S. Luarasi dhe Migjeni

[petrol]

Mendime

Për bindje, besë dhe besnikëri;
Rri mënjanë e vë re dhe diçka më çudit thellësisht:
Që turma njerës venë pas disave të cilët nuk besojnë në
njerës.

[petrol]

E para lule radhiqe
E freskët, e thjeshtë dhe e bukur,
E çliruar prej robërisë së dimrit,
Sikur të mos kishte në botë modë,
As politikanëri, as punë paresh,
Nga një skaj i ngrohur nga dielli, në bar,
E rimë, e qetë, e artë si agimi,
E para lule radhiqe e pranverës
Shfaq fytyrën e vetë miturake.

[petrol]

Ne lidhje me Migjenin po publikoj per here te pare shkrimin:

Kombësia e Migjenit

26 gusht 1938. Në sanatoriumin e Tore Peliçes pranë Torinos, Itali, tuberkulozi i mori jetën 27 vjeçarit shqiptar, Millosh Gjergj Nikolla, djalë i vetëm nga një familje shkodrane. Në rrugëtimin e shkurtër jetësor jetimi ishte arsimuar në një seminar fetar, u bë mësues i shqipes e shkroi disa copëza letrare: poezi e prozë. Veç pikëllimit familjar e rrethit shoqëror nuk pipëtiu gjë e madhe në mjedis: aty-këtu u botua ndonjë përshpirtje miku, vlerësim shoku, portret kolegu. Por në një dekadë, studime e diskutime të shumta e shndëruan modestin Millosh në Migjenin vigan, shkëndijzat letrare të tij qenkëshin një vullkan që tashmë ndrin panteonin kombëtar. Paradoks apo logjika e kohës?
Vargu i komenteve mbi jetën e veprën e Migjenit (13 tetor 1911-26 gusht 1938) ia kalojnë qindra fish krijimtarisë së tij. Mendimet e kritikës mbi mesazhet që i dërgon popullit të vet e mendësisë universale njerëzore janë nga më spektakolaret e kontradiktoret. Nderimi institucional shtetëror, popullor e kombëtar është i madh ndërkohë që ka forca që i përgojojnë jetën, i helmojnë veprën, i poshtërojnë nderin duke i përdhunuar emblemat e varrin. Absurdi arrin deri atje sa edhe ndonjë predikues i frymës së shenjtë e tolerante mallkon t’i digjet vepra dhe t’i zhduket nami e nishani nga institucionet e ndryshme.
Po çfarë ofron vepra migjeniane që i është kushtuar kaq shumë vëmendjen ( për mirë a keq)?
Në një situate kaotike, ku vlerat i nënshtrohen paragjykimeve politike, fetare, krahinore, klanore a egos personale, ku qelepirja për ‘’sigurimin e koromanes’’ legjitimon shitjen e çdo ‘’plaçke’’, kur shpesh intelektualët trima e të ndershëm quhen budallenj dhe servilët frikacakë e mediokër quhen kolosë të urtësisë e dijes – do të ishte e vështirë përthithja e mirëfilltë nga të gjithë e vlerave migjeniane.
Por tek e fundit nëse njerëzia kërkon dritën, errësirën e gënjeshtrës e ndriçon vetëm e vërteta!’’
Kritika më ‘’dërrmuese’’ që i bëhet Migjenit nga disa është se ai nuk është shqiptar por sllav ( maqedonas, serb, malazes a ku ta di çë tjetër njeriu i ndershëm, që deri më tash nuk ka parë me sy asnjë provë dëshmuese). Kushdo mund të pyesë me habi përse është kaq e rëndësishme një ‘’fakt’’ i tillë, që i kushtohet kaq vëmendje e madhe. Sepse me të vërtetë ‘’sllavizmi’’ i Migjenit është përgojuar kaq shumë, me lindjen e famës së tij, pa u ndalur madje as në kohën e diktaturës komuniste e në demokraci dhe ‘’çudia’’ është se ky ‘’avaz’’ i ka bashkuar mjaft studjues kundërshtarë me orientime nacionaliste, nacionalsocialiste e internacionalliste që për raste të tjera ‘’tehun ’’ kombëtar e kanë pasur mjaft të mprehtë.
Normalisht kur një i huaj studjon gjuhën e kulturën e një kombi, ofron diçka të vlefshme e për më tepër shndërohet në simbol, ai duhet vlerësuar e nderuar shumëfish më tepër se një vendali dhe të gjithë duhet të gëzohen e krenohen që vlerave kombëtare u shtohen edhe kontributet e një miku të huaj. Po kur një simbol kombëtar mohoet si ‘’i huaj’’ (mendësia shpërfytyruese errëson deri edhe shqiptaren me rrezatim universal Nënë Tereza) kush dhe sa fiton e humbet?
Për paralelizëm pyesim: Në Maqedoni a do të ‘’zbehej’’ Aleksandrit i Madh sepse ka gjak shqiptar apo Nënë Tereza? Po në fqinjën tjetër, Greqi, çdo të ndodhte me atë që do të guxonte të përgojonte heroin e independences, poetin anglez Lord Bajron apo për më tepër t’ia prishte monumentin në Qefalongj?!
Po jo pa qëllim, nga disa, Migjenit i është mëshuar etiketimi ‘’ortodoks’’, ‘’sllav’’, ‘’i kuq’’ që në varësi me kohën e dëshirën, nënkuptonte mbartësin e fesë apo genit të armikut (apo mikut) shekullor, të një ideologjie të urryer (apo të lavdishme), të një përçuesi të dogmave ( apo vlerave) të kombit barbar.
Shquhen veçanërisht ‘’hedhjet e përdredhjet’’ e atyre që u vëllazëruan me pushtuesit nazi-fashist të cilët nuk njehsojnë me të njëjtin etalon edhe nënkuptimin e nuancave të ‘’së zezës’’. Ata me të drejtë në këtë rast ‘’harrojnë’’ ta shtrijnë paragjykimin përkatës mbi termin ‘’italian’’ si gen që ka lindur Danten e pjellë Musolinin me fashizmin dhe atë ‘’gjerman’’ si një gen lindës i Shilerit e pjellës i Hitlerit me nazizmit që i bënë gjëmën botës.
Migjeni u përgojua së pari ‘’ortodoks’’ nga rrethe fanatike, që ia shtuan edhe termin ‘’sllav’’ e ‘’i kuq’’ pas vdekjes, kur mesazhet e tij u përthithën gjerësisht nga rinia antifashiste dhe vegjëlia progresive. Pas çlirimit të vendit, disa studjues në Shqipëri (deri në vitin 1960) e përqafuan me entuziazëm pikëpamjen ‘’Migjeni, miku ndërlidhës me kulturën sllave’’ ndërkohë që ‘’katolikët e vjetër’’ e kundërshtarët politikë të regjimit e bombardonin ‘’ortodoksin sllavo-komunist’’ si udhërrëfyesin e ‘’realizmit socialist’’.
Përse disa intelektualë të njohur nga përkrahës entuziastë të Migjenit para vdekjes së tij kaluan në kritizerë pas vdekjes dhe e kërkonin me domosdo një Migjen me gen,‘’të huaj’’, ‘’të kuq’’ e inferjor ‘’pa vlerë’’ në veprën e tij duke i ndryshuar pikëpamjet ndër vitet 1935, 1938, 1944, 1945, 1960 e më pas? Ja që kritika zyrtare ‘’shkencore’’ dhe hartuesit e teksteve shkollore e akademike nuk mund t’i ndiqnin aq vrullshëm situatat konjukturale politike, botëkuptimore dhe rivalitetetet klanore. Shpesh tezat i tejkalonin edhe kufijtë e logjikës duke e trajtuar Migjenin nga ‘’përfaqësues pesimist i realizmit kritik’’ në ‘’avangardë të realizmit socialist në Shqipëri’’, nga përçues i filozofisë së Niçes e Shopenhauerit tek ‘’militanti komunist i orëve të para’’.
I çuditshëm është konformizmi i disa studjuesve (kryesisht shkrimtarë të së 30-tës të krahut të majtë) pas çlirimit që në lidhje me Migjenin i huazuan ‘’me bujari’’ pikëpamjet e atyre që në çështje të tjera i anatemonin si ‘’reaksionarë’’. Ç’i bashkonte ata midis tyre në këto opinione?
Ata deri në vitin 1949 e etiketonin Migjenin ‘’jugosllav - maqedonas, malazez, serb’’, deri në vitin 1960 ‘’sllav’’ e më pas ia ngatërronin vulën e kombësisë me të shtetësisë njëlloj si bashkëkombasve jashtë atdheut (me këtë llogjikë na i bënë edhe kosovarët –serbë, dibranët- maqedonas dhe çamët –grekër që të mos flasim edhe për arvanitasit ).
Por edhe në ditët e sotme ndonjë shkrimtar i flladeve demokratike duke i mbyllur sytë në ditë për diell para fakteve e duke fantazuar, i përvishet zhanrit romantik se ‘’me sa duket Migjeni mund të ketë qenë sllav, pasi vetëdija kombëtare shqiptare i mungonte’’ e ndonjë tjetër e bën urë lidhëse kulturore për mbarëvajtjen e minoriteteve në Ballkan. Thuhet se ku shteron argumenti, buron thashethemnaja. Në rast se studjues a romancierë kanë ndonjë prove bindëse e jo vetëm fjalë e fantazi, do të ishte me interes të madh që të na e vënë në pah përndryshe të kërkojnë ndjesë. Migjeni nuk është dhe nuk duhet të bëhet plaçkë tregu apo kurban i shenjtë i vëllazërimit të minoriteteve apo kompromiseve të paprincipta.

Kangë në vete - kodi i kombësisë.

S.Luarasi në botimin ‘’Migjeni, vepra, f.15’’ ( të dorëzuar për botim që më 1948) na jep çelësin e kodit migjenian mbi ndjesinë e tij kombëtare.
‘’Kur i erdhi Milloshit emërimi për këtu ( mësues i shqipes në Vrakë), konsullata e mbretërisë Jugosllave në Shkodër e këshilloi të shkonte përsëri në Jugosllavi ku mund të shërbente si prift në Banat ose të studjonte teologji në Beograd. Mirëpo Milloshi iu përgjigj me gjuhën e një patrioti, duke thënë se, si shqiptar që ishte, dëshironte të vihej në shërbim të atdheut e të popullit të vet. Në këtë qëndrim patriotik të Milloshit në lidhje me shkollën shqipe gjejmë shkakun përse konsulli Bozhiqi, sekretari i tij Nikoliqi, ndonjë farë e fis i tij (Migjenit) që simpatizonte ata si ortodoks a se vërtet me origjinë malazeze ia nisën kryqëzatës së shëmtuar kundër mësonjësit të ri të gjuhës shqipe.’’
Nga ky paragraf zbulohet lehtazi ajo që kritika zyrtare ‘’harron’’ ta thotë me plot gojën se Migjeni, jo vetëm rrjedh nga paraardhës shqiptarë por edhe ndihet me mish e shpirt shqiptar, gjë për të cilën sakrifikoi edhe familjarisht.
(Atij iu mohua nga konsullata jugosllave viza për kurim në Golnik- Slloveni dhe së motrës Olga iu pre bursa në gjimnazin e Sarajevos, dy muaj para përfundimit të matures. Shën. i P.L.)


Kangë në vete

Veri fryn pa mshirë, si veri që frynë
dhe si hajn në shtëpijat e kojshive hynë -
edhe për çudi
këta kojshit e mi
sa mirë e presin…megjithse nuk asht ditë vere
ato në gjuhë të huej i thonë: mirë se erdhe!

Veri fryn dhe me acarim u premton pallate të kristalta
kojshive të mijë që ua kanda shumë andrat e thata -
dhe u thotë kështu:
stërgjyshnit e ju’
qenë fatosa të vërtetë dhe u banë flija
për fe e atdhe dhe i merituen këto premtimet e mija

Dhe kojshitë e mi që i kam far’ e fis
nipat e stërgjyshnavet meleza dhe të letë,
nipa donë me mbetë,
nipa të vërtetë
me atdhe e fe ndër andrat e thata
që t’i meritojnë premtimet e kristalta.

Veri fryn pa mshirë, si veri që frynë,
unë ja mbylla derën teme me reze mos të hyjnë
me ma fikë ket dritë,
me ma ngri ket shpirt
me ma dridhë për ndjesijë tjetër,
me ma joshë me andrën e vjetër.

Në formë prozaike kuptimi mund të shprehej:
Veriu (sërbi) sulmon pa mëshirë, si veri ( acari) që fryn dhe si hajn në shtëpiat e komshive (Malit të Zi dhe Shqipërisë) hyn. Dhe për çudi këta komshitë e mi ( banorët, malazes a shqiptarë, në Mal të Zi) sa mirë e presin megjithse nuk asht ditë vere ( nuk vjen për të mirë), ata në gjuhë të huaj (sërbishtja është e huaj për ta dhe për Migjenin) i thonë ‘’ mirë se erdhe’’.
Veri (sërbi) fryn dhe me acarim u premton pallate të kristalta komshijve të mi që ua ka ënda shumë ëndrat e thata dhe u thotë kështu: stërgjyshërit tuaj qenë fatosa të vërtetë dhe u bënë fli për fe (ortodoksinë) e atdhe dhe i merituan këto premtimet e mia ( liri, kisha ortodokse dhe begati)
Dhe komshitë e mi që i kam far e fis ( degëzim i familjes Nikolla, janë shqiptarë me përzierje gjaku apo të kthyer vonë në malazezë), nipat e stërgjyshërve meleza dhe të letë, nipër duan me mbetë ( të kthyer në malazezë) me atdhe e fe ndër ëndra të thata që t’i meritojnë premtimet e kristalta ( ‘’ premtimet ‘’e sërbit pushtues)
Veri fryn pa mëshirë , si veri që fryn, unë ia mbylla derën time (si shqiptar, jo si kojshitë) me reze ( me shul) mos të hujnë me ma fik këtë dritë ( dëshirën për mësues të shqipes), me ma ngri këtë shpirt ( ndjenjën kombëtare si shqiptar), me ma dridhë për ndjesi tjetër ( sllave) me ma josh me andër të vjetër ( që të bëhem prift ortodoks serb).

[petrol]

I nderuar z.Brari.
Ne shenje respekti per mesazhet tuaja dhe vemendjes se lexuesve po paraqes nje fragment nga libri i pabotuar ''Migjeni në shtratin e Prokrustit'' me kujtime të Skënder Luarasit.

Migjeni në shtratin e Prokrustit.

Dihet që sa qe gjallë Migjeni, disa nga ‘’ajka e vjetër ’’ e shkrimtarëve të së 30-ës që rrekeshin si e si t’i vinin bërrylat njëri-tjetrit, atë e mbanin në listën e të vdekurve. Kur vdiq Migjeni bekimi i disa të rinjve ndezi interesimin për të.
Nga viti 1948 e në vijim Kryesija e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë organizuan një sërë mbledhjesh për të komentuar veprën e Migjenit, vlerën e punës letrare të këtij shkrimtari të cilin që kur e njoha në Shkodër e pata aq fort për zemër.
Në disa nga bisedat më ftuan edhe mua. Në fillim unë nuk flisja por dëgjoja. Vëreja se disa e paraqisnin Migjenin në të njëjtën kohë edhe të madhërishëm edhe të vockël: se qe shkodran por orthodhoks, qe shqiptar por në familje flisnin sllavisht, flisnin shqip por ishin nga Kuçi i Malit të Zi, familjarët e tij qenë me origjinë nga Dibra por prapë se prapë sllavë, dhe se... porse ... . Dikush guxoi e tha se Migjenin nuk duhet ta përmendim si shqiptar, por si jugosllav. Ja që qe koha e miqësisë së flaktë dhe disa më tepër interesoheshin që Trieste t'i jepej Jugosllavisë se sa Kosova Shqipërisë.
Pati edhe nga ata që donin ta mjergullonin veprën e tij duke thënë që poezia e Migjenit nuk ngre probleme të rëndësishme për kohën, por u superua prej poetëve të 1930-ës, prandaj s'ka edhe atë rëndësi që i japin.
E ç’të tallur që bëri në një rast P. Gj. duke thënë se Migjeni qe një meteor që u shua pa lënë gjë prapa, po të krahasohet me filanin e filanin. Dhe ç’të gajasur që bënte ‘’kritiku’’ çalaman K.B.
Nuk m’u durua pa ua kthyer reston: ‘’Këto llafe të P. Gj. për Migjenin paraqesin cekësinë mendore të atij që i thotë. Të krahasosh Migjenin me shkrimtarët e viteve 30-të është si të vesh në garë Marathonomakun me K. B. Po për ‘’merita’’ të tjera K. B. edhe ia kalon.’’( K. B. ishte ‘’informator’’ që e dëshmon edhe Uran Kalakulla në ‘’Arshi Pipa, jeta e vepra’’, f. 83,89. Shën. i P.L.)
Shihej qartë dyfaqësia e kritikës, kur pohonte se Migjeni kishte hedhur shumë shtat e duhej t'ia shkurtonin apo se ia kishin tkurrur kaq tepër sa tani duhej t'ia zgjatnin. Me një fjalë Migjenin e shtrinë në shtratin e Prokrustit.
Një nga tezat që më zemëroi shumë qe se Migjeni rridhte nga një familje tepër e varfër prandaj ‘’nga mjerimi’’ edhe shkroi një vepër të tillë. Por vepra pothuajse qe botuar - le të thonin ç'të donin kritikët.
Në një nga seancat e diskutimeve të pasdrekës më caktuan të shprehesha edhe unë.
Nuk fola shumë, por u hodha pjesëmarrësve një grumbull fotografish në tryezën e gjatë. Si klithën disa nga shoqet: ''Si, e ëma kjo? Sa e bukur!... Kjo e motra? Po kjo është e veshur si një princeshë!''
Panë babanë e Migjenit, që komiteti orthodoks i Shkodrës e dërgoi delegat në Kongresin kishëtar të Beratit më 1921. Panë fotografitë e gjyshërve, figura me dinjitet e të motrat e tjera të Migjenit dhe të vëllanë. O jo, kjo familje mund të ketë rënë ekonomikisht, po ç'nënshtypje të bën nga paraqitja shpirtërore, morale, kulturore!
Po në këtë hov të ndezur, e ndjeva për detyrë të vija në dukje të vërtetën e plotë rreth familjes së Migjenit, të jetës dhe veprës së tij, se familja e tij e kishte origjinën nga Reka, ku edhe orthodhoksët qenë shqiptarë e flisnin shqip; se e gjyshja qe nga Kuçi, por fliste shqip e nuk kuptonte sllavisht aspak; se vërtet Migjeni pati jetuar në Tivar e në Manastir gati gjithë foshnjërinë e tij dhe mësimet i pati bërë në shkollë serbe, por me gjithë atë gjuhën amtare nuk e pati harruar, madje dialektin shkodran e fliste dhe e shkruante më qartë se shkodranët katolikë që e kishin bërë shkollën tek jezuitët....

Skënder Luarasi

[petrol]

Agron Gjovalin Luka shprehet: ‘’Në këtë varrezë prehen edhe eshtrat e dëshmorit Millosh Gjergj Nikolla, Migjeni (më falni pak për të vërtetën, rënë në një Sanatorium në Itali duke luftuar kundra TBC...)’’.

Ky citim i turpshëm i Agron Lukës në artikullin e tij ''Studenti në shtëpi'' i botuar në gazeta ''Sot'', 16-17.06.2009, meriton replikën e meposhtme:

Petrol
Vepra e Migjenit dhe kryqëzimi i Agron Gjovalin Lukës

Revanshi i radhës.
Pas një pune të lodhshme për organizimin dhe prezantimin dinjitoz të programit slloven COBISS të IZUM-it ( Instituti i Shkencave të Informacionit në Marobor, Slloveni) më 23.6.2009, të pasqyruar gjerësisht në median shqiptare, per t’u çlodhur hapa internetin dhe ç’të shoh: Agroni i Lukejve më kërkonte përsëri revansh dhe pasi kishte përzgjedhur vendin e zhvillimit te gares ( Gazeten ‘’Sot’’) tifozet personale komunisto-socialiste dhe gurët e bardhë pretendonte se më kishte dhënë ‘’shah!” (Agron Luka, Rreth të vërtetës për novelën “Studenti në shtëpi”, Urime për 2009, Gazeta ‘’Sot’’, 16-17.6 2009)
Normalisht më lindte e drejta të mos i përgjigjesha kësaj ‘’çoroditje’’ të rradhës dhe shkeljeve flagrante të rregullave elementare te lojes e paritetit. Ku si zakonisht alternohen harresa, imponimi e mashtrimi i Agron Lukës.
Por ja qe loja ka të bëjë me Migjenin dhe, për hir të madhështisë së tij, kur nuk nderhyn shteti, do s’do qe do të merret dikush me trutharin. Ndaj ne perputhje me kontraten morale po vazhdoj menjëherë polemikën ne sajtit Shkodra ws.

Keshilla dhe reagime
Në artikullin tim të fundit ‘’Vepra e Migjenit dhe vetëdemaskimi i Agron Lukës’’ të shpallura në sajtin Shkodra ws, e keshillova Agronin qe bente mirë ta harronte Migjenin, te pakten te mos e pergojonte, por ai vazhdon me ndyresi te tipit: ‘’Në këtë varrezë prehen edhe eshtrat e dëshmorit Millosh Gjergj Nikolla, Migjeni (më falni pak për të vërtetën, rënë në një Sanatorium në Itali duke luftuar kundra TBC...)’’.
Dhe pastaj me qahet mua (dhe jo moderatotit te diskutimit ne internet,që ka adresat e diskutanteve) se njerez të panjohur kane shfaqur ne internet opinione si : ‘’Po mir mor trima po kush jane keta babe e bir Gjovalin dhe Agron Luka... jane nje kategori njerezish qe kane pasion te madh shpifjen,sajimet sipas interesave te ulta personale,po si gjithmon e verteta vonon por del...’’ apo ‘’ kush eshte ky Agron Luka qe merret me Migjenin,me kolosin e pathosit ne letersine shqipe,a e din ky Luka se nuk sherben as per leter higjenike, fshin b... e migjenit po te ishte gjalle.’’
(Dhe Agroni i Lukejve me predikon mua :’’Mos e gënje kot veten, se me Migjenin, ty të pranojnë më shumë se mua. Kështu më mirë: Hiqiu Migjenit!)
Po ashtu e orientoja Agronin , meqe ankohej se nuk ia botonin shkrimet: ‘’E vazhdojme debatin si e ku ta doje qejfi veç te na garantohet vijueshmeria pa nderprerje e redaktim’’ dhe isha i gatshem te diskutonim ne internet ku do te kishim nje akses te barabarte e mund te grinte pa hesap. Per kete e dergova artikullin ne sajtin ‘’Shkodra ws’’. Por ja qe burrerise se Agronit te Lukajve nuk i pelqeu sajti prestigjoz i Shkodres por devijoi ne Tirane tek gazeta ‘’Sot’’. Si duket ‘’dikush ia akordoi telat politike’’ dhe nga i perndjekur politik e ‘’demokristian i thekur’’ na shfaqet ‘’komunist idealist’’ ( e citoj: ‘’Nuk ia kam mohuar askujt deri më sot se unë jam një ateist dhe komunist modern evropian!’’Sot, 17.6.2009). Kaq mjaftoi qe te siguroje botimin e zhgarravinave te rradhes tek e perditshmja ‘’Sot’’. Atje laramani faqezi shkruan se mezi pret permbysjen e PD dhe per pasoje edhe fundin e suportit tim politik ( me demek une jam tifoz i demokrateve dhe kundershtar i socialisteve) dhe vazhdon me hipoteza te tipit:
‘’Po, çfarë ke për të thënë konkretisht për realitetin e sotëm mbi bazën e Migjenit, more “progresist demokrat evropian”, more “korrier i orëve të para me Vespa te selia e PD-së”, për këtë “modën e mbuluar”... Ah, harrova se je oportunist i qendrës me luhatje majtas-djathtas, si kushëriri i shokut Ceka’’
Sa per ate fjalen ‘’shpifës i çakorduar’’, o Agron Luka, ta kam provuar e po
ta riprovoj se nuk ka dale nga goja e tjeterkujt veç teje, se je ti o qyqar qe fshihesh pas intrigave. A s’ je qare qe nuk te botoheshin artikujt per shkak te censures se ‘’kuqe’’ qe te ndiqte kudo dhe qe me ne fund ‘’si i persekutuar politik’’ gjete strehe e ngrohtesi tek ‘’Shqiperia etnike’’ dhe komuniteti katolik te cilit i lype voten. Tani guxon e deklaron se ‘’Nuk ia kam mohuar askujt deri më sot se unë jam një ateist dhe komunist modern evropian!’’ Pse vertet me kete deklarate ia kerkove voten elektoratit demokristian shkodran?
Kur ti o faqeziu i Lukejve dergjeshe familjarisht ne internim ku nuk dime te kesh bere ndonje heroizem kunder diktatures, une mes shokesh pa dallim feje, krahine e ideje ( ndërsa ti më quan fundamentalist?) u perleshem me diktaturen dhe ishim gati te jipnim edhe jeten per liri e demokraci. Dhe prova me e mire per ta vertetuar kete eshte dita 20 shkurt 1991 rrjeshtimi im midis atyre 30-40 trimave qe në fillim e deri ne fund i beme sfide diktatures perballë monumentit të diktatorit dhe kështu mundesuam që pas gati dy orësh qendrese populli të vepronte e te hidhte monumentin. Dhe jam une qe m’u mundesua nga ish-pedagogu im Niko Qako, qe u ndodh rastesisht me motorin Vespa, te lajmeroja i pari studentet greviste qe ‘’E hodhem qelbesiren!’’ ( Petro Luarasi: Si e rrëzuam monumentin e Enver Hoxhës, gazeta Shekulli) Dhe kete nuk e bera per lavde e dekorata qe i marrin te tjeret!’’ as per militantizem partiak, por si gen i familjes Luarasi që historikisht ka sakrifikuar për komb e drejtësi.
Dhe ti guxon e aludon: ‘’Po, çfarë ke për të thënë konkretisht për realitetin e sotëm mbi bazën e Migjenit, more “progresist demokrat evropian”, more “korrier i orëve të para me Vespa te selia e PD-së”. Keshtu mendja jote intrigante ngaterron teatrin ‘’Studenti’’ të grevisteve te urise me seline e partisë demokratike’’ dhe aktivitetin tim te mirenjohur si pjesetar i ekuilibruar i shoqerise civile me karagjozlleqet e tua politike.
Ishte rrezimi i monumentit të diktatorit në Tiranë qe shembi perfundimisht diktaturën, pra ishte edhe kontributi im qe ti o qyqar te shihje rreze lirie paçka se tejkalimi i lirise t’i ka pjerdhur tru e shpirt sa tashme bindem perfundimisht qe s’te ben derman asnje doktor e jo me keshillat e mia e opinionet e popullit.
Goni i Lukajve perrallis:
- ‘’Unë e kam aq burrëri ta dorëzoj ndeshjen edhe përpara matit, kur të mos kem rrugëzgjidhje, dmth sikur ti të kishe sjellë argumente të plota’’ (sikur deri tani nuk ia ka mbushur syrin e mendjen asnje prove e imja?!)
- ‘’Mirëpo ti i krekosur, shpreson se mbase do të hap ndonjë gjyq civile e penal, ose mbase edhe se do të vij e të përleshem me ty fizikisht. Ti e din fare mirë se po të kisha pasur ndërmend diçka të tillë do ta kisha bërë e mban mend atje te redaksi e Gazetës Shqiptare...’’( Sikur nuk eshte ai keqberes qe duhet te denohet por mekembesi i meshirshem i Zotit ne toke). Sa per vete, deklaroj se ne varesi me dokumentimin e shkalles se shpifjeve dhe te pergojimeve do te ndermarr edhe veprimet perkatese ligjore sepse ne fund te fundit i marri e ka vendin ne çmendine kurse krimineli ne hapsanë.
Dhe kulmi i humorit të Gonit të Lukejve: ‘’Me ty polemika do të mbarojë me një libër të plotë që e kam në proçes’’. Sa per vete une materialet ’’bestseller’’ i kam gati dhe po pres. Me ketë rast i deklaroj qe krahas librave ‘’Migjeni në shtratin e Prokrustit’’ dhe ‘’Ç’kam pare e ç’kam dëgjuar’’ do te kete peshqesh nga une te gjitha polemikat qe kemi shkëmbyer te shoqeruara edhe me disa dokumenta e referenca te cilat do ta bejne te ndjerin Gjovalin Luka me shokë te çohen nga varri e ta mallkojne qe u be shkak t’u prishet qetesia e perjetshme.


Vepra e Migjenit dhe pelivanllëqet e Agron Lukës
Agroni i Lukejve, në hallin që e ka zënë, është i gatshëm të bëjë çdo dallavere e tjetersim të së vërtetës. Të njëjtën gjë bën edhe me prozën ‘’Studenti në shtëpi’’ të cilin e kemi diskutuar e prapë bën sikur s’di gjë. Ndaj detyrohem që t’a shqyrtoj përsëri nëpërmjet kujtimeve të Skënder Luarasit që shkruan:
Kur kujtoj Migjenin e kam një peng në zemër dhe me mallëngjim kujtoj si nuk munda t’ia botoj ‘’Vargjet e Lira’’ më 1936, para se të nisesha për në Spanjë.
Kur u riatdhesova qëllimi im më i rëndësishëm në lëmin letrar qe njohja me trashëgiminë letrare të Migjenit dhe botimi i plotë i saj.
Deri në vitin 1948, i ndihmuar edhe nga rasa, arrita të mbledh gjithë krijimtarinë e Migjenit në prozë e poezi. Pjesa më interesante e përmbledhjes do të ishin novelat e panjohura që më pati dorëzuar ime shoqe, motra e Migjenit, Olga. Pata përgatitur edhe një biografi të tij rreth 100 faqesh të pasuruara me plot fotografi dhe faksimile. Për t’a bërë sa më të pasur desha të vija edhe në Jugosllavi: në Ulqin banonte një kushërira e parë, në Tivar motra më e madhe, në Beograd një kushërira e parë nga e ëma... Por pasi nuk m'u mundësua, u kënaqa me burimet në Shqipëri.
Megjithëse isha një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve, shkoja atje rrallë e tek më të shumtën e rasteve kur kishte nevojë të ngutshme kryesija apo interes personal sekretari i saj Dh.Sh. Një ditë vajta në Komitet dhe e pyeta sekretarin ndë kishin interes të botonin, jetën dhe veprën e Migjenit, me shtatë novela ende të panjohura, në rastin e shënuar të 10-vjetorit të vdekjes.
Dashamirët u gëzuan ndërkohë vura re se në atë komitet kishte njerëz që do të donin të mos i përmendej emri kurrë Migjenit.
Por…‘’Shtatë novela të panjohura? Vërtet?’’
Dhe kështu ia dorëzova të daktilografuar materialin, veprën e Migjenit, poezi e prozë dhe biografinë njëqind faqe me foto e faksimile. Lajmi për gjetjen e shtatë novelave (më poshtë shpjegohet që janë gjashtë novela të plota e dy të papërfunduara që u bashkuan në një. Shën. i P.L) të panjohura të Migjenit bëri bujë dhe të gjithë prisnin të botoheshin sa më parë. Porse krijuan edhe nakar në disa nga shkrimtarët ziliqarë të së 30-ës!
Përmbledhja që dorëzova u botua e copëzuar. Dh. Sh. e M. N. botuan shumë nga poezitë e novelat e Migjenit ( bashkë me dy nga të rejat) në organin e Lidhjes së Shkrimtarëve ‘’Literatura jonë’’, me shënimin sikur t’i kishin zbuluar ata. Ndërsa materialin e plotë të mbledhur prej meje Kryesia e Lidhjes, për fat të keq, gjetën e ia dorëzuan Gjovalin Lukës duke na futur në sherr...
Asaj kohe ndër të plotfuqishmit në radhët e intelektualëve qe edhe sekretari i shoqatës Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, Gjovalin Luka i cili sillej mirë me mua. Kudo që të haseshim më respektonte dhe shpesh më ftonte të merrja pjesë në aktivitetet e asaj shoqate...Në beharin e vitit 1953 mora vesh se punimi im ishte çuar në shtyp nën redaktimin e Gj.Lukës. Protestova duke i dërguar letrën e mëposhtme Drejtorisë së Arsimit e të Kulturës në Komitetin Qëndror, ku drejtonte Fatmir Gjata.

DREJTORIS S’ARSIMIT E TË KULTURËS
Tiranë
Mbi botimin e veprave të Migjenit

Në gusht 1948 i dorëzova Komitetit të Lidhjes së Shkrimtarëve:
1) Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1948;
2) Koleksionin e Novelavet, gati për t’i shtypur;
3) Refrenin e Qytetit të Veriut, tetë novela të pa botuara të cilat i pata daktilografuar prej manuskriptit dhe bërë gati për botim.
Më 1948, me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit, iu afrova Lidhjes për botimin e këtyre veprave. Tani Lidhja i vuri vetë në shtyp, për 15-vjetorin e vdekjes së Migjenit. Kjo është punë e mirë; po do të ishte më mirë sikur komisioni i Lidhjes më parë të merrej vesh me familjen e Migjenit dhe me atë që ia vuri në dispozicion materialin që botohet.
Kur rradhën e fundit e bisedova çështjen me nënkryetarin Sh. M. (emri i hequr nga P.L.), ky më tregoi udhën e gjyqit. Unë nuk dua të shpie emrin e Migjenit nëpër gjyqe, prandaj ju lutem juve të ndërhyni pranë Komitetit të Lidhjes dhe t’a bëni t’i respektojë të drejtat morale dhe materiale të familjes së Migjenit.

Me nderime
Tiranë, më 11.VII.1953 (Skënder Luarasi)

Adresa:
Pranë Institutit të Shkencave



Por më 1954 Gjovalin Luka u lejua që ta botojë veprën e Migjenit, me plot gabime dhe pa shënuar asnjë fjalë mirënjohje për mundimin e të tjerëve.
Me këtë botim të veprës së Migjenit nga Gjovalin Luka nuk më indinjoi aq shumë përvetësimi i punës sime se sa mungesat e shumta në formë dhe gabimet ortografike me shtrembërimet ''e çuditshme'' ndaj origjinalit. Bije fjala novelës së panjohur ''Studenti në shtëpi'' që mbaronte me frazën ''ofendonjëse'': ''Prandaj, shoqni , hiqi bregashet'' i qe shtrembëruar kuptimi në ’’hiqe maskën’’(!)
Ndaj protestova ashpër.


KRITIKA E SKENDER LUARASIT

Ndërmarja Shtetërore e Botimeve këto ditë botoi librin: ’’Migjeni-Vepra’’, mbledhë e shpjegue nga Gjovalin Luka; tirazhi 4000 copë, shtypur në Stabilimentin ‘’Mihal Duri’’, Tiranë. Ka një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër mbi përmbajtjen dhe një koment në fund të faqes për çdo copë letrare.
Në fakt ky vëllim pushton lëndën që Skënder Luarasi ja pat dorëzuar për botim Komitetit Drejtonjës të Lidhjes së Shkrimtarëve në Gusht 1948 që të botohej me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit:
1) Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1944
2) Novelat e shkurtra, të mbledhura prej Skënder Luarasit nga revistat e ndryshme dhe të botuara në ‘’Literatura Jonë‘’ në Gusht 1948 dhe
3) Refreni i Qytetit të Veriut, tetë novela (nga të cilat dy të pa mbaruara). (Këto dy copëza u bashkuan në një ndaj flitet vende- vende nga S.Luarasi here për shtatë novela të zbuluara dhe herë tetë. Shën. i P.L) të pa botuara gjer dje, dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit.
Gjovalin Luka nuk i ka dalluar novelat e shkurtra prej novelave ‘’Refreni i Qytetit të Veriut’’ por i ka përzier dhe u ka vënë nëntitullin ‘’Skica dhe tregime’’.
Që në krye del pyetja: A kemi të drejtë t’a botojmë të ndryshuar një vepër posthume?
Disa janë të mendjes se po. ’’Migjeni’’, thonë ata, ’’si i ri që qe, nuk qe dhe aq i arrirë në gjuhën e tij të pasur’’. E pra, të metat e vogla që ka duhen ndrequr.
Këtë pikpamje, si duket, Gjovalin Luka e ka pranuar dhe është përpjekur ta zbatonjë në veprën e Migjenit. Dhe kështu ngjet që në Novelat që dalin sot në dritë për të parën herë, nëpër 32 faqe (f.128-160), hasim jo më pak se 500 ndryshime prej origjinalit, të cilët do të kërkonin 15 faqe të tjera për t’i vënë në ‘’Ndreqje gabimesh’’. Po të çfarë natyre janë këto ndryshime?
Me ndihmën e dorëshkrimit të Migjenit, ato më kryesoret po i kthejmë në formën origjinale të tyre:
…‘’Studenti në shtëpi’’, novela e renditur e para në dorëshkrimin e Migjenit, është xhalavitur më keq nga të gjitha. Në 11 faqe përmbi 200 gabime. Nuk është punë pikësimesh, ndonse edhe pikësimet kanë edhe ata vendin e tyre dhe lozin një rol të rëndësishëm në shprehjen e naltësuar të një poeti….
Porse në këtë novelë ajo që ja heq të gjithë forcën kuptimit të saj është ndryshimi që ka pësuar fjalia urdhërore fare e fundit: Hiqi bregashet (Hiqe maskën). Me sentencën e fundit poeti nuk dënon shoqërinë feudale e borgjeze vetëm për hipokrizinë e saj: poeti e padit për diçka natyrale, që as nuk varet prej vullnetit të mire ose të keq të klasës, e padit pazotësinë e saj t’i japë njerëzimit gjëkafshë të dobishme për të ardhmen, se i kanë shterur aftësitë pjellore, e padit për shterpësinë e saj; dhe që t’ia njohë bota këtë impotencë, megjithëse e ofendon rëndë feudalizmin dhe borgjezinë shkodrane, i thotë: ‘’Hiqi bregashet’’.
‘’Të çelen arkapijat’’, e dyta novelë në dorëshkrimin e Migjenit, ka vetëm tre omisione fjalësh dhe më pak gabime se cilado nga të tjerat e botuara. Në faqe 152: dhe prandvera që aqë pritej, erdhi dhe po kalon si një udhtare (ushtar) pa randësi.
‘’Historia e njenës nga ato’’e treta në origjinal ka dy omisione fjalësh: njëra pas fjalisë: Sa të bukur i ke sytë…i fliste djaloshi. f.158: Ajo heshtte …sa të bukur e ke këtë (mungojnë)dhe tjetra në po këtë faqe pas fjalisë: Praj, more vagabond… Një kapardisje n’intimitet…po e cila fjali mund të jetë lënë jashtë për natyralizmin e fjalisë se në literaturën tonë s’e kemi kapërxyer akoma kufinë e realizmit ndoshta…
Në faqen .158: si një koprac, ajo grumbuloi (që grumbullon); f.159: me një za në mes të vajit e të shamjes (të vajit dhe fshamjes)
Ja disa trajta të Migjenit që janë ndryshuar: nuk ju a (ndryshuar në: ua, për personin e dytë shumës) qet hesapi; Një (nji), shpresë (shpnesë), do (do të, kam me), ynë (i ynë,i jonë), netë (net), ditë (dit), msheftaz (msheftas), sillte (sjelltë), në grykë (ndrykë), dritore (dritare), mori (muer), mezi (memzi), shum (shumë-si ndajfolje), munda (mujta), shokët e mij (shokët e mijë), përgatitur (pregatitur), të soçme (të sotshme), do të dojnë (do të donë), as i bje në sy (as s’i bje në sy), dilshin(i delshin)… gjithë këto trajta e shumë të tjera të përdorura drejt prej Migjenit që janë ndryshuar pa ndonjë kriter dhe janë ‘përdhunuar’’ në botimin e tashëm, dëshmojnë se Migjeni më 1935 ka patur kuptim më të drejtë për gjuhën shqipe se shumë shkrimtarë shqiptarë më 1954, megjithëse Migjeni i bëri mësimet në shkollë të huaj, larg atdheut, ndër të huaj dhe pa asnjë rast të merrej me letërsinë gjer më 1933.
Prej këtyre krahasimeve më duket del e qartë se nuk është e vërtetë që ‘’Migjeni, si i ri që qe, nuk qe dhe kaq i arrirë në gjuhën e tij të pasur’’. Jo vetëm në mendimin, por edhe në formën me të cilën e vesh mendimin, Migjeni është më i përparuari nga të gjithë shkrimtarët shkodranë bashkëkohas, me tendencën e tij centripetale në lëmën e gjuhës shqipe. Natyrisht ka pasur edhe Migjeni anën e gabuar në gjuhë, sidomos në përdorimin e solicizmave; për shembull: i ati kishte fituar do rudha në ball; pa farë turpit, tri vjet ,
i ati të presin ndihmën e të birit, Ageja e shikojte; sikur ndollet ndokush n’agoni të vdekjes; çaste radha.
Porse këto gabime i kuptojmë lehtë kur mendojmë se Novelat në fjalë poeti vetëm se i kishte hedhur në koncept. Kur shkoi në Itali i mori me vete që me nge t’i rishikonte e t’i ndreqte. Se autori vetë e ka këtë të drejtë, të drejtën t’i rishqyrtojë dorëshkrimet e tij, po ne nuk kemi asnjë të drejtë t’ja botojmë të ndryshuara. Ne duhet t’a ruajmë e t’a nderojmë trashëgimin e tij pa rezervë që ashtu edhe të mundim të gjurmojmë zhvillimin e Migjenit në gjithë fazat e ndryshme si shkrimtar e si mendimtar.
Pas këtij shqyrtimi të shpejtë të ‘’Novelave…’’ të cilat Migjeni i pati shënuar me datën ‘’në Shkodër 31-I-1936’’ dhe në botimin e të cilave pasqyrohet pakujdesia e redaktorit për t’i paraqitur publikut një botim të përshtatshëm të poetit tonë të adhuruar, dua të shënoj edhe nja dy mungesa të përgjithshme në këtë ‘’Vepër’’. Përveç një botimi estetikisht të lartë, të mbështetur në një përpikmëri shkencore dhe në një ndarje metodike të materialit, lexonjësit shqiptarë prisnin edhe diçka tjetër në këtë botim: një tirazh më të madh, ndonjë fotografi të re të poetit djalosh, një hyrje dhe një skicë biografike të tij. Së paku t’ishin shënuar në rrëzë të fotografisë datat kardinale të poetit.
Zoti Gjovalin Luka, që mori përsipër të redaktonte materialin e mbledhur nga tjetërkush dhe nuk pati mirësinë të shënonjë asnjë fije mirënjohjeje për mundimin e të tjerëve, e ka pasur për detyrë të superonte çdo punë të bërë gjer më tani mbi ‘’Veprën’’ e Migjenit. Gjovalin Luka i ka pasur të gjitha mundësitë ta plotësonte këtë detyrë: ka pasur gjithë materialin e poetit të ruajtur në bibliotekën dhe në arkivin e Institutit të Shkencave;
gjithë ato reçensione e kritika e referate e biseda e konferenca që janë botuar për kujtimin e poetit; ka pasur në dispozicion të tij anthologjitë, dorëshkrimet, librarinë, korespondencën, fotografitë e dorëshkrimet e Migjenit të ekspozuara në rastin e datave përkujtimore të poetit.
Por ç’u bë, u bë. Dhe më mirë që tirazhi është i unjt: 4000 ekzemplarë të ‘’Veprës’’ do të çduken në katër javë e sipër. Dhe atëherë do të ndjehet nevoja për një edicion të ri të poetit, të plotë, të drejtë, të denjë për Migjenin; ky edicion i përgatitur me kujdesin më të madh duhet të pushtonjë një Hyrje, Biografinë e Migjenit, korespondencën e tij, ndonjë fac-simile dhe gjithë ato copra dorëshkrimi që shpëtuan nga humbja dhe nuk janë vënë në shtyp gjer tani. Vepra e Migjenit e ‘’këngëtarit me gjakun kryengritës’’që na la për trashëgim ‘’Vargje të Lira’’, duhet të zërë një vënd të merituar në historinë e përpjekjeve të popullit shqiptar për liri, kulturë e begati.

Skënder Luarasi
Tiranë, më 2 prill 1954

(Kjo kritikë është dhënë me shkurtime të shembujve për ndreqje gabimi. Shën i P.L)

Ndërkohë në Drejtorinë e Kulturës e të Arsimit në Komitetin Qëndror u shqyrtua përsëri çështja e botimit të veprës së Migjenit të punuar nga unë dhe m’u njoh e drejta. Me gjithë kundërshtimin e disa zyrtarëve të lartë, më 1956 u botua vepra e Migjenit që i pata dorëzuar Lidhjes së Shkrimtarëve për botim që më 1948, me 223 faqe dhe tirazh 6000 kopje.
(Por edhe në këtë botim u ‘’krasitën’’ nga censura rreth 12 faqe daktilografike nga jeta e Migjenit. Shën i P.L.)
Parathënie e veprës ‘’Migjeni’’ të Skënder Luarasit
Me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit ‘’Literatura jonë‘’, gusht 1948, botoi 16 copë nga novelëzat e tij, nga të 22 novelat të botuara në shtyp gjer atëhere.
Në gusht 1953, me rastin e pesëmbëdhjetë vjetorit të vdekjes së Migjenit, prapë ‘’Literatura jonë‘’ botoi dy nga të tetë prozat e panjohura të autorit, të ruajtura prej familjes së tij ”Të çelen arkapijat’’dhe ‘’Studenti në shtëpi’’.
Më 1954, Ndërmarja Shtetërore e Botimeve botoi librin Migjeni-Vepra - mbledhë dhe shpjegue nga Gjovalin Luka; me një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër gjysëm faqe në fillim mbi përmbajtjen, dhe ndonjë koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton pjesën më të madhe të lëndës që Skënder Luarasi ja pati dorëzuar për botim Komitetit drejtonjës të Lidhjes së shkrimtarëve në gusht 1948 për ta botuar me rastin e dhjetëvjetorit të vdekjes së Migjenit

1)Vargjet e Lira të plotësuara me këngët e censuruara më 1944
2) Novelzat dhe 3) Novelat e Qytetit të Veriut (siç i ka quajtur Migjeni vetë në kapakun e tyre) të pabotuara gjer atëhere dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit.
…..Tani këto të gjitha ne i kemi mbledhur me kujdes, dhe sot nxitohemi ta vemë në duart e lexonjësve shqiptarë këtë botim…
Skënder Luarasi
Tiranë, më 26 gusht 1956
U gëzova se e vërteta u shpall dhe u pranua botërisht për ata që kishin sy e veshë e mendje të kthjellët…
Edhe Gj.L. kur nuk zotëronte më pushtet më kërkoi ndjesë për aktin e padrejtë ( me shkelje etike, morale e ligjore. Shën i P.L.) por u mirëkuptuam që nuk ishte ai shkaktari kryesor. E vlerësoja Gjovalinin ndaj e përjetova me dhimbje fatin e tij tragjik.

Botimi i jetës dhe veprës së Migjenit pati një jehonë të gjerë, qartësoi e motivoi shumë mendje të reja por nuk i kyçi gojën ‘’të moçmes së mykur’’.

Sa për thënien e Agron Lukës : ‘’Materiali i Migjenit, ka qenë i Migjenit, more zotëri dhe jo i shokut S. Luarasi’’ i them që të mos na hiqet ekspert edhe në bibliotekonomi dhe ta dijë se ligji dhe morali e dënojnë si plagjiaturën( përvetësimi i punës intelektuale) edhe shkeljen e të drejtës së autorit (citimi pa përmendur burimin apo pa marë leje nga autori i përgatitjes së veprës).
Në rastin e përvetësimit të materialit të Skënder Luarasit kemi të bëjmë me të dyja rastet dhe Agron Luka nuk mund të shfajësojë të atin se ishte i grupuar në këtë akt.
Nga sa më sipër duket qartë e vërteta dhe dredhitë e Agron Lukës me marifetet e tij ‘’turbullo e peshko’’

[MI CORAZON]

Petro !

Flmn per poezite e babait tuaj te nderuar, prof Luarasit, e kujtimet interesante qe ke sjelle ketu.
Presim te tjera.

[petrol]

Petro Luarasi

Artikull i panjohur i Skënder Luarasit për Lasgush Poradecin

Një ditë vajza e Lasgush Poradecit, Marija, më tregoi një letër që i ati ia pat dërguar Mitrush Kutelit. Atje bëhej fjalë për një artikull të panjohur të Skënder Luarasit mbi Lasgushin, të botuar në gazetën "Laboremus" .
Letrën po e botoj me lejen e të nderuarës Marije Poradeci:

M. Llazar S.Gusho

Klosterëiesgasse 74

Graz Austria

Graz 12.12.1932

Dimitrie Pasko

Bukuresht



I dashur Mitrush,

Mbesoj t’a kesh marrë k.p. të 1 Dhjetorit ku të shkruaja se poezitë do të t’i dërgoj më vonë. Disa poezi tashi (me qenë që jam prapë i zënë) do t’i gjesh të riprodhuara prej së përkohshmes ‘‘Laboremus’’ ( VIII, 16 Tiranë, Gusht, 1932, f.5-8) në skicën e Skënder Luarasit: ‘‘Lasgush Poradeci -Vija themeltare’’. Janë (natyrisht, si të gjitha gjer më sot) me shumë gabime (54) po unë i ndreqa dhe i bëra të sakta.

Skënder Luarasi e ka shkruar në këto rrethana: Kur isha në Tiranë më 1930, drejtori i shkollës teknike Mr. Fultz më ftoi të mbaj një konferencë dhe Skënderi me këtë rast bëri një studim të shkurtër mbi mua për në shtyp. Studimi s’u botua dot nga shkaku i largimit të Skënderit pas artikullit që shtypi kundër librës ‘‘Neuland Albania’’ (pak kohë më parë Skënderi kish ‘‘tronditur’’, me gjith atë mënyrë zyrtarët ministerialë me artikullin e tij të guximshëm mbi Themistokli Gërmenjin). Majin e shkuar erdhi redaktori i ‘‘Laboremus’’-it në librarinë ‘‘Argus’’ ku unë gjindesha rastësisht dhe, me një karnet në dorë, më kërkoi një interviu literar mbi veprën time për atë revistë. Redaktorin unë s’e njihja, por i thashë thjesht dhe drejtpërdrejtë të më ndjejë se jam i shtrënguar ta refuzoj, duke mos qenë poezija objekt parade publike po fshehtësi e përbrendëshme e zemrës. Në atë çast u shfaq papritur dhe Skënderi në librari, dhe zuri të bisedojë anglisht me ‘‘intervistonjësin’’ tim, i premtoi, duket, ‘‘gjësend’’’( as njëri as tjetri s’më bënë fjalë kur u ndanë prej meje, mbi çështjen e biseduar). Pastaj administrata e ‘‘Laboremus’’-it më dërgoi në Pogradec (Gushtin e shkuar ) numurin e mësipërm të revistës. Skica e 1932-së është siç duket me disa shtesa dhe jashtëlënie, pothuajse ajo e 1930-tës. Eshtë lënë jashtë, poezia gjermanisht që më kish dërguar Richard Pichler-i në Poradec, 1929. Më 1930 Skënderi e kish përkthyer anglisht ( sepse studimi destinohej për Shkollën Teknike të Tiranës) po tashti e paska hequr fare. (Artikulli s’ka nënshkrim, që të duket si nga ana e gjithë Institutit).

Në paraditen e burgosjes Skënderi më dha një kopje të studimit dhe me ekspresivitetin e hekurt të fytyrës së tij - trashëgimtar heroik i heroit Petro Nini Luarasi -, më urdhëroj: ‘‘Lasgush! Dërgoje për shtyp, se më del nga zemra’’( sikur ç’gjë s’i del nga zemra Skëndos’), ‘‘pa mua në burg le të më farmakosin!!’’

Pastaj iu konfiskuan dorëshkrimet etc.

Unë ‘‘urdhërin’’ nuk ia përmbusha, sepse ku më linte vetëdija të bëj luks literature në kohë që shoku i dhemshur tretej në burg’

Të puth me dhembje Llazari

Duke u bazuar në letrën e mësipërme arrita të identifikoj në revistën "LABOREMUS" nr: 16, gusht 1932, faqe 5,6. artikullin ‘’Lasgush Poradeci- Vija themeltare’’ me autor anonim Skënder Luarasin. Komentin ia lej lexuesit e studjuesve më të ngeshëm.

(Skënder Luarasi)
‘’Lasgush Poradeci- Vija themeltare’’

Vjet e kishim Lasgush Poradecin midis nesh, si mysafir të shkollës Teknike due qemë të lumtur që mundëm ta njohim për së afërmi vjershëtorin djaloshar të kombit tonë. Ve+anërisht na u shtua gëzimi, kësaj vere, duke e pare përsëri të kthyer prej vendit të studimeve me shëndet të mire due studime të absolvuara. Për Institutin tone, mbi të cilin Lasgushi ka patur npërherë- që të përdorim vetë fjalët e tij: "një admirim heshtës", vizita e " krijonjësit" t’artist sever të gjeneratave të reja shqiptare" është një eveniment cultural me rëndësi. Sepse emri i poetit pushton sot zemrat e një kombi të tërë, duke filluar prej momentit prej të cilit u duk për së pari, se fryma e një arti të rip o fryn e po zotëron pa pandehur truallin e republikës së letrave shqiptare.

E bëmë zakon ta quajmë Lazgushin një poet të ri. Por, vallë kush mund ta marrë me mend se pëpjekjet letrare t’autorit "Këngës Pleqërisht" kanë një gjenezë prej 10 vjetoresh’ Kush ka njohje, se "Kruan" e tij- këtë debut gazmor- Lazgushi e shkroi më 1912, me rastin e ndreqjes nga ana e një mirëbërësi vendës’ Se më 1914, si liceistë, ai botonte vjershën "Filozofi" në revistën "Enciklopedia" të shkruar dhe të drejtuar prej tij nën pseudonimin H. Hidoro’ Se dy vjet më vonë, në vjeshtën e 1916-ës, lindte në duart e një miku letrar nga Korça të thellën dhe tronditësen "Oh, vanë fletët!..." , strofat e para etë së cilës pëojektojnë konsepsionin e lartë filozofik- kryemendimin KËNGËS SË MALLIT PËRJETËSISHT RIGJENERONJËS,- si një leading motive (motiv udhëheqës) dhe me një DHËMBJE e me një dëshirë’ kundër fatit e cila vihet re në gjithë veprën poetike të Lazgushit.



" Oh vanë fletët e në zi-ra

Si mot për mot vjeshtori pyll:

me zinë e kohës çel dëshira:

dë2shirat çelur-gazi mbyll...



Përtej nga i qënieve si nuar!

Dhe lark për jetën-helmori gaz!

Dhe jo:- Ah, malli q’u pat shuar

Lind e rilin m’i ndritur pas’"



Këtë koncespsio të projektuar aq shpejt, poeti e fikson definitivisht pas 6 vjetësh, më 1922, në indrotuksionin (hyrjen) e "Valles së Yjve" I cili koncetron argumentin rreth të cilit zhvillohet ky poem i madhërishëm.

Po me 1922’ sepse kush kujton se vjershat hijerënda, të cilat mezi sot, ndaj kohën e fundit, thuren përqark kryes së vjershëtorit posi një aureolë martiri në përmbushjen e Destinit të vet, janë shtypur e rishtypur në variante të ndryshme midis vjeshtës të vitit 1921 due vjeshtës 1924’ Tri janë fytyrat më reprezetantive të poezisë shqiptare në tërë fuqinë e fjalës, secilido një ekspresion bindës i gjeniut të vet.

Fishta rrëfeu, se gjuha shqipe ka fuqi; Prendushi rrëfeu se gjuha shqipe ka një mësim; Lasgushi rrëfeu se gjuha shqipe ka thellësi. Thellësia e ndjenjës dhe e mendimit, e shprehur me një stil të ri, zgjuarsisht original, i cili trupëzon të fshehtën e pa imitueshme të harmonisë lasgushiane është karakteristika qëndrore e gjithë veprës së tij. Kudo, na obsedon konteplacioni sy mvrejtur i greminave të saj të pafundëshme. Këtë e takojmë (sikundër një njohësi të mirë pati shkruar mbi cilësinë e vjershave të këtij poeti) në "Vallën e qiellit", me drithmën brendërisht fshehtësiplote të procesit divin të inspirimit poetic ("Rri mbështetem në tryezë") në "Vallen e dherit" me misticizëmin e rëndë të muzikës kombëtare, akordet e paperceptueshme të së cilës ngrihen solemnisht nga fundi I zemrës për të rënë prapë mu në fundin e saj ("Kënga pleqërishte"); në "Vallen e yjve", me intuicionin e lartë të këngës së mallit përjetësisht rigjeneronjës, i cili përshkon dhe aktivon posi një impuls kosmogonik gjithë qënien njerëzore (" Rri me shëndet", "Resurrectio", "Vallja e yjve"); "Në vallen e përjetësisë" me realizimin e simbolit final të ekzistencës ("Aeternitas"); në "Vallen e vdekjes" , me mposhtjen e Elementit due me triumfimin e përjetësisë ("Lundra due flamuri"). I pajosur me kqëto virtute poetike të pakontentuara që mbajnë me vete vulën e gjeniut, Lasgush Poradeci na paraqitet si një poet modern në tërë kuptimin e fjalës, ka mision të stolisi vjershën shqiptare me krijimin e një arti të ri, të pasurojë letraturën me reflektimin e një koncepcioni original, mburimi i së cilit është mburimi i kombit të vet.

(Artikull anonym i Skëndër Luarasit, në revistën "LABOREMUS" nr: 16, gusht 1932, faqe 5,6. )

[uj me gaz]

...por i thashë thjesht dhe drejtpërdrejtë të më ndjejë se jam i shtrënguar ta refuzoj, duke mos qenë poezija objekt parade publike po fshehtësi e përbrendëshme e zemrës...

shume faleminderit.

[petrol]

Petro Luarasi
Lasgush Poradeci dhe qorrollepsja e një kronikani të dështuar


Vlera dhe antivlera
T’i ofrosh vatrës kulturore-letrare shqiptare krijime (sidomos kronika) të vlefshme, sipas kutit e rangut të personalitetit të Lasgush Poradecit me shokë, nuk mjafton vetëm dëshira, talenti apo fantazia e një romancieri a regjisori, qoftë edhe tematika e pasur me shumëllojshmëri skenash e personazhesh, por mbi të gjitha përjetimi real, lënda - mielli safi i bluar e i qëmtuar mirë, me sa më pak krunde (trajtesa gjysmë të vërtetash e ‘‘huazime’’ - plagjiate, thashetheme e sajesa) e me një unitet vlerash në formë dhe përmbajtje të shprehura thjesht e bukur. Për më tepër, lum ai që fati e ka përzgjedhur edhe të jetë pjesëtar në zhvillimin e ngjarjeve, edhe të shkruajë si dëshmitar për to.
Kështu dua të shpreh thelbin parimor të vlerësimit letrar, se sa për anën komerciale të çështjes, mjafton një sponsorizim i fuqishëm, një reklamim efektiv nga protektor autoritar dhe suksesi në treg është i garantuar: për masën e gjerë, malli kallp serviret e konsumohet menjëherë si i cilësisë ekstra.
‘‘I marrosur’’ siç jam pas temave historiko-patriotike, biografive e kronikave, shpesh edhe unë kam shijuar mallin kallp, instikti e kureshtja më kanë sunduan motivimin për leximin e tyre, dhe vetëm në fund logjika e lodhja më ka dënuar për metodën aspak selektive të përzgjedhjes së lëndës dhe për pjesëzën e jetës së shkuar dëm. Me këtë përvojë personale dëshmoj se pa mohuar arritjet në botimet cilësore, në tregun tonë letrar qarkullojnë rëndom ca palo ‘‘kronika’’, të cilat janë veçse pjella fantazish të arnuara me thashetheme, interpretime e përgojime që shprehin e mbrojnë thjesht interesa personale e klanore të mbrapshta (për të mos thënë më tepër).

Këto farë veprash që tjetërsojnë jo vetëm të vërtetën historike, por edhe vlerat e mirënjohura të personalitetit dhe rrethit shoqëror e familjar të tij, në një mjedis mediokër dinak e fjalëshumë, marrin vlerën e faktit dhe nuk është çudi që ‘‘me sponsorizim’’ të farkëtojnë opinione tabu apo të konsiderohen si dokumentim i realitetit në ndonjë CV personale, familjare, film dokumentar, studim akademik, konferencë shkencore, e pse jo edhe në ndonjë muze.
Ky fenomen bëhet veçanërisht shqetësues kur objekt ‘‘bombardimi’’ janë personalitete ‘‘enigmatikë’’, të ‘‘vetizoluar’’, për të cilët flitet shumë por njihen realisht pak, dhe për të cilët publiku ka opinione shpesh kontradiktore për shkak të propagandës apo diktatit të pushteteve dhe interesit të qarqeve të caktuara.
Për këtë tematikë, nën shtytjen e disa faktorëve, po i referohem një personaliteti si poeti Lasgush Poradeci, për të cilin janë shkruar disa kronika, ndër të cilat ndonjë do të çorodiste çdo lexues të kultivuar, të njohur, mik a familjar të tij me ‘‘sajesat’’ që, në fund të fundit, jo vetëm nuk i shkojnë për shtat, por e zbehin rëndshëm madhështinë e tij.
Këtë mendim personal detyrohem ta provoj me disa fakte, që në rrethana të tjera, për shumë arsye, nuk do t’i publikoja kurrsesi.

Reklama, shpirti i tregtisë

Para disa ditësh më ra në dorë libri voluminoz i sponsorizuar ‘‘Të vërteta e të pathëna për Lasgushin’’ me autor regjisorin veteran T. M.
I apasionuar përgjithësisht pas kronikave, aq më tepër ndaj vlerës së mirëfilltë kombëtare të Lasgush Poradecit, librin e lexova me një frymë edhe për stilin e tij mjeshtëror të këndshëm, edhe për larminë e ngjarjeve, ambienteve e personazheve, aq të mirënjohura e të dashura për mua. M’u ringjall nostalgjia e viteve të rinisë, kujtimet e pushimeve verore disavjeçare buzë liqenit të Pogradecit dhe ah, mbi të gjitha, qenësia e tim eti, 25 vjet pas ndarjes nga jeta, më 1982. Ndaj, të paktën edhe për këtë ndjesi që më dhuroi ky libër normalisht duhej t’i isha mirënjohës autorit. Edhe për lexuesin e gjerë, ky libër, për nga forma e përmbajtja që ofron autori, dora vetë, si dëshmitarit okular, duhej të ishte ‘‘perlë’’ lasgushiane.
Këtë besim na e vulos që në faqe të parë vetë botuesi - gazetar i mirënjohur si skrupuloz, tek shprehet: ‘‘‘nuk duhet lejuar në asnjë mënyrë që shkarravina të ndryshme të bëjnë njohësin apo kompetentin, apo role të tjera lidhur me figurën e Lasgushit. Në këtë kuptim, libri që po i jepet në dorë lexuesit me autor T.M. (identiteti është zëvendësuar me iniciale nga P.L. për të mos i mëshuar personit, por fenomenit) ka një vlerë dokumentare, ku saktësia dhe preçizionin i episodeve është fare e papërpunuar nga ndonjë fantazi qëllimesh të mëpastajme. Tomi thotë: kështu ka ndodhur’ Por libri i Tomit është shumë i vyer për penda të një niveli tjetër studimi dhe pasqyrimi psikoanalitik, shoqëror, politik, letrar, estetik, artistik i kambanës ‘‘Poradeci’’... sinqeriteti dhe çiltërsia e autorit, dhe për fat të mirë mungesa e një fantazie përpunuese, ose mosshfrytëzimi i saj kanë shërbyer për mirë në vërtetësinë rreth figurës së Lasgushit".
E të tjera e të tjera vlerësime që do t’i shkonin shtatit të çdo gjeniu të letrave botërore.
Vetë autori, me modesti, na thotë: ‘‘E pranoj se nuk kam qenë ndonjë mik shumë i afërt, siç i mbante Ai disa në xhepin e brendshëm të anës së majtë, po unë isha i kënaqur që më mbante në një qoshe të xhepit të vogël të pantallonave të anës së djathtë’’ dhe vijon duke na e thënë shqip e shqeto: ‘‘Po mundohem që kujtimet e mia t’i rrëfej pa gënjeshtra. Ato i kam incizuar në memorje në shkallën më të lartë të vëmendjes, dhe tani erdhi momenti të lëshoj shiritin për t’i dëgjuar bashkëqytetarët e mi shqiptarë’ Në rrëfenjat e mia do të përpiqem të zbuloj disa kënde të errëta të panjohura të karakterit, krenarisë, të vuajtjeve të tij. Do të përpiqem që nëpërmjet fjalës, dialogut, të krijoj atmosferën e vendit, kohës, dhe romantikën e ambientit’’.

Qorrollepsja e xhepit
Por ky regjisor i moshuar pogradecar (tani së fundmi iu përkujtua 80-vjetori i lindjes) që pretendon se ka qenë në një nga ‘‘xhepat e pantallonave ‘‘ të Lasgushit, na del dhe njohës i sekreteve të zemrës së poetit, na merr përsipër të na përshkruajë ‘‘natyrshëm’’ e hollësisht edhe rrethin shoqëror lasgushian, ku ndër më të afërtit përmend Eqerem Çabejin, Mitrush Kutelin dhe tim atë, Skënder Luarasin. Duke përmendur këtë të fundit me emër e mbiemër, T.M. me një stil të rafinuar, shtjellon plot dublicitete e kontradiksione logjike ku ‘‘me çiltërsi’’ njëherazi edhe e lavdëron, edhe i ngjit ca mballoma lasgushiane, pa harruar të citojë fije për pe me një memorie brilante edhe ca thashetheme nga goja ‘‘e vetë’’ S.Luarasit për disa kolegë të nderuar (A ia vlen të themi për hesap të T.M. sajesat që i paskish "treguar" atij Lasgushi, ku përmendet S.Luarasi si kinse përgojues i A.Budës, I.Kadaresë e D.Agollit(‘!), me të cilët Luarasi dihet mirëfilli se kishte marrëdhënie respekti reciprok. Hajde e dëgjoji këto dëngla të dala pa doganë nga "xhepi i djathtë i pantallonave lasgushiane!")
Broçkullat e T.M. më lanë aq pa mend sa të pyes veten me dyshim: a po i referohet ky kronikan të mirënjohurit prof.Skënder Petro Luarasit apo ndonjë fantazme shekspiriane’ Vërtet të paskisha qenë unë Petro, i biri i vetëm i Skënderit, personazh i Lasgush Poradecit sipas historiçkës ‘‘Hikni se na vranë’’ që i paskish treguar ai T.M.-së’ Kur paskam qenë vallë "së bashku me motrat", në Pogradec atëherë kur ‘‘lejoheshin kishat’’ (d.m.th. deri më 1967) ‘‘kur na është turrur për vdekje familjarisht qeni Murro’’, dhe mbi të gjitha, cili mund të ketë qenë ky qen e bir qeni Murro-trimoshi që e paskish bërë ateistin "e mallkuar" Skënder Luarasi të shkonte të ndizte qiri në kishën e Katjelit’!
Por trutë e kokës më dhanë shenja të pakundërshtueshme se kjo histori ‘‘e treguar nga Lasgushi për T.M" është sajesë fund e krye: sepse para vitit 1967 unë mezi çapitesha rreth djepit e jo më të degdisesha deri tek Burimi i Gështenjave në Pogradec, ku të merrja leqet para Murros. Pogradecin e kam parë me sy vetëm pas vitit 1970 dhe asnjëherë nuk kam qenë atje me ndonjë nga motrat (me nënë tjetër). Gjithashtu, logjika më tha se sado i pamundur nga mendja të ketë qenë poeti Lasgush Poradeci, nuk mund të shprehte këto "zbukurime" pasaktësi apo hamendje të fandaksuri, për mikun e tij Skënder Luarasi e për më tepër t’ia tregonte për qyfyre "xhepit" T.M.( ‘!), sepse mesa e kam njohur unë e të tjerë Lasgush Poradecin, mbi të gjitha ai ishte NJERI, intelektual e mirënjohës ndaj mikut të vjetër Skënder Luarasi ndaj nuk mund të sajonte e shiste ‘‘qyfyre’’ për të, se në fund të fundit, kush vlen më tepër ‘‘një gjallesë rastësore në xhepin e vogël të pantallonave të anës së djathtë’’ apo miku i besës në thellësinë e zemrës’!

Zbukuroj dhe gënjej
Për të kuptuar se qysh e tek është gatuar kjo përrallë nga e kaluara me asortimentet përkatëse të garniturës së kuzhinierit, kinse disident, më ndihmoi sentenca e tim eti "Haj vetëm gjellën e gatuar nga duar të pastra" dhe një zbulimi im rastësor, të cilin kuzhinieri T.M. e ka sajdisur e servirur me mjeshtëri në pjesën ‘‘Lasgushi, E. Çabej, S. Luarasi dhe Mitrushit".
Në këtë pjesë ai përshkruan një tjetër gaztore se "ç’i ka thënë Lasgushi" në prezencë të kushëririt të tij Todi M. për ‘‘studentin e Universitetit të Gracit Skënder Luarasi’’ (i cili dihet se ka qenë student vetëm në Universitetin e Vjenës’!) dhe se si Lasgushi përpiqej e botoi librat ‘‘Vallja e Yjeve’’ e ‘‘Ylli i zemrës’’ me ndihmën e Çabejit e Kutelit ( kjo çështje do sqarohet më tej).
Por një paragraf sensacional është diskutimi katërsh: Poradeci, Çabej, Kuteli, Luarasi mbi vlerat e veprës lasgushiane, dhe pse nuk botohet ajo sipas asaj që i paskish thënë Lasgushi ‘‘fjalë për fjalë’’ dhe T.M e shkruan më 16 prill 2005!
Këtu, shpikësi i sensacioneve T.M. zbulon veten haptazi kur përmend ‘‘mrekullinë’’ se si im atë i paska treguar Lasgushit mbi censurimin e një dedikimi të Viktor Eftimiut, drejtuar Fishtës në librin ‘‘Vallja e yjeve’’. Në të vërtetë, ky është një zbulim i rastësishëm i imi në fondin e Bibliotekës Kombëtare në vitin 1997 (15 vjet pas vdekjes së tim eti) për të cilin kam shkruar në Gazetën "Republika" më 14.11.1997
E ç’të përmend sajesat e tjera ‘‘me gojën e Lasgush Poradecit, Skënder Luarasit’’ e miqve të tyre të nderuar, të cilat më hidhëruan për papërgjegjshmërinë e kronikanit, i cili së paku ndaj meje ka kryer një akt të dënueshëm ligjor e moral: ka përdorur shkrimin tim dhe e ka shtrembëruar me qëllim poshtërimi. Falur qoftë!
Kur lexova librin ‘‘Të vërteta e të pathëna për Lasgushin’’ m’u kujtua filmi ‘‘Zbukuroj, por nuk gënjej’’ personazhi kryesor i të cilit na shfaqej realisht si gënjeshtar, teksa titulli rrekej të bindte publikun se ai vetëm zbukuronte.
Dikujt që do të pyesë nëse ia vlen lodhja për të mbyllur gojët e botës në tregun e sensacioneve që shiten e blihen me leverdi, do t’i përgjigjesha: ‘‘Për hir të së vërtetës dhe nderit, që ua kemi borxh personaliteteve kombëtare, po! Por jo me llafe, me fakte!’’



Petro Luarasi

"10 vjetori i përjetësimit të Lasgush Poradecit"



Llazar Gusho, poeti me pseudonim Lasgush Poradeci (1899-1987) u nda nga jeta më 12. nëntor 1987.
Në përkujtim të tij shkrova artikullin ‘‘10 vjetori i përjetësimit të Lasgush Poradecit’’ (Gazeta ‘‘Republika’’, 14.11.1997) nga po shkëpus dy fragmente:

Zbulim interesant
Në Bibliotekën Kombëtare, duke kërkuar disa botime të hershme të poetit të mirënjohur Lasgush Poradeci, rastësisht më ra në dorë libri i tij poetik ‘‘Vallja e Yjeve’’ (skeda S51 A60) shtypur në Tipografinë Albania-Kostancë në muajin Vjeshtë e Dytë (Tetor) 1933 me përkrahjen lëndore të Shoqërisë së Studentëve Shqiptarë dhe të miqve të Bukureshtit’’ dhe ‘‘edituar nën kujdesin e M. Kutelit’’.
Në pjesën e brendshme të kapakut të librit më tërhoqi vëmendjen një shkrim me bojë jeshile që ishte shkarravitur me një laps blu dhe për më tepër i ishte ‘‘vënë kryqi’’. Kureshtja më shtyu të përpiqem të lexoj përmbajtjen e shkrimit ‘‘heretik’’, i cili bëhej akoma më i vështirë për t’u lexuar nga njollat letër-zamk-gjurma të mballosjes së censurës së dikurshme.
Që në rreshtin e parë shtanga’lexuesi le të gjykojë’

I nderuari At Gjergj Fishta!

Po ju dërgojmë këtë libërth të ligjëronjësit L.Poradeci, tipografuar ndë shokërinë tonë

Mbesoj se do të mbeteni i ngazëlluar

Mot e jetë i juaji

Viktor Eftimiu

Fillim i vjeshtës III

Bucurest 1933’.

Dikur’
Në kujtesë më kanë mbetur të pashlyera ato diskutime të zjarrta që bënin Lasgushi dhe im atë për ngjarje e tema nga më të ndryshmet, në rreth miqsh apo familjarisht për diskriminimin që u bëhej intelektualëve nga burokracia. Shpesh bënim shëtitje Lasgushi, Skënderi me bashkëshorten Maja dhe unë. Një ditë Lasgushi na propozoi që të bënim një ekskursion deri tek burimi në pyllin e gështenjave disa kilometra larg qytetit të Pogradecit. Kur u afruam pranë gardhit rrethues të burimit, që ruhej nga roja, Lasgushi vajti vetëm dhe se ç’bisedoi me rojen. Erdhi përsëri dhe tha se ishte e ndaluar hyrja, por’duhej të flisnim ndonjë gjuhë të huaj (anglisht, gjermanisht etj). Unë, 13-vjeçari nuk kuptova se përse duhej vepruar kështu, por heshta. Rojtari, kur dëgjoi të flitej jo shqip, pas një shpjegimi mënjanë të Lasgushit, na futi brenda, na dha dhallë, na tregoi bukuritë përreth (Lasgushi përkthente me seriozitet) dhe shkuam të përcjellë me nderime.

Kur u larguam Lasgushi tha me pikëllim: "Ç ‘thua Skënder’"
‘‘Kur kam qenë student në Amerikë, në disa ambiente raciste shpallej se ndalohej hyrja për qentë dhe zezakët’’..

Lasgushi është bërë i përjetshëm...

"Miqësia e tyre edhe pas çlirimit të vendit nga fashizmi, nuk u dobësua, por u forcua më tepër. Përballë dallkaukëve dhe shpifësve që kërkonin t’u bënin varrin intelektualëve të vërtetë, ata ruajtën miqësinë dhe dinjitetin, mjafton të kujtohet qëndrimi i përbashkët demaskues ndaj puthadorëve e lakenjve të diktaturës (disa prej të cilëve sot kanë paturpësinë të qëndrojnë në podiume e t’i thurin himne miqësisë me Lasgushin e ish-viktimat e tyre).
Vërtet Skënder Luarasi e Lasgush Poradeci takoheshin rrallë e kurdoherë të survejuar nga spiunët, por bisedat e veprimet e tyre ishin një sfidë e hapur ndaj diktaturës.
Kur një herë Petraq Kolevica, miku dhe studiuesi i Lasgush Poradecit, e pyeti Skënder Luarasin se ç’mendonte për këtë poet, ai iu përgjigj:
‘‘Kur isha i ri, bota thoshin: ‘‘Po vdes, po vdes Lasgushi. Tani që është plak thonë: ‘‘More, po rron, po rron Lasgushi! Ndërsa mua më duket se Lasgushi është bërë i përjetshëm...’’

Petro S.Luarasi
Gazeta ‘‘Republika’’, 14.11.1997

Shënim:
Ndërsa Maria, e bija e Lasgushit më ka thënë se kur e pyesnin të atin se ç’mendonte për S. Luarasin ai shprehej::

"Skënder Luarasi është shumë patriot, shumë demokrat, shumë liridashës, shumë i sinqertë, shumë guximtar, dhe (si pasojë) shumë sherrxhi. Por disa citues ‘‘intelektualë’’ nuk dihet përse fjalën në kllapa ‘‘si pasojë’’ e kanë hequr nga ky përcaktim(‘!)



Nga libri i T.M.’’Të vërteta e të pathëna për Lasgushin’’

‘‘Lasgushi, E. Çabej, S. Luarasi dhe Mitrushi.

("Flet Lasgushi"): - Në këto rrethana e ndjej veten të aftë t’i përkthej vetë poezitë e mija në gjermanisht.
Kërceu me sy të zgurdulluara Paskua dhe fishkëlleu:
- I ke mëntë. Shejtani fle, ti kërkon ta zgjosh. E ke të kjartë se ti kanë hedhur në rezervë, mor t’i kanë hequr nga qarkullimi, ti kërkon të përkthesh ‘‘Vallen e Yjeve’’ dhe ‘‘Yllin e zemrës’’’
Ndërhyri furishëm Skënder Luarasi:
- Paskua e ka mirë fjalën. Haje atë kafshore buke e tulitu pranë zjarrit me Kafkën se krevati që la ky pogradecari është i lirë. Lasgush. Unë e kuptoj ty të vjen inat që Isuf Vrioni përktheu në Francë Ismail Kadarenë e Dritëro Agollin. Po të dy janë komunistë, të besuarit e partisë. Janë të imunizuar nga çdo re keqe ty të zë plumbi gropave’
Ndërhyri përsëri: Do t’ju rrëfej edhe një çudi tjetër që me siguri do çuditi, o miqtë e mi. Në bibliotekën kombëtare, duke gërmuar për të gjetur disa botime të hershme, e di çfarë gjeta’ S’e di ti, s’e dinë miqtë e mi, dëgjoni. U ngjetha. Librin tënd, ‘‘Vallja e Yjeve’’, shtypur në tipografinë shqiptare Kostancë në vjeshtën e dytë të 1933, nën kujdesin e bashkëqytetarit tënd dhe mikut tonë të madh, Mitrush Kutelit. Mbajta frymën , s’po kuptoja gjë e klitha:

- Çfarë, do të thuash me këtë, që vepra ime është futur në rezervë’’

- Prit. Dëgjo. Në kapakun prapa të librit, mbi një shkrim me bojë jeshil, ishte shkarravitur mbi një dedikim një laps blu, ishte bërë një kryq përsipër. Poshtërsia më e madhe ishte se mbi të ishte ngjitur me zamkë një letër e hollë. (Shenjë e vërtetë censure mbi librin). Si pa rreth e rrotull Luarasi vazhdoi: ‘‘E tmerrshme, e llahtarshme ishte kur lexova me monokël fjalë për fjalë këto fjalë: ‘‘I NDERUARI AT GJERGJ FISHTA! PO JU DËRGOJ KETE LIBERTH TE LIGJERONJESIT L.Poradeci. mot e jete, i juaji’’.

Viktor Eftimiu’’.


Petro Luarasi
Skënder Luarasi dhe Lasgush Poradeci

Përkundër tymnajës që pompon autori i librit ‘‘Të vërteta e të pathëna për Lasgushin’’, të cilit fatkeqësisht i ka rrëshqitur pena e mendja në hone të thepisur, i shtyrë nga rrethanat, detyrohem të publikoj disa fakte mbi marrëdhëniet tepër konfidenciale të Skënder Luarasit me Lasgush Poradecin.
Njohja e tyre ndodhi rastësisht kur Llazar Gusho (Lasgush Poradeci) erdhi në Vjenë, në selinë e Shoqërisë së studentëve shqiptarë ‘‘Albania’’ ku Skënder Luarasi qe kryetar dhe editor i organit të saj ‘‘Djalëria’’.
Që në takimin e parë mes tyre u mbrujt një respekt reciprok që, natyrshëm, nga geni i tyre kolonjar apo nga miqësia e hershme e baballarëve të tyre patriotë - mësues flamurtarë të gjuhës shqipe; nga ideali atdhetar e personaliteti i tyre intelektual apo thjesht nga sojllëku dhe shpirti i tyre human, lidhja u shndërrua në një unitet e dashuri vëllazërore të përjetshme.
Ishte dhjetor 1928 kur Lasgush Poradeci, i cili studionte në Universitetin e Gracit, në gjendje të mjeruar ekonomike dhe i sëmurë rëndë, me një letër i lutet ‘‘mikut të shtrenjtë’’, Skënder Luarasit, i cili studionte në Universitetin e Vjenës, ‘‘të vinte nga Vjena në Grac për ta ndihmuar’’.
Dhe Skënder Luarasi, ndonëse cilësohej kundërshtar i regjimit monarkist, shkoi në Grac dhe së bashku me Lasgushin u nisën për në Shqipëri. Rrugës, gjendja e Lasgushit u përkeqësua ndaj u kthyen prapë në Grac. Në këto kushte, Skënder Luarasi u nis i vetëm për në Shqipëri që t’u bënte thirrje intelektualëve shqiptarë të mblidhnin ndihma për të ndihmuar Lasgush Poradecin. Por, sa mbërriti në Shqipëri, rregjimi e futi në burg. Shtypi përparimtar shkruante për ngjarjen:

Përcjellja e Lasgush Poradecit

Poeti Lasgush Poradeci u nis për në Shqipëri. Gjëndja e tij shëndetësore vazhdon të jetë e keqe.
Graz. 1 janar: Poeti Lasgush Poradeci, pas dy vjet vojtjeje, tue qenë se s’mundi të shohë as një përmirësim në shëndetin e tij, u nis dje për në atdhe, pas rekomandimeve të mjekësit universitar Profesor Heinrich di Gaspero. Lasgushi do vejë në shtëpinë e tij prindërore në Poradec, për t’i rënë pas shëndetit të tronditur. Shpresohet se ndryshimi i klimës, dieta dhe shërbimi që do të gjejë poeti pranë familjes së vet do t’ia ristabilizojnë krejt shëndetin. Gjithë studentët shqiptarë në Grac u mblodhën ta përcjellin Lasgushin. Poeti shoqërohet në këtë udhëtim prej kolegut të tij të Vjenës Skënder Luarasi, i cili mori leje nga inspektoria e studentëve ta përcjellë Lasgushin gjer në Poradec. Skënder Luarasi një nga më eminentët studentë shqiptarë, është i biri i Petro Nini Luarasit, i ati ylli të ndritur q’u doq me aq zjarr në qjellin e veteranërisë shqiptare: gjesti fisnik i studentit Skënder Luarasi na mbush me mallëngjim.

(Përcjellja e Poradecit, "Shqipëria e Re", 6 janar 1929)



Gazeta ‘‘Zëri i Korçës’’, 15.1.1929.

Dje në mëngjes, u dërgua nën vërejtje me aeroplan në Tiranë, Skënder Luarasi, student në universitetin e Vjenës.

‘‘Shqipëria e Re’’, 3 shkurt 1929
Skënder P.Luarasi, studenti entuziast i Vjenës, q’ish nisur për të shoqëruar Lasgushin në Poradec, masi poeti u kthye prapë në Grac, vazhdoi vetë udhëtimin dhe arriti në Korçë. Atje autoritetet e zunë dhe e dërguan nën vërejtje, me aeroplan në Tiranë.
Si shpjegohet kjo sjellje e autoriteteve të Korçës’
Gazeta "Shqipëria e Re’’, 14 prill 1929
Në Shqipëri simpathia e përgjithshme për vjershëtorin Lasgush Poradeci sa vjen po shtohet. Nga të gjitha anët ndihmat rrjedhin pa kursim. Shenja të mira se zumë të çmojmë artin
Kujdesi i Skënder Luarasit, por edhe i miqve të tjerë të Lasgushit, ishte i vazhdueshëm siç tregohet në letrën e mëposhtme që Lasgush Poradeci i dërgon Luarasit:



Lasgush Poradeci

Grac, 29.1.1930

I dashur Skënder,

K.P. (kartë postalen, shën. i P.L.) t’ënde të dashur me datë 24.1.1930 e mora. Pse bëhesh merak e më flet ashtu’

I shtrenjtë shok Skënder, të lutem të vish sa më shpejt këtu në Grac që të shkojmë në Shqipëri, se mua më s’ka kush të më bëjë shërbim, ashtu siç e kërkon sëmundja ime. Shtëpisë këtu iu mërzita dhe më s’po më durojnë dot.

Telefonomë urgjentisht!

Adresa: Lazgush, Klosterëiegs 74 parterre

Graz

Por, Skënder Luarasi e ndihmoi Lasgush Poradecin edhe financiarisht, me të holla në një nga periudhat më të vështira, kur vetë atij ia kishte prerë bursën regjimi monarkist, në vitin 1929. Me ato pak para që ia dërgonte i vëllai Dhimitri nga Amerika, ai ndau hallin me poetin në mjerim. Sakrifica e tyre ishte reciproke, meqë edhe Lasgushi, kur Skënderi qe në nevojë, për t’i kthyer borxhin, shiti një nga pronat e babait të tij.

Grac, 30/XII. 29

Skënder Luarasit, Universitat Wien, Austri

I dashur Skënder

‘Kush pyet, kush çan kokën për gjendjen t’ime shëndetësore, për gjendjen t’ime financiare’ Asnjeri, përveç meje vetë! Ah, dhe vetëm ti, i dashur shok, u mundove dhe bëre një detyrë të ëmbël kundrejt një njeriu që vuan. U mundova dhe unë të të përshëndet sot sa mund. Si do ngjajë nesër, si do ngjajë pasnesër, kjo varet prej vetëdijes s’ime, prej vetëdijes s’ate...

Një fakt të panjohur përbën nxitja, interesimi i vazhdueshëm, përkrahja dhe ndihma e drejtpërdrejtë që dha Skënder Luarasi për botimin e veprave të Lasgush Poradecit ‘‘Vallja e Yjeve’’ dhe ‘‘Ylli i zemrës’’. Rrethanat dhe përpjekjet e tij në terren, për të gjetur burime financiare, bazën materiale dhe botuesin e përshtatshëm, njohja për këtë çështje dhe kontaktet me Mitrush Kutelin në Rumani etj. na zbulohen qartazi në letrat e mëposhtme.



Tiranë, 2.XI.30

I dashur Lasgush,

Po mbushet sot java që kurse kam ardhur përmes Poradecit këtu në Tiranë. Me gjithë atë që kam dashur, si pas porosisë me telefon, të qëndroj me ty, kjo gjë qe e pamundur. Jo vetëm se koha qe e keqe fort, po shoferi kishte frikë se, duke qëndruar, mos e gjobitnin që kishte 5 njerëz në një automobil, i cili merrte ligjërisht vetëm katër.

Po t’i lemë mënjanë excusez- moi-të, se e di që nuk je as jam i këtyre. Pyetja është kur ke për të ardhur në Tiranë, për të shkuar në Austri’ Të lutem ndë qënsh akoma në Pogradec, mos harro të vish në Tiranë më parë se të nisesh për në Grac.

Puna e botimit të librës nuk duhet të mbetet zvarrë. Sille aty dhe un do të përpiqem që të botohet përpara Janarit, ndë qoftë se do ta kesh mbaruar këtë muaj kopiimin e manuskriptevet. Nga Paskoja akoma nuk kam marrë ndonjë letër ‘ po ti’ (Shënim P. L. Flitet për veprën e Lasgush Poradeci ‘‘Vallja e Yjeve’’,që u botua në vitin 1933, në Bukuresht, nën kujdesin e Dhimitër Paskos, alias Mitrush Kuteli)

Pllaka e "Këngës pleqërishte" nuk gjendej për ta dërguar, as baullën nuk ta bleva dot se s’kisha të holla.

Të lutem përgjigjmu sapo të marrësh këtë letër.

Të dërgon të fala, Skënder Luarasi

(Letrat e rralla të Lasgushit, Republika 4.4.2004, f.11)



Poradec 17 shtator 1936

Zotit Skënder Luarasi, Profesor i gjermanishtes në Liceun frëng, Korçë(‘)

I dashur Skënder

S’munda të të shkruaj më parë, nga shkaku se kam qenë (dhe jam) shumë i zënë; siç ta dhashë fjalën, po përgatit volumin me poezitë e mbaruara më 1924, të cilat (mea culpa!) s’i kam përmbledhur nga moskujdesja. Ti Skënder ma qite shpirtin këto dy vjetët e fundit që t’i mbledh, t’i mbledh’Nga ana ime të falem nderit për kujdesjen që më rrëfen si dhe për mundimet e mëdha që ke bërë duke kërkuar një editor, duke ‘‘lypur’’ të holla’Ke të drejtë . Po puna është e vështirë: poezitë duhen mbledhur nër gazeta dhe revista të ndryshme të mërgimit, ku gjinden të përhapura, pastaj duhen rishikuar, duhen ndrequr’ Ja ky është shkaku i vonesës sime. Duke u përgjigjur mi sa i the zotit Dh.P.Pasko dhe mi ç’më telefonove drejt për drejt këtu, po të pyes: gjete editor, apo shtypja do të bëhet me të holla (që ku këto të holla’) ‘‘private’’’ (Shënim P.L. Flitet për veprën e Lasgush Poradecit "Ylli i Zemrës", e botuar në vitin 1937, në Bukuresht, nën kujdesin e Mitrush Kutelit, alias Mitrush Kuteli)

‘Sa për të ardhur në Korçë, tashi s’mund; s’kam të holla. S’kam marrë bursën për dy muaj e 17 ditë. Në e marça do të vij

Të ngjatjeton me dashuri

Yti Lasgush



P. S. Për festivalin dansant që dhatë aty më parë, të dërgova me anën e Zotit Dh.P.Pasko midis të tjerave dhe poezinë ‘‘Ri me shëndet’’, siç më urdhërove në telefon. Ta dërgova të prerë nga revista ‘‘Dialëria’’ e Vjenës. Me qenë që s’kam tjetër kopje, të lutem të m’a këthesh prapë një orë e më parë’ Unë për t’iu përgjigjur kërkesës s’ate, të dërgova kopjen e vetëme që kisha, pasi ti m’i kërkoje poezitë për ‘‘nesër’’, dhe unë s’kisha kohë ta shkruaj përsëri; automobili për në Korçë s’priste. Kopjet e poezive të tjera i shkrojti zoti Dhimitër P.Pasko, unë duke mos mundur të punoj, nga shkaku i së nxehtës së madhe.

Miqësia e tyre rezistoi e u konsolidua më tej edhe në vitet e egra të diktaturës.

Letër drejtuar Skënder Luarasit, shef i degës së Anglishtes në UT.

I dashur dhe i adhuruar shok,

Mbesa ime, Roza Prifti, mori bursë për Doktoreshë, po meqë s’e ka për zemrë të bëhet mjeke, dëshëron të marrë anglishten. Për këtë punë ka ardhur me nipin tim (djalin e motrës sime) ta ndryshojë degën. Mbesoj se do ta ndihmosh jashtëzakonisht. Të shënoj vetëm kaq:

Motra ime (Zografina Gusho) më ka mbajtur në krah, kur isha foshnjë dhe më mbajti prapë kur u sëmura rëndë në Austri, për të cilën sëmundje ti, shok i dashur dhe i shtrenjtë i dhe kushtrimin botës shqiptare me anë të shtypit.
Me falenderime dhe mirënjohje që përpara,
Të fala,Yti Lasgushi
Poradec, 12 gusht 1965
Zotit Skënder Luarasi, Instituti i Shkencave, Tiranë
Pogradec, 27 Qershor 1952

I dashur Skënder, Mëso se t’u rezervua dhoma, duke filluar që prej datës 27 qershor, është me dy krevate (sepse me 1 krevat nuk ka hoteli). Për fat të keq nuk ka asnjë dhomë të lirë nga ana e liqenit, janë të gjitha të okupuara. Lirohet vetëm një dhomë nga ana e liqenit (këtë mund të ta rezervojmë) po kjo është me tre krevate (jo me dy). Po ti eja, vendosu në atë dhomën me 2 krevate dhe ne do të mundohemi, të bëjmë si të bëjmë, dhe të ta shkëmbejmë me një dhomë nga ana e liqenit (në u liroftë ndonjëra jashtëzakonisht). Të jemi të kënaqur që po na rezervonet dhe kjo me 2 krevate, sepse dhe kjo është e rezervuar për pionerët, po Kalua (djali i motrës time) më tha se ‘‘për hatrin tënd, dajo Lasgush, do t’ia rezervoj Skënderit, të cilin unë e njoh’’, dhe le të vijë njëherë të zërë dhomën në atë datë (27 qershor) pa pastaj do bëjmë si të bëjmë, dhe mund t’i shkëmbejmë një dhomë me dy krevate nga liqeni, le të vijë pa do bëjmë si do bëjmë. Prandaj, ti Skënder mos u dëshpëro dhe dërgoje zonjën se ajo do të jetë si në shtëpi të saj; Kalua më tha se nuk lejohet me fëmijë sivjet, se hoteli s’është për familje me fëmijë e me zhurmë, kështu është rregulli i hotelit. Unë i thashë: ‘‘Tashi, o nipçe, unë e hapa gojën e ta thashë, sepse, po ta dinja këtë rregullore, nuk e turpëronja veten të t’u them, dhe si ti të më lesh mua me gojë hapur (d.m.th pa përgjigje pozitive). Ay më tha pastaj: ‘‘Urdhëro, o dajo, të pijmë në kopsht një birrë’’.

Unë i thashë: ‘‘S’dua birrë, sepse kam merak për dhomën’’.

Ay më tha: ‘‘Ç’ke merak ti dajo, puna e dhomës ka mbaruar’’. Pastaj pimë nga një birrë. Kalua iku se kish punë, ardhi vëllai m’i madh (ky rri në shtëpi t’ime me familinë këtu në Pogradec). Me të vëllanë, Mitin, ndenjëm pimë raki, se ay më ftoi për raki me meze e peshk. I thashë dhe Mitit për muhabetin e dhomës që pata me Kalon. Miti më tha: ‘‘Ç’e loth gojën dy herë, dajo, dajua një herë urdhëron, dhe nipolli i thotë peqer, puna e dhomës ka mbaruar’’.

Prandaj, mos ki hiç merak Skënder, për dhomën, ajo është rezervuar për ty më 27 qershor. T’i rrëfeva këto dy muhabete që pata me të dy nipërit për dhomën, që t’i dish hollësisht dhe të mos kesh asnjë dyshim për dhomën.

I dashur Skënder, të lutem të më dërgosh me zonjën tënde një termometër dhome, të cilën e harrova në shtëpi time, ku kam lënë të më ruajë shtëpinë zotin Loni Zguri, nëpunës në Tenis-Klub (ku është tenis-klubi). Të lutem shumë lodhu dhe ecë në shtëpinë time, merre termometrin prej Lonit. Ay është në shtëpi përdita në orët pas drekës (prej orës 1,1/2 ose 3 gjer në orën 4, ose 4,1/2). Lutem që termometri të mbahet në vend të butë që të mos thyhet udhës, sepse s’gjendet termometër në asnjë vend. Të lutem, mos harro të më dërgosh termometrin. Termometrin e harrova në dhomën e fjetjes, për mi dërrasën që është në kokë të krevatit.
Me kaq të përqafoj me dashuri, Lasgushi.
P. S. Edhe Zonja, mirë se të vijë, sepse për çdo nevojë dhe lehtësirë, jemi gati si unë si nipërit e mij (6 në numër) si farefisi jonë.

Të lutem, i dashur Skënder, mos harro të më sjellësh termometrin (për të cilin kam nevojë absolute)
Nderimet e mia të çquara Zonjës dhe mirë se të na vish në qytet.
Shënim me rëndësi: Trokiti në derë Lonit me forcë dhe shumë herë, gjersa të dëgjohet nga trokitja se ay zakonisht ri shtrirë në ato orë (2-4) trokit fortë.


Zotit Skënder Luarasi, Instituti i Shkencave, Tiranë
Pogradec, 27 Qershor 1952
I dashur Skënder
Sot mora telegramin tënd të dashur. Dhoma rri e rezervuar gjer më 1 korrik, siç më telegrafove. Të lutem, me çelësin që do të të sjellë prej meje Marija Paluca (Marija Kraja) ecë përnjëherësh në minutë në shtëpi time edhe, bashkë me zotin Loni Zguri (i cili rri në shtëpi time) hapni me atë çelës derën e dhomës s’ime të punës edhe nxirni macen, e cila po ngorth brenda në atë dhomë (sepse e kemi haruar brenda). Si ta nxjerrësh macen, mbylle përsëri dhomën, merre çelësin me vete, edhe sillma çelësin bashkë me termometrin kur të vish.

Shënim: a) Mos harro të sjellësh termometrin

b) Mos harro të sjellësh çelësin
Shumë Të Fala Të Dërgon dhe Ju Pret Përdita me gëzim,
Yti Lasgushi.


I botojmë këto letra e shënime të shkurtra konfidenciale vetëm e vetëm për të shprehur mirëfilli lidhjen mes Skënder Luarasit e Lasgush Poradecit, që nuk mund ta fshehë asnjë ‘‘xhep’’ spekulanti, asnjë shtrembërim mendjengushti apo shpifje dashakeqi.

Ajo qe dhe mbetet miqësi e përjetshme e shpirtrave të tyre të amëshuar.

[petrol]

I nderuar relator,
Krahas materialeve që ju kam dërguar këto ditë, në adresën webmaster@forumishqiptar.com sapo kam dërguar edhe disa fotografi të Skënder P.Luarasit të cilat mund t’i përzgjidhni për t’i vendosur në këtë temë ose mund të hapni një temë tjetër. Do të dëshiroja që këto foto të përmblidheshin edhe në një vend për të përkujtuar 110- vjetorin e lindjes së S.Luarasit (19.1.2010)
Me përshëndetje,
Petro S. Luarasi