F. 7. Altar nga fshati Zllakuqan pranë Klinës kushtuar Serapisit
adhurimit të Serapisit dhe perëndive të tjera egjiptiane.40
Tempulli më i madh dhe më i rëndësishëm kushtuar Serapisit, i quajtur Serapeion, ndodhej në Aleksandri të Egjiptit, dhe kur u shkatërrua, në fund të shekullit të 4-të pas Krishtit, me urdhër të perandorit Theodosius I (379-395 pas ere), dhe me nxitjen e patriarkut aleksandrian Theofilos (rreth viteve 345-412 pas e re), ai shënoi si një ndalim të rreptë ashtu edhe fundin zyrtar të blasfemisë në Perandorinë Romake.41
Gjurmë të adhurimit të perëndeshës Isis u zbuluan në zonën e Pejës, saktësisht në fshatin Zllakuqan pranë Klinës. Konkretisht, bëhet fjalë për pjesën e sipërme të një altari të dëmtuar mbi të cilin ndodhet mbishkrimi: DAEAE/ISIDI/EVFRO/NIVS/VO-TVM/... (Fig. 8).
Është interesante që këtu perëndesha Isis përmendet vetëm si Dea, ndërsa në pjesë të tjera të Perandorisë ajo shpesh mban epitetin Myrionima.42
Për më tepër, mbiemri i saj Dea (Daeae, në dhanore)
40 Dragojević-Josifovska 1982, 59. n. 19.
41 Cotterell 1997, 47.
42 Marić 1933, 81.
170
është shkruar në një formë të pazakontë me dy diftongje njëri pas tjetrit: Daeae në vend të Deae siç do të ishte zakonisht.43
Isis, Izida ose Eseta, emrin e së cilës e gjejmë në versione të ndryshme, ishte një perëndeshë egjiptiane, bija e Geb (Tokës) dhe Nut (Qiellit), Perëndesha e Madhe Nënë dhe mishërimi i një gruaje të idealizuar.44
Sipas mitologjisë, ajo ishte motra dhe gruaja e perëndisë Osiris. Ajo shëronte njerëzit dhe ishte mbrojtësja e jetës martesore dhe bujqësisë.
Besohej se ajo kishte aftësi magjike dhe se gjithashtu mund të transformohej në çdo gjë që dëshironte. 45
Falë karakteristikave të Perëndeshës Nënë, Isida u transformua ngadalë pas zhdukjes së paganizmit, duke marrë karakteristikat e një Virgjëreshe Marie, 46 dhe besohet se përshkrimet artistike të Isidës me foshnjën Horus në krahë ishin një model për artin
FIG. 8. Altari nga fshati Zllakuqan pranë Klinës i dedikuar perëndeshës Isis
Adhurimi i Isis filloi të përhapet nga qyteti i Perehetit në Egjiptin Verior, nga ku, pas pushtimit romak të Egjiptit, u përhap në të gjithë Perandorinë Romake.
Ishte shumë e përhapur në Ilirik, dhe veçanërisht në provincën romake të Dalmacisë.48
Ky është i vetmi monument epigrafik kushtuar saj i zbuluar deri më tani në Dardaninë Romake, por duhet thënë se disa fragmente mermeri të imazhit të saj u zbuluan në Dardaninë veriore, që përshkruajnë Izidën me tiparet e saj ikonografike (brirë lope në kokë, një disk diellor midis tyre).49
Bazuar në gjetjet e monumenteve epigrafike dhe mbetjeve arkitekturore, mund të supozohet se fshati Zllakuqan ishte shtëpia e një shenjtërore kushtuar hyjnive egjiptiane, adhuruesit e të cilëve mund të kenë qenë të huaj nga Lindja, ndoshta zyrtarë të shërbimit doganor të Portorium Illyrici, gjë që ishte gjithashtu një rast i zakonshëm në provincën romake të Dalmacisë.50
47 Focus Extra 2001, 55.
48 Selem 1997, 45-152.
49 Mirdita 2001, 63. 50 Selem 1997, 158.
Mungesa e provave për adhurimin e perëndive lokale epikoreane
Bazuar në gjetjet arkeologjike të zbuluara deri më tani, mund të konkludohet se gjurmët e adhurimit të perëndive origjinale para-romake, kryesisht perëndisë Andinus (Deus Andinus) dhe perëndeshës Dardania (Dea Dardania), por edhe perëndive të tjera dardane, janë ruajtur kryesisht në periferi, ose në vende në brendësi të zonës dardane, prandaj në zonën, ku kishte një kodër të madhe dardane parhistorike, më vonë një vendbanim romak të rangut të një municipium dhe disa stacione ushtarake, deri më tani nuk janë gjetur prova për adhurimin e hyjnive lokale gjatë sundimit romak.
Zbulimi i varreve të një çifti princëror dardan nga shekulli i 6-të para e re në Banja e Pejës flet për ekzistencën e një institucioni shoqëror të zhvilluar dardan, në të cilin padyshim adhuroheshin perënditë vendase.
Gjurmë të feve monoteiste
Gjetjet e mëparshme të materialit epigrafik dhe të materialit tjetër arkeologjik në zonën dardane kanë konfirmuar praninë e romakëve, gotëve dhe egjiptianëve në parahistori dhe antikitet, si dhe gjurmë të besimeve të ndryshme pagane, por kohët e fundit në zonën e Pejës janë zbuluar prova të popujve të tjerë dhe besimeve të tyre specifike fetare.
Një nga këto prova është një pllakë guri me një përshkrim relievi, e ndërtuar si spolia në një nga muret mbrojtëse, të cilat kanë rrethuar kompleksin e kishës së Patriarkanës së Pejës që nga Mesjeta, dhe janë zgjeruar dhe rinovuar ndërkohë.
Është një pllakë me përmasa 57 x 40 cm, trashësia e së cilës nuk mund të verifikohet, pasi pllaka është e ngulitur në një mur në një lartësi prej gati 5 m.
Fusha e pllakës, e profiluar sipas standardeve artistike romake, tregon 6 figura në reliev të cekët: dy pemë me gjelbërim të përjetshëm (një në secilën anë), midis të cilave është një medaljon i rrumbullakët, në të cilin është një yll me gjashtë cepa ose heksagram, dhe në rreshtin e poshtëm, poshtë tyre, janë tre peshq (FIG. 9).
Një pemë halore me gjelbërim të përjetshëm (në shembullin tonë, ndoshta një selvi) konsiderohej një pemë e shenjtë në kulturat e shumë popujve, dhe midis grekëve dhe romakëve, halorët shoqëroheshin me adhurim
171
-Dea Dardanica u gjet pranë Kllokot, Kosovë
FIG. 8. Altari nga fshati Zllakuqan pranë Klinës i dedikuar perëndeshës Isis
Fig. 9. Një pllakë me tipare judeo-kristiane e ndërtuar në murin mbrojtës të Patriarkanës së Pejës
të perëndive të botës së nëndheshme, veçanërisht me nderimin e zotit të botës së nëndheshme - Plutonit ose Hadit (greqisht: Aions, latinisht: Dis Pater).
Në botën e lashtë, selvia nënkuptonte pavdekësinë dhe ringjalljen,51 dhe në krishterimin e hershëm ishte një shenjë e jetës së përjetshme.
Halorët konsideroheshin simbol i vdekjes dhe zisë, por në disa kultura lindore ato konsideroheshin, dhe konsiderohen ende sot, një shenjë e jetës së gjatë dhe qëndrueshmërisë. 52
Ylli me gjashtë cepa i gdhendur në medaljon ka një diametër prej 16 cm dhe është i përbërë nga dy trekëndësha të kundërt dhe të ndërthurur reciprokisht.
Meqenëse ndodhet në një medaljon të rrumbullakët, forma e tij është shumë e ngjashme me një shenjë të ngjashme të gdhendur në muret e lashta mbrojtëse të Jerusalemit dhe me një yll me gjashtë cepa të zbuluar në një vend të lashtë të quajtur "Tregu i çifutëve" (Tregu Hebraik) në qytetin e Elbasanit në Shqipëri.54
Imazhi i dy trekëndëshave të kundërt, të cilët në mes formojnë një qendër të përbashkët me tetë faqe, njihet si "Vula e Solomonit", "Ylli i Davidit" dhe si Magen David, Mogein Dovid ose Mogen Dovid, ose Mburoja e Davidit, e cila është një nga simbolet më të rëndësishme dhe të përhapura të Judaizmit dhe që në adhurimin hebraik tregon Zotin si mbrojtësin e Davidit.55
Përndryshe, ylli me gjashtë cepa, ose Magen David, njihej në burimet mesjetare arabe si "Vula e Solomonit", ose Suleiman,56 dhe ky emër u pranua edhe nga shumë hebrenj.
Besohet se ky emër lindi sepse ylli me gjashtë cepa ishte në unazën e Solomonit, e cila përmendet në Talmud si një shenjë mbrojtëse kundër shpirtrave të këqij, megjithëse koha e saktë e origjinës së kësaj shenje nuk përmendet.57
51 Chevalier/Gheerbrant 1983, 85-86.
52 O'Connell/Airey 2009, 219.
53 Kochav 2000, 90.
172
54 Sarney 1992; Sarney 2008, 110. 55 Newman/Sivan 1980. 56 Glassé 2006, 537-538.
Fig. 1. Një pllakë me tipare judeo-kristiane e ndërtuar në murin mbrojtës të Patriarkanës së Pejës
FIG 2.Hadesi dhe Persefona mbajnë shenjat e jetës dhe rinovimit
-Autoret e lashtë gjithashtu e lidhnin Hadesin me Dionisin dhe dy perënditë shpesh shiheshin si identike. Ashtu si Osiris, Dionisi u copëtua dhe u rikthye në jetë. Ai përfaqëson forcën jetësore nëntokësore që jeton brenda tokës dhe pasuritë e saj. Si perëndia e ringjalljes, ai është një shëlbues që njeh misteret e jetës së përjetshme, dhe me Hadesin qëndron polaritetin midis jetës dhe vdekjes, dritës dhe errësirës.
Ne fakt perendit greke apo mitologji greke nuk ka pas, gjithe ishin pellazge - ilire
Shtojce
Historia dhe origjina e Yllit të Davidit.
Cila është origjina e këtij simboli me gjashtë cepa dhe kuptimi i tij më i thellë?
Ylli i Davidit u shfaq mijëra vjet më parë në kulturat e Lindjes. Ishte gjithashtu një simbol popullor në traditat pagane dhe u përdor si një pajisje dekorative në kishat e shekullit të parë dhe madje edhe në kulturën myslimane
Ylli i Davidit nuk përmendet në Bibël ose Talmud.
Simboli u miratua për herë të parë nga hebrenjtë në mesin e shekullit të 14-të, kur Perandori i Shenjtë Romak Karli IV u dha hebrenjve të Pragës të drejtën për të mbajtur një flamur. Ata zgjodhën yllin me gjashtë cepa.
Çfarë është Magen David?
Fillimisht, emri hebraik Magen David – fjalë për fjalë "Mburoja e Davidit" – i referohej poetikisht Zotit. Ai pranon se Mbreti David, një hero ushtarak, nuk fitoi me fuqinë e tij, por me mbështetjen e Zotit.
Heksagrami në Islam, foto: Vikramjit Singh Rooprai
Një ide tjetër është se një yll me gjashtë cepa merr formë dhe substancë nga qendra e tij e ngurtë. Kjo bërthamë e brendshme përfaqëson dimensionin shpirtëror, i rrethuar nga gjashtë drejtimet universale. (Një ide e ngjashme vlen për Shabatin – dita e shtatë që u jep ekuilibër dhe perspektivë gjashtë ditëve të javës.)
fig.3 The hexagram in Islam
Ndryshuar për herë të fundit nga fegi II : 08-05-2025 më 06:40
Magen Davidi më i hershëm i dëshmuar mund të jetë një yll me gjashtë cepa i gdhendur në kurorën dekorative të një sinagoge nga shekulli i 2-të pas e re, në Kapernaum, Izrael (Fig. 10),58
Gjetjet arkeologjike konfirmojnë se ylli me gjashtë cepa u gjet në tempujt hebrenj dhe vendet e tyre të shenjta, ndërsa në periudhën e hershme të krishterë mund të gjendej edhe në kisha.59
Një tjetër simbol themelor hebre i rëndësishëm ishte dhe është menora (shandani me 7 ose 9 qirinj), i cili tregonte dritën hyjnore dhe vetë Zotin në Tempullin në Jerusalem, i cili u shkatërrua nga Romakët.60
Sipas mitologjisë hebraike, njëri nga trekëndëshat e yllit përfaqësonte fisin e Judës, dhe trekëndëshi tjetër mishëronte fisin e Beniaminit.
Ka gjithashtu mendime sipas të cilave 12 pikat (3 të jashtme dhe 3 të brendshme në secilin trekëndësh) përfaqësojnë 12 fiset hebraike.
Këto supozime janë interesante në një kuptim liturgjik.
Ato duket se bazohen më shumë në fakte mitologjike-biblike dhe shumë pak në fakte historike.
Besohet se ylli me gjashtë cepa lidhet me magjinë e përdorur në ritualet e hershme të krishtera, domethënë se ishte pjesë e magjisë judeo-kristiane. 61
Poshtë skenës qendrore të Magen Davidit në panel janë tre peshq me kokat e kthyera majtas.
Në traditën e lashtë hebraike, peshku mishëronte të vërtetën dhe besnikërinë, dhe në Krishterim peshku ishte shenja e parë e Krishtit, 62 vetëm që kryqi të pranohej si një shenjë e krishterë shumë më vonë, përkatësisht në Këshillin e Nikesë në vitin 325 pas e re, 63 dhe në katakombet e hershme të krishtera peshku përfaqësonte Jezu Krishtin. 64
Numri i peshqve të gdhendur në pllakën tonë mund të shpjegohet si numri tre, i cili i referohet lindjes, jetës dhe vdekjes ose të kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes, si dhe mendjes, trupit dhe shpirtit ose qiellit, tokës dhe njerëzimit.65
Në mësimet e krishtera,
57 Enciklopedia Judaica 1971, 687-688. 58 Enciklopedia Judaica 1971, 687. 59 Dakovac/Bigović 2006, 148.
Narkis 1978, 137; Koš 1999, 119. 61 Enciklopedia Judaica. 1971, 688. 62 O'Connel/Airey 2009, 223. 63 Chevalier/Gheerbrant 1983, 309. 64 Chevalier/Gheerbrant 1983, 557-559.
65 O'Connel/Airey 2009, 104. 112.
FIG. 10. Magen David nga një kurorë dekorative në Kapernaum, Izrael
Karakteristika themelore e numrit tre është se i referohet Trinisë së Shenjtë (Ati, Biri dhe Fryma e Shenjtë).66
Në terma ikonografikë, paneli përmban 6 figura të paraqitura në mënyrë simetrike me Magen Davidin hebraik në qendër, dhe në terma tipologjikë karakterizohet nga simbole romake, judaike dhe të krishtera të hershme, d.m.th. është një kombinim simbolesh të kulturave dhe feve të ndryshme, me mbizotërues përbërësit judeo-kristianë.
Tortura dhe persekutimi i hebrenjve filloi në shekullin e 6-të para e re, dhe sipas dëshmisë së Jozefit (rreth 37 - rreth 100 pas e re), persekutimet u intensifikuan veçanërisht gjatë mbretërimit të Perandorit Vespasian, pas shkatërrimit të Jerusalemit, pushtimit të Masadës në vitin 73 pas e re dhe rënies së shtetit hebraik në vitin 70 pas e re, pas së cilës hebrenjtë u shpërndanë në të gjithë botën.
Sipas Strabonit (rreth vitit 63 p.e.s. - rreth vitit 24 të e.s.), në shekullin e parë të e.s., "ishte e vështirë të gjeje një vend në botë ku nuk kishte hebrenj".68
Hebrenjtë filluan të mbërrinin në Ilirik dhe Dardani Romake me ushtrinë romake nga Lindja si skllevër, zejtarë, artistë, bankierë, tregtarë e të ngjashëm.
Përzierja e faktorëve judeo-kristianë që gjenden së bashku në pllakën e sobës mund të jetë rezultat i
Magen Davidi më i hershëm i dëshmuar mund të jetë një yll me gjashtë cepa i gdhendur në kurorën dekorative të një sinagoge nga shekulli i 2-të pas e re, në Kapernaum, Izrael (Fig. 10),58
-Cila është origjina e simbolit të peshkut të krishterë?
Simboli i peshkut të krishterë, i njohur gjithashtu si Ichthys, ka një histori të pasur dhe magjepsëse. Ishte një nga simbolet më të hershme të përdorura nga të krishterët dhe kishte një rëndësi të madhe në ditët e para të krishterimit. Me kalimin e kohës, simboli i peshkut evoluoi dhe u bë një emblemë e njohur gjerësisht e besimit. Në këtë artikull, ne do të eksplorojmë origjinën e simbolit të peshkut të krishterë dhe kuptimin dhe rëndësinë e tij në artin dhe kulturën e krishterë.
Simboli i peshkut e ka origjinën nga akrostika e fjalës greke për peshk, e cila përfaqësonte karakterin e Krishtit dhe pretendimin për adhurim të besimtarëve.
-Simboli i peshkut u ndikua nga fetë e lashta pagane dhe kultura greke dhe romake.
Simboli i peshkut u përshkrua në artin e hershëm të krishterë, duke përfshirë pikturat e katakombit, mozaikët dhe bizhuteritë
-Simboli i peshkut ka evoluar me kalimin e kohës dhe vazhdon të jetë një simbol i besimit, shpëtimit dhe identitetit të krishterë.
Origjina e simbolit të peshkut
Simboli i peshkut në fetë e lashta pagane
Simboli i peshkut ka një histori të gjatë dhe mund të gjurmohet në fetë e lashta pagane. Në shumë kultura të lashta, peshqit konsideroheshin të shenjtë dhe shoqëroheshin me hyjni dhe besime të ndryshme shpirtërore. Për shembull:
Në Mesopotaminë e lashtë, peshku lidhej me perëndeshën Ishtar, e cila shpesh përshkruhej duke mbajtur një peshk në dorë.
Në Egjiptin e lashtë, peshku lidhej me perëndeshën Isis, e cila besohej se ishte shndërruar në peshk për t'i shpëtuar perëndisë së keqe Set.
Në Greqinë e lashtë, peshku lidhej me perëndeshën Afërditë, e cila shpesh përshkruhej duke hipur në një peshk.
Këto lidhje midis peshqve dhe hyjnive në fetë e lashta pagane mund të kenë ndikuar në adoptimin e simbolit të peshkut nga të krishterët e hershëm si një përfaqësim i besimit të tyre.
Ndryshuar për herë të fundit nga fegi II : 08-05-2025 më 07:30
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt