Ambasadori austriak: Esat Pasha tradhtar, Vidi i paaftë

[Albo]

Ambasadori austriak: Esat Pasha tradhtar, Vidi i paaftë. “Kryengritja e Haxhi Qamilit me mbështetje nga Serbia”



Haxhi Qamili mes kryengritësve

“Shqiptarët në optikën e diplomacisë austro-hungareze 1877-1918”

“Kryengritja e Haxhi Qamilit me mbështetje nga Serbia”

Verli: Qeveria serbe financonte me 10-20 mijë napolona ar Aqif Hiqmetin për krijim grupesh të armatosur.

Shqiptarët vetë nuk do ta kishin menduar kurrë se vendi i tyre i vogël do të bëhej pika e përplasjes së titanëve. Fuqitë e Mëdha do t’i skërmisnin dhëmbët njëra-tjetrës me pushtete armësh, pikërisht për të pasur nën influencën e vet territoret shqiptare që shtriheshin në buzë të Adriatikut. Se sa shumë interesa përplaseshin në këtë copë tokë, e tregojnë më së miri dokumentet e nxjerra nga arkivat vjeneze. “Shqiptarët në optikën e diplomacisë austro-hungareze 1877-1918” (botimet “Klean”) është libri më i fundit studimor i historianit Marenglen Verli, i cili merr në shqyrtim dokumente të rëndësishme austrohungareze, të cilat na zbulojnë qëndrimet dhe politikat e një superfuqie, karshi një vendi të vogël ballkanik. “Sot shumëkush është i informuar për rolin e Austro-Hungarisë, veçanërisht që nga vitet e krizës lindore në gjysmën e dytë të shek. XIX deri në vitin 1918, si dhe për angazhimin e saj vendimtar në vitet 1912-1913 në krijimin dhe njohjen ndërkombëtare të shtetit shqiptar. Por nuk janë të pakët ata, ndonjëherë edhe në radhët e studiuesve, që nga shkalla e njohjes, botëkuptimi, ndikimi i politikës etj., në kohë të ndryshme e kanë minimizuar, në mos denigruar, ose e kanë mbivlerësuar rolin e Austro-Hungarisë”, shpjegon historiani mbi arsyet e botimit e librit “Shqiptarët në optikën e diplomacisë austro-hungareze 1877-1918”. Verli është ndalur në ngjarje me rëndësi për fatet e Shqipërisë dhe shqiptarëve, që nisin që nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, deri në fund të Luftës së Parë Botërore. Që nga Kongresi i Dibrës, i Elbasanit, kryengritjet e Malësisë së Madhe, Shpallja e Pavarësisë, Konferenca e Ambasadorëve në Londër, ngritja dhe rënia e Princ Vidit etj. Vitet që merr në shqyrtim autori, janë pa dyshim ndër më kritikët për Shqipërinë, por duket se kulmi i kaosit është pikërisht viti 1914, me shpërthimin e kryengritjeve rebele në Shqipërinë e Mesme, apo siç njihet ndryshe si kryengritja e Hazhi Qamilit. Verli merr në shqyrtim këtë periudhë, duke u mbështetur dhe mbi një raport të ambasadorit austro- hungarez në Romë, Von Merey, i cili merr në analizë qëndrimin e Princ Vidit, qeverisë së Turhan Pashës, Esad Pashë Toptanit, politikat e Turqisë, Serbisë, Greqisë dhe Italisë. “Shqiptarët në optikën e diplomacisë austro-hungareze 1877-1918”, vjen në vazhdën e një liste të gjatë botimesh të historianit Marenglen Verli, si “Reforma agrare kolonizuese në Kosovë”, “Shfrytëzimi ekonomik i Kosovës në vitet ’70-‘80″, “Kosova në fokusin e historisë”, “Kosova – sfida shqiptare në historinë e një shekulli” etj. al.mi

MARENGLEN VERLI

FILLIMI I REBELIMIT NË SHQIPËRINË E MESME NË OPTIKËN E DIPLOMACISË AUSTRO-HUNGAREZE (1914)
…Të dhëna të herëpashershme japin informacion lidhur me kërkesat që paraqesin kryengritësit, për praninë gjithnjë më të madhe në Durrës, pas 19 majit (data e arrestimit të Esat Pashës), të anijeve italiane e austro-hungareze të luftës etj. Të dhëna interesante në dokumentacionin diplomatik austro-hungarez janë gjithashtu ato që, krahas qëndrimit ndaj kryengritësve të Shqipërisë së Mesme dhe Esat Pashës, pasqyrojnë qëndrimet e kancelarive të Fuqive të Mëdha dhe personaliteteve të ndryshme përfaqësues të tyre, ndaj Princ Vidit dhe dy qeverive të tij (pas kthimit nga Evropa më 25 maj 1914, Turhan Pasha u caktua të rikrijojë kabinetin, i cili vijoi nga 28 maj deri më 3 shtator. Diplomatët italianë (deri në nivelin e San Xhulianos) dhe rumunë duket se e mbrojnë Esat Toptanin, por ndërsa italianët e denigrojnë Vidin, rumunët nuk e bëjnë këtë. (Vidi ishte nipi i Mbretëreshës Elisabeta të Rumanisë). Esati duket se ka mbështetje edhe në Beograd, Cetinë dhe Athinë. Sipas ambasadorit Merei (Romë), po të realizohej nga Esati një grusht shteti, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia, kundrejt ndihmës për të, do të kishin koncesione territoriale. Dokumentacioni të lë të kuptosh se edhe Vjena gradualisht po akumulonte pakënaqësi ndaj Vidit. Së fundi edhe midis figurave të shquara të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare vihet re e njëjta gjë. Midis të pakënaqurve figuron edhe Ismail Qemali. Në gjithë këto qëndrime nuk ka asgjë paradoksale, por pasqyrim të pastër interesash. Nëse për qëndrimin e lexueshëm lehtësisht kundër Vidit në Stamboll, Beograd, Cetinë dhe Athinë, apo për qëndrime më të mbuluara të Londrës dhe Romës, argument është mospërputhja e interesave të tyre politike me konsolidimin dhe forcimin e shtetit shqiptar (Turqia, Serbia, Greqia, Mali i Zi), ose me konsolidimin e pushtetit të gjermanit Vid në krye të këtij shteti (Britania e Madhe, Italia), për Austro-Hungarinë arsyeja është tjetër. Përpjekja e Vidit për të respektuar vendimet e Konferencës së Londrës (vendimet e 29 korrikut 1913) dhe Statutin Organik të Shqipërisë (të 10 prillit 1914), si edhe për të ekuilibruar interesat e Vjenës me ato të Romës në Shqipëri sfidonte pretendimet e Vjenës për supremaci të padiskutueshme. Kurse në vlerësimin jopozitiv të I.Qemalit për Vidin ndikonin motive personale dhe të përzgjedhjes rishtaz të aleatit të madh midis faktorit ndërkombëtar. Duke materializuar politikën dhe synimet e tyre në Shqipëri, shtetet e sipërpërmendura ndërmorën hapa konkretë. Sipas dokumentacionit austro-hungarez, qeveria serbe kish futur në veprim agjenturën e saj në radhët e parisë në Kosovë, financonte me 10.000-20.000 napolona ari Aqif Hiqmetin e dërguar nga xhonturqit në Dibër për propagandë dhe për krijim grupesh të armatosura. Gjithashtu, autoritetet serbe nxisnin midis myslimanëve shqiptarë kundërshtimin e Vidit dhe, madje, në viset e Remjes, Ohrit dhe Prespës, i rekrutonin si xhandarë dhe që nga Dibra i kalonin në Shqipëri. Atasheu ushtarak i Austro-Hungarisë në Beograd, majori Galinek, njoftonte shefin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë në Vjenë (Conrad) më 29.V.1914, se qëndrimi i Serbisë qysh kur u krijua Shqipëria konsistonte në shtimin e vështirësive për konsolidimin e saj, në dërgimin e armëve dhe municioneve në Shqipëri dhe në veprime që synonin shkatërrimin e shtetit shqiptar. Në të njëjtën kohë me veprimet e serbëve, xhonturqit organizonin në Stamboll e Selanik oficerë me origjinë shqiptare (janë identifikuar disa me origjinë nga trevat shqiptare nën sundimin serb, si Mehmet Arifi nga Tetova, Sait Rifati nga Struga etj.) dhe i dërgonin në Shqipëri. Prania e agjitatorëve të tyre në zonën e kryengritjes konfirmohet edhe nga përfaqësuesi i Austro-Hungarisë në KNK (Kral), i cili i kish konstatuar ata gjatë takimit që përfaqësuesit e KNK kishin pasur më 27 maj me kryengritësit. Më të pakta ishin informacionet për veprimtarinë e Greqisë, preokupim kryesor i së cilës mbetej zotërimi i situatës dhe qëndrimi antividist në Shqipërinë e Jugut. Pasi u sigurua nënshkrimi i Protokollit të Korfuzit përmbajtja e të cilit është e njohur, Athina ruhej për të mos u kompromentuar në treva të tjera shqiptare. Gjithsesi, ngjarjet në Shqipërinë e Mesme për situatën e rëndë në Durrës, sikurse raportonte konsulli i Austro-Hungarisë në Korfuz “u pritën këtu me një gëzim djallëzor”. Veprimet e italianëve janë më të njohurat. Fakte të shumta jepen në dokumentacionin austriak për qëndrimin e diplomatëve dhe ushtarakëve italianë në përkrahjen të Esat Pashës, në komunikim të vazhdueshëm me rebelët, në nxitjen e fshehtë të myslimanëve kundër të tjerëve, meqenëse katolikët konsideroheshin përkrahës të A-H etj. Në linjën e politikës italiane duket se është pozicionuar për momentin edhe I.Qemali, për të cilin Syrja Vlora i telegrafon nga Roma konsullit të përgjithshëm austro- hungarez në MPJ në Vjenë, duke e njoftuar për disa intervista të tij dhe duke rekomanduar që t’i krijohen vështirësi sepse “ai është në opozitë me qeverinë e Shqipërisë”. Dokumentacioni austro-hungarez jep informacion edhe për programin e rebelëve, të shpallur më 3 qershor 1914 në Shijak, në një lloj kongresi, apo mbledhje të përgjithshme. Kjo mbledhje, që zgjodhi kryetar të Qendrës së Përgjithshme të rebelimit esatistin Mustafa Ndroqi, nënkryetar majorin Xhenabi Adili, myftiun e Tiranës Musa Qazimin, Arif Hikmetin dhe Haxhi Adilin dhe komandant të ushtrisë Qamil Haxhi Fezën, të gjithë të konfirmuar si proturq e proesatistë, në programin e miratuar kërkoi: përmbysjen e Princ Vidit dhe qeverisë së tij, bashkimin e Shqipërisë me Perandorinë Osmane, vendosjen e një princi turk në Shqipëri, përdorimin e flamurit osman në vend të atij shqiptar, përdorimin e gjuhës turke etj. Në këtë mënyrë Vjena tani kishte të pasqyruara kërkesat e kryengritësve, të unifikuara, të cilat deri atëherë i ishin relatuar të pjesshme dhe të ndryshme nga deklarues të ndryshëm. Raporti i 4 qershorit 1914, që ambasadori austro-hungarez në Romë, Merey, i dërgonte qendrës, ishte një analizë e plotë e situatës në Shqipëri të krijuar nga rebelimi në Shqipërinë e Mesme, por edhe qëndrimit që diplomacia e Vjenës po adaptonte ndaj Vidit dhe regjimit të tij. Merey, me anën e këtij raporti, i bënte të ditur Bertholdit se nuk kishte dyshim se për origjinën e rebelimit, në prapaskenë në radhë të parë qëndronin “intrigat turke”. Sipas tij, ky qëndrim lidhej jo me ndonjë dëshirë për ta rifituar Shqipërinë, por me synimin që, përmes një regjimi mysliman në Shqipëri, të kërcënohej Greqia, me të cilën kishte kontradikta për çështjen e ishujve të Egjeut. Për sa i përket Serbisë, analizonte Merei, ajo synonte krijimin e një situate katastrofike në Shqipëri, për të ndërmarrë ndonjë aksion në një kohë të afërt. Më tej ai vërente se rebelimi mund të posedonte edhe një karakter autonom dhe të paraqitej si një manifestim tradicional i anarkisë, protestës kundër taksave, kundër shërbimit ushtarak, për mbrojtjen e islamizmit nga kultura europiane etj. Si faktor që nxiti shpërthimin e kryengritjes, Merey përmend edhe pavendosmërinë e Vidit për të vepruar në disa momente decizive. Sipas ambasadorit, qëndrimi i tij ndaj Esatit dhe rebelëve, “ndoshta e groposi krejt pozitën e tij në Shqipëri dhe në botën e jashtme”… …Për të kapërcyer krizën në Shqipëri diplomati me përvojë rekomandonte një ndërhyrje kolektive, përkatësisht miratimin nga të gjithë Fuqitë e Mëdha të një pranie të plotë të forcave ushtarake ndërkombëtare në Durrës, si edhe zgjerimin e kompetencave të KNK. Shpërthimi i një anarkie të plotë në Shqipëri nuk mund të përballohet vetëm nga Princi dhe qeveria e tij nënvizonte ai, sepse u mungojnë mjetet për të zotëruar me forcë situatën. Mbetet pra të shpresohet te “operativiteti i prestigjit europian” për një ndërhyrje kolektive jo në stil të gjerë. Sidoqoftë “e ardhmja e Shqipërisë…, mua më duket shumë e errët” përfundonte me nota pesimiste Merey analizën e tij, duke shtuar se ngjarjet e ndodhura së fundi në Shqipëri kanë hedhur mjaft hije në relacionet e Vjenës me Romën. Opinionet e ambasadorit Merey pasqyrojnë një vijë të qëndrimeve të Vjenës për çështjen shqiptare, për situatën rajonale, për Vidin dhe faktorin shqiptar etj., të cilët nuk e kishin nën kontroll sikurse pretendonin. Gjithsesi, dokumentacioni austro-hungarez i kohës hedh dritë mbi situatën e vështirë që kalonte Shqipëria në hapat e parë të jetës si shtet i pavarur. Gjashtë muajt e qeverisjes së Vidit mbetet të trajtohen me shumë kujdes dhe protagonistët të marrin vlerësimin realist të merituar.

Ambasadori austriak: Esat Pasha tradhtar, Vidi i paaftë

“Myfit Libohova i kompromentuar, Kryeministri Turhan Pasha një figurë komike me mosdijen e tij absolute”



MBERRITJA NE DURRES E PRINC VIDIT, I PRITUR NGA ESAT PASHE TOPTANI

Raporti i ambasadorit të Austro-Hungarisë në Romë, Von Merey-t, dërguar më 4 qershor 1914 ministrit të Punëve të Jashtme, kontit Berchtold në Vjenë, lidhur me situatën në Shqipëri, shkaqet dhe nxitësit e rebelimeve në Shqipërinë e Jugut dhe Shqipërinë e Mesme, tiparet dhe veprimet e Princ Vidit dhe të qeverisë së tij, shfaqjet e rivalitetit midis Fuqive të Mëdha, interesat dhe ndërhyrjet e Perandorisë osmane dhe shteteve të Ballkanit në Shqipëri etj.

Romë, më 4 qershor 1914 Shkëlqesisë së Tij, zotit ministër të Shtëpisë Perandorake dhe Mbretërore dhe të Punëve të Jashtme, kontit Berchtold!
…Pyetja e parë e cila kërkon përgjigje është ajo që ka të bëjë me origjinën e lëvizjeve aktuale në Shqipëri. Në bazë të të gjitha informatave ekzistuese, besoj se nuk gabohem të supozoj se në prapaskenë, në radhë të parë, duhet të kërkohen intrigat turke. Vlerësoj se kjo nuk ka të bëjë me ndonjë dëshirë të Turqisë për të fituar sërish Shqipërinë. Një iluzion i tillë nuk besoj të ekzistojë tek ajo. Por e gjithë politika turke më duket se aktualisht ndodhet para një problemi. Ajo dominohet prej çështjes së ishujve, dhe kështu, prej kësaj, prej kontradiktave me Greqinë. Duke e parë në këtë prizëm, Shqipëria fiton një rëndësi për Turqinë dhe ka probabilitet që t’i duket e dëshirueshme, edhe në qoftë se jo për ta poseduar këtë vend, të krijojë mundësinë për të fituar influencë, me anë të një regjimi mysliman atje… kështu në rast se do ta lypte nevoja, edhe prej kësaj ane, do të mund ta shqetësonte dhe ta kërcënonte Greqinë. Pas dështimit të puçit të Beqir Agajt në Vlorë, duhej parashikuar se pala turke nuk do të hiqte dorë prej aksioneve identike, eventualisht të një stili edhe më të madh. Por deri në ç’masë operohet tani prej Stambollit me agjitatorët dhe oficerët e saj në Shqipëri, ose lejohet të veprohet për princin Burhanedin ose, më në fund, bashkëveprohet me agjentë serbë dhe madje me tradhtarë shqiptarë të tipit të Esad Pashajt, këto gjëra mund të konstatohen me siguri vetëm e vetëm në vend. Në kryengritjen e tanishme në një lidhje ndofta të jashtme me këto manovra të turqve merr pjesë me siguri edhe Serbia, por në esencë duke ndjekur qëllime të tjera, domethënë atë të krijimit të kushteve katastrofike në Shqipëri. Përforcimet e trupave serbe në kufirin shqiptar, të konstatuara me çudi në këto kohët e fundit nga ne dhe Italia, e paraqesin të afërt fillimin e ndonjë aksioni… Se deri në ç’pikë ka gisht edhe Greqia në këtë lojë, unë nuk e kam të qartë, sado që pretendohet shumë në këtë drejtim. Duke përjashtuar këto ndikime të jashtme, ka probabilitet që lëvizja të posedojë një karakter autonom dhe të paraqitet si një nga manifestimet tradicionale të kushteve anarkike të atjeshme, si një protestë kundër taksave, shërbimit ushtarak dhe “dhuratave” identike të kulturës europiane, të cilat janë të urryera në mënyre të posaçme prej shqiptarëve. Çfarë roli kanë luajtur faktorët e ndryshëm zyrtarë shqiptarë dhe të huaj në përgatitjen dhe shpërthimin e kryengritjes? Sipas përshtypjes që kam krijuar unë dhe kjo për mua nuk erdhi e papritur, Princi (Vilhelm Vid) këtu, për ta thënë sa më butë, nuk u tregua në lartësinë e situatës. Që ai nuk i zbuloi më parë dallaveret që kishin depërtuar deri në rrethin e tij më të afërt, që ai e la Esat Pashën të vepronte lirisht deri në çastin e fundit, që nuk e kuptoi komplicitetin e italianëve, por madje i ka preferuar ata në të gjitha punët, që ai nuk copëtoi qysh më parë nyjen gordiane dhe nuk tentoi, me anën e ndonjë veprimi energjik dhe të guximshëm, t’i afrohej më pranë popullit të tij, dhe në këtë mënyrë të siguronte një përkrahje të konsiderueshme në vend, të gjitha këto janë gabime të hidhura. Gjithsesi, ato mund t’i kishte bërë edhe një burrë më i mençur dhe më energjik se ai. Por, pasi atij, më në fund, i ra perdja nga sytë dhe filloi të lëvizë, duke marrë masa gjysmake, të cilat pjesërisht i prapësoi vetë më vonë, (si rasti kur Esat Pashën e internoi por nuk çeli gjyqin kundër tij dhe lejoi që t’i iknin nga dora provat e tradhtisë së tij), duke mos treguar guxim dhe duke u arratisur për disa orë madje mbi një luftanije, duke disponuar ardhjen e malësorëve katolikë (për mbrojtjen e Durrësit) dhe pastaj duke urdhëruar që ata të largoheshin dhe më vonë, duke kërkuar që të vinin përsëri, duke lejuar të bëhej kundër kryengritësve një sulm i dobët, i pamjaftueshëm dhe që dështoi; të gjitha këto të cilat si seri fatkeqësish mund edhe të vazhdoheshin më tej, ishin gabime të rënda. Ato e kanë dëmtuar rëndë, madje ndoshta e kanë varrosur fare pozitën e tij në Shqipëri, dhe gjithashtu dhe në botën e jashtme. Qeveria shqiptare, që për veprimtarinë e saj të derisotshme është ndjerë përgjithësisht aq pak, e ka përjashtuar në realitet veten vullnetarisht deri tani nga zgjidhja e krizës. Punët e saj të vetme duket se kanë qenë dorëheqjet, rishpërndarja e portofolave dhe rimarrja e funksioneve. Myfit Beu (Libohova) na del mjaft i kompromentuar, Preng Bib Doda figuron gjithnjë si ministër vetëm në letër, më të shumtit e anëtarëve të tjerë të kabinetit janë zero dhe Kryeministri është bërë një figurë komike me mosdijen e tij absolute. Për më tepër ndërmori edhe një udhëtim krejtësisht të kotë nëpër Europë duke prezantuar si këtu si te ne, në mënyrë optimiste gjendjen në Shqipëri, Princin, Esat Pashën, etj. Së fundi, siç e dini Shkëlqesia Juaj, kjo gjë korrespondon me gjykimin tim të atëhershëm, të shfaqur për Turhan Pashën. Për pazotësinë e tij dhe për mungesën e energjisë së tij, unë kam qenë në dijeni. Esat Pasha është një kapitull më vete. Duke e quajtur Princin si një “quantite negligeable”, duke konspiruar me turqit, serbët dhe ndoshta edhe me grekët, ose me probabilitet edhe duke qenë i blerë prej tyre, duke koketuar me italianët, të cilët duan të bazohen tek ai dhe tek elementi mysliman, pashai ushqeu dhe përkrahu kryengritjen. Qëllimi i tij, sigurisht, ishte njëherë për të eliminuar Princin dhe për të sjellë në fuqi një regjim mysliman, por, ndoshta, ka shpresuar që më tej, me anë të kësaj rruge, herët ose vonë, të dalë vetë në krye të vendit. Me gjithë rënien e tij të tanishme, edhe për shkak të dobësisë së Princit, roli i tij në Shqipëri, akoma nuk ka marrë fund. Dhe tani po vij tek organet italiane. Për mua nuk ekziston asnjë dyshim se, qysh me formimin e Shqipërisë, qeveria e këtushme ndjek idenë që të mbështetet mbi elementin mysliman. Dhe kjo për arsye se numerikisht ai element përbën tre të katërtat e popullsisë së përgjithshme, përfaqëson traditën e vendit dhe, më shumë ose më pak, paraqitet më i afrueshëm ndaj Italisë antikishtare. Por, gjithashtu dhe për arsyen se, për shkak të protektoratit të kultit, katolikët shikohen si partizanët tanë dhe, duke joshur myslimanët, Italia dëshiron që të verë një kundërpeshë përkarshi përkrahësve tanë. Ka probabilitet se po këtë qëllim ndjek dhe tentativa e saj për t’u miqësuar me Esad Pashën, influencën e të cilit e çmon shumë lart…

Ambasadori Perandorak dhe Mbretëror Merey


Panorama

[Kreksi]

Në një revistë të ilustruar të vitit 1916 lexova një artikull shkruar nga një korrespondent lufte i atyre viteve, Eduard Julia për revisten "ilustration" të dhjetorit 1916.(me një foto te Esat Toptanit)

Një faqe i kushton Esat pashes dhe karakterit të tijë i cili thotë se, derisa ushtarët e tijë kalonin shkrepat e vështira të maleve shqiptare për tu perpjekur në Maqedoni më trupat aleate që duhej të vershonin drejtë Selanikut, Esat pasha kishte arritur me veturë, i veshur si europianë, sikur shkonte në gjueti, dhe shton se, ky pasha nuk merzitej fare për fatin e Shqipërisë dhe shqipëtareve.

Sipas këtij reporteri të luftËs, shqiptarët ishin gjithnjë në kërkim të një zotriut që ti sherbenin atij me flijime por i cili do ti paguante mirë. Kështu që, edhe sulltani i kishte kuptuar mirë fortë dëshirat e tyre duke u mbështjellur më një gardë besnike shqipëtare ia dilte në krye. Mirëpo tani kur sulltanin perzua nga froni dhe ku perandoria e tij iu hidh ujqëve të uritur të Europës, mbeti vetëm Shqipëria...
Serbia e shifte si të tyren me një port në deti(Durrësin). Italia e mbronte si pula zogjët me shikim si një çelës i Adriatikut, Austria donte që ta përshkoje më një hekurudh deri në Selanikë, që të mos i binte kah Serbia...
Dhe më kerkimin e saj në marrveshjen e Bukureshtit, Europa pranoi që Shqipëria të jetë Autonome. Mbetej të gjindej një mbret !
Sidoqoftë shqiptarët duhej të mësohëshin të jen sovran (vetevendosin) për ardhmërin e tyre andaj Europa u'a pruri Princin e quajtur Wiled, qe e quanin më vonë prince de Vide.
Mirëpo ky princi edhe s'ishte aqë intelegjent dhe nuk ia donte të mësoje asgjë.

Një ditë princi de Vide e pyeti një diplomat se, ç'ka është kjo Bojana që po flitet shumë në gazeta...?!
Ata i thonë se, ishtë lumi në veri të vendit, atëherë princi iu kishte thën; "...pra nesër do të shkoj andej në gjueti !"
Shqiptarët ishin mësuar të paguhëshin si roje në kohën e sulltanit dhe donin të ndiçnin të njëjtat pozita. Mirëpo princi de Vide kishte nevojë për roje, për polic që ta mbaje rendin dhe qetësin, ndërsa shqipëtarët nuk pranonin. Ata kërkonin 45 Franga në muaj dhe një bukë në ditë. Princi refuzon dhe sjelli holandez, që ti sherbenin e shqiptarët e paknaqur u revoltuan.

Mirëpo ku ishte Esat pasha në këte kohë ?

Ky pasha kishte bërë gabime shumë. Qendronte në Sorbonë duart në xhepa si "gjon turkë" i cili do të pranonte sherbimin tek sulltani.
Derisa ishte si ministër i luftës pran princë de Vidit të gjithë e kishin këshilluar princin që të respektoje Esatin por princi kishte dyshime gjithnjë në të dhe një ditë e gjuan me topa shtepin e Esatit por nuk e prekin predhat. Arrestohet nga princi Vid por ik nga burgu ku menjëhere në Tetorë 1914 i takon serbët që i mbështeste dhe kur ushtria serbe gjindej në krizen me të madhe Esat pasha iu doli në ndihmë duke i hapur hambaret për të shpëtuar ushtrinë serbe nga katastrofa qe iu kanosej sepse, austriakët e ndiqnin mbrapa, që pa ndihmën e këtij pashajt ushtria serbe kurrë nuk do të kishte mbërri gjallë në Durrës.

***
Këtu më poshtë do lexojmi se si e pershkruan portretin dhe karakterin e Esat Pashës, në një Revist tjetër françeze, "Destine hors Series", shkruar nga gjykatesi i Avni Rrustemit:

Më 13 qerrshorë 1920 Esat Pasha u vra nga te shtënat me revolver në rrugën Castiglione, nga Avni Rustemi, një djalosh shqipëtarë i panjohur.
Vrasja e kryer në pikë te ditës, në mes të Parisit, kishte kaluar gati se i pa vrejtur nga turmat e njerzve. Askush se çonte mendjen se për ç'farë arsyje kishte ndodhur kjo vrasje, mënjeherë pas luftës, ku në këtë periudh kishin rën viktim edhe personalitete te njohura në Gjermani si Kurt Eisner, Karl Liebknecht, Rosa Luxembourg etj, pra Shqipëria ishte një vend i vogël e klases së dytë, prandaj edhe rasti ishte klasuar si i tillë, i klasës së dytë.

Mirëpo ia vlen që të kthehemi mbi jetën e këtyre personazheve të kësaj drame.

Këte Esat Pashen që një vrasës e kishte vrarë në dalje te një pallasi kishte permbushur kronikat Pariziene te shekullit XX.

Esat Pasha në moshen 20 vjeçare ishte burgosur për dyshime vjedhjeje mirëpo falet dhe bëhët pashë në moshen 25 vjeçare dhe nën-prefekt e pastaj komandant në Janinë dhe me favorin e Abdyl Hamitit bëhët gjeneral dhe ndihmës i kampit. Esati ia arrin qe te kyçet në bashkimin dhe zhvillimin e e vendit, emrohet delagat në parlamentin turkë, mirëpo votuesit e tij kuptuan se Esati kishte bisedime te mira me grekët dhe mënjëherë e largojn nga aty dhe pastaj edhe nga Stamolli dhe nga aty ik në Serbi ku organizon kryengritje shqiptare më 1911 si para hyrje e luftave ballkanike.

Kështu që Esat pasha kishte hapur ciklin e tradhtive duke manevruar para rrethimit të Shkodrës që Hasan Riza e mbronte nga malazezët. Riza ndoshta do të arrinte qe ta mbronte Shkodren me ngritjen e flamorit kuq e zi duke mbledhur pas veti burrat malesorë nga veriu, po të mos ishte vrarë nga një tregtar nga Tirana me emrin Osman Bali, qe pastaj bëhet bashkëpuntor i Esatit.

Menjëherë pas vrasjes së Rizes, Esati udhëton në Mal të Zi ku e nënshkruan dorzimin e Shkodrës mbretit Nikolla.
Më se 54 revolucione gjatë regjimit turkë dhe 35 vite pas një luftës pa nderprerë e kishte përgatitur këtë pseudo pamvaresi të Shqiperisë që ishte njohur në Londer.

Pasi që kishte intrigue gjatë konferences së Londres, Esati ngritet si një rival kundër qeverisë së perkohshme të vendit të tij.

*****

Ismal Qemali, një person i ngrat, mundohet në ç'do menyrë të qetsonte Esatin dhe kundershtarët e tjerë, duke ia dhën një minisrtri, mirëpo kundershtarët moren hovin dhe qeveria e Durrësit ra nën një anarshi totale ku fuqit e mëdha vendosen qe të emroni princ Vidin(Guillome de Wied) për të udhëhequr Shqipërin të pa qeverisëshme.

Në këtë rast Esati punonte edhe si mashtrues, pra mirrej me tradhtira !
Edhese ia kishte dhuruar mbretit Vid kuroren, ku prej tij kishte marrur postin e ministrit, mbahet kundër tij duke shkatrruar vendin vetëm që ta pushtonte tronin e tij.

Me 7 Mars 1914, Vidi e emron Turkan pashen në krye të qeveris ç'ka e ngacmon Esat pashen i cili ishte ministër i luftës. Derisa grekët pushtonin Verio Epirin Esati se luan as gishtin por rrinte duke e fajsuar mbretin Vidi për këtë mos akcion. Disa revolicionarë bëhën me Vidin dhe një mëngjez e rrethojn shtepin e Esatit duke e gjuajtur me topa ku Esati mezi shpëton në pixhama dhe gjën shpëtim në Itali.

Mirëpo Italisë nuk i ngutej çështja e Esatit fare. Ata e dinin se ky pasha ishte mik edhe i grekve, i serbve dhe imalazezve po edhe i rusve, patronja e të gjithë sllavëve. Vetëm një vendë nuk kishte miqësi dhe dashuri përe Esat Pashën, ishte vendi i tij, Shqipëria !
Këtë të zgjuar e morem ne françezët, e zghodhem si zëdhënës i Shqipërisë, si një trashëgimtarë i të famshmit Skenderbeg, te këtij heroi të dikurshëm, gjithnjë në sherbim të vendit te tij dhe krishterimit.

Më 2 shtatorë 1914, princ Vidi e lën populin e tij. Mënjeherë Esati na e solli shpaten e tij si triumf e ne i dham përkrahjen. Franca filloi të bëjë marrveshje me Esatin.

******

Pas permbytjes serbe deri në detin Adriatikë kjo tregëti ishte e nevojshme.

Mirëpo s'ishte një marveshje e kotë për Esatin që ishte paguar mirë në Dinarë që duke pritur momentin e volitshëm te revalorizimit, doli fitues.
Se Esati i ndiqte kurset e këmbimit tër kohën e tij. Edhe kur i dërgonte ushtarët e tij si ndihmës gjatë luftës, nuk i qonte falas.
Bajroni shkruan në një leter dërguar së ëmes së tij se, gjatë qëndrimit të tij në Janinë tek Ali Pasha, Bajronin e percjellte një shqipëtarë i cili i thoshte poetit: unë dua që të jem i dashtun nga ju, jo përshkakun se paguhëm !
Kurse Esati ishte ndryshe, ai i mblidhte te hollat.
Esati shkon në ç'do vend ku aletet françez ishin prezent dhe një ditë mbrrin në kampin luftarakë të Selanikut në vitin 1916.

Aty komandati i lartë kur e shef këtë njeri të dyshimtë i shkon mendja njëhere t'ia ve prangat, por me në fund e pranon se kishte nevojë pere pozicionet strategjike ushtarake te austriakve qe ishin pozicionuar ne ato treva e qe Esati i njihte fortë mirë. Ai e kishte një plan se si ti largonte austriakët nga fronti. Kishte ndezur një cigare të madhe me qehlibare të verdh, kështu qe kishte fituar besimin tek komandanti Saraj. Po të ndegjonin Esatin deri në fund, françezet do e shporrnin austrikët e bullgarët përtej Vardarit me siguri, pa humbje fare. Mirëpo italia kishte ndryshuar bindjet ndaj Esatit.
nuk dëshironte qe te kthehej në Shqipëri një ngucakeq i tillë dhe duhej ta mbaje kontrollin mbi shqiperin pa nderhyrjet sllavo-greke në dalje te adriatikut.
Pra në këtë periudhë kishte dy doktrina në pikpamje të Shqiprisë, një doktrin françeze dhe një italiane. të ndryshme njera nga tjetra. Pere françezët ishte formua një qeveri shqiptare në Selanikë ne krye me Esat Pashen. Këtu pra në Selanikë fillon afera, Esat Pasha.
Mirëpo vetëm një gjë i mungonte Esatit. Ushtria. Ai kishte me veti një taborr prej dy tre qind vetash; këtu s'ka falje ushtarake se duke i hapur arkivat diplomatike, kuptohet qëndrimi i francës se çka shpresonte nga një shef i një bande të tillë, pa efektiv e pa kurrfar mandati, franca e dekoron me Legjionin e nderit, me kryqin e luftës etj...shifet se përse Franca i akordon kreditime te tilla vetëm se nga kundër dëshira e Italisë, që në marrveshjet sekrete të 26 prillit të 1915 iu ishte besuar vetëm italisë mbikqyrja dhe mardhenjet e Shqiperisë me botën e jashtëme, sipas (artikullit 7).

******

Kështu qe Esati ishte menjanuar nga Shqipria nga më vullnetin italianë, i ndaluar të hyjë në territorin e Shqiperisë, i kshilluar qe të mos kthehej në Shqipri nga mbështetja françeze, i injoruar nga delegacioni shqiptarë qe kishte ardhur në Paris për të marrur pjes në Konferencen e Paqes, që nuk iu lejua as që të depozoje një memoar mbi revandikimet e këtij populli të diskfalifikuar.

Ndërsa Esati kishte arritur të ndegjohet duke perdorur influancen e grabitur qe të paralizonte delegacionin oficielë Shqiptarë duke arritur qe ta komplikoje situaten e cila është ende e pa zgjedhur deri me 1924 sepse Bashksia e Kombeve dhe Gjykata e Hagës, me apellin e një vendimi të Konferencës së ambasadorve mirreshin mbi një litizh serbo-shqiptarë.

Më 1920 simpatizuesit e Esatit tentojn të rrxojn regjimin në Tiranë.
Franca nuk injoronte këtë levizje sipas refrenit: ai që mashtron do të gjeje gjithmonë dike për të mashtruar, sipas Maçavellit.

Pra, Esat Pasha nuk i kishte shpenzuar të gjitha te hollat qe ne i kishim dhen atije si shperblim, derisa një ditë, një student i vogël e vë në shenjestër duke e qëlluar me një gjeste hakmarrje.

Më 13 qerrshorë 1920 Esat Pasha u vra nga te shtenat me revolver në rrugën Castiglione, nga Avni Rustemi, një djalosh shqiptrë i panjohur.

Vrasja e kryer në pikë te ditës, në mes të Parisit, kishte kaluar gati se i pa vrejtur nga turmat e njerzve. Askush se çonte mendjen se pere ç'fare arsye kishte ndodhur kjo vrasje, menjehere pas luftës, ku ne këtë periudhe kishin rën viktim edhe personalitete te njohura në Gjermani si, Kurt Eisner, Karl Liebknecht, Rosa Luxembourg etj, pra, Shqipëria ishte një vend i vogël e klases së dytë prandaj edhe rasti ishte klasuar si i tillë, i klases së dytë.

Mirëpo ia vlen që të kthehëmi mbi jetën e këtyre personazheve të kësaj drame.
Këtë Esat Pashen, që një vrasës e kishte vrarë në dalje te një pallasi i kishte permbushur kronikat Pariziene te shekullit XX.-të;

Avni Rrustemi e kishte bëre këtë gjestë në shenjë perkujtimi të herojve të së kaluares. Ai ishte një burrë krejt i vogël, i zbehur e i thatë qe vinte nga rrethi i Gjirokastres. Vinte nga një familje modeste. Shkollen e kishte filluar në gjimnazin e Janines ku pastaj i vijon mësimet në Stambollë në Gjenovë dhe Romë. Frengjishtën e kishte mësuar në një Aliancë izraelite, italishtën në një institut italin të Vlorës dhe pedagogjin gati se gjithkundi, nga jeta e tij si student.

Se, ambicjet e tija ishin që të profesoje një ditë në një Shqipri të lirë !

Avniu dëshironte që të jetë mësues i ardhmerisë shqipëtare, të bëhëj një magistër themelues i Republikës Shqiptare.

Pas vrasjes, hetimet ishin shumë të shkurtëra:

Më 29 Nëntor u thirrë para Gjykates së Senes, 5 muaj pas aktit.

Avniu akuzohej se, i ka dhën vdekjen Esat pashes, shefit të qeverisë shqiptare themeluar në Selanikë, me vetëdije dhe me paramendime të plota.

Unë si gjykatës, deklarova se, ka pas një krim pasionel me premeditime nga një popull i tërë !

Unë pledojova shpejtë dhe me dosje të mbyllur, pa kurrfarë leximi letre.

Avni Rrustemi lirohet !

Në mbrëmje, posa e kanë marrur këtë lajmë, me mijëra shqipëtar të mbledhur në Konstantinopojë brohorisnin emrin e Avni Rrustemit, heroin e Shqiprisë !

Shumë e shumë letra më janë adresuar nga Bostoni dhe nga tërë kolonit e banuara me shqipëtare nga Amerika.

Nderimet nuk pushonin nga e tërë hiperbolla orientale.

Më kujtohet çasti kur, Avniu doli nga odianca, në heshtje, ku edhe roli i tij ishte poashtu i heshtur.
Duke përfunduar shkaqet e ardhjes së tij në Paris, mori rrugën e kthimit në Atëdheun e tij të shtrenjtë që nuk e lëshoi kurrë më !

Pastaj, kam dëgjuar se, ishte zgjedhur deputet pas themelimit të një partie politike.

Një ditë më erdhi një letër nga Shkodra ku mësova se, ai ishte vrarë më 21 prill 1924, në një rrugicë të Tiranës nga një klient i Esat pashes.

Korrespodenti imi më shkruante se :

" Avniu ka gabuar që ka ardhur në Tiranë, me të gjitha këshillat e miqve.
Avniu ka mujtur të jetoje kudo në një tjetër vend me te ardhurat kolosale prej tridhjet napolena ari në muaj, në shenjë gjesti nga populli shqipëtar...

Në Shqipëri, për mbrojtje nderi dhe familje, të gjithë bëhëmi Avni Rrustema"- perfundon kështu korrespondenti im Shkodran.

Hakmarrja është e pa evitueshme për këtë popull të kësaj rrënje të fortë që mbahet me sakrifica njerëzore të perseritura nga mosha në moshë, nga gjenerata në gjenerat sikur se disa Perendi të mallkuara të kërkonin nga Shqipëria dhe Korzika këto vdekje si rituale për mbijetesen kombëtare !

Vandeta mbi vandeta ! Hakmarrje pas Hakmarrje....

E perjashtuar nga Europa, tragjedia Ballkanike bëhët si një apoteoz gjakëderdhëse, një tragjedi në dy akte sikurse të ishte një kalim kohe për të mbetur gjurmet e tyre të ngulitura thellë në histori !


pergatitur nga kreksi

[Kreksi]

Si ishte situata në Ballkan para se te japi shpirt perandoria osmane dhe roli i austriakë?

Si u pushtua Shqipëria nga serbët e grekët ?

Nëse Maqedonia, më Novi Pazarin dhe Sërbinë e Vjetër apo Kosovën, që tani më është në duart Serbe, nëse Thesalia, me Salonikë, pushtohet nga Grekët, nëse Traka, perveç Andrinopojës, iu perketë që tani Bullgarve, Shqipëria, perkatêsia e fundit e Islamit në Europë, e mbanë ende pushtimin në disfatë dhe duke iu falemenderuar një konflikti diplomatik ku kjo është në rend të ditës, kalon papritmas në planin e parë të aktualiteteve ballkanike.

Grekët ende nuk janë në Janina, Malazezët vazhdojnë të shpenzojnë municionin rrreth Shkodrës. Vetëm disa pika bregdetare e kanë bart flamurin osman.

Shën Gjini i Meduas(shën gjini) është pushtua nga Malazezët më 16 Nëntor ku dy ditë më vonë mirret ne duar Alessio(Lezha) më trupat e gjeneralit Martinoviç dhe ndihmen e frakcioneve serbe me urdherat e gjeneralit Jevkoviç.

Mirëpo synimi serbë mbi Adriatikun, Durrësi, ende nuk është arritur dhe nëse i gjykojmi operacionet e tanishme aqë ndër ethe kahë bregdeti shqiptar, e shofim rëndësinë që lidh Serbia të siguroje këtë pikë të Durrësit para se të urdhrohet ndonjë armpushim.

Shën Gjin, Lezhë, Durrës, keto ishin emrat e perditshëm që vinin në telegramet e luftës ose në korrespondecat diplomatike.të cilat, ende para disa jave, nuk terhiqnin vëmendjen para opinionit të madh publikë fare vëtêm mesatarishtë, krejtë pakë ishin te informuar për gjerat që ndodheshin në Shqipëri.

Një mik i gazetes sonë i cili është kthyer keto ditë nga keto krahina që të gjithë flasin por qe i njohin krejtë pakë, na i ka dhënë disa shënime të sakta e interesante mbi vlerat ekonomike dhe rëndësinë strategjike të ketyre tri qyteteve të bregdetit shqiptar.

Lezha, është vetëm se një qytez buzë Drinit, disa dhjetra kilometra largë bregdetit ; gjithmonë garnizoni i lezhes kishte një oficer dhe nja 20 ushtarë., pra nuk është një port detar sikur që lajmronin disa telegrame, sepse Drini nuk është i lundrueshëm ; poashtu nuk është një vend i fortifikuar, nuk ka as topa e as keshtjella, pra kjo pikë ka rëndësin e saj veteëm se nga këtu mund të kontrollohet rruga që lidh Shën Gjinin më Shkodrën.

Poashtu edhe Shën Gjini, nuk është një port detar siç duhet, por është një qerdhe mbrojtese në të gjitha stinêt per anijet qê ndalojnë aty nja ne një largësi 100 metra prej bregut te detit, dhe anijet e Loydit Austriakë te cilat ndjekin bregdetin bejnë gjiuthmonë ndales ketu në Shën Gjin. Më gjithë situaten e favorshme që ka, për lundrimet kaluse te anijeve, shumë arsye bien në kundershtim që Shën Gjini të bëhët një Port detar i rëdësisë së madhe. Bregu është tepër i ulët dhe me moçale, perfshihet nga vershimet; një vendë i perkryer për paludizmin, deh duhet kryer punime të considerushme për të kthyer në një port tregtar këtë pikë.

I tjetrës rëndësie është vlera e Durrësit : gjëndet në jug 40 kilometra prej Shën Gjinit, është një qytet i vertetë i shtrirë mbi rreze të një kodre ku mbikqyret deti, nga këtu lidhet rruga që shkon në Tiranë dhe Elbasan, qe do thotë është qëndra e Sqhiperisë.

E kuptojmi pse është pika më e kerkuar nga Serbia.

Pas pushtimit të Lezhës, na thojnë lajmet më të reja, ushtria serbe ka filluar rrugen drejtë bregdetit. Forcat serbe nuk duken të shqetsuara fare nuk kanë hasur në ndonjë penges, nga pikpamja ushtarake.

Vetëm pasi që të kalojnë Kepin e Radonit ndoshta do të ndeshen në rezistencen shqiptare, te rrethinës së Tiranës, nese ata zbresin nga malet dhe tiu kundervihen ushtrisë serbe si dhe për të mbrojtur Durrësin.

Perndryshe, serbët do të kenë veshtirsi në munges tê materialit. Vetëm se te kepi i Rodonit ku malet zbresin deri ne në deti, aty bregu i detit është i pershkuar me një fushê të ulët nja dhjet kilometra të gjërë. Pra ka veshtirsi te kaloje edhe këtë fushë per t'ia arritur, mirepo mund të sigurohemi që Serbët do të bejnë gjithqka që shtë e mundur që sa më parë Europa ta gjëje ate perball një zbatimi të perfunduar.

Ka tri javë, shkruanin gjithkund gazetat ;

"Sërbët në Durrës, e pa evitueshme lufta më Austrinë ! " Në keto çaste na kujtohet, qeveria austro-hungareze kundershtonte vetun që t' iu bashkangjitet formules e të painteresuarve territoriale propozuar nga Presidenti Puakarre. E kemi cekur më parë se cilat ishin ambicjet e perbashkta dhe te kunderta të Austrisë dhe Italisë në Shqiperi ; se as Italia poashtu si Austria, nuk deshirojnë ta shofin Serbinë zotnues të një porti detar në Adriatikë. Dhe pajtimi ndermejet dy fuqive u krijua mbi këtë formul; pra « Ballkani popujve të ballkanit, pra edhe "Shqiperia Shqiptarve . »

Deklarimet e perseritura të presidentit të Kshillit serbë, Nikolla Pashiç, nuk lëjnë, kinse, asnjë dyshim mbi ndermendjen e Serbisë për të mbetur në Durrës, që do të ishte kjo dalje në Deti e deomosdoshme për të siguruar pamvarsinë ekonomike të një Serbie më të fortë dhe më të pasur.

Durrësi do të jetë poashtu në krye të hekurudhes së ardhshme Danub-Adriatikë, përmes Gjakovës e Shkodres dhe Lezhes.

Poashtu qështja e Shqipërisë i komplikonte edhe më shumë veshtirsit e reja serbo -austriake, ku procedurat ushtarake te autoriteteve serbe ndaj konsulit austro-hungarez në Mitrovicë dhe Prizren, akuzohen per propagand anti serbe, dhe kan zgjatur disa ditë pa patur mundësi komunikimi, dukej si konflikti më i veshtirë për tu zgjidhur.

Qe të mblidhen fuqit e medhaja per të ligjësuar statusin perfundimtar të Ballkanit pas nënshkrimit së shpejti të paqes duke mbrojtur krijimin e një principate Shqipëtare autonome, por si duket ka pakë gjasa rrth kësaj mundsije.

Austria dhe Italia nuk duan në Shqipëri tjetër vetëm se Shqipëtar, mirë, edhese Shqipëtarët, e themi të vertetën, nuk e formojnë një popull : « Tri kulte, shkruante para pes vit¨sh M. Rene Pinon, nuk kanë një gjuhë të përbashkët, disa dialekte të ndryshme, meshkujt e fëmrat gati se të gjithë të pashkolluar, një jetë me mësime të egërsirave, nganjëherë barinjë, gjuetar apo rrëmbyes, pra, në këto kushte , veshtirë se mund të formohet një popull i vetdijshëm në bashkimin e tij dhe suksesin e një propagande kombtare. »

Nuk është ky mendimi i prijsave shqipëtar që e kanë mbajtur një kuvend në Vlorë, flasin se, do ta organizojnë një qeveri të perkohëshme dhe iu kërkojnë fuqive që të garantojnë ekzistencën e tyre etnike dhe politike në të njëjten kohë dhe statu quo territorial të vendit të tyre që duket e pamundshme.

Nga zgjedhja e qështjes së Shkodrës, Durrësit dhe Janinës m'varet zgjidhja e konfliktit Ballkanikë nga pikpamja Europiane.


Paris, Nentor 1912, Për Ilustration : A. Cahuet

përktheu kreksi