se të shndërrohet në një grusht pluhuri.
Nëse e vështrojmë fatin e shumicës së njerëzve që janë duke luftuar vazhdimisht me lloje të ndryshme të pikëllimeve, anktheve dhe dështimeve, fotografia do të bëhet gjithnjë më e zezë. Me një vështrim të tillë ndaj jetës njerëzore, parajsa e vetme materialiste që mund t’ia ofrojë njeriut është ferri i tmerrit dhe i dhimbjes. Atëherë, pozicionit materialist që i mungon liria dhe zgjedhja, do ta bëjë atë krijesë edhe më të mjerë.
Pikëpamja njëdimensionale e materializmit do ta bënte njeriun një automat, me mekanizmin dhe dinamizmin e të cilit do të operojë natyra. A munden inteligjenca dhe instinkti të mos e përmendin fare realitetin e ekzistencës dhe të pranojnë një interpretim aq banal dhe mendjengushtë për njeriun, jetën dhe fatin e tij?
Sikur të ishte i saktë ky interpretim, njeriu do të ishte i paaftë për ta përjetuar lumturinë, sikur kukulla e fëmijëve. I gjendur në një situatë të tillë, njeriu do të ishte i detyruar që prej pasioneve dhe prirjeve të tij të formojë një bazë për parimet morale dhe njësitë matëse të vlerës, dhe t’i gjykojë për të gjitha këto sipas fitimit dhe humbjes personale. Ai do të kishte dhënë maksimumin për të asgjësuar çdo pengesë në rrugën e tij dhe për t’u liruar prej të gjitha përmbajtjeve në dëshirat e tij materiale. Nëse vepron në ndonjë mënyrë tjetër, ai do të konsiderohet si i prapambetur dhe i paditur.
Çdokush që zotëron një sasi më të vogël të mendjehollësisë dhe që e gjykon çështjen në një mënyrë indiferente dhe të paanshme, këto pikëpamje dritëshkurtra dhe fantastike do t’i konsiderojë si të vlefshme, prapëseprapë shumica e tyre do të vihen në kuvertën e arsyetimeve të shtrembëta filozofike dhe shkencore.
Një njeri me pikëpamje religjioze të botës e konsideron botën si një sistem të renditur që zotëron ndërgjegje, vullnet dhe qëllim. Inteligjenca supreme e drejtësisë zbatuese të Zotit sundon mbi universin dhe mbi çdo pjesë të qenies dhe vëzhgon mbi të gjitha punët dhe veprimet. Prandaj, njeriu religjioz fiton një përshtypje përballë vetëdijes që sundon mbi botën, dhe e di se bota e krijuar dhe e administruar nga ana e Zotit është patjetër një botë e unitetit, harmonisë dhe mirësisë. Ai kupton se mospajtimi dhe e keqja kanë një ekzistencë të fenomenit dhe luajnë një rol thelbësor në arritjen e të mirës dhe shfaqjes së unitetit dhe harmonisë.
Përveç kësaj, sipas kësaj pikëpamjeje që i skicon horizontet për njeriun, jeta nuk është e kufizuar ndaj kësaj bote, dhe madje jeta e kësaj bote nuk është e kufizuar për mirëqenien materiale ose lirinë prej përpjekjeve dhe dhimbjeve. Besimtari, në religjion do të shohë botën si një udhë që duhet të përshkohet, si një vend të sprovave dhe si një mejdan të përpjekjeve. Në të do të testohet ndershmëria e veprave të tij. Në fillimin e jetës së ardhshme, e mira dhe e keqja në mendimet, besimet dhe veprimet e njerëzve do të maten me një peshore të saktë. Drejtësia e Zotit do të paraqitet në aspektin e tij të vërtetë dhe çfarëdo humbje që ka pësuar njeriu në këtë botë, qoftë materiale apo tjetër, do t’i kompensohet atij.
Në dritën e fatit që e pret njeriun dhe dhënies së pavlefshmërisë esenciale të të mirave të kësaj bote materiale, njeriu i orienton përpjekjet e vetëdijshme të tij vetëm drejt Zotit. Qëllimi i tij bëhet jeta dhe vdekja për Të. Peripecitë e kësaj bote më nuk ia tërheqin vëmendjen fare. Ai i vështron gjërat kalimtare si të tilla që janë, dhe nuk i lejon asnjë sendi t’ia joshë zemrën. Sepse, e di që forca e joshjes do t’i shkaktojë vyshkjen e humanizmit dhe ta fundosë në vorbullën e udhëheqjes së gabuar materialiste.
*****
Si përfundim, do të kishim shtuar se madje edhe veçmas prej çështjes së perceptimit, ekzistenca e dallimit në botë nuk e nënkupton padrejtësinë. Shtypja dhe padrejtësia e ka kuptimin se ndokush është subjekt i një diskriminimi, ndonëse ka një pretendim që është baras me tjetrin.


Por, qeniet nuk kanë “pretendim” ndaj Zotit, as që kanë pasur ndonjëherë, kështu që nëse disa gjësende e gëzojnë epërsinë mbi të tjerët, kjo nuk mund të llogaritet si padrejtësi.
Ne nuk kemi asgjë që është jona: çdo frymëmarrje dhe çdo rrahje e zemrës, çdo mendim dhe ide që kalon nëpër mendjen tonë, janë marrë prej një depoje të cilën ne nuk e zotërojmë dhe për të cilën nuk kemi bërë asgjë për ta ndërtuar atë. Ajo depo është një dhuratë prej Zotit, që na është dhënë neve në momentin e lindjes.
Njëherë kur të kuptojmë se çfarëdo që të kemi, nuk është asgjë tjetër veçse një dhuratë hyjnore, do të na bëhet e qartë se dallimet në mes të dhuntive që Ai ia jep njeriut janë të bazuara në urtësinë e Tij, por nuk kanë të bëjnë fare as me drejtësinë, as me padrejtësinë, sepse nuk kemi të bëjmë me meritat apo pretendimet tona.
Kjo jetë e fundme dhe e përkohshme është një dhunti për ne, një dhuratë prej Krijuesit. Ai ka lirinë e veprimit absolut në marrjen e vendimit për llojin dhe sasinë e dhuratës që Ai ia dhuron, dhe nuk kemi asnjë pretendim ndaj Tij.
Prandaj, nuk kemi asnjë të drejtë që të kundërshtojmë edhe nëse dhurata që na është dhënë falas, është e vogël dhe e parëndësishme.

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i tetëmbëdhjetë
Vështrimi i përgjithshëm i problemit


Një prej pyetjeve që e ka tërhequr vëmendjen e mendimtarëve që janë marrë me natyrën e jetës njerëzore dhe ka qenë temë e polemikës së përhershme është se a është i lirë njeriu në zgjedhjen e synimit të tij dhe në zbatimin e dëshirave të tija në të gjitha veprimet dhe aktivitetet e tij, si dhe në të gjitha çështjet e jetës, qofshin ato materiale apo të tjera. A janë dëshirat, prirjet dhe vullneti i tij faktorët e vetëm që i përcaktojnë vendimet e tij?
Ose, a janë të imponuara veprimet dhe sjelljet ndaj tij? A është njeriu i detyruar që t’i kryejë veprimet e caktuara dhe t’i ndërmarrë vendimet e caktuara? A është ai një vegël e pavullnetshme në duart e një faktori të jashtëm?
Për të kuptuar rëndësinë e kësaj pyetjeje, duhet të sajojmë në mendjen tonë se zgjidhja e saj varet prej aftësisë sonë për të përfituar tërësisht prej ekonomisë, ligjit, religjionit, psikologjisë dhe prej të gjithë lëmenjve tjerë të diturisë që për temë studimi e marrin njeriun. Përderisa të kuptojmë se, a e ka njeriu vullnetin e lirë apo jo, çfarëdo ligji që i është parashtruar njeriut në cilëndo shkencë, do të zbatohet te qenia, natyra e të cilit mbetet e panjohur për ne. Është e qartë se nuk do të vijmë deri te asnjë rezultat i dëshirueshëm.
Çështja e vullnetit të lirë përballë determinizmit, nuk është vetëm një problem filozofik apo akademik. Njëkohësisht, është edhe një shqetësim për të gjithë ata që i parashtrojnë detyra njeriut, për të cilët ai është përgjegjës për t’i përmbushur ato dhe njëkohësisht e inkurajojnë për t’i kryer ato. Sepse, nëse së paku, ata nuk besojnë në vullnetin e lirë, nuk do të kenë bazë për t’i shpërblyer njerëzit që i kryejnë detyrat e tyre dhe t’i dënojnë ata që nuk i kryejnë.
Pas lindjes së Islamit, edhe Myslimanët i kanë kushtuar vëmendje të posaçme kësaj çështjeje, sepse pikëpamja e Islamit shkaktoi që çështja të pranojë një shqyrtim më të thellë sesa që ka qenë rasti i deriatëhershëm dhe të qartësohen të gjitha paqartësitë shoqëruese. Sepse, në njërën anë, problemi ishte i ndërlidhur me njësinë e Zotit dhe, në anën tjetër, me atributet e Tij të drejtësisë dhe të fuqisë.
Mendimtarët e së kaluarës dhe të së sotmes mund të ndahen në dy grupe në lidhje me çështjen e vullnetit të lirë dhe të determinizmit. Të parët e përjashtojnë me vendosmëri lirinë e njeriut në veprimet e tij dhe nëse veprimet e tija na shfaqen sikur shenja të zgjedhjes së lirë, kjo është për shkak të natyrës së tij të mangët dhe të pamjaftueshme të perceptimit njerëzor.
Grupi i dytë beson në vullnetin e lirë dhe thonë se njeriu gëzon lirinë e plotë të veprimeve në sferën e veprave të vullnetshme; aftësia e tij mendore për të menduar dhe për të vendosur ka efekte me ndikim të gjerë dhe është i pavarur prej të gjithë faktorëve të jashtëm.
Natyrisht që njeriu i ndien pasojat e detyrimit për sa i përket lindjes së tij, pasojat e faktorëve të ndryshëm që e rrethojnë atë dhe pasojat e dukurive që i rastis gjatë jetës së tij. Si rezultat i kësaj, njeriu mund të arrijë gjer te përfundimi se nuk ekziston një gjë e tillë si vullneti i lirë. Ai hyri në këtë botë pa vullnetin e tij dhe na duket se ai kontrollohet tërësisht prej fatit, i fryrë nga era andej këndej si një copëz letre derisa ta lëshojë këtë botë përfundimisht.
Në të njëjtën kohë, njeriu kupton qartë se ai është i lirë dhe i pavarur në shumë gjëra, pa asnjë formë të detyrimit dhe imponimit. Ai ka aftësi dhe kompetencë të luftojë në mënyrë efektive




kundër pengesave dhe të shtrijë kontrollin e tij ndaj natyrës duke u mbështetur në eksperiencën dhe diturinë e mëhershme. Një realitet objektiv dhe praktik që nuk mund ta mohojë njeriu është se ekziston një dallim i thellë dhe parësor në mes të lëvizjeve të vullnetshme të duarve dhe këmbëve të tija dhe funksionimit të zemrës, mëlçisë dhe mushkërive të tij.
Pra, duke ia dhënë vullnetin, vetëdijen dhe mundësinë e zgjedhjes, që janë vula të humanizmit të tij dhe burime të përgjegjësisë, njeriu e di se ai me të vërtetë e ka lirinë e zgjedhjes së lirë në tërë vargun e veprave, dhe se asnjë pengesë nuk e ndalon atë prej implementimit të vullnetit të tij ose formimit të besimit të tij. Por, në anën tjetër, duart e tij janë të lidhura dhe ai nuk ka fuqi për të zgjedhur çështjet që janë të përcaktuara sipas detyrimeve materiale ose instinkteve dhe që formojnë një mesatare të jetës së tij, ndërsa çështjet tjera janë të imponuara nga ana e faktorëve të jashtëm.

Determinizmi (Përcaktimi)
Ithtarët e determinizmit nuk besojnë se njeriu është i lirë në veprat që i kryen në botë. Deterministët teologjikë, sikurse që është shkolla teologjike myslimane e njohur si Asharite, mbështeten në kuptimin e jashtëm të disa ajeteve Kuranore dhe nuk ndalen për të menduar në lidhje me kuptimin e vërtetë të ajeteve relevante ose në lidhje me natyrën e fuqisë së Zotit për të paracaktuar, duke nxjerrë përfundimin se njeriu sidoqoftë nuk ka liri.
Ata gjithashtu mohojnë se gjërat shkaktojnë pasoja dhe nuk pranojnë se shkaqet kanë rolin e tyre në krijimin dhe inicimin e fenomeneve natyrore. Ata konsiderojnë se çdo gjë është pasojë e drejtpërdrejtë dhe e pandërmjetme e vullnetit hyjnor, dhe ata thonë se edhe pse njeriu ka një sasi të vogël të vullnetit dhe të fuqisë në dispozicion, ajo nuk ka kurrfarë pasoje në veprimet e tij. Veprimet e njerëzve nuk janë të shkaktuara përmes fuqisë dhe vullnetit të tyre, por janë të shkaktuara sipas vullnetit të Zotit, që vetëm Ai i formon të gjitha pasojat. Njeriu vetëm mund t’i japë një ngjyrë të caktuar veprimeve që i kryen, me synimin dhe intencën e tij dhe kjo ngjyrosje rezulton me veprat që kualifikohen si të mira ose të këqija. Veçmas prej kësaj, njeriu nuk është tjetër veçse një pikë pozicioni për implementimin e vullnetit dhe të fuqisë së Zotit.
Ata gjithashtu thonë se nëse supozojmë se njeriu zotëron vullnetin e lirë, ne do të kishim ngushtuar sferën e fuqisë dhe qeverisjes së Zotit. Kreativiteti absolut i Zotit kërkon që asnjë njeri të mos përballet me Të si krijues; gjithashtu, besimi në njësinë e Zotit, duke konsideruar Atë si sundues absolut, duhet të nënkuptojë se të gjitha fenomenet e krijuara, përfshirë veprimet e njeriut, janë të mbyllura në sferën e vullnetit hyjnor.
Nëse pranojmë se personi i krijon veprat e tij, do të mohojmë sovranitetin e Zotit në tërë kreacionin, që nuk përputhet me atributin krijues të Zotit; sepse atëherë ne do të kishim gëzuar sovranitetin e tërë në sferën e veprave dhe më nuk do të kishte mbetur asnjë rol për Zotin. Kështu që, besimi në vullnetin e lirë është konsideruar se do të shpie në mënyrë të papërkulur kah politeizmi ose dualizmi.
Veç kësaj, disa njerëz me apo pa vetëdije, e bëjnë parimin e determinizmit një justifikim për të kryer vepra që janë në kundërshtim me religjionin dhe moralin, duke ua hapur rrugën të gjitha devijimeve në sferën e besimit dhe të veprimit. Disa poetë hedonistë i takojnë këtij grupi; ata e paramendojnë determinizmin si justifikim të mjaftueshëm për mëkatet dhe shpresat e tyre, dhe në këtë mënyrë të ikin prej barrës së ndërgjegjes dhe famës së keqe.
*****
Kjo mënyrë deterministe e të menduarit është në kundërshtim me parimin e drejtësisë, duke u referuar në, si në Zotin ashtu edhe në shoqërinë njerëzore. Ne e shohim qartë drejtësinë hyjnore, me të gjitha dimensionet e saj në tërë kreacionin dhe e lavdërojmë esencën e Tij më të shenjtë si zotërues të këtyre atributeve. Kurani thotë: “Zoti dëshmon për njësinë e Tij; Ai është që e mban drejtësinë; esenca e tij unike ia ka dhënë mundësinë e pohimit të gjitha gjësendeve dhe ka njohuri për të gjitha gjësendet.” (Ali Imran, 18)
Zoti, gjithashtu e cilëson vendosjen e drejtësisë në shoqërinë njerëzore si një prej qëllimeve të dërgimit të profetëve dhe e shpall dëshirën se robërit e Tij duhet ta mbajnë drejtësinë: “Me të vërtetë Ne i dërguam profetët tanë me argumente dhe mrekulli, dhe i zbritëm për ata Librin dhe Peshoren, ashtu që njeriu duhet ta vendosë drejtësinë” (Hadid, 25)


Gjithashtu, në Ditën e Ringjalljes, trajtimi i Zotit për robërit e Tij do të bazohet në drejtësi, dhe asnjëri nuk do të bëhet subjekt i as më të voglës padrejtësi. Kurani thotë: “Ne do ta vendosim peshoren e drejtësisë në Ditën e Ringjalljes dhe asnjërit nuk do t’i bëhet e padrejtë” (Enbija, 47)
A nuk do të ishte padrejtësi ta detyrosh njeriun të kryejë ndonjë mëkat dhe pastaj ta dënosh atë? Sikur të kishte lëshuar një gjyq ndonjë vendim të tillë për dënim dhe nën kushtet e tilla, sigurisht që do të bëhej një padrejtësi.
Nëse e mohojmë parimin e lirisë dhe nuk ia caktojmë asnjë rol pozitiv vullnetit të njeriut, nuk do të mbetet asnjë dallim në mes të njeriut dhe të gjithë kreacionit. Sipas deterministëve, veprimet e njerëzve u ngjajnë atyre krijesave te të cilët ndikojnë seritë e faktorëve të jashtëm dhe që janë jashtë kontrollit të tyre; vullneti ynë nuk ka fare fuqi që vetvetiu të formojë ndonjë pasojë.
Por, nëse Zoti krijon veprimet vullnetare të njeriut, nëse Ai është Krijuesi i padrejtësisë dhe i mëkatit, madje edhe nëse i përshkruajmë shok Atij, si mund të shpjegojmë një sjellje të tillë në pjesën e Qenies së Përkryer dhe të Lartësuar?
Besimi në determinizëm i shfuqizon dhe i anulon të gjitha parimet e profecisë dhe të shpalljes; konceptin e mesazhit hyjnor që shërben si burim i vetëdijesimit njerëzor; idenë e urdhrit dhe të ndalesave, kriterin religjioz dhe të renditjes, ligjit dhe të kredos dhe, doktrinën e shpërblimit për veprat e ndonjërit. Sepse, njëherë pasi që të besojmë se të gjitha veprimet tona bëhen në mënyrë mekanike, pa ndonjë vullnet apo zgjedhje nga ana e tij, nuk do t’i mbetet asnjë rol për mesazhin e Profetëve që u janë dërguar njerëzve si ndihmë në përpjekjet e tij.
Nëse detyrat e imponuara ndaj njeriut dhe udhëzimet e adresuara ndaj tij, nuk kanë të bëjnë fare me vullnetin e lirë dhe kompetencën për t’u bindur dhe përgjigjur, atëherë çfarë dobie kemi prej tyre?
Nëse gjendja shpirtërore dhe veprimet e jashtme determinohen në mënyrë mekanike, të gjitha përpjekjet e pareshtura të edukuesve të moralit për të nxjerrë nga pengu shoqërinë njerëzore dhe të lëvizë në drejtimin e kreativitetit dhe të vlerave të larta do të jenë tërësisht të paefektshme.
Përpjekjet e tyre nuk do të kishin asnjë qëllim; është e padobishme për të pritur prej një qenieje, veprimet e së cilës janë të parapërcaktuara, për të ndryshuar. Por njeriu është përgjegjës edhe për shkatërrimin ose shpëtimin e tij, edhe të tjerëve; zgjedhja e tij ia jep formën fatit të tij dhe njëherë kur të kuptojë se çdo vepër e tij i ka pasojat e veta, ai do ta zgjedhë rrugën e tij me një kujdes të veçantë. Mbështetja e tij në dashurinë dhe përkrahjen e Zotit do t’ia mundësojë hapjen një dritareje të fuqisë për të.
Mund të kundërshtohet ajo se, duke konsideruar se besimi në gjithëpërfshirjen e diturisë së Zotit (Ai i di të gjitha ndodhitë e botës prej fillimit të saj; askund në botë nuk shfaqet ndonjë ndodhi, qoftë e madhe apo e vogël, për të cilin Ai nuk ka njohuri paraprake për të), Zoti duhet të dijë paraprakisht egërsitë, veprat e liga dhe mëkatet që i kryen njeriu, dhe megjithëse ato ndodhi do të realizohen, njerëzit janë të paaftë që të shmangen prej tyre.
Ne u përgjigjemi në këtë mënyrë: Është e vërtetë se Zoti është i informuar për të gjitha fenomenet, të mëdha apo të vogla, por kjo dituri nuk e ka kuptimin se njeriu është i detyruar në të gjitha veprimet e tij. Dituria e Zotit është e bazuar në principin e shkakësisë; nuk zbatohet te fenomenet ose te veprat e njerëzve që shtrihen jashtë kësaj kornize. Dituria që operon sipas kuptimit të pasojës së shkaktuar, nuk përfshin detyrimin.
Zoti ishte i vetëdijshëm për rrjedhën e ardhshme të ngjarjeve të botës dhe Ai ka ditur se çfarë vepra mund të kryejë njeriu në përputhje me vullnetin e tij të lirë. Ushtrimi i vullnetit të lirë të tyre është pjesë e një zinxhiri të shkakësisë që i shpie në veprimet e tyre, dhe është vetë njeriu ai i cili vendos që të bëjë vepra të mira apo të këqija. Në rastin e mëvonshëm, përmes keqpërdorimit të vullnetit të tyre të lirë, ata shkaktojnë shkatërrime dhe çoroditje, kështu që nëse në një shoqëri ekziston shtypja dhe e liga, atëherë ky është rezultat i veprave të njeriut, nuk është i krijuar prej Zotit. Dituria e Zotit nuk ndikon në zgjedhjen e njeriut në mes të mirës dhe të keqes.
Është e vërtetë se brenda sferës së lirisë dhe fuqisë së njeriut për të vendosur, ekzistojnë faktorë të caktuar si, rrethanat e mjedisit, natyra prej lindjes e njeriut dhe udhëheqja hyjnore, që luajnë një rol gjatë bërjes së zgjedhjeve. Por ai rol është i kufizuar vetëm për zgjimin e prirjeve dhe për inkurajimin dhe asistencën e vullnetit të njeriut; ajo nuk e detyron njeriun që ta zgjedhë drejtimin e caktuar. Ekzistimi i këtyre faktorëve nuk e ka kuptimin se njeriu është i burgosur në mbërthimet e tyre; përkundrazi, ai është plotësisht i vetëdijshëm që, ose t’u bindet prirjeve të krijuara prej faktorëve të jashtëm, ose t’u rezistojë duke i kufizuar apo ndërruar drejtimin e tyre. Një individ mund të përfitojë prej udhëheqjes që e ka në dispozicion nëpërmes vizionit të qartë dhe mendjehollësisë, duke a dhënë formë prirjeve të tij dhe duke i kontrolluar apo modifikuar ato. Sasia e madhe e energjisë instiktive që gjendet në brendësinë e njeriut, kurrë nuk mund të eliminohet tërësisht, por është me rëndësi që të ngadalësohet dhe mos t’i lejohet mundësia e egërsimit të tij.
*****
Supozoni një ekspert të mekanikës që duke kontrolluar një automjet para se të niset në ndonjë udhëtim parashikon se automjeti nuk mund të kalojë më shumë se disa kilometra para se të ndalet për shkak të ndonjë defekti teknik. Tani, nëse automjeti ndalet pas disa kilometrave, ashtu sikur që parashikoi mekaniku, a mund të thuhet se ai ishte shkaku i ndaljes së automjetit thjesht sepse e parashikoi atë?
Është e qartë se jo, sepse gjendja e riparimit të dobët të automjetit ishte arsyeja e ndaljes së tij, jo dituria e mekanikut dhe parashikimi i tij; asnjë njeri i arsyeshëm nuk mund ta konsiderojë diturinë e mekanikut si shkak të ndaljes.
Le të marrim një shembull tjetër: Arsimtari ka njohuri për përparimin e nxënësve dhe e di që njëri prej tyre nuk do të kalojë në provimin e tij përfundimtar për shkak të përtacisë dhe refuzimit të tij për të punuar. Pasi që të shpallen rezultatet e provimit, do të bëhet e qartë se me të vërtetë studenti i pakujdesshëm nuk e ka dhënë provimin. A është shkaku i rënies nga provimi dituria e arsimtarit apo përtacia e nxënësit? Sigurisht që kjo e dyta.
Këta shembuj na mundësojnë që të kuptojmë deri në një shkallë, se pse dituria e Zotit nuk është shkaku i veprave të robërve të Tij.
*****
Një prej pasojave më të dëmshme të deterministëve për shoqërinë është se ua mundësojnë tiranëve arrogantë t’ia zënë frymën dhe t’i marrin nëpër këmbë të shtypurit dhe madje më e rëndë se kjo, të vështirësojnë mbrojtjen e tyre.
Duke përdorur determinizmin si një arsyetim, tiranët i mohojnë të gjitha përgjegjësitë për veprat e tyre të dhunshme dhe mizore; ata deklarojnë se dora e tij është dora e Zotit dhe të gjitha shkeljet e tij ia vesh Zotit, I Cili është përtej të gjitha qortimeve dhe vërejtjeve. Atëherë, të shtypurit janë të obliguar të pësojnë dhe të pranojmë çka do që shtypësi të veprojë me ata, sepse lufta kundër padrejtësisë së tij do të ishte e kotë dhe përpjekjet për të sjellë ndryshime do të dështojnë në mënyrë të pashmangshme.
Imperialistët dhe kriminelët tjerë kryesorë, gjatë historisë e kanë përdorur kohë pas kohe determinizmin për ta përjetësuar vrazhdësinë dhe tiraninë e tyre.
Kur familja e Udhëheqësit të Martirëve Hysein b. Aliut (a.s.) doli përpara Ibni Zijadit, krimineli famëkeq i tha Zejneb’ul Kubrasë “A e ke parë çka i ka bërë Zoti vëllait tënd dhe familjes sate?” Ajo u përgjigj: “Prej Zotit unë nuk kam parë asgjë tjetër përpos mirësisë dhe dashamirësisë. Ata kanë bërë atë, që Zoti deshi t’i lartësojë gradat e tyre dhe t’i kryejnë detyrat që u ishin besuar atyre. Së shpejti do të mblidheni përpara prezencës së Zotit tuaj dhe do të thirreni për llogari; atëherë do të kuptoni kush ka fituar dhe kush është kursyer.” (35b)
Në lidhje me çështjen e vullnetit të lirë dhe të determinizmit, materialistët kanë rënë në kundërshtim. Ata e shohin njeriun si një qenie materiale që është subjekt i ndryshimeve dialektike, sikur e tërë bota tjetër dhe të paaftë për të shkaktuar pasoja për veten. I ballafaquar me faktorët e mjedisit, pashmangshmëritë historike dhe rrethanat e paracaktuara, atij i mungon i tërë vullneti i lirë. Ai është tërësisht në mëshirën e natyrës për sa i përket zgjedhjes së shtegut të tij të zhvillimit si dhe të ideve dhe të veprave të tij. Çfarëdo revolucioni apo zhvillimi shoqëror është vetëm rezultati material i një situate të caktuar rrethuese dhe njeriu nuk ka asnjë rol për të luajtur në të.

Sipas marrëdhënieve të përcaktuara në mes të shkakut dhe të pasojës, asgjë nuk shfaqet pa i paraprirë shkaku i tij dhe vullneti i njeriut, kur të ballafaqohet me rrethanat materiale dhe ekonomike të mjedisit dhe faktorëve të tij mentalë. Përveç kësaj, edhe kur të bëhet subjekt i ligjeve të papërkulura që në fakt janë pak më shumë se “pasoja” që i krijojnë, njeriu është i shtrënguar që ta zgjedhë rrugën që i është imponuar atij sipas kërkesave të mjedisit dhe kapaciteteve mendore. Kështu që, në asnjë mënyrë nuk mund të shprehet vullneti i pavarur dhe zgjedhja e njeriut, dhe nuk ka rol për ndjenjat e përgjegjësisë morale dhe diskriminim.
Por, në të njëjtën kohë, materialistët e konsiderojnë njeriun të aftë të ndikojë në shoqëri dhe në botë. Dhe, më shumë se shkollat tjera, ata e vënë më shumë theksin në propagandimin dhe disiplinën ideologjike brenda grupit të organizuar. Ata i bëjnë thirrje masës së popullit që kanë qenë viktima të imperializmit që të fillojnë një revolucion të dhunshëm dhe të mundohen që njerëzit t’i ndërrojnë besimet e tyre dhe të luajnë një rol tjetër prej asaj që kanë luajtur deri më tani, të gjitha këto duke u bazuar në fuqinë e zgjedhjes së lirë. Veshja e një roli të tillë njeriut, është në kundërshtim me tërë skemën e materializmit dialektik, pasi që ata proklamojnë se fare nuk ekziston vullneti i lirë.
Nëse materialistët pretendojnë se ngritja e masës së shtypur dhe përforcimi i lëvizjeve revolucionare përshpejton lindjen e renditjes së re prej mitrës së të vjetrës, atëherë kjo do të ishte alogjike, sepse asnjë revolucion ose ndonjë ndërrim kualitativ nuk mund të ndodhë pa vend ose pa kohë të përshtatshme. Sipas metodës dialektike, natyra i kryen punët e tij më mirë se çdokush tjetër; ta angazhosh në ndonjë propagandë dhe t’i kërkosh që ta mobilizojë opinionin, është një përzierje e padrejtë në punët e natyrës.
Gjithashtu mund të thuhet se, sipas materialistëve liria përbëhet prej njohjes së ligjeve të natyrës me qëllim të shfrytëzimit të saj, për hir të qëllimeve dhe synimeve të larta, jo në ndonjë pozitë të pavarur përballë ligjeve të natyrës. Por, edhe kjo nuk e zgjedh problemin, sepse edhe nëse ndonjëri i ka mësuar ato ligje dhe ka vendosur, në parim, që t’i shfrytëzojë ato për qëllime të caktuara, pyetja mbetet se a janë natyra dhe materia ato që ia paracaktojnë ato qëllime dhe i imponojnë njeriut ose njeriu është ai që i zgjedh ato lirshëm.
Nëse njeriu ka mundësi zgjedhjeje, a janë vendimet e tija përfytyrime të dëshirave dhe kushteve të natyrës, ose a mund t’i kundërshtojnë ato?
Materialistët e konsiderojnë njeriun si një krijesë njëdimensionale, ashtu që edhe besimet dhe idetë i tij janë rezultate të zhvillimeve ekonomike dhe materiale, dhe janë subjekte të pikëpamjeve të klasave shoqërore dhe marrëdhënieve produktive brenda shoqërisë. Ose thënë shkurt, ato i pasqyrojnë rrethanat e caktuara që rrjedhin prej nevojave materiale të qenieve njerëzore.
Sigurisht që, është e vërtetë se njeriu zotëron edhe ekzistencën materiale dhe se marrëdhëniet materiale të shoqërisë dhe rrethanat fizike, gjeografike dhe natyrore kanë ndikim te njeriu. Por edhe faktorët tjerë që rrjedhin prej natyrës esenciale të njeriut dhe prej qenies së tij të brendshme, po ashtu kanë ndikuar në fatin e njeriut përgjatë historisë, dhe nuk është e mundur që ta konsiderojmë jetën intelektuale të njeriut se është inspiruar vetëm prej materies dhe marrëdhënieve produktive të saj. Njëri, nuk mund të mos e vërejë rolin e rëndësishëm që luajnë faktorët religjiozë dhe idealë, si edhe shtytjet shpirtërore, në përzgjedhjen e rrugës të cilën do ta ndjekë njeriu; pa dyshim, që vullneti i tij është vetëm një hallkë në zinxhirin e shkakut që e drejton atë për të kryer ose jo ndonjë vepër.
Pa dyshim që, njeriu është subjekt i ndikimit të aksioneve dhe reaksioneve natyrore, ose të asaj se forcat historike dhe ekonomike e përgatisin terrenin për shfaqjen e ngjarjeve të caktuara. Por, ato nuk janë përcaktuesit e vetëm të historisë dhe ato nuk luajnë rolin themelor në vendimmarrjen për fatin e njeriut. Ato janë të paafta që të marrin prej njeriut lirinë e tij dhe fuqinë për të vendosur, sepse ai ka përparuar deri në një pikë ku, ai ka një vlerë që shtrihet matanë natyrës dhe ia mundëson atij sigurimin e vetëdijes dhe ndjenjën e përgjegjësisë.
Jo vetëm që njeriu nuk është i burgosuri i materies dhe i marrëdhënieve produktive, por ai ka fuqi dhe sovranitet mbi natyrën dhe aftësi për t’i ndërruar marrëdhëniet e materies.
Njëjtë sikur që ndryshimet në fenomenet materiale janë subjekte të shkaqeve dhe faktorëve të jashtëm, ekzistojnë disa ligje dhe norma në shoqërinë njerëzore që e përcaktojnë shkallën e përparimit dhe të fuqisë së kombit, ose të dobësimit dhe të rënies. Ngjarjet historike nuk janë subjekte, as të determinizmit të verbër, as të rastësisë; ato i korrespondojnë normave dhe projekteve të kreacionit, në mesin e të cilëve njeriu do të mbajë një vend të rëndësishëm.
Në shumë ajete të Kuranit Fisnik, shtypja, padrejtësia, mëkati dhe çoroditja janë shfaqur si faktorë që e kanë ndryshuar historinë e njerëzve të caktuar, duke qenë kjo një normë mbikëqyrëse në të gjitha shoqëritë njerëzore. “Kur vendoset që ndonjë vend të shkatërrohet, adhuruesit e pasionuar të përfitimit të asaj shoqërie fillojnë të bëjnë mëkate dhe çoroditje. Atëherë, zbatohet urdhri i pashmangshëm i Zotit mbi njerëzit e ulët dhe të çoroditur që kanë qenë të zënë me veprat e grumbullimit të pasurisë; toka do të kthehet mbrapsht dhe njerëzit e saj do të shkatërrohen” (Isra, 16)
“A nuk e ke parë ti se çka bëri Zoti yt me popullin e Ad-it? Ose banorëve të Iremit që kanë pasur fuqi të madhe; një fuqi e tillë nuk ka ekzistuar në ndonjë vend tjetër? A nuk e ke parë ti popullin e Semudit, i cili e ka thyer gurin dhe ka ngritur pallate për vete? Ose Faraonin që kishte një forcë të madhe dhe trupat që kanë shtypur në mënyrë arrogante dhe kanë bërë shkatërrime në tokë? Zoti lëshoi mbi ta kamxhikun e zemërimit të Tij; me të vërtetë, Zoti u rri në pritë shtypësve”.(Fexhr 6-14)
Gjithashtu, Kurani na përkujton se, njeriu që i adhuron epshet e tija dhe i nënshtrohet prirjeve të tija humbëse, do të jetë shkaktarë i shumë fatkeqësive përgjatë historisë: “Faraoni filloi të veprojë sikur arroganti këmbëngulës në tokë dhe shkaktoi grindje në mes të popullit të tij, duke i poshtëruar dhe përulur Bijtë e Israilit. Ai ua mbyste djemtë e tyre dhe i linte të gjallë gratë e tyre; me të vërtetë ai ka qenë i dhënë pas çoroditjes dhe të keqes” (Kasas, 4) “Ai (Faraoni) e poshtëron popullin e tij, duke i detyruar që t’i nënshtrohen urdhrave; me të vërtetë ata kanë qenë njerëz të çoroditur dhe mëkatarë” (Zuhruf, 54)
Sa shumë gjakderdhje, luftëra, rrënime dhe shkatërrime janë shkaktuar prej adhurimit të dëshirave të pasionuara dhe nga etja për pushtet! Të gjitha këto i kanë bërë njerëzit, që janë elementet përbërëse të shoqërisë, që zotërojnë inteligjencë dhe vullnet të lindur në qenien e tyre, që i paraprin përfshirjes së tyre në shoqëri. Shpirti individual nuk është i pafuqishëm përballë shpirtit kolektiv.
Ata që thonë se individi që në veprimet e tija është i kushtëzuar tërësisht prej rrethanave shoqërore, paramendojnë se çdo përbërje e vërtetë duhet patjetër të përfshijë shpërbërjen e pjesëve të tija në unitetin e tërë, në mënyrë që të mundësohet shfaqja e realitetit të ri. Sipas tyre, alternativa e vetme për këtë do të ishte, ose mohimi i realitetit të shoqërisë si përbërje e individëve dhe pranimi i pavarësisë dhe i lirisë së individit, ose të pranohet realiteti i shoqërisë si i përbërë dhe të hiqet dorë nga pavarësia dhe liria e individit. Është e pamundur kombinimi i këtyre dy mundësive, pohojnë ata.
Tani, edhe pse shoqëria disponon me një fuqi më të madhe se individi, kjo nuk do të thotë se individi është i detyruar në të gjitha aktivitetet dhe interesimet e tija. Përparësia e natyrës esenciale e njeriut dhe rezultati i zhvillimeve të tij në rrafshin natyror, ia mundësojnë atij të veprojë lirshëm dhe t’i kundërshtojë imponimet e shoqërisë.
Edhe pse Islami parashtron personalitetin dhe fuqinë për shoqërinë, si edhe jetën dhe vdekjen, individët i konsideron si të aftë për të rezistuar dhe luftuar kundër çoroditjes që ekziston në mjedisin shoqëror; nuk i shikon kushtet klasore si faktorë përcaktues që prijnë kah shfaqja e besimit uniform në mesin e atyre që kanë prirje për këtë.
Detyra e urdhërimit në të mira dhe ndalesës nga e keqja është vetvetiu një urdhër për të kundërshtuar renditjen shoqërore ku është i përfshirë mëkati dhe çoroditja. Kurani thotë: “ O ju që keni besuar, mbani fort besimet tuaja, sepse drejtimi i gabuar i të tjerëve nuk mund t’ju detyrojë asnjëherë që të gaboni rrugën” (Maide, 108) “Kur të vdesin ata, engjëjt do të pyesin ‘Çka keni bërë?’ Ata do të përgjigjen ‘Ne ishim të dobët dhe të pafuqishëm në tokë’ Engjëjt do t’i thonë ‘A nuk ishte toka e Zotit e gjerë mjaft për të migruar ju në të?’ (në mënyrë që t’u ikni rrethanave, dhe arsyetimi i tyre nuk do të pranohet)” (Nisa, 97).
Në këtë ajet, ata që e konsiderojnë vetveten si të detyruar që t'i përshtaten shoqërisë, janë të dënuar rëndë dhe arsyetimet e tyre për mospranimin e përgjegjësisë janë të refuzuara.


Sepse, për të përparuar njeriu moralisht dhe shpirtërisht është e domosdoshme ekzistenca e vullnetit të lirë tek ai. Njeriu ka vlerë, dhe vlerat mund të priten prej tij vetëm për aq sa është i lirë. Ne e sigurojmë pavarësinë individuale dhe vlerën vetëm kur të zgjedhim rrugën që përputhet me të vërtetën dhe i rezistojmë tendencat e liga përbrenda nesh dhe mjedisit rrethues, përmes përpjekjeve tona. Nëse veprojmë vetëm sipas drejtimit të zhvillimeve natyrore ose determinizmit dialektik, ne do të humbim të gjitha vlerat dhe personalitetin tonë.
Pra, asnjë faktor nuk e detyron njeriun gjatë zgjedhjes së rrugës së tij jetësore, as që ndonjë forcë e obligon ta braktisë atë. Njeriu mund të deklarojë se do ta formojë veten, jo atëherë kur ta ndërrojë formën e tij sipas ligjeve që dominojnë në shoqëri ose qëllimeve të paraformuara, por atëherë kur ai vetë të zgjedhë, të vendosë dhe të investojë në përpjekjet e tija në këtë drejtim.

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i nëntëmbëdhjetë
Vullneti i lirë


Ithtarët e kësaj shkolle thonë se njeriu është i vetëdijshëm në mënyrë automatike për zotërimin e vullnetit të lirë në veprimet e tij; ai mund të vendosë sipas dëshirës së tij dhe ta formojë fatin e tij sipas vullnetit dhe tendencës së tij. Jeta që dekreton përgjegjësi për njeriun, pendimi që njeriu ndien për veprat e caktuara të tij, dënimet që i parashikojnë ligjet për kriminelët, veprimet që i përmbush njeriu për të ndryshuar drejtimin e historisë, të gjitha këto dëshmojnë se njeriu është i lirë në veprat e tij.
Gjithashtu, çështja e përgjegjësisë fetare të njeriut, dërgimi i profetëve, shpallja e mesazheve hyjnore, dhe ligji i ringjalljes dhe i gjykimit, të gjitha këto bazohen në vullnetin e lirë të njeriut dhe në përzgjedhjen gjatë veprave të ndryshme që i kryen.
Do të ishte plotësisht e pakuptimtë sikur Zoti, në njërën anë, ta detyrojë njeriun të veprojë në një mënyrë të caktuar, dhe në anën tjetër, ta shpërblejë apo ta dënojë atë. Sigurisht që do të ishte e padrejtë që Krijuesi të na vendosë në rrugën që Ai vetë dëshiron, përmes vullnetit dhe fuqisë së Tij, dhe pastaj të na dënojë për veprat që i kemi kryer pa pasur mundësinë e zgjedhjes.
Nëse, veprat e njerëzve janë, në realitet, të Zotit, të gjitha korrupsionet, të ligat, dhe vrazhdësitë duhet të konsiderohen si vepra të Tij, ndonëse qenia e Tij e shenjtë është tërësisht e pastër prej të gjitha padrejtësive dhe korrupsioneve.
Sikur të mos kishte zgjedhje të lirë për njeriun, i tërë procesi i përgjegjësisë fetare të njeriut do të ishte i padrejtë. Tirani shtypës nuk do të kishte merituar që të fajësohet dhe bota e drejtë nuk do të meritonte asnjë lëvdatë, sepse përgjegjësia ka kuptim vetëm përbrenda sferës së asaj që është e mundshme dhe e arritshme për njeriun.
Njeriu meriton fajin apo lëvdatat për merita vetëm kur ai është në gjendje që të vendosë dhe të veprojë lirshëm; përndryshe, nuk mund të bëhet fjalë për fajin apo lëvdatën.
Ata që e përkrahin qëndrimin e lartpërmendur, kanë shkuar aq larg në mbrojtjen e parimit të vullnetit të lirë të njeriut, sa që e konsiderojnë njeriun si zotërues të padiskutueshëm të vullnetit të lirë absolut në të gjitha aktet e tija të vullnetshme.
Ata paramendojnë se Zoti është i paaftë ta zgjerojë qeverisjen e Tij mbi dëshirat dhe vullnetin e krijesave të Tija, dhe se aktet e vullnetshme të njeriut janë vënë jashtë sferës së fuqisë së Tij. Ky është, shkurtimisht, qëndrimi i ithtarëve të vullnetit të lirë absolut.
*****
Ata që thonë se janë normat dhe vullneti natyror i njeriut që e krijojnë botën e fenomeneve dhe të gjitha pasojat i përshkruajnë polit të kundërt me Zotin. Madje edhe rrotullimi i botës dhe aktet e njerëzve nuk kanë kurrfarë lidhjeje me Zotin. Më së paku, gjësendet e krijuara i bëjnë ortak me Zotin në krijimin e Tij, ose e formojnë edhe një krijues që i e vënë përballë Zotit, Krijuesit. Ata, në mënyrë të pavetëdijshme, e konsiderojnë esencën e gjësendeve të krijuara si të pavarura prej esencës hyjnore.
Pavarësia e krijesës, qoftë e njeriut apo tjetërkujt, kërkon që të besohet në atë krijesë si një ortak i Zotit në të gjitha aktet e Tij si dhe në pavarësinë e Tij, duke rezultuar qartë me formën e dualizmit. Kështu që, njeriu është i larguar prej parimeve të larta të unitetit hyjnor dhe është hedhur në një grackë të rrezikshme të politeizmit. Të pranosh idenë e lirisë absolute të njeriut do të nënkuptonte anulimin e Zotit prej sovranitetit të Tij në fusha të caktuara, e që në fakt, Ai i përfshin të gjitha qeniet, përndryshe nuk do t’i atribuojmë njeriut sovranitetin e qëndrueshëm dhe të papenguar në sferën e akteve të tija të vullnetshme. Asnjë besimtar i vërtetë i njësisë së Zotit nuk mund të pranojë ekzistimin e kreativitetit që është i ndarë prej atij të Zotit, qoftë edhe në mbretërinë e kufizuar të akteve të njeriut.
Gjatë mirënjohjes së vlefshmërisë së shkaqeve dhe faktorëve natyrorë, duhet të konsiderojmë Zotin si shkakun kryesor të të gjitha ngjarjeve dhe fenomeneve, dhe të pranohet se nëse do Zoti, Ai mund t’i neutralizojë ato, madje edhe në sferën e kufizuar në të cilën operojnë dhe t’i bëjë të paefektshme.
Sikur që të gjitha krijesave në botë u mungon pavarësia në esencën e tyre ose thënë ndryshe të gjitha krijesat varen prej Zotit, atyre gjithashtu u mungon pavarësia në shkaktimin dhe prodhimin e pasojave. Kështu që, e kemi doktrinën e unitetit të akteve, që e nënkupton pranimin e faktit se i tërë sistemi i qenies bashkë me shkaqet, pasojat, ligjet dhe normat është një vepër e Zotit dhe paraqitet në ekzistencë prej vullnetit të Tij. Çdo faktor dhe shkak ia ka borxh Atij jo vetëm esencën e ekzistencës së tij por edhe mundësinë për të vepruar dhe prodhuar pasoja.
Uniteti i akteve nuk kërkon prej nesh që të mohojmë principin e shkakut dhe të pasojës dhe rolin e tij që luan në botë. Ose, të konsiderojnë gjithçka si produkt të drejtpërdrejtë dhe të pandërmjetshëm të vullnetit të Zotit në mënyrë të tillë që ekzistenca ose joekzistenca e faktorëve shkaktues nuk do të ndryshonin asgjë. Por, ne nuk duhet t’i atribuojmë pavarësinë këtyre faktorëve ose të paramendojmë se marrëdhëniet e Zotit me botën janë sikur të një artisti me veprën e tij, për shembull, të piktorit dhe të pikturës së tij. Lindja e veprës së artit varet prej artistit, por pasi ta përfundojë punën piktori, hijeshia dhe joshja e pikturës do të mbetet pavarësisht prej artistit; nëse piktori ndërron botë, puna e tij e shkëlqyer do të mbetet edhe pas tij.
Të paramendosh marrëdhëniet e Zotit me këtë botë si të njëjta me atë të shembullit të lartpërmendur, është një formë e politeizmit. Çdokush që mohon rolin e Zotit në fenomenet dhe në veprat e njeriut, do të supozojë se fuqia Zotit është e pamjaftueshme dhe do të ndalet në kufijtë e natyrës dhe të vullnetit të lirë njerëzor. Një pikëpamje e tillë është e papranueshme, sepse nënkupton mohimin e tërësisë së fuqisë së Zotit dhe kufizimin e esencës së pakufishme dhe të pafundme.
Ai që mban një mendim të tillë, do ta konsiderojë veten si të lirë prej nevojave nga Zoti dhe kjo do të shkaktojë kundërshtimin e Tij dhe do ta angazhojë atë në korrupsionin e tërë të moralit. Përkundrazi, ndjenja e vartësisë prej Zotit, mbështetjes në Të dhe përkushtimit ndaj Tij, i ka pasojat e veta pozitive te personaliteti, karakteri dhe udhëheqja e njeriut. Duke mos njohur asnjë burim të urdhërimit përveç Zotit, qoftë të brendshëm apo të jashtëm, dëshirat dhe prirjet e pasionuara nuk do të mund ta tërheqin prej kësaj rruge dhe asnjë njeri tjetër nuk do të jetë në gjendje ta skllavërojë atë.
Kurani Fisnik mohon çfarëdo pjesëmarrjeje të njeriut me Zotin në lidhje me administrimin e punëve të kësaj bote: “Thuaj;’Lavdi i takon vetëm Zotit, i Cili nuk ka pasardhës dhe i Cili nuk ka ortak në administrimin e botës. Asnjëherë nuk vjen deri te zvogëlimi i fuqisë së Tij, ashtu që të ndiejë nevojë për ndonjë ndihmës. Lavdëroje esencën e Tij vazhdimisht si zotërues të atributeve madhore më të përkryera’” (Isra, 111)
Ajete të shumta proklamojnë qartë fuqinë absolute dhe forcën e Zotit. Për shembull: “Zoti ka nën kontroll gjithçka që ekziston në qiell dhe në tokë, dhe ai ka fuqi mbi të gjitha gjësendet” (Maide, 120) “Asgjë në qiell dhe në tokë nuk mund ta dobësojë Zotin, dhe Ai është i gjithëdijshmi dhe i gjithëfuqishmi’ (Fatir, 44)
Qeniet e kësaj bote kanë nevojë për Zotin për mbijetesën dhe përjetësimin e tyre, njëjtë sikur që kanë nevojë për prejardhjen e tyre. Tërësia e kreacionit duhet të pranojë dhuratën e ekzistencës përsëri, gjatë çdo momenti kohor, mungesa e të cilit do të rezultonte me shkatërrimin e tërë të universit. Kreativiteti i të gjitha forcave të botës është identike me kreativitetin e Zotit dhe është një zgjerim i aktivitetit të Tij. Qenia që në vetë esencën e tij është e varur prej vullnetit hyjnor, nuk ka ndonjë pavarësi që të qëndrojë krye në veti, njëjtë sikur llamba elektrike që e merr dritën e saj prej stacionit të fuqisë elektrike, në të cilën kyçet që të mund të pranojnë vazhdimisht energjinë prej burimit të njëjtë për të qëndruar ndezur.
Kurani Famëlartë deklaron qartë dhe preras : “Njerëzit kanë nevojë për Zotin vazhdimisht, dhe është Ai i Cili është tërësisht i lirë prej të gjitha nevojave” (Fatir, 15)
Të gjitha esencat burojnë prej vullnetit të Tij dhe janë të varur prej Tij; të gjitha fenomenet vazhdimisht janë të mbështetura prej Tij. Rendi i fuqishëm dhe i mrekullueshëm i universit është i orientuar në drejtim të një poli të vetëm dhe të kthyer në drejtim të një boshti të vetëm.
Imam Xhafer Sadiku (a.s.) ka thënë: “Fuqia dhe forca e Zotit janë shumë të larta, që të mund të shfaqet diçka në univers dhe që është në kundërshtim me vullnetin e Tij”(36)
A nuk na ka dhuruar Zoti parimin e vullnetit të lirë, dhe sikur të mos na kishte pajisur në çdo moment me jetë, furnizim dhe energji, asnjëherë nuk do të kishim mundur të bëjmë dhe të ndërmarrim diçka. Sepse, është vullneti i Tij i pandryshuar që ka përcaktuar se ne duhet t’i kryejmë aktet e vullnetshme në përputhje me vullnetin e lirë, dhe në këtë në mënyrë të përmbushim rolin që na ka caktuar Ai neve. Ai ka dëshiruar që njeriu duhet të konstruktojë të ardhmen e tij, të mirë apo të keqe, të errët apo të ndritur, në përputhje me mprehtësitë dhe dëshirat e veta.
Atëherë, aktet tona të vullnetshme qenkan të lidhura me veten tonë dhe me Zotin. Ne mund t’i shfrytëzojmë me vetëdije të plotë burimet që na ka dhënë në dispozicion Zoti që, ose të lartësojmë dhe të përmirësojmë veten në përputhje me zgjedhjen e drejtë, ose të zhytemi në çoroditje, mëkate dhe në vetë-kënaqje. Sigurisht që mbetet e vërteta se, fushëveprimi i akteve tona të vullnetshme shtrihet përbrenda kufijve të fiksuar; fuqia është prej Zotit dhe dobia që mund të përfitojmë është prej nesh.
Supozoni se ndokush ka një zemër artificiale që mirëmbahet përmes baterive dhe të cilin mund ta kyçim ose shkyçim prej një dhome kontrolluese; kurdoherë që dëshirojmë mund ta shkyçim dhe ta ndalim funksionimin e zemrës. Ajo çka është në dorën tonë, është rryma që shkon prej baterisë deri te zemra; në çdo moment mund ta ndalim. Por, për aq sa i lejojmë baterisë që të funksionojë, personi te i cili është i transplantuar do të jetë i lirë për të vepruar sipas dëshirës së tij. Nëse kryen vepra të mira ose të këqija, padyshim që do të jenë në përputhje me vullnetin e tij. Mënyra se si do të përfitojë prej fuqisë së dhënë në dispozicion varet plotësisht prej tij dhe nuk ka të bëjë asgjë me ne.
Ngjashëm, fuqia jonë rrjedh prej Zotit dhe Ai mund ta tërheqë prej nesh në çdo moment, por Ai ka caktuar mënyrën se si mund ta shfrytëzojmë atë fuqi tërësisht për zgjedhjen tonë të lirë.

Shkolla e rrugës së mesme
Të gjitha qeniet e botës gëzojnë një formë të udhëheqjes, që është e posaçme për fazën e zhvillimit të cilën e kanë arritur; forma e tyre specifike i përgjigjet shkallëve të ndryshme të ekzistencës.
Është e mundur për ne që të qartësojmë dhe të dallojmë pozitën tonë në mesin e qenieve të ndryshme të kësaj bote. Ne e dimë se bimët janë të zënë rob në duart e forcave përcaktuese të natyrës, që shfaqen përmes reaksioneve zhvillimore të caktuara përballë ndryshimeve në mjedisin e tyre.
Kur t’i analizojmë tiparet e shtazëve, do të vërejmë se zotërojnë tipare që ndryshojnë prej atyre të bimëve. Për të siguruar ushqimin e tyre, shtazët duhet të angazhohen në rangun e gjerë të aktiviteteve, pasi që natyra nuk u bën thirrje atyre për gosti ku servohet ushqimi i gatshëm para tyre. Shtazët kanë nevojë për vegla dhe instrumente të ndryshme në përpjekjet e tyre për të siguruar ushqimin, dhe kjo natyrë i ka pajisur ato me këtë.
Edhe pse shtazët janë subjekte të influencës së fortë të instinkteve dhe në këtë kuptim janë qenie të nënshtruara, ata gëzojnë një shkallë të caktuar të lirisë nëpërmjet së cilës, deri diku mund ta lirojë veten prej robërimit të vrazhdë të natyrës.
Shkencëtarët janë të mendimit se shtazët e dobëta i referohen natyrës përmes strukturës natyrore dhe organeve të tyre; për aq sa rriten e forcohen, për aq do të referohen përmes instinkteve të tyre dhe për aq më shumë do të gëzojnë ndihmën e drejtpërdrejtë dhe mbrojtjen e natyrës. Anasjelltas, sa më mirë që janë të pajisura për sa i përket aftësive ndijore dhe mendore, dhe sa më e madhe të jetë shkalla e tyre e pavarësisë, për aq do të zvogëlohet drejtimi i tyre sipas instinktit. Në periudhën e parë të jetës së tij, fëmija është nën mbrojtjen e drejtpërdrejtë të nënës dhe të babës së tij; me rritjen e tij, gradualisht del prej mbikëqyrjes së tyre gjithërrethuese.
Njeriu që ka arritur nivelin më të lartë të zhvillimit, si një qenie e vetme që zotëron aftësinë e vullnetit dhe mendjehollësinë e pavarur, ka një nivel të ultë të fuqisë instinktive. Me arritjen graduale të lirisë së tij, ai do të rrethohet në mënyrë progresive me dobësitë relative të aftësive të tija ndijore.
Natyra i plotëson kërkesat e bimëve në mënyra të ndryshme. Në mbretërinë e shtazëve, edhe pse nëna bën disa përpjekje për ta bartur, ushqyer dhe mbrojtur pasardhësin e saj, instinktet lajmërohen shumë herët te i riu dhe nëna nuk ka nevojë të brengoset për edukatën dhe përgatitjen e saj. Por, në rastin e njeriut, ne e shohim se ai nuk zotëron instinkte të fuqishme natyrore dhe fuqia e tij për t’i rezistuar faktorët e pafavorshëm dhe të ashpër të mjedisit është shumë më inferiore sesa e shtazëve. Kështu që varësia e tij prej prindërve të tij vazhdon për disa vite, derisa të mbërrijë përfundimisht pavarësinë dhe vetëbesimin dhe derisa të vijë në gjendje që të qëndrojë në këmbët e veta.
*****
Kurani Fisnik flet qartë për dobësitë dhe paaftësitë e njeriut: “Njeriu është krijuar i dobët dhe i paaftë” (Nisa, 28). Njeriun e ka lënë natyra vetë mekanizmit të tij, më shumë sesa shtazët. Te njeriu ne i shohim, në njërën anë, një shtrirje të lirisë dhe një shfaqje të aftësive për t’u rritur dhe për t’u vetëdijesuar, dhe në anën tjetër, një shtim në vartësi dhe në nevojë. Përderisa është duke fituar lirinë, njeriu është duke u zhytur gjithnjë e më thellë në skllavërinë e nevojës.
Sipas pikëpamjeve të dijetarëve të caktuar, këto situata të ndryshme të rendeve të ndryshme të kreacionit formojnë faktorët, të cilët pastaj e imponojnë rritjen dhe zhvillimin e njeriut. Sa më shumë që përparon qenia në shkallën e progresit, për aq është më afër lirisë. Është pikërisht nevoja dhe mungesa e baraspeshës së lindur ajo që mundëson paraqitjen e zhvillimit dhe të përparimit.
Për ta shprehur veten vullneti dhe zgjedhja e lirë, duhet të ekzistojë një faktor që i kundërshton instinktet natyrore. Atëherë, njeriu do të ndodhet në mes të dy tërheqjeve të kundërta, çdonjëri duke u munduar ta fitojë dëgjueshmërinë e tij. Kështu që, ai është i detyruar që ta zgjedhë rrugën që ai vetë e dëshiron, në mënyrë të lirë, të vetëdijshme dhe duke u mbështetur në përpjekjet dhe burimet e tija. I lirë nga të gjithë faktorët përcaktues dhe paragjykime mendore, ai fillon të punojë për njerëzimin dhe të zhvillojë veten sipas parimeve dhe kritereve specifike. Njëherë, kur të përballet me këto elemente të kundërshtimit, njeriu nuk mund ta arrijë baraspeshën ose të zgjedhë rrugën e drejtë për veten, duke vepruar si një automat ose duke u përmbajtur prej të gjitha përpjekjeve. Duke e bartur barrën hyjnore të besimit hyjnor, dhuratën e madhe hyjnore që qielli dhe toka nuk ishin në gjendje që ta bartnin, njeriu dëshmoi se vetëm ai është i denjë për ta pranuar atë dhe tani ai është i ballafaquar me dy zgjidhje në luftën dhe konfliktin e tij: ose do të bëhet i burgosuri i ashpërsisë së instinkteve dhe dëshirave të shfrenuara dhe në këtë mënyrë ta degradojë veten, ose duke e vënë në pah aftësinë e tij të begatshme të vullnetit të lirë, mendimit dhe të vendosjes, të fillojë rrugën e rritjes, zhvillimit dhe të lartësimit.
*****
Sa herë që një qenie është e lirë prej bindjes së detyrueshme ndaj instinkteve dhe hedhjes së zinxhirëve të skllavërisë, dhe të fillojë t’i shfrytëzojë aftësitë e tija prej lindjes dhe zotësitë e mësuara, aftësitë e tij ndijore do të zgjohen dhe kapacitetet e tija natyrore do të zvogëlohen.
Arsyeja për këtë është çfarëdo një organ apo aftësi e qenies së gjallë që nuk shfrytëzohet, gradualisht asgjësohet. Anasjelltas, sa më shumë që shfrytëzohet një organ apo një aftësi, aq më shumë do të rritet dhe mbushet me energji.
Pra, kur drita e ndërgjegjes dhe të vullnetit kreativ të inspirohet me fuqinë e mprehtësisë dhe të arsyes, ta ndriçojë rrugën e tij dhe t’i përcaktojë veprat e tij, fuqia e tij e mendimit dhe e mendjemprehtësisë do t’ia mundësojnë zbulimin e së vërtetës dhe të realitetit.
Aq më tepër, gjendja e hutesës dhe e hezitimit të njeriut në mes dy poleve të kundërta, do ta anojë kah mendimi dhe vlerësimi, ashtu që përmes përpjekjeve ai mund ta dallojë rrugën e drejtë nga ajo e gabuar. Kjo do t’i aktivizojë aftësitë e tij mendore, dhe do ta pajisë me një shkallë më të lartë të lëvizjes dhe forcës jetësore.
Zotërimi, dëshira për liri, shkencë dhe civilizim, të gjitha këto janë rezultate të drejtpërdrejta të ushtrimit të vullnetit të lirë të njeriut. Njëherë, pasi që ta arrijë njeriu lirinë dhe t’i vazhdojë përpjekjet e tija të domosdoshme dhe pozitive, ai do të mund të përparojë shpejt në procesin e rritjes dhe shpalosjes së aspekteve të natyrës së tij esenciale dhe të lindur. Me arritjen e maturisë së talenteve dhe aftësive të tija, ai do të transformohet në një burim të dobisë dhe virtytit në shoqëri.
Ne i vërejmë rezultatet e vullnetit të lirë gjithkund, dhe lufta e zhvilluar kundër ithtarëve të tij nga ana e atyre që e kundërshtojnë atë, është vetvetiu tregues i qartë se këta të fundit pa dyshim që do ta pranojnë vullnetin e lirë.
Tani, le të shikojmë se cilat kufizime i janë caktuar fuqisë së njeriut për zgjedhje dhe çfarë fushëveprimi ai gëzon gjatë ushtrimit të zotësive të tija.
Pikëpamja autentike e Shi’izmit që është nxjerrë prej Kuranit dhe prej fjalëve të Imamëve (a.s.) paraqet shkollën e tretë ndërmjetësuese në mes deterministëve dhe ithtarëve të vullnetit të lirë absolutë. Kjo shkollë nuk vuan prej pamjaftueshmërive dhe dobësive të determinizmit, që e kundërshtojnë arsyen, ndërgjegjen dhe kriteret etike dhe sociale, dhe që e mohojnë drejtësinë e Zotit duke ia atribuuar Atij të gjitha mizoritë dhe padrejtësitë që ndodhin. Po ashtu, kjo shkollë nuk merret me mbrojtjen e vullnetit të lirë absolut, nuk e mohon gjithanshmërinë e fuqisë së Zotit dhe nuk e refuzon njësinë e veprimeve të Zotit.
Është e qartë se aktet tona të vullnetshme dallohen prej lëvizjes së Diellit, Hënës dhe Tokës, ose të planetëve dhe shtazëve. Fuqia e vullnetit rrjedh prej brendësisë sonë dhe na bën të mundshme që të kryejmë ose jo vepra të caktuara, duke na dhënë lirinë e zgjedhjes.
Mundësia jonë për të zgjedhur lirshëm ose për të kryer vepra të mira apo të këqija, rrjedh prej ushtrimit të lirë të aftësive tona për të dalluar. Ne duhet ta shfrytëzojmë dhuratën e zgjedhjes së lirë në mënyrë të vetëdijshme; së pari duhet të mendojmë në mënyrë të matur dhe të kujdesshme, t’i peshojmë gjërat me precizitet, dhe pastaj ta bëjmë zgjedhjen e përllogaritur. Është vullneti i Zotit që ne ta shfrytëzojmë lirinë në këtë mënyrë, në botën të cilën Ai e krijoi me vetëdije dhe vigjilencë.
Çka do që të bëjmë është sigurisht i përfshirë në sferën e njohurisë së mëparshme dhe vullnetit të Zotit. Të gjitha aspektet e jetës, të gjitha ndikimet në fatin e njeriut, janë të kufizuara dhe të kushtëzuara në njohurinë e Tij; është i definuar përmes kufijve që tanimë veç ekzistojnë në njohurinë e Zotit. Aq më tepër, ne nuk jemi të lirë prej nevojave të Esencës, për të cilën jemi të lidhur, as për një moment të vetëm dhe dobia e fuqive tona qenësore është e pamundur pa ndihmën e pandërprerë të Zotit.
Me fuqinë e Tij supreme dhe të pakalueshme, Ai na vështron prej së afërmi dhe në një mënyrë që është jashtë imagjinatës sonë, Ai zotëron me informata dhe sovranitet të plotë për të gjitha qëllimet dhe veprat tona.
Përfundimisht, vullneti ynë i lirë nuk mund të shtrihet matanë kufirit të renditjes së caktuar nga ana e Zotit në kreacionin e Tij, dhe për këtë arsye, nuk paraqet asnjë problem në lidhje me njësinë e veprave të Zotit.
Duke pasur mundësi për të krijuar pasoja në këtë botë përmes vullnetit të tij, vetë njeriu është subjekti i vargjeve të ligjeve natyrore. Ai vjen në këtë botë pa ndonjë zgjedhje nga ana e tij, dhe i mbyll sytë në këtë botë, pa pasur dëshirë për të vepruar në atë mënyrë. Natyra e ka lidhur me zinxhirë përmes instinkteve dhe nevojave. Megjithatë, njeriu zotëron aftësi dhe mundësi të caktuara; liria i prodhon një kreativitet brenda tij që ia mundëson ta nënshtrojë natyrën dhe të sundojë mbi mjedisin e tij.
Imam Xhafer Sadiku (a.s.) ka thënë: “As determinizmi as vullneti i lirë; e vërteta gjendet në mes të këtyre dyve”(37)
Pra, ekziston vullneti i lirë, por nuk është gjithëpërfshirës. Sepse, për të parashtruar një sferë të veçantë për njeriun, do të ishte baras me përshkrimin e ortakut ndaj Zotit gjatë veprimeve të Tija. Vullneti i lirë që e gëzon njeriu i lirë, është i dhënë nga ana e Krijuesit të natyrës, dhe urdhri i Zotit e manifeston veten në formën e ligjeve që e rregullojnë njeriun, natyrën, marrëdhëniet në natyrë, shkaqet dhe faktorët.
*****
Në pikëpamjen Islame njeriu nuk është as një krijesë e gatshme i ndëshkuar me determinizëm ndaj fatit të tij, as nuk është hedhur në një mjedis të errët dhe të paqëllimtë. Ai është një qenie e tejmbushur me aspirata, talente, shkathtësi, vetëdije kreative dhe prirje të ndryshme, i shoqëruar me një udhëheqje strehuese.
Gabimi i bërë nga ana e deterministëve dhe protagonistëve të vullnetit të lirë absolut është se ata kanë paramenduar se njeriu përpara vetes i ka dy rrugë të mundshme: ose të gjitha veprat e tija duhet t’i atribuohen Zotit, ashtu që ai e humb tërë lirinë e tij dhe bëhet i determinuar në veprat e tija, ose ne jemi të obliguar që të pranojmë se aktet e tija vullnetare rrjedhin prej një esence të pavarur dhe të pakufizuar, një pikëpamje që ka si pasojë kufizimin e fuqisë së Zotit.
Megjithatë, fakti që kemi vullnetin e lirë, nuk do të ndikojë në gjithëpërfshirjen e fuqisë së Zotit, sepse Ai ka dëshiruar që ne vetë t’i marrim vendimet tona, në përputhje me ligjet dhe normat që Ai i ka vendosur.
Sipas një pikëpamjeje, aktet dhe veprat e njeriut mund t’i atribuohen atij, dhe sipas një pikëpamjeje tjetër, Zotit. Njeriu ka lidhje të drejtpërdrejta me veprat e tija, gjersa lidhja e Zotit me veprat e tilla është indirekte, por të dy format e marrëdhënieve janë të vërteta dhe reale. As vullneti i njeriut nuk do ta themelojë veten në kundërshtimin e vullnetit hyjnor, as nuk është vullneti i njeriut në kundërshtim me dëshirën e Zotit.
Njeriu kokëfortë që synon në pabesim dhe që i kundërshton të gjitha predikimet dhe vërejtjet, fillimisht ia nis pikëpamjes së tij të gabuar nëpërmes ushtrimit të vullnetit lirë, dhe pastaj i përjeton pasojat e kokëfortësisë dhe verbërisë së zemrës.
Duke iu bindur dëshirës së unë-it të ultë, këta njerëz të padrejtë i parandalojnë zemrat, sytë dhe veshët e tyre që të funksionojnë, dhe si rezultat fitojnë gjendjen e mallkimit të përjetshëm.
Kurani thotë:“I paralajmërove ti ata ose jo, ata nuk do të të besojnë ty. Zoti i ka vulosur zemrat, sytë dhe veshët e tyre; është një vello përpara syve dhe veshëve të tyre, dhe një vuajtje e dhimbshme i pret ata” (Bekare, 6-7)
Ndonjëherë korrupsioni dhe mëkati nuk janë të një madhësie të tillë që të bllokojnë rrugën e kthimit te Zoti dhe e vërteta. Por, në raste tjera e arrijnë një nivel ku kthimi te identiteti i vërtetë njerëzor më nuk është i mundshëm; atëherë vula e kokëfortësisë lëshohet në shpirtrat e ndotur të jobesimtarëve. Ky është tërësisht një rezultat natyral i sjelljeve të tyre, i përcaktuar sipas vullnetit dhe dëshirës së Zotit.
Përgjegjësia e personave të tillë buron prej ushtrimit të vullnetit të lirë të tyre, dhe fakti se ata nuk kanë siguruar bekimet e udhëheqjes, nuk ia zvogëlon përgjegjësinë e tyre. Është një parim i qëndrueshëm dhe i qartë për pasojën se “çfarëdo që buron prej vullnetit të lirë dhe e arrin kulmin në detyrim, nuk e kundërshton vullnetin e lirë”.
Rrëfehet se Imami (a.s.) ka thënë: “Zoti dëshiron që gjësendet ta zënë vendin e tyre përmes shkakut dhe mjetit, dhe ai nuk vendos dhe jep urdhër ndryshe, veçse përmes shkakut; prandaj, Ai krijoi nga një shkak për çdo gjësend.”(38)
Një prej shkaqeve që vihet në punë nga ana e Zotit në kreacionin e Tij është njeriu dhe vullneti i tij, duke e mirëmbajtur me parimin se shkaqet dhe mjetet e caktuara janë të vendosura nga ana e Zotit me qëllim të paraqitjes (shfaqjes) së çdo fenomeni në univers; zhvillimi i fenomenit kërkon ekzistimin paraprak të atyre shkaqeve dhe mjeteve, dhe aty ku mungojnë, aty nuk do të paraqitet fenomeni.
Ky është parimi i përgjithshëm që në mënyrë të paevitueshme qeveris edhe me aktet tona të vullnetshme. Zgjedhja dhe vullneti ynë, e formojnë hallkën e fundit në zinxhirin e shkaqeve dhe mjeteve që rezultojnë gjatë kryerjes së një akti nga ana jonë.
Ajetet e Kuranit që i lidhin të gjitha gjësendet për Zotin dhe i përshkruajnë në mënyrë të tillë sikur që rrjedhin (dalin) prej Tij, kanë të bëjnë me njoftimin e vullnetit të paraamshueshëm të Krijuesit si një projektues të botës dhe shpjegimin se si fuqia e Tij i rrethon dhe depërton në tërë rrjedhën e qenies. Fuqia e Tij zgjatet në çdo pjesë të universit, pa asnjë përjashtim, por forca e padiskutueshme e Zotit nuk do ta zvogëlojë dhe pakësojë lirinë e njeriut. Sepse, është Zoti, Ai që vullnetin e lirë e bëri një pjesë të njeriut, dhe është Ai që ia dhuron atij këtë vullnet. Ai e ka bërë njeriun të lirë për të ndjekur rrugën që e zgjedh vetë, dhe Ai nuk mban asnjë individ apo njeri si përgjegjës për dështimet dhe mangësitë e të tjerëve.
Nëse ka ndonjë detyrim në punët e njeriut, ajo e ka atë kuptim se atij i është imponuar vullneti i lirë si një rrjedhim i vullnetit të Zotit, jo në kuptimin e asaj se ai është i detyruar që të veprojë në atë mënyrë.
Kështu që, kur t’i ndërmarrim veprat më të mira, aftësia për t’i kryer është prej Zotit, dhe zgjedhja për ta shfrytëzuar atë aftësi është prej nesh.
Ajete të caktuara të Kuranit e vënë theksin mbi rolin e njeriut në vullnetin e njeriut dhe veprave të tija, duke përgënjeshtruar bindshëm pikëpamjet e deterministëve. Kur dëshiron ta tërheqë vëmendjen e njeriut për vuajtjet dhe fatkeqësitë që i pëson në këtë botë, ato i përshkruan si rezultate të keqbërjeve të tija.
Në asnjërin prej ajeteve që kanë të bëjnë me vullnetin e Zotit, nuk mund të gjendet asnjë ajet që aktet e vullnetshme të njeriut i atribuon vullnetit hyjnor. Kështu që, Kurani deklaron: “Kushdo që e bën të mirën më të vogël, do ta ndiejë rezultatin e saj, dhe kushdo që e bën të keqen më të vogël, do ta ndiejë rezultatin e saj” (Zilzal, 7-8). “Sigurisht që jeni përgjegjës për veprat tuaja” (Nahl, 93). ”Ata që i caktojnë shok Zotit, thonë se adhurimi i idhujve dhe veprat tjera rrjedhin prej vullnetit të Zotit; sikur të kishte dashur Zoti, ata dhe paraardhësit e tyre nuk do të ishin politeistë, dhe ata nuk do t’i praktikonin veprat e periudhës së paditurisë. Edhe ata që janë larguar prej rrugës së drejtë në kohërat e mëhershme, gjithashtu flasin marrëzira, duke mohuar mësimet hyjnore dhe duke ia atribuuar Zotit largimet e tyre nga rruga e drejtë, por ata kanë vuajtur dënimin për gënjeshtrat dhe shpifjet e tyre. Thuaj atyre: ‘A keni ndonjë provë bindëse për atë çka flitni? Nëse nuk keni, justifikimet tuaja nuk janë asgjë tjetër veçse ide dhe fantazi të gabuara; ju flitni fjalë të kota dhe të pavërteta”. (Enam,148)
Sikur, shpëtimi apo largimi nga rruga e drejtë të vareshin prej vullnetit të Zotit, nuk do të ekzistonte asnjë gjurmë prej korrupsionit dhe devijimit mbi sipërfaqen e Tokës; të gjithë do të ndiqnin rrugën e shpëtimit dhe të së vërtetës, me apo pa dashje.
Disa të zvetënuar që mundohen ta justifikojnë veten, kanë deklaruar se të gjitha veprat mëkatare që i kanë kryer, janë sipas vullnetit dhe dëshirës së Zotit. Kështu që Kurani thotë: “Kur të kryejnë ndonjë vepër të neveritshme, ata thonë: ‘Ne kemi gjetur paraardhësit tonë duke vepruar në këtë mënyrë dhe Zoti ka urdhëruar që të veprohet në këtë mënyrë’. Thuaju atyre, O profet: ‘Zoti nuk urdhëron vepra të urryera, por ju i atribuoni Zotit çdo vepër mëkatare dhe të gabuar që i kryeni në paditurinë tuaj.” (Araf, 28)
Njëjtë, sikur që Zoti ka dëshiruar që të shpërblehen veprat e mira, ashtu edhe ka dëshiruar që të ndëshkohen për mëkate dhe korrupsion. Por në të dy rastet, dëshira për rezultat dallohet nga dëshira për veprimet që të çojnë te rezultati.
Me të vërtetë, qenia e njeriut dhe pasojat natyrore të akteve të tija janë subjekte të vullnetit të Zotit, por veprat e vullnetshme të njeriut rrjedhin prej vetë vullnetit të tij.
Pikëpamja Islame, sikurse që edhe konceptohet prej Shi’izmit, është ajo se njeriu nuk zotëron vullnetin absolut të lirë që ia mundëson veprimin jashtë kornizës së dëshirës dhe vullnetit të Zotit, që e mbulon tërë universin sipas ligjeve dhe rregullave të fiksuara, duke e reduktuar Zotin në një qenie të dobët dhe të paaftë kur të ballafaqohet me vullnetin e krijesave të Tij. Në të njëjtën kohë, njeriu nuk është i burgosuri i një mekanizmi që e parandalon atë për të zgjedhur rrugën e tij në jetë dhe ta detyrojë atë të bëhet rob i instinkteve, sikurse që janë shtazët.
Kurani Fisnik, në disa prej ajeteve të tij, konstaton qartë se Zoti ia ka treguar njeriut rrugën e shpëtimit, por ai është i detyruar që, ose ta pranojë udhëheqjen dhe shpëtimin, ose të shkojë në rrugën e gabuar.
“Ne i kemi treguar njeriut rrugën e së vërtetës dhe rrugën e gabuar; ai duhet të zgjedhë ose rrugën e udhëzimit dhe të falënderojë, ose të zgjedhë rrugën e mosmirënjohjes.” (Inan,3)
Pra, t’i atribuosh Zotit veprat e vullnetshme të njeriut, është e refuzuar nga ana e Kuranit

Vazhdon...

[ArtanMasa]

Mësimi i njëzetë
Format e vullnetit dhe dëshirës së Zotit


Paracaktimi (kada) dhe caktimi ose fati (kader) janë një prej temave kundërshtuese që shpesh janë keqinterpretuar për shkak të mungesës së mirëkuptimit të saktë ose ndonjëherë synimit keqdashës. Me qëllim të shqyrtimit të temës, ne do ta analizojmë në mënyrë sa më të ngjeshur që është e mundshme.
Çdo gjë në botë është e bazuar në një llogaritje precize, logjikë dhe ligj. Është vendosur në vendin e vet sipas matjeve të përpikta, dhe përcaktimi i karakteristikave të tija rrjedh prej shkaqeve dhe faktorëve prej të cilave është i varur.
Sikur që ekzistenca themelore e çdo fenomeni rrjedh prej shkaqeve të tija specifike, gjithashtu edhe të gjitha tiparet e tija të brendshme dhe të jashtme sigurohen prej burimit të njëjtë, si edhe forma dhe sipërfaqja e saj. Pasi që ekziston njëtrajtshmëria në mes të shkakut dhe pasojës, shkaku në mënyrë të paevitueshme ia përcjell pasojës karakteristikat që janë të afërta me esencën e tij.
Në pikëpamjen Islame, paracaktimi dhe fati e kanë kuptimin e urdhrit të qëndrueshëm të Zotit që kanë të bëjnë me shpalosjen e çështjeve të botës, shtrirjeve dhe kufizimeve të tyre. Të gjitha fenomenet që shfaqen në renditjen e botës, duke përfshirë veprat e njeriut, bëhen të fiksuara dhe të caktuara në kuptimin e shkaqeve të tyre, si dhe ekzistimit të tyre si rrjedhim i vlefshmërisë universale të principit të shkakësisë.
Paracaktimi (kada) e ka kuptimin e një gjësendi të ndërprerë dhe të pakthyeshëm, dhe i referohet kreativitetit dhe akteve të Zotit. Caktimi (kader) e ka kuptimin e shtrirjes ose përmasës, dhe është tregues i natyrës dhe kualitetit të rendit në kreacion, si dhe në karakterin e tij sistematik; kjo do të thotë se Zoti e pajisi botën e qenies me një strukturë të planifikuar dhe sistematike. Me fjalë tjera, fati është rezultat i kreativitetit të Tij që lë gjurmë dhe mbresë në të gjitha gjërat e krijuara.
Për ta shprehur ndryshe, ajo çka nënkuptojmë me kader është fiksimi i jashtëm dhe objektiv i kufijve dhe proporcioneve të gjësendeve, pra nga jashtë dhe në mënyrë objektive. Për shembull, para se të ekzekutojë planin e tij, një arkitekt do të përgatisë në mendjen e tij kualitetet dhe dimensionet e bllokut që propozon ta ndërtojë. Pra, të gjitha këto forma të fiksuara, cilësitë dhe proporcionet, Kurani i përshkruan si kader: “Ne kemi krijuar gjithçka sipas masës së caktuar” (Kamer, 49). “Çdo gjëje Zoti ia ka caktuar sasinë dhe përpjesën” (Talak, 3)
Termi kada, në Kuran e ka kuptimin e domosdoshmërive racionale dhe natyrore, dhe të gjitha pjesët e shkakut që çojnë kah shfaqja e një gjësendi. Kjo nënkupton se vullneti i Zotit do të zbatohet, vetëm atëherë kur kushtet, sasitë dhe shkaqet e caktuara janë të radhitura njëra pas tjetrës.
Krijuesi e merr parasysh situatën e hapësirës kalimtare, bashkë me kufizimet dhe përmasën, dhe pastaj e zbaton urdhrin e Tij. Çfarëdo faktori apo shkaku që është i dukshëm në botë, është manifestim i vullnetit dhe i diturisë së Zotit dhe një mjet për të përmbushur atë çka ka paracaktuar Ai.
*****

Aftësia për t’u rritur dhe zhvilluar është e vendosur në zemrën e çdo gjësendi. Materia, që është subjekt i ligjit dhe i lëvizjes, ka aftësinë e pranimit të formave të ndryshme dhe përshkimit të proceseve të shumta. Nën ndikimin e faktorëve të ndryshëm, ai pranon një mori të gjendjeve dhe cilësive të tëra. Energjinë e tij e pranon prej disa faktorëve që ia mundësojnë zhvillimin e tij, por kur ndeshet me faktorët tjerë, e humb ekzistencën e tij dhe zhduket. Ndonjëherë, vazhdon të përparojë përmes fazave të ndryshme derisa të arrijë shkallën më të lartë të zhvillimit; në raste tjera, i mungon shpejtësia e nevojshme për të përparuar në fazat e mëtutjeshme dhe lëviz më ngadalë.
Pra, përfundimi i gjësendeve nuk është i lidhur drejtpërdrejtë me caktimin dhe paracaktimin, sepse është shkaku ajo që ia përcakton natyrën e pasojës. Pasi që qeniet materiale janë të lidhura me shumëllojshmërinë e shkaqeve, ato do të pasojnë në mënyrë të paevitueshme rrugë të ndryshme; çdo shkak e pajis me nënshtrim qenien në rrugën e tij të veçantë.
Paramendoni se dikush vuan nga sëmundja e apendicitit. Ky është një “caktim-kader” që rrjedh prej ndonjë shkaku të veçantë. Dy “caktime” shtesë dhe të ndara e presin këtë të sëmurë: ai, ose pajtohet të operohet, që në këtë rast do ta rikthejë shëndetin e tij, ose nuk do ta pranojë operimin dhe në këtë rast do të vdesë. Të dy format e zgjedhjes paraqesin një formë të kaderit.
Pra, caktimet mund të shkëmbehen, por çfarëdo që të vendosë i sëmuri dhe të veprojë sipas saj, nuk do jetë jashtë sferës së asaj që Zoti ka caktuar si mundësi.
Nuk mund të qëndrojë ndonjëri duarkryq dhe t'i thotë vetes: “Nëse ky është fati im, do të mbetem gjallë, ndërsa nëse nuk është fati im, do të vdes, pa marrë parasysh se çfarë përpjekjeje të bëj.”
Nëse kërkoni mjekimin dhe shërimin, ky është fati juaj, nëse e refuzoni mjekimin dhe të vdisni, edhe ky është fati juaj. Kudo që të shkoni dhe çka do që të bëni, ju jeni nën përqafimin e fatit.
Njerëzit që janë përtac dhe refuzojnë të punojnë, së pari vendosin të mos punojnë dhe pastaj kur mbesin pa para, ata e fajësojnë fatin. Sikur të kishin vendosur që të punojnë, paratë që kishin fituar do të bëheshin rezultati i fatit. Kështu që, qofshi ju aktivë dhe të zellshëm apo përtacë, në asnjë mënyrë nuk do ta kundërvini fatin.
Atëherë, ndërrimi i fatit nuk e ka kuptimin e kundërshtimit të faktorëve të veçantë ose kundërshtimi i ligjit të shkakësisë. Asnjë faktor në botë që prodhon një pasojë nuk mund të përjashtohet prej ligjit universal të shkakësisë. Diçka që shkakton një ndryshim të caktimit është vetvetiu një hallkë e zinxhirit të shkakësisë, një manifestim i paracaktimit dhe i fatit. Ose, thënë ndryshe, një caktim ndryshon nëpërmjet caktimit tjetër.
Në dallim prej shkencës që e vë theksin vetëm në një drejtim dhe i orienton vetëm aspektet e veçanta të fenomeneve, ligjet e metafizikës nuk janë të interesuara për pikëpamjen e ndërthurur të fenomenit; edhe pse ligjet i rregullojnë fenomenet, ato janë indiferente për sa i përket orientimit që pretendojnë. Në realitet, vetë fenomenet dhe orientimet e tyre janë subjekte të ligjeve të gjera dhe gjithëpërfshirëse të metafizikës; në çfarëdo drejtimi që të drejtohet fenomeni, ato janë të përfshira në mënyrë të pashmangshme prej ligjeve të tilla.
Pra, kemi të bëjmë me një gjendje të një rrafshi të gjerë dhe të shtrirë. Edhe pjesët më veriore edhe ato më jugore të saj, janë të përfshira përbrenda rrafshit.
*****
Thënë shkurt, paracaktimi dhe caktimi nuk përfaqësojnë asgjë tjetër veçse parimin e përgjithshëm të shkakësisë; ata përfaqësojnë të vërtetën metafizike që nuk mund të matet në mënyrë të njëjtë sikur e dhëna shkencore.
Parimi i shkakësisë thotë vetëm atë se çdo fenomen e ka shkakun e tij; nuk mund të bëjë asnjë parashikim vetvetiu, duke qenë kjo një karakteristikë që mungon në tërësi prej vetëdijes metafizike.
Sepse, për ligjet e metafizikës, që është forma përshkruese e diturisë dhe një bazë e fortë dhe e qëndrueshme për fenomene të ndryshme të botës, nuk ka rëndësi se cili fenomen i veçantë shfaqet. Autostrada përgjatë së cilës njeriu udhëton, duke i falënderuar fortësisë dhe stabilitetit, është tërësisht indiferente ndaj drejtimit në të cilën udhëtojnë njerëzit.


Udhëheqësi i Besimtarëve Aliu (a.s.) ishte duke pushuar në hijen e murit të rrëzuar që dukej se do të shembet. Papritmas u ngrit dhe shkoi për t’u ulur në hijen e një muri tjetër. E pyetën: “A je duke ikur prej caktimit të Zotit?”
Ai tha: “Unë po kërkoj strehë në fuqinë e Zotit prej caktimit të Tij” që e ka kuptimin “unë po largohem prej një caktimi në tjetrin. Të dy uljet dhe ngritjet ishin subjekte të barabarta të caktimit. Nëse shembet muri i rrëzuar mbi mua dhe unë të lëndohem, do të jetë fati dhe paracaktimi, por nëse unë largohem nga zona e rrezikut dhe i shmangem lëndimit, gjithashtu edhe kjo do të jetë fati dhe paracaktimi.”
Kurani Famëlartë i përshkruan si norma hyjnore, sistemet dhe ligjet e natyrës që sundojnë në botë dhe e ndjek drejtimin e pashmangshëm dhe të pandryshueshëm: “Norma hyjnore është e pashmangshme dhe e pandryshueshme” (Ahzab, 62)
Norma e pandryshueshme e Zotit, përveç gjërave tjera, urdhëron se: “Nëse njerëzit e pajisin veten me kapitalin e besimit dhe i kryejnë veprat e mira dhe të dobishme, do të jenë fitues në jetë dhe do të bëhen trashëgues në tokë” (Nur, 55)
Sipas Kuranit, edhe kjo është një normë e pandryshueshme: “Zoti nuk do ta ndryshojë fatin e një populli, përderisa njerëzit nuk e ndërrojnë veten” (Rad, 11)
Nga pikëpamja religjioze e botës, realitetet nuk janë të izoluara brenda katër mureve të shkakësisë. Fenomenet nuk duhet të merren parasysh vetëm sipas marrëdhënieve të tyre ndijore dhe dimensioneve të tyre materiale. Faktorët jomaterialë kanë mundësi hyrjeje në mbretërinë që është tërësisht e mbyllur për faktorët materialë, dhe ato luajnë një rol të pavarur dhe vendimtar në shfaqjen e fenomenit.
Në asnjë mënyrë bota nuk është indiferente ndaj dallimit në mes të mirës dhe të keqes; aktet e njeriut prodhojnë reaksione të caktuara gjatë jetës së tij. Mirësia dhe bujaria ndaj një shoku, dashuria dhe shërbimi ndaj krijesave të Zotit janë faktorë që, nëpërmes kuptimit jomaterial, përfundimisht rezultojnë me një ndryshim të fatit të njeriut dhe kontribuojnë për qetësi, lumturi dhe begati të dhuntive.
Shtypja, zemërligësia, egoizmi, dhe agresioni japin fryte të hidhura dhe kanë rezultate të paevitueshme të dëmshme. Pra, sipas këtij këndvështrimi, ndonjë formë e shpërblimit është qenësore në natyrë, sepse bota zotëron perceptim dhe vetëdije; i dëgjon dhe i sheh. Mënyra se si i shpërblen veprat është një manifestim i caktimit dhe paracaktimit; është i pamundur shpëtimi prej kësaj, sepse kudo që të shkosh, do të të ndjekë.
Disa shkencëtarë thonë: “Mos thoni se botës i mungon perceptimi, sepse në këtë mënyrë do ta akuzoni veten për mungesë të perceptimit. Ju keni ardhur në ekzistencë si pjesë e kësaj bote, dhe nëse nuk ka vetëdije në këtë botë atëherë nuk ka as te ju”.
Duke marrë parasysh rolin e faktorëve jomaterialë në formimin e caktimit, Kurani thotë: “Sikur të kishin besuar dhe vepruar me devocion njerëzit e kësaj bote, Ne do t’ia hapim portat e bekimeve tokësore dhe qiellore, por pasi që ata e mohojnë të vërtetën, Ne i dënojmë për sjelljet e tyre të liga.” (Araf, 96)“Ne nuk e shkatërrojmë asnjëherë ndonjë vend përveç nëse njerëzit e atij vendi bëhen të vrazhdë dhe agresivë” (Kasas,59)
Konceptet e caktimit dhe të paracaktimit janë të cituara nga ithtarët e determinizmit si një prej provave të tyre. Sipas mendimit të tyre, nuk është e mundur që të kryhet asnjë akt në mënyrë të pavarur prej ndonjërit, sepse Zoti ka paracaktuar aktet e njerëzve, ato të përgjithshme dhe të veçanta, të mira dhe të këqija, kështu që nuk mbetet asnjë fushë për ndonjë akt të vullnetshëm të njeriut.
Ekziston një dallim në mes të determinizmit dhe fatit të pakthyeshëm. Çdo fenomen është gati për t'u shfaqur kur janë prezentë shkaqet e tija. Një hallkë në zinxhirin e shkaqeve është vullneti i njeriut, që luan rolin e caktuar të vetvetes. Njeriu është një qenie e pajisur me vullnetin e lirë, kështu që aktet e tija ndjekin qëllime të caktuara, dhe gjatë ndjekjes së qëllimeve të tilla ai nuk ndjek disa ligje automatike të natyrës, sikur pika e shiut që bie sipas ligjit të gravitacionit. Sikur të kishte qenë e kundërta, njeriu nuk do të kishte mundur t'i ndjekë qëllimet e tij që i ka ndërmend si një qenie që zotëron vullnetin e lirë.

Kjo është në kundërshtim me pikëpamjen deterministe, që vullnetin e lirë të njeriut e konsideron si të paefektshëm dhe i lidh të gjitha shkaqet vetëm për Zotin dhe faktorët e jashtëm të vetë esencës së njeriut.
Besimi në caktimin dhe paracaktimin jep rezultate në determinizëm vetëm atëherë kur të konsiderohen si fuqi dhe vullnete zëvendësuese të njeriut ashtu që asnjë rol ose pasojë nuk i atribuohet dëshirave të tija në veprat që i kryen. Prapëseprapë, në realitet caktimi dhe paracaktimi nuk janë asgjë tjetër përveç sistemit të shkakut dhe pasojës.
Kurani na tregon se disa prej atyre që i kundërshtuan profetët dhe e ngritën flamurin e rezistimit kundër të zgjedhurve të Zotit, e interpretuan caktimin dhe paracaktimin në kuptimin deterministë. Ata nuk deshën ta ndryshojnë situatën ekzistuese në mënyrë të tillë që renditja shoqërore e monoteizmit të zëvendësojë adetet dhe zakonet e kalbura, për të cilat ishin të lidhura. Ja disa ajete që kanë të bëjnë me këtë: “Ata thanë, ‘Sikur të kishte dashur Zoti që të mos i adhurojmë engjëjt, ne nuk do të kishim bërë atë.’ Ata nuk flasin sipas logjikës ose provave shkencore, por sipas paramendimeve të tyre të kota. A i kemi dërguar ne atyre ndonjë libër që përmban dëshmi për besimin e tyre të gabuar në determinizëm?” (Zuhruf, 20-21)
Në dallim prej deterministëve, të dërguarit e Zotit dhe pasuesit e mësimeve hyjnore nuk kanë qenë të interesuar për ruajtjen e status kuo-së por për largimin e traditave dhe shikimin kah e ardhmja.
Kurani Fisnik i premton njerëzimit fitoren përfundimtare në luftën kundër tiranëve dhe tërheq vëmendjen se qeverisja përfundimtare mbi sipërfaqen e tokës do të jetë qeverisja e drejtësisë. E pavërteta do të zhduket dhe rezultati përfundimtar i të gjitha çështjeve do t’u takojë atyre që u frikësohen Zotit. Ky është premtimi i Kuranit: “Është vullneti ynë që ne u japim përkrahje atyre që kanë qenë të shtypur gjatë historisë, duke i bërë ata prijës dhe trashëgues në tokë”. (Kasas,5)“Zoti u premton atyre që besojnë dhe kryejnë vepra të mira se do t’i bëjë trashëgues në tokë, se ai do të zbatojë me vendosmëri religjionin që Ai e ka zgjedhur për ju, dhe se do t’u dhurojë të gjithë besimtarëve siguri mbas frikës prej armikut, kjo, me qëllim që të mund të adhuroni vetëm Mua dhe që të mos më përshkruani asnjë partner.” (Nur, 55)
“Ne i bëjmë që njerëzit të shtypur ta trashëgojnë tokën e bekuar dhe të premtuar. Në këtë mënyrë, përkrahja e Zotit ndaj bijve të Israelit arriti masën e plotë, dhe si shpërblim për durimin e treguar ndaj vuajtjeve, ne e shkatërruam Faraonin dhe njerëzit e tij bashkë me veprat e tyre.”(Araf,137)
Pra, Kurani përshkruan një kundërshtim në mes të besimit dhe pabesimit, në mes të të nënshtruarit dhe tiranit; lëvizja revolucionare në vazhdim, është në harmoni me lëvizjen e tërë kreacionit drejt përkryerjes.
Thirrja e profetëve, shpërblimi dhe ndëshkimi, parajsa dhe ferri – të gjitha këto dëshmojnë se njeriu ka detyra dhe përgjegjësi, dhe Kurani e lidh shpëtimin e njeriut, në këtë botë dhe në të ardhmen, në vartësi me veprat e tij.
Sipas doktrinës së caktimit dhe paracaktimit, njeriu është i lirë dhe përgjegjës për fatin e tij si dhe për kontrollin e tij. Në të vërtetë, caktimi dhe paracaktimi janë në funksion nëse një person është i fuqishëm dhe tjetri i mjerë dhe i poshtëruar, nëse një shoqëri është fituese dhe krenare, dhe tjetri i mundur dhe i poshtëruar. Kjo është kështu vetëm se caktimi dhe paracaktimi përcaktojnë që një njeri shfrytëzon kuptimin e përparimit dhe ecën në rrugën e nderit dhe të dinjitetit, përderisa tjetri zgjedh indiferencën dhe vetëkënaqësinë, dhe nuk mund të shpresojë asgjë tjetër përveç humbjes, poshtërimit dhe mjerimit.
Kurani konstaton qartë:“ Zoti nuk e ndërron gjendjen e një populli përderisa ata nuk e ndërrojnë veten.” (Enfal, 53). Padyshim se mund të ndodhë, që dëshirat tona të mos plotësohen sikurse që i parashikojmë, por në asnjë mënyrë kjo nuk na dëshmon se njeriu është i detyruar dhe i determinuar në aktet e tij. Fakti se fushëveprimi i akteve të vullnetshme të njeriut është i kufizuar, nuk e kundërshton në asnjë mënyrë zotërimin e qartë të vullnetit të lirë; pohimi se njeriu zotëron vullnetin e lirë, nuk nënkupton në asnjë mënyrë se vullneti i tij i lirë është i pafundmë.
Zoti ka vendosur faktorë të shumtë që funksionojnë përgjatë hapësirës së gjerë të qenies. Ndonjëherë, këta faktorë, bashkë me fenomenet në të cilën rezultojnë, janë të dukshme dhe të qarta për njeriun, dhe ndonjëherë jo. Interpretimi i kujdesshëm dhe real i konceptit të caktimit dhe paracaktimit, do ta inspirojë njeriun të mundohet më tepër që të njohë dhe t’i pranojë të gjithë faktorët, kështu që duke i marrë parasysh të gjitha këto, ai mund të synojë arritjet më të larta. Është pikërisht për shkak të kufizimeve të njeriut se ai nuk është në gjendje t’i sigurojë të gjithë faktorët e nevojshëm për sukses, kështu që dëshirat dhe kërkesat e tij mbeten të paplotësuara.
Sipas parimit të përgjithshëm të shkakësisë, fati i çdo qenieje është i lidhur ngushtë me shkakun që i paraprin asaj. E pranon ose jo ekzistimin e parimit hyjnor, njeriu nuk ka asnjë lidhje në çështjen e lirisë dhe të fatit të tij, sepse njeri mund t'i atribuojë vullnetit të Zotit sistemin e shkakut dhe të pasojës, ose të pretendojë se është i pavarur dhe se nuk ka lidhje me parimin hyjnor. Duke qenë kjo çështja, gjithashtu mund të pohohet se determinizmi rezulton prej besimit në doktrinën e caktimit dhe të paracaktimit. Atë çka nënkuptojmë me fatin është lidhja e pandarë e çdo fenomeni me shkakun e tij, duke përfshirë edhe vullnetin dhe zgjedhjen e njeriut; sigurisht që me këtë nuk e mohojmë shkakësinë.
Caktimi dhe paracaktimi e lindin ekzistencën e çdo fenomeni, sipas kuptimit të caktuar vullneti hyjnor sundon në tërë botën si një parim dhe ligj i përgjithshëm. Çdo ndryshim që shfaqet, bazohet gjithashtu në norma dhe ligje hyjnore. Sikur të mos kishte qenë kështu, caktimi dhe paracaktimi nuk do të kishin asnjëherë ndonjë pasqyrim të jashtëm. Çfarëdo një shkollë shkencore e mendimit që pranon parimin universal të shkakësisë, është e obliguar të pranojë realitetin e marrëdhënieve në mes fenomenit dhe shkakut të tij, qoftë ajo teiste apo materiale në botëkuptimin e tij.
Tani, nëse lidhja përfundimtare në mes të shfaqjes së fenomenit, duke përfshirë edhe aktet njerëzore dhe të shkaqeve të tij e udhëheq njeriun në drejtim të automatizmit, të paracaktuar në aktet e tij, atëherë teizmi dhe materializmi janë të hapur për kundërshtime, pasi që të dytë e pranojnë shkakësinë. Por, nëse nuk i prin në atë drejtim (sikur që është dashtë të mos prijë), prapëseprapë shtrohet pyetja: çka është dallimi në mes të teizmit dhe materializmit?
*****
Dallimi është se pikëpamja botërore teiste, në kundërshtim me atë materialiste, faktorët idealë dhe jomaterialë i konsideron si plotësisht të afta për ta formuar pasojën. Në të vërtetë këta faktorë janë më të përbërë dhe më delikatë në rrjetën e kreacionit sesa që janë faktorët materialë. Botëkuptimi i bazuar në besimin në Zotin i jep shpirt qëllimit dhe kuptimit të jetës. I dhuron njeriut guxim, forcë jetësore, gjerësinë e vizionit, thellësinë e mendjemprehtësisë dhe forcën e mendjes; e parandalon njeriun prej rrënjës në humnerën e pavendosmërisë dhe e bart atë lart në harkun e pafundme të ngritjes.
Kështu që, ai që beson në Zot dhe që është i bindur thellë në caktimin dhe paracaktimin, dhe që percepton se janë qëllimet e urta që funksionojnë në kreacionin e njeriut dhe të gjithësisë, do të përparojë në rrugën e drejtë përmes mbështetjes në Zot; duke ditur se ka mbështetje nga Zoti, ai do të jetë më i sigurt dhe shpresues për rezultatet e aktiviteteve të tij.
Por, njëri që është i zënë me botëkuptimin e materializmit, korniza mendore e të cilit e prin atë që të besojë në caktimin dhe paracaktimin material, nuk e gëzon asnjërin prej këtyre përparësive. Ai është i privuar nga mbështetja e sigurt dhe e padukshme në përpjekjet e tij për të arritur qëllimin.
Është e qartë se ekziston dallimi rrënjësor në mes të dy shkollave të mendimit për sa i përket pasojave të tyre sociale dhe psikologjike. Anatole France thotë: “ Është efekti përfitues i religjionit që ia mëson njeriut arsyen e ekzistencës së tij dhe pasojat e veprave të tij. Njëherë kur të refuzojmë parimin e filozofisë teiste, sikur që e bëjnë gati të gjithë në këtë fazë të shkencës dhe të lirisë, më nuk do të kemi asnjë mënyrë të njohjes së asaj se pse kemi ardhur në këtë botë dhe se çka duhet të përmbushim pasi që kemi bërë hapin e parë në këtë botë.
Misteri i fatit na ka mbështjellë me sekretet e tij të fuqishme, dhe nëse dëshirojmë që të shmangim tërësisht përvojën e dykuptimësisë pikëlluese të jetës, ne nuk duhet të mendojmë fare. Sepse rrënja e pikëllimit tonë shtrihet në paditurinë e plotë të arsyes sonë për ekzistencë. Dhimbja fizike dhe shpirtërore, mundimet e shpirtit dhe të mendjes, të gjitha do të ishin të durueshme, sikur të kishim ditur arsyen e tyre dhe të kishim besuar se Zoti e ka dëshiruar atë.

Besimtarët e vërtetë ndjejnë kënaqësi në vuajtjet shpirtërore që i pësojnë. Edhe mëkatet që i kryen nuk ia grabisin shpresën. Por, në një botë ku rrezja e besimit është e shuar, dhimbja dhe sëmundja e humbin kuptimin e tyre dhe bëhen mahi të shëmtuara, një formë e talljes së keqe.”

Vazhdon...