Reagime nga Prosper Merime: në "Albanesiche Studien" Iena,1834 nga Hahn

[Kreksi]

Reagime:Studimet Shqiptare të Hahn-it iu pergjigjet Prosper Merime
Albanesiche Studien, "Etudes sur l'Albanie", par M. J. Georges Hahn. Iena,1834.De l'origine des Albanais, par Prosper Mérimée

E mjaftueshme do ishte për të gjithë si dhe për mua ku në mesin e shumë analizave filologjike, tregtare, politike, unë fillimisht isha i tërhequr në një studim aqë të gjatë në një pyetje aqë të vështirë si ky studim për origjinën e shqiptarëve.

Por deri tani problemi ka mbetur shumë i errët.

Unë nuk dua të theksoj ndaj autoritetit Hahn në këtë çështje për shkak se ai ka njohuri të mëdha e të rrallë dhe të përsosur të shqiptarve.
Më lejoni të them së pari se, gjuha e folur nga ana e shqiptarëve sot është krejtësisht e ndryshme nga greqishtja dhe gjuhët sllave që jetojnë të rrethuar në mesin e fqinjëve të tyre; Për më tepër, nuk njohim asnjë gjuhë të vdekur apo të gjallë që ka ndonjë analogji(ngjajshmëri) të mjaftueshme për të na lejuar që të përfundojmi se, gjuha shqipe ka një marrëdhënie të vjetër me ndonjërën prej këtyre gjuhëve.

A është gjuha shqipe, gjuhë e izoluar si gjuha Baske ?

Baskët do të ju thonin se, edhe Noé në arkën e tij fliste në gjuhën Baske.

Unë nuk e di por si duket deshmohët se, në vendin e tyre nuk ishte folur kurrë ndonjë gjuhë tjetër më parë, Ata janë sipas dijetarve, një popull autokton që është për të thënë se, askush nuk mban mend që dikush tjetër iu ka paraprirë në vendin ku ata jetojnë sot. Në mungesë të traditës historike është vërejtur një fakt shumë i rëndësishëm tek Baskët që të gjithë emrat e vendeve, luginat e tyre, emrat e maleve dhe fshatrat e tyre i përkasin gjuhës Baske.

Në Shqipëri, thjeshtë, kur hedhim një shikim në hartë vrejmi krejt të kundërten.

Shumë lokalitete kanë huazuar emra të dialekteve sllave. Megjithatë ato vende janë të banuara sot nga njerëz që flasin gjuhën shqipe, të cilët, në mënyrën e tyre dhe në karakteristikat e tyre fizike nuk kanë asgjë të përbashkët me serbët dhe bullgarët, nga gjuha që iu janë dhën këtyre emrave të vendeve .

Në Francë dhe Spanjë, ka qytete dhe fshatra me emra Baske, por tani te banuara vetëm se nga francezët ose spanjollët. Është konstatuar, jo pa arsye se, në një kohë më të hershme, shumë ose më pak të largët, baskët kanë jetuar në këto qytete, ose ndoshta i kanë themelua ato dhe i kanë dominuar një periudhe të gjatë e të mjaftueshme për t'ua imponuar atyre vendasve një emër që mbajnë edhe sot. Fakti që ne kemi raporte të ngjashme dëshmon se, në një kohë sllavët ishin të vendosur në Shqipëri, dhe se ata u zëvendësuan nga popullsia aktuale. Megjithatë, historia nuk na ofron pothuajse asnjë informacion në lidhje me këtë revolucion.

Por vetëm se, ne e koptojmi se në Mesjet kronikuesit perëndimorë kanë ngatërruar Shqipërinë me Bullgarinë që ishte vendë sllavë.

Më vonë emri i shqiptarëve për herë të parë njihët në histori dhe kur ata tashmë kishin formuar një kombësi të madhe dhe kompakte dhe filluan ti fryejn kufijtë e tyre duke u shtyër kah fqinjët e tyre në veri dhe në lindje.

Mirëpo ekzistenca e këtyre vendeve me emra sllavë të cilat janë gjetur deri në qendër të maleve atje ku zakonisht popujt autoktonë njihën si mbajtjes të kombësis së tyre me kokëfortësi, nuk hedhim poshtë dyshimin në pushtimin e plotë të vendit nga popuj të huaj që ishte i dalluar nga raca shqiptare; dhe ky pushtim ka zgjatur shumë kohë, në mënyrë që derisa emrat iu janë dhënë edhe disa qyteteve.

Për këtë arsye, është e diskutueshme nëse sllavët përvetsuan një vend bosh, ose në qoftë se ata i kanë fituar këto vende me ndonjë luftë të asgjësimit të popullsisë së vjetër se përndryshe ata nuk do të kishin pranuar të miratojnë emrat e dhëna nga pronarët e parë të tokës, në të njëjtën mënyrë që shqiptarët vetë i kanë miratuar emërtimet sllave.

Vëzhguar më tej se, dëbimi i këtyre të fundit është dashur të ishte i mjaftueshëm dhe i ngadalshëm sepse pushtuesit kanë pasur kohë për të bërë këtë ndryshim me nomenklaturën e të mundurve.

Në Greqi, e njëjta dukuri është e pranishme dhe po aq e paqartë.

Pushtimi sllavë ishte zhvillua dhe kujtimi i tyre është i humbur në atë të revolucionit që i dha popullsisë greke në posedim të tokës së zënë nga paraardhësit e tyre.

Atje, të paktën, ky revolucion shpjegohet lehtë nga ndikimi që ata kanë ushtruar mbi fenë e krishterë dhe qytetërimit helen; ndërsa shqiptarët dhe sllavët ishin ndeshur që te dy barbarë që mund të vendosnin se cila anë ishte më e zgjuar me superioritet intelektual.

Traditat lokale në përgjithësi janë shumë moderne në Shqipëri; por që japin shumë dritë.

Mirditët, fis katolik i rrethit të Shkodrës, thonë ata se zbritën nga një bullgar që kishte ardhur aty në mes Drinit dhe Matit kuishte si territori i tyre.

Vini re se këta sot flasin shqip, edhe pse fqinjët e tyre të afërm janë malazezët dhe boshnjakët, të cilët flasin dialekte sllave.

Malësorët e Shqipërisë së Mesme thonë se, luginat e tyre dikur ishin të banuara nga serbët në një kohë të vjetër që ata nuk mund të percaktohën dhe se shqiptarët ose erdhën ata këtu nga ndonjë vend që nuk e dinë se nga ku, thuhet se janë përzier me familjet serbe dhe të pakënaqur nga këta emigrantët iken largë apo u zhduken në mjerim. Përveç këtyre dy rrëfimeve, vetëm se konfirmohët tashmë se në një periudh të lashtë pushtimi i Shqipërisë nga ana e sllavëve.
Mbetet ende të mendohët nëse ata u dëbuan nga pushtimi i një turmës së huaj ose nga banorët e parë të vendit në një kohë si tek grekët që ia dolen për të hequr qafe pushtuesit.

Hahn deklarohët sipas mendimit të tij me këto supozime dhe me pak fjalë qe se mbi cilat argumente është bazuar.

Gjuha shqipe nuk ka asgjë të përbashkët me gjuhët sllave, njerëzit që flasin sot këtë gjuhë nuk mund të kishin qenë pjesë e pushtimit sllav, e cila është e pamohueshme. Nga ana tjetër, historia nuk ka ruajtur asnjë kujtimin të ndonjë emigracioni të madhe e të mjaftueshëm që të përbëjë një komb; askund nuk kanë gjetur një fqinj që flet dialektin e popullit shqiptar; Me një fjalë, nuk ka asnjë gjurmë të udhëtimit ose ndonjë pik nisje të shqiptarëve dhe kjo është e pabesueshme dhe e pashpjegueshme nëse ardhja e tyre do ishte më vonë se ajo e sllavëve ?

Mirëpo gjasat tregojnë se ata janë autokton.


Z. Hahn, me paanshmërin më të lavdërueshme, nuk e ka anashkaluar ndonjë dëshmi në kundërshtim me mendimin e tij, dhe si zakonisht ai i hedh poshtë për fat të mirë.

Luftërat e vazhdueshme në mes të Epirotve, Maqedonasve dhe Ilirve nuk kanë kurrëfarë vlere ndaj hipotezës së një races së përbashkët mes këtyre popujve. Ne gjithashtu nuk mund të nxjerrim konkluzione as kundër afërsisë familiare mes këtyre tre popujve në bazë të fakteve të sjellura nga disa autorë, që thonë se, në marrëdhënjet mes tyre, ata nganjëherë shërbehëshin edhe ndihmën e ndonjë perkthyesit dhe se, konsideronin njëri-tjetrin si të huaj.

Në këtë drejtim, z Hahn është një vëzhgues i shquar prandaj edhe ky studim për të i është diçka personale.

Shqipëria moderne është e ndarë në dy fise kryesore, të Gégë dhe Toskë ku mes tyre rrjedh lumi Shkumbim, ish Genusus. Secila nga këto dy fise ka dialektin e vetë që ndryshon në të vërtetë vetëm se në shqiptim dhe në një numër të fjalëve të veçanta.

Kjo është e dukshme edhe në dialektet tona provinciale françeze ku çdo fshat ka shprehjet e tija të pazakonshme ndaj atyre lokaleve në vende të tjera, megjithatë, në fund fjalët mbeten te zakonshme për një krahinë të tërë. Por këto dallime të vogla janë të mjaftueshme për të krijuar ndjenjën e një kombësie të veçantë.Tosku nuk e konsideron Gégun si shokë dhe anasjelltas. Ndonjëherë njerëzit nga fshatrat e largët, njerëzit e Soulit, për shembull, dhe të tjerët nga Shkodra vështirë e kanë për tu kuptuar mes tyre, dhe nëse vinte deri te ndonjëinteres serioz, ishte e mundshme që ata të kërkonin ndihmën e një përkthyesi. Duke shtuar se lumi Shkumbim, që është si kufi i tanishëm mes dy fiseve shqiptare, dikur ka shërbyer si kufiri midis Epirotëve dhe Ilirëve.

A nuk është e mrekullueshme kjo që një lumë i vogël ende edhe sot shënon një pengesë kur shumë revolucione që ka perjetuar ky vend duhej ta fshinin ?

Kjo pengesë ende ekziston në opinionin publik.

Superioriteti i Greqisë në Shqipëri, nga pikëpamja e qytetërimit, nuk është i dyshimtë. z.Hahn permend perziërjen e racave në Greqi. Egërsia e shqiptarëve sipas ndjenjave të tij është si rezultat i izolimit të tyre:

"Raca helene, thotë Herodoti, gjithmonë fliste të njëjtën gjuhë."
Greqia e ndarë nga Pellazgët e cila ishte ende e ulët por që rritej nga bindje te varfëra, ajo formoi një komb të fuqishëm duke ipërfshirë edhe barbarët e tjerë. Në të kundërten e kësaj, Pellazgët si barbarë, kurrë nuk bën përparim të konsiderueshëm."

Në të vërtetë, ky izolimi i shqiptarëve në vendin e tyre mund të jetë shkaku i vetëm që ka vonuar zhvillimin e tyre; përtej kufijve të tyre ata shpejt pranojnë qytetërimin që hasnin.

Që nga shekulli i katërmbëdhjetë i shofim shqiptarët në Greqi, ndonjëherë si aventurier e ndonjëherë edhe si pushtues. Së shpejti ata dominojnë në shumë krahina: Atikën, Beosinë, Korintën, dhe Eubeia jugore që u popullua nga shqiptarët; mezi se ruajti superioritetin numerik në qytete raca greke; në zonat rurale ajo rinovohet pothuajse tërësisht. Për disa shekuj dy racat kishin mbetur njëra pranë tjetrës pa përzierje; revolucioni i vitit 1821 i ka shkrirë këto dy raca në një komb të vetëm. Sot në mbretërinë greke, gjuha greke ka zëvendësuar atë shqipe; ajo flitet vetëm se nga gratë në disa fshatra, por ne mund të parashikojmi se, brenda pak vitesh nuk do të gjendet në Greqi shqiptar etnikë që do të flasi në gjuhën e tyre shqipe.

Ky fenomen i fundit mund të shpjegohët se si Arkadianët, pellazgë nga origjina e tyre, pa marrur kolonizimin helen ata e miratuan gjuhën greke dhe hoqën dorë nga gjuha e tyre e lashtë.

Gjuha greke, si dikur dhe tani, ishte tregues i qartë i një lloj superioritetit të pranuar; kjo ëdhe shtë arsyeja pse ajo u bë gjuhë e përgjithshme.

Z. Hahn ndoshta nuk e ka shqyrtuar hipotezen e mundshme te një marrëdhënie familjare në mes të shqiptarëve të Epirit dhe shqiptarëve të Shirvanit të Kaukazit ?

Në të vërtetë, unë besoj se edhe kishte këtë supozim bazuar në një lidhje të emrit të rastësishëm ndoshta, por vështirë se meriton të diskutohet dhe se, shqiptarët e lashtë (turqit dhe armenët) nuk kanë lidhshmëri me shqiptarët tanë të Europës.

Sot kur studimet e gjuhëve krahasuese kanë marrur zhvillime të konsiderueshme, unë nuk mendoj se një shqipe të ngjashme përsa i përket stilit, nëse do të kishte një diku largë nga Shqipëria, nuk do ti kishte shpëtuar pa tërhequr vëmendjen e dijetarëve që kanë të bëjnë me gjuhësi dhe etnografi.

Z. Hahn gjithashtu argumenton këtë konsideratë mjaft e vështirë për ne që të vlerësojmë është se, morali i shqiptarëve ka një prirje të madhe me ato të grekëve dhe romakëve, mirëpo kur gjuha e tyre tregon se ata i përkasin një race në thelb krejtë i ndryshëm nga të tjerët ku nuk mund të shpjegohet ky konfirmim nga mënyrat e marrëdhënie me qytetërimin helen që do të kishte ekzistuar në një kohë të gjatë para dyndjev të barbarëve në Perëndim.

Por ky konformitet që ai sjellje, unë jam i gatshëm ti pranojë fjalët e Z. Hahn, por, a është kjo e mjaftueshme për të provuar marrëdhëniet e vjetra midis dy popujve ?

Unë pranoj se duke parë disa vështirësi në këtë fakt, nuk e shof një argument serioz. Asgjë nuk është më e zakonshme për të vëzhguar karakteristikat e tilla të ngjashmërisë mes kombeve të cilët kurrë nuk kanë pasur marrëdhënie me njëri-tjetrin.

A bën të pretendojmi një shembull ?

Unë po shoh përmes Studimet shqiptare nga z.Hahn se, pasioni i hakmarrjes është njëra nga karakteristikat e shqiptarve. E pra, ishte praktikuar dhe praktikohet ende edhe sot në Korsikë. Ka edhe në dialektin e ishullit të Korzikës një fjalë për këtë lloj të hakmarrjes; ajo quhet Vandeta. A duhet të nxjerrim nga kjo ngjajshmëri një përfundim te marrëdhënieve të lashta mes korsikanëve dhe shqiptarëve?

Kundërshtojmi, ndoshta largë mendjes për të vë në siklet z Hahn, se, ndoshta nga ky kundershim ai mund të japë një argument të ri dhe se ai është një njeri që ka mundësit të na tregojë se, këta dy popuj që tani janë largë me njëri tjetrin, mund të jenë të afërm të një familje shumë të ngushtë ?

Sistemi i tij mbi origjinën e shqiptarëve mund të shpjegojë edhe atë te shumë kombeve të tjera si edhe të korsikanëve, ndër të tjerë. Në idetë e shkencëtarit gjerman, kombi shqiptar ishte një degë e izoluar e një trungu të madh pellazgjik, kjo rac misterioze ekzistenca e të cilës në perendim iu parapriu Helenve e Italve .
Pyetja, siç e kemi parë, ka mundësi që të zgjerohet në mënyrë të konsiderueshme.

Historianët grekë janë unanim duke njohur se, paraardhësit e tyre gjetën Pelasgët në posedim të gjithë vendit që më vonë u quajt Greqi. Këta pellazgët që në sytë e grekëve ishin barbarë (që do të thotë se ata nuk e flisnin një dialekt grek), erdhen në Greqi nga Maqedonia dhe Epiri. Sipas Hahn, pellazgët kishin jetuar në këto dy vende dhe që kishin mbajtur në një farë mase kombësin e tyre pellazge.

Që Epirotët ishin barbarë kjo pranohët shumë lehtë sepse, ata kurrë nuk kanë luajtur një rol të madh në historinë e Greqisë së lirë; por ndaj Maqedonasve do mbanim disa rezerva për t'u dhënë edhe atyre këtë kualifikim sepse, mendimet e vetë atyre të parëve të helenve duket se kanë ndryshuar në atë kohë sipas rrethanave te ndryshme mbi maqedonët.

Kur emri i barbar ishte bërë një farë lloj fyerje apo ofendim për ta, sidomos kur mbretërit maqedonas fillojnë të ushtrojë një ndikim të madh në Greqi, mbetet të besojmë se nuk kanë bërë përpjekje për të sqaruar këtë çështjen por është e sigurt se kur frika sundoi dhe diktoj mendimin, Maqedonasit janë konsideruar si rac e huaj ndaj Helenve.

Një nga mbretërit e Maqedonisë, Alexandri -I-rë, ishte shfaqur si pjesmarrës për të konkurruar në lojrat Olimpike dhe gjyqtarët e refuzuan të pranojnë këtë barbar. Megjithatë, ai e fitoi rastin e tij duke pretenduar se ai ishte një pasardhës i Herkulit edhe se ai nuk ishte grek por pas fitores nga lojërat dilte si grekë. Kështu që ai në një mënyrë kishte mohuar vendin e tij. Midis popujve nga origjina e tyre heroike, argumenti është vendimtar, dhe një mbret i Spartës në një situat të ngjajshme me të njëjtin sukses kishte hapur një tempull por që iu ndalohej hyrja në të dorianve. Unë jam Heraklid, thoshte ai, perndryshe jam Eolianë.

Kur trashëgimtarët e mbretnisë së Maqedonisë u bën sundimtarë të fuqishëm, vendi i tyre kishte humbur shumë gjëra prej karakterit të tyre kombëtar. Greqia u bë për ta qëndra e elegances dhe e shijes, ata reformuan moralin e tyre sipas saj dhe ndoshta gjuha greke u bë për ta gjuha e njerëzve të ndershëm.

Aleksandri i Madh kishte thirrur në mes të Granikës "Ô Athinas, unë do ti meritoja edhe lavdet e juja !

Te mdhenjët e Maqedonisë pastaj ishin të shqetësuar për mendimin e grekëve për ta, si rusët zotërinj të shekullit tetëmbëdhjetë që ishin duke pritur fam nga disa dijetar të tyre të shkolluar në Paris. Kjo nuk e pengoi popullin dhe ushtarët për të qëndruar barbarë të lirë dhe të ruajnë gjuhën e tyre kombëtare. Alexandri urdhëroi Folotasin që kishte komplotuar kundër tij për të justifikuar veten në greqishtë ose në gjuhën maqedonase, pra ky luftëtar i ashpër që ishte, e kishte fyer mbretin e tij spse ai kishte marrë traditat e të mundurve duke harruar edhe gjuhën e tij sa që duhej ndihma e një përkthyesit për të biseduar me veteranët e tij.

Prandaj e kundërshtimi z Hahn kur thotë që, maqedonishtja kishte dallim shumë të madh prej greqishtës, por jo aqë shumë që të jetë një dialekt pak a shumë i korruptuar.

Por Hahn përgjigjet se, gjuha e tyre ishte pellazgjishte e pastër, që do të thotë me gjuhën e vjetër shqipe, dhe ai përpiqet ta provojë atë duke i krahasuar në një diskutim të gjatë permes fjalëve të shqipës moderne me një numër të vogël të fjalëve të maqedonishtës pak a shumë të gjymtuara që na i kanë lën leksikografët.

Së pari pranoj paaftësinë tonë; por vrejmi në nderkohe se, disa krahasime të zgjuara nuk janë të mjaftueshme për të vendosur çështjen, sidomos kur edhe vetë Hahn nuk heziton për të pranuar se, midis gjuhës pellazgjike dhe greke duhej të kishte një analogji mjaftë te madhe; por ai e krahason atë ndërmjet gjermanishtës dhe gjuhëve skandinave. Tani, unë pyes veten, duke pasur parasysh një fjalë anglisht që rrjedh nga një rrënjë e përbashkët e saksonve dhe danezëve, do t'ishte e lehtë për të zgjidhur se, nga cila prej këtyre dy kombeve anglezët e kanë marrë atë fjalë ?

Çfarëdo gjuhe ose dialekti flisnin maqedonasit, unë mendoj se, ata ishin barbar përafërsisht të Hellenizuar. Gjëja më e rëndësishme do t'ishte që të dinim elementin barbar që hyri në përbërjen e këtij populli. Etnografi i vlerësuar z. Latham, i shef maqedonët si trakë, që do të thotë sllavë.

Hahn beson se ata ishin i të njëjtës racë si Epirotët dhe ilirët, do thotë pellazgë.

Nga të dy palët thirret këtu edhe autoriteti Strabonit që iu jep arsyeje të gjithëve, sepse në një citim ai thotë se, maqedonasit janë trakë, dhe më tej shton ai se, toka e trakve fillon në lindje të Strymonit. Dëshmia e mythografëve dhe poetëve e cila është e rëndësishme në një çështje të antikitetit të tillë të lartë është vendimtare për z Hahn.

Ne lexojmë në Përmbledhjen e Apollodorit shkrime të çmuara të traditave më të vjetra ku ai thotë se, Tesproti e Makednusi ishin bijt të Likaonit, babai i të cilit ishte Pelagu, pra Makednusi e Tesproti ishin nipat e Pelagut. Do t'ishte e panevojshme për të vëzhguar më tej sepse, në gjuhën mitologjike origjina e një popullit është e ndërthurur gjithnjë me atë të ndonjë heroit të tyre me të njëjtin emër.

Eskili tek "Vajtuesët" ia arrijti vetë Pelagosin ta ringjalli e të fliste kështu: "Unë jam bir i Paleoktonit, Mbret i tokës që raca jonë ka në pronsi, sipas meje me emrin e Pellazgëve. Unë sundoj mbi vendin që ujitë Aksusi dhe Strimoni në Perëndim. Në Perandorin time unë llogaris edhe vendin e Perrhebejve dhe tokat përtej Pindës, pranë Peonëve dhe maleve Dodonéené. Deti kufizon shtetet e mija."

Ne mund të shtjellojmi edhe këtë por, edhe kjo vërejtje nuk i ka shpëtuar Z. Hahn, që, Helenët vijnë në praninë e Pellasgëve, tashmë që kishte një qytetrim më te lartë se këta grekët që erdhen të fundit; pra, sipas këtij gjykimit, gjuha e tyre do të ishte më e përsosur dhe e rregullt që ndoshta edhe u bë për fiset pellazgjike vendase si një mjet pothuajse i domosdoshëm i komunikimit ?
Gjenerali Georgey thotë se, në kulmin e luftës në Hungari, kur kryengritësit tentonin që me gjithë entuziazëm të fshinin të gjitha gjurmët e dominimit austriak, ata u dorzuan, të pa aftë për të kuptuar dialektet e tyre të ndryshme duke folur me njëri-tjetrin. Greqishtja pra ishte për barbarët që banonin në Greqi si q'ishte latinishtja në Mesjetë, gjuha e përbashkët e të gjithë njerëzve të arsimuar.

Hahn sugjeron për ta quajtur shqipenpellazgjishte moderne njashtu si e quajmi greqishte moderne gjuhën e korruptuar që flitët sot në Greqi.
Prandaj sipas analizave të shëndosha Pellazgjishta vendase duhej të kishte vuajtur më shumë kur ra në kontakt me gjuhën e huaj greke, pra duke mos pasur perparsi me një literaturë te shkruar në të cilën do mund ti merrnin pa nderpre format e vjetra të gjuhës së tyre kombëtare(barbare).

Që prej Luftës së Pavarësisë, greqishtja moderne është ngjyër disi në burimet e lashta, dhe vetëm brenda pak vitesh iu desht për ti eliminuar një numër të madh të fjalëve të huaja që ishin futur dikur. Këto fjalë janë zëvendësuar me shumë lehtësi nga frazat e nxjerrura nga greqishtja literale, njashtu fjalë për fjalë e cila ka ruajtur gjithmonë gjuhën dhe më vulgaren e rrespektuar.
Tani që pellazgjishtja është lagur dhe ndryshuar nga sllavishtja, turqishtja, greqishtja, italishtja, dhe aq sa unë mund të besoj se edhe nga frengjishtja, a është me të vërtetë e mundur për të gjetur me siguri këtu mbeturinat e një gjuhe origjinale ?

Z. Hahn ka provuar dhe nuk do të mohohen esetë e tij që meritojnë një finesë e zgjuarsi, edhe se do ti kundershtonim këto rezultate.
Hulumtimet etimologjike nuk janë kurrë aqë shumë të suksesëshme, sepse ligjet që rregullojnë transformimin e fjalëve janë aq elastike sa që shpesh, duke kërkuar për prejardhjen e një fjale ne do ti zbulojmi disa tjera po aq te mundshme.

Më duket si një shembull mjaft i habitshëm për këtë të vërtetë të trishtushme në analizen e Hahn-it mbi origjinën e shembullit të Maqedonasve.
Dijetarët që mbajnë ligjerata për një prejardhje helene te Maqedonve, pasi që kanë vënë në dukje se, themeluesi i dinastisë, Caranus(Karanus), ishte Argjian dhe Heraklid, në të njohin lehtë një rrënjë të fjalës greke në emërin e tij dhe të mbretërsë së tij.
Caranus vjen nga rrënja "kara"="kreu", ose, nëse dojmi më kjartë,nga "koiranos", ose shefi, princi; Maqedonia, që heroi me eponimi e të cilit është Makednusi i Makednos;i lartë sa malet, i madh bjeshka. Por këtu, nuk është fjala për malet sepse, ato nuk mungojnë në Maqedoni.

Për këtë, zoti Hahn argumenton se gjoja ka patur një imigracion Argjien (Argu) që kishin ikur nga Peloponezët, të udhëhequr nga ky Karanusi(Caranus), shtatëqind vjet para Krishtit, për të gjetur një mbretëri të re në Maqedoni.
Një udhëtim aq i gjatë me të vërtetë është e çuditshme kjo. Caranus, sipas z Hahn, kishte ardhur nga një tjetër Argos, qytet i Ilirisë, dhe se emri i tij rrjedh nga "Caranô".
Caranô nuk do të thotë asgjë në gjuhën shqipe; por çdo organ e di (se çka do thotë në stilin shkencor, pesë ose gjashtë vetë), se, kjo fjalë do të thotë "dhi" në gjuhën e Kretës.
Megjithatë, Kretasit ishin Pelasgë edhe ata. Nga ana tjetër, dhisë i thonë edhe "kith" në shqip; Kithim është emri që popujt semit i dhan Maqedonasve; ka pasur një qytet në Maqedoni me emrin Kissos; poashtu edhe në Kretë, një qytet me emrin Kithion.

Bijtë e Karanit, (Caranus)u varrosën në një qytet të quajtur Aegea, emri i të cilit ende e mban mend fjalën "dhi" (AIX, Aigos) në greqisht ...

Por, pse kaq shumë "dhi" në Maqëdoni, Kretë e Greqi ?

Është se, ndoshta ato "dhit" luajnë një rol të madh në historinë e Maqedonisë ?
Ish monedhat e saj autonome e mbajnë imazhin e një "dhie". Karani (Caranus) kishte zaptuar qytetin e"dhis" Aegea në befasi permes një dere që ishte lënë hapur për tu kthyer "dhit" nga kullosat.
Perdikasi, një tjetër mbret i Maqedonisë, kishte mbajtur "dhi". Fjala shqipte për një tufë të dhive është "bagéti", e cila në disa dialekte bëhet "madheti".

Pajtohem mes "madheti" dhe "Makedoni" ka vetëm se një dorë...

Më lejoni të përmend një ose dy shembuj tjerë në etimologji.

Laris është një emër vendi nga më të shquarat. Pothuajse kudo ku tradita i ka vendosur Pellazgët aty kishte një Larisa. Studiuesit e afrojnë këtë emër të qytetit me një prej pesë ose gjashtë fjalëve etruske që njohin emrin: "Fars", si titull i një shefi. Por "Lars" është shumë e ngjashme me "LARES", emërtim që romakët iu dhan perëndive të tyre shtëpiake huazuar nga etruskët, të cilët, sipas Lepsius, janë pellazgo-etrusk apo Tyrrhenian-Pelasgik. Në këto fjalë pra,"Lars", "Larisa", z.Hahn e gjën në rrënjët e mundshme shqipe që është "liartë" naltë, ose i nalë, i fuqishëm(lartëmadhëri). Ai më tej e shpjegon kështu që iu vë emrat e tri qyteteve të kohës së Herodotit kur gjuha pellazgjike ende flitej. "Plaka" ("Plaka" "e vjetër" në gjuhën shqipe); "Skylake" (trupi i coftouem) "Krestm" ("Krefchf", "krehem" "jela e kalit" "kryet" ?!

Kjo është e gjitha shumë e bukur, por lë shumë dyshime. Për mua, unë ju tregoj të vetetën se, pasi që kam shfletuar gramatikën dhe fjalorin shqip botuar nga Z. Hahn, lashtësia e gjuhës pellazge moderne tek unë frymëzon dyshime. Unë nuk jam duke iu referuar numrit të madh të fjalëve të huaja të përfshira në fjalorin e tij.

Si mund të jetë ndryshe, kur shqiptarët, për shumë nga nevojat e tyre, mbështeten tek qytetërimi fqinjëve që ishte më i avancuar se i tyre e që flisin një gjuhë të folur e të shkruar dhe të njohur mirë në gjithë Greqin e asaj kohes?

Pra nuk është vetëm se përmesorigjinalitetit të rrënjëve të tyre ne sot mund të vlerësojmë lashtësinë e një gjuhe;

Studimi i formave gramatikore ende jep informacion kurioz që nuk duhet të neglizhohet. Unë kam mësuar nga miku im dijetari Z. Eugene Burnouf këtë parim nga gjuhësia se:

1 Një gjuhë e vjetër dhe e izoluar është një gjuhë sintetike;
2 Një gjuhë moderne dhe e përziër është analitike.

Një shembull do të mjaftojë për të sqaruar këtë aksiomë.

Duhët ta vrejmi punën analitike të mundimshme që ka perjetuar gjuha latinie në transformimet e saja e cila ka prodhuar gjuhët moderne të Evropës Perëndimore. Në latinisht, shprehemi me këtë ide: "unë jam i dashur vetëm se nga një fjalë: "amor"; në gjuhën italiane dhe franceze, ideja ime prishet, dhe në vend të një fjale, duhet shtuar edhe dy ose tri: "son ainato", "unë jam i dashur".

Me aq sa unë jam në gjendje për të gjykuar, shqipja ka arritur në një periudhë të analizës disi të ngjashme me atë siq ndodhen sot edhe gjuhët tona perëndimore.
Sigurisht që kjo nuk dëshmon aspak se në këtë gjuhë nuk kemi një koleksion fjalësh shumë të vjetra, por ndoshta kjo shton vështirësit për gjetjen e origjinës së saj. Duket se shqipja ka ushtruar një ndikim mjaftë të shquar mbi gjuhën greke, ndikim ky kur është lehtë për ta shpjeguar, pasi që pjesa më e madhe e kombit që flet greqishtë sot është kombësi shqiptare. Pra, një nga veçoritë e foljes shqipe është se, ajo nuk ka "infinitiv", diçka tjetër që "e ardhmja" formohet me anë të një ndihmëse.

Ata thonë psh, kështu: "unë dua që ta dua" për flalën; "kisha deshir ta doja". Në greqishtën moderne nuk kishte "infinitiv". Ajo është restauruar kohët e fundit, por dhe kjo është pasojë e evolucionit të gjuhës. Gjithashtu "e ardhmja" përbëhët nga një metodë analitike si për mënyrën shqipe: "t'UA ujapù" = "doja" ose "kisha dasht". Në të gjitha lakimet shqipe, dhanorja është e ngjashme me rasat gjinore; Në Greqi, dhanorja është restauruar me pavarësinë, dhe njerëzit të cilët nuk iu djeg që ti helenizojnë e thonë ende me të butë; "dos mou" në vendë që të thuhej; "dos moi" "mbrapa" në vend të "shpinës sime" (më jepni) për të "dhënë" nga "mua".

H. Lepsius, në kundërshtim me mendimtarët tjerë të cilët sjellin në Etruri një koloni Lydiane, mendojnë se ky vend ishte i banuar nga Pellazgët që vinin nga lindja përmes deltes së lumit Po. Ky supozim si duket se është miratuar edhe nga z Hahn.
Mbaj mend që kam dëgjuar kur isha në Greqi një shprehje që mua më ka intriguar tepër.
Më thojnë:"Ho hilios vacilèvi", "dielli mbretnon, fronin" "mbretërimi dielli"; që do të thotë, dielli shkon poshtë.
Kjo shprehje është e panjohur në greqishtën e lashtë.Besoj se, rastësia e solli që ta zbuloja origjinën e kësaj fjale.

Ka disa fjalë që i kërkojmi me dëshirë në fjalorë të huaj që ju bien në dorë, për shembull fjala "Perëndi". Në gjuhën shqipe thuhët "Peréni".
Rrënjë duket të jetë "perndaïgh" "perendajdh" pra është folje që shpreh muzgun, perendimin e diellit.
Nëse unë do isha një tiganisje, do të shpjegoja se si spektakli madhështor i një perendimi të diellit në Lindje i'u ka dha shqiptarëve idenë e parë të kësaj hyjnisë; me cilësinë time të një mësuesi jo profesionist të një etimologu, unë do të anoja në përfundimin se, duke pasur fjalën "baragouinant" që këtë fjalë grekët e kanë përkthyer fjalën e tyre në "perndaïgh" nga folja që do të thotë,"mbretnoj" sepse ata e shoqërojnë në gjuhën e tyre fjalën "dielli perendon" me atë të Perëndisë.

Të gjithë dijen shqipe e kam marrur nga z Halin, edhe se gramatika e tij është e shkëlqyer, unë nuk kamë bërë përparim të madh në shqip. Disa fletore të letërsisë shqiptare që i kam pasur para syve të mi, mua nuk më kanë inkurajuar në këtë studim.
Unë pranoj sinqerisht se, pavarësisht nga shija që kam për poezinë popullore, unë nuk ndjeva asnjë meritë në këngët që shkencëtari gjerman na i dha te përkthyera në vargje dhe prozë. Për formën që ato këngë ofrojnë ka një analogji të madhe me këngët e z.Klephtes që z.Fauriel dhe z. Marcellus i kanë bërë të njohura pothuajse në tërë Francësn. Për kah baza mungon origjinaliteti.

Një mrekulli kjo se si një komb i pozicionuar në mes të serbëve dhe grekëve ka mbetur krejtësisht i huaj për fqinjët nga vargjet e tyre poetike, si ka mundësi që balladat e admirueshme sllave nuk kanë gjetur jehonë në malet e Gégnisë dhe si është e mundshme kjo që, Toskët, shokë të kleftëve grekë kurrë nuk kanë përjetuar asnjë frymëzimin të tyre gjatë ditëve e netëve në kampe apo në lutëra të perbashkëta ?

Në të ashtuquajturat poezi që kam para meje unë nuk gjëj një poezi të denjë që do të shërbeje si monedh për karamele të barinjve besimtar, apo me epitete të një luksi të theksuar me trëndafila e pafume apo me rruza e qelibar që duken si përkthime të disa trubadurve turq.
Por unë dua të jap këtu një copëz të poezisë shqipe, dhe kam zgjedhur një vajtim funeral dhe një këngë dashurie nga ato që më dukëshin te durueshme. Kjo ka të paktën e meriton sepse është e shkurt.

Lexuesi është i paralajmëruar se unë i kam përkthyer këta rreshta nga një fjalor !

Në një ankesë, fja është për Derven Aga (kapiten që do të thotë, Komandanti i Xhandarmërisë), i vrarë në një luftë me banditë.

"Oh i mjeri Derven Aga!
Trimat tuaj mbetën atje.
Shpata juaj e varur në mur, pyet:
"Ku është zotëria im ?

Vini re se kalorësit u kanë folur kuajve të tyre pra janë të zakonshme në baladat klephtes.

Tani vjen një këngë dashurie; kjo është pak më e ndritshme por ka disa pamja se kjo është bërë pas një pije aty për aty:

"Le të lënë tavolinën, miqtë; në trurin tonë ka më shumë grurë"; "arsye që ky zog i vogël e i bukur hyri në dhomë për të" bërë shtrat (Me këtë zogu do të thotë një vajzë, ose më mirë një grua e re e shtëpisë së mirë e etur për mysafirët e saj.)

"Ah! Perëndia m'bëri mua, si unë do të fluturoj rreth jush! "Si një flutur në oborrin e shtëpisë tuaj! Unë do të vë në në çatin tuaj; "Atëherë unë do të kaloj në gjoksin tuaj, unë do të kafshoj, dhe pastaj ju mund të më vrisni."

Dhe në fund çka mund të konstatojmë nga e gjithë që paraprin në këtë studim?

Që Z. Hahn ka bër një vepër interesante dhe të dobishëm, dhe që, Shqipëria ka të ngjarë se permbyll shumë më tepër pellazgë se sa poetë.

Prosper Merimee


perktheu nga gjuha fenge Kreksi, 2014


Reagimet si dhe komentet janë të hapuara, ju faleminderit !