Faruk Myrtaj

[Askusho]

FARUK MYRTAJ – I FTUAR TE “GAZETA E ATHINËS”

Faruk Myrtaj është njeri prej shkrimtarëve të sotëm shqiptarë që veçohet për frymën e re që solli, sidomos në prozën e viteve pas nëntëdhdhjetës. E kam njohur herët, qysh kur punonte në Selenicë, ku banonte së bashku me prindët. Një djalë bjond, i drojtur, tepër i sjellshëm. Më priste deri sa mbaroja mësimin në shkollën tetëvjeçare, ku punoja, më tregonte ç’kishte shkruar. Dukej një djalë i talentuar, i shqetësuar, jo vetëm në ato që shkruante, por edhe sepse donte të studjonte dhe e pengonin. Shfrytëzova të gjitha njohjet e mia të atëhershme. Arritëm ta çonim për ingineri-miniera. Faruku, i apasionuar pas letërsisë, u gëzua që më në fund u shporr përkohësisht djalli që e pengonte, por edhe u mërzit tej mase. Më në fund e vendosi-shkoi për t’u bërë inginier miniere.
Më pas e gjeti rrugën e tij duke më gëzuar edhe mua për faktin se nuk isha gabuar kur mendova se talente të tillë duheshin ndihmuar. Tani Faruku jeton në Kanada, zgjodhi edhe ai rrugën e hidhur të mërgimit, por jam i bindur se pena e tij do të sjellë në letërsinë shqipe vepra të nivelit të lartë.
Në mesazhin e tij “ti solla eshtrat, gjeneral”, më drejtohet kështu, për të më kujtuar gjithë ç’hoqëm dikur për ta nisur student:
“Se shpejti do te te nis edhe ndonje fotografi prej ish-bjondit qe nise
per tek Viron Kona duke më thene: Se mos i drejtohesh me "shoku Viron",
se e para e kemi shok, dhe e dyta i çmon krijuesit!
Dhe une, i gjori provincial, edhe sot e kesaj dite, shkova dhe pasi
trokita nje cope here (e s'po merrja pergjigje - se dera e sekretarit
ishte e veshur me pambuk a kush e di) hyra dhe iu drejtova pikerisht me
"shoku Viron..."!


Hiqmet Meçaj, shkurt 2005


Bibliografi

Poezi:

1. "Dielli i nëntokës”, 1985, Tirane, Shqiperi.
2. "Rroba e fjalëve gjithnjë ngushtë më rri", 1991, Tirane, Shqiperi.

Tregime:

1. "Njerëz që kam njohur", 1987, Tirane, Shqiperi.
2. "Marrëveshje për të jetuar", tregime-novele, 1989, Tirane, Shqiperi.
3. “Nudo Zyrtare", 1996, Tirane, Shqiperi.
4. "Njerëzit janë tepër", 2000, Shkup, Maqedoni.
5. "Luftëtarët vriten në paqe", 2003, Prishtine, Kosove.

Novela:

1. “Qyteti i Ministrave”, 1998, Tirane, Shqiperi.

Esse:

1. “Përse druhemi nga nacionalizmi", 1995, Tirane, Shqiperi.
2. “Markezë shqiptarë”, 2002, Tirane, Shqiperi.

Çmime:

“Nudo Zyrtare”, ka fituar Çmimin “Libri me i mire me tregime per vitin 1996”, dhene nga Ministria e Kultures dhe Sporteve, ne vitin 1997.

Perkthime prej anglishtes:

“Toleranca, pragu i Paqes”, Betty Reardon (UNESCO).
“Pushteti i G.G.Marquez”, Jon Lee Anderson.
“Tregime dhe novela te Zgjedhura”, Ëilliam Saroyan.
“Stina e Mallit”, roman, Alistair MacLeod.
“Harpa e barit", roman, Truman Capote.


Në vend të një autobiografie:


Im-gjysh ishte lindur nga stërgjyshja ime kur ajo ishte tek të 60-at. I kërkuan gjithë jetën të lindtte një djalë dhe ajo, zonjë e madhe, ia arriti, përtej rregullave të natyrës. Im at gjithashtu ishte djalë i vetëm, arsye e mjaftueshme kjo për ta martuar shpejt. Pati fat në martesën me nënën tonë: iu bë krahë në jetë të vështirë, dhe ia mbushi shtëpinë: 6 djemë dhe 2 vajza.
Jam i treti i djemve, por i katërti i fëmijëve, pra ardhja ime në jetë s’përbënte dot lajm, e, megjithatë, oxhaku i pallatit ku u linda atë ditë mori flakë. Rastisi të digjeshin blozat atje, jo gjë tjetër, por mamaja ma kujtonte kur bëja ndonjë gjë të mirë!
Fëmijë i urtë, i sjellshëm, i bindur, gjithë Myrtajt kanë mësuar. I mbyllur, pa shumë shokë. Kam pasur tmerr lëndën e fiskulturës, i mirë edhe në shkencat, por priresha nga lëndët sociale. Letërsia, nga më të dashurat, por mbase s’do isha marrë kurrë me të shkruara, sikur të mos më ishte privuar shkuarja në universitet në një kohë me moshatarët e mi. Koha politike absurde që rëndoi jetët e tërë shqiptarëve, ma vonoi për 9 vjet nisjen për atje.
Pa asnjë dyshim i jam mirënjohës vjetëve të minierës, minatorëve. Hynin e dilnin çdo ditë nga nëndheu, truall i të vdekurve. Kam qenë gjithnjë i thatë, shpirt-dobët, i ndjeshëm. Në minierë mësova të shaja dhe të mendoja; plotësova veten e përhershëm: njeriun e drejtë, të heshtur e të dhimbshur, që përpiqet të mos bëj kurrë keq dhe përpiqet të kuptoj e të justifikojë sjelljen e çdollojshme të të tjerëve. Një fotografi e fillimvitit 1978, mes njerëzve të nëntokës, më është bërë kambanë që bje papushim: disa prej tyre u aksidentuan me vdekje qysh sa isha unë atje, të tjerët sëmureshin të djelave të pushimit ose kur gjatën lejeve të zakonshme; ata që dilnin në pension vdisnin shpejt. Nuk e donin nëntokën, por u ishin shndërruar jetët funksion i saj.
Tërë kohën pas pune lexoja, shkruaja. “Shkruaja”, nuk thashë “shkruaja poezi, a tregime...” Tërë jeta është sfidë. Sfidë ndaj vetes. Kjo është bërja. Të tjerët do të vërejnë kur ti krijon arësye për ta. Në të gjitha kohët më janë gjendur njerëz të mirë, për të më ndihmuar. Mirënjohja ndaj tyre më është kthyer në ves!
Në minierë është edhe një rregull i tillë: askush nuk duhet lënë i vetëm nëntokë. Njeriu i gjendet njeriut, sidosi. Por jo vetëm njeriu. Natyra, e krijuar si shtëpi e tij, gjithashtu. Përpara se të ndodhin shembje, nëntoka rrëzon ca thërmija, pastaj ca copra dheu e shkëmbi, pastaj ndodhin shembjet, gjëmat në njerëz. Duhet të kesh ndjesi e sy për t’i vënë re këto paralajmërime. Por se mos vetëm nëntoka është e tillë...!
Libri i parë me vjersha, “Dielli i Nëntokës”, 1985, nuk është tjetër veçse një llagëm ku ndjehem ngushtë, por edhe i paralajmëruar, bashkë me ta. Qytetërimi kurrë s’ka për ta respektuar Njeriun, përderisa e shtynë atë të rrezikohet në dhè. E çfarë pastaj se këtë, më duket, e ka shkruar ideatori i komunizmit antinjerëzor, V.I.Lenini?!
Zjarri i oxhakut paskej qenë paralajmërim për një jetë të ashpër. Universitetin e kryeva 9 vjet pas gjimnazit. Jo për ç’ka kërkova, letërsi. Më dërguan për inxhinier miniere! Shkova se duhej një shkollë e lartë, duheshin disa vite Tirane. Më vonë do të merrnin vlerën e viteve pranë “tiranisë së Tiranës”. Ditën që na dhanë diplomat, nuk provova asnjë gëzim. Ndonse edhe për shkrimtarët, asokohe, thuhej se ishin “inxhinierë të shpirtrave njerëzorë”!
Vështirësitë sikur u lodhën me mua, në fund të viteve ’80. Letrat Anonime ishin zbehur bashkë me kujtimet për luftën, lufta e klasave po bëhej e tepërt, si profesioni i munxëdhënsve në një tregim të Kadaresë. Ndodhi ajo që s’kisha pasur energji ta ëndërroja: Më ofruan punë tek gazeta “Rinia”.
Një sy i vëmendshëm do të vërente tek faqet e kësaj gazete atë që thuhej se “paralajmërohej” në teatrin e operës kineze: shembëllimin e asaj që po përgatitet të ndodhte. Kadare bëri rishikimet e para, politke e letrare pikërisht aty. Ishte fat që u ndodha në Tiranë në vitin ’90, “kur plasi demokracia”. Në disa zona të vendit, për vitin 1944 thuhej, nën zë, se ishte “viti kur hynë komunistët”. Ngaqë të burgosurit politikë ishin ende brenda, u mbeti komunistëve ta përuronin edhe pluralizmin. Por s’kishte ngè për hollësira! Pjesa dërmuese e njerëzve ndjeheshin të lirë...“Rroba e Fjalëve Gjithnjë Ngushtë Më Rri”, u botua në këtë kohë.
Tek unë, gjithnjë, kanë plotësuar njeri tjetrin krijuesi me gazetarin. Nuk kam asnjë drojtje prej mungesës së kufirit midis tyre. Kështu ka qenë jeta ime. Kështu është. Në shtatë strehëza lëviza në Tiranë, në vitet 1989-1995 dhe, kudo ku shkonim, mbartnim vetëm ca libra!
Të shkruarat janë natyra e sinqertë e krijuesit: Kurrë nuk jam shquar për inisiativë, pragmatizmi im është pothuaj Zero...Sikur të mos mjaftonin këto, më 3 nëntor 2003 u nisa për mërgim të largët. Ngaqë u binda se nuk i ndihmoja dot në Atdheun tim, u ofrova fëmijëve një Atdhe tjetër. Së paku, këtu ku jemi, në Kanada, shpresoj të mos i pengojnë, siç u ndodhi prindërve të tyre...

BERMUDA

-tregim-

Deri atë mbrëmje Ajo ishte njera nga ne.
Ngaqë ishte nja dy-tri gishtërinjë më e gjatë, apo ngaqë e shfaqnin të veçantë këmbët e saj, as sot nuk betohem dot se po them të vërtetën e vetëm të vërtetën që është një, por jam gati të dëshmoj deri në Gjyqin e Fundit që s’ishte kjo shtysa pse filluan ta përflisnin në qytet.
Mbase nuk e teproj të them nja dy fjalë për qytetin tone, jo thjesht si vendngjarje, por se vetëm aty mund të ndodhin pikërisht këto gjëra. Aty jetët janë si të karaktereve teatrorë. Ngjizen, ngrihen e rrëzohen brenda asaj hapësire, kohe dhe mjedisi të zgjedhur nga regjisori e skenografi.
Qyteti ndodhet midis tri kodrash. Në njerën prej tyre ngrihet spitali dhe materniteti, në tjetrën kisha dhe xhamia, teksa në të tretën janë vendosur burgu i qytetit dhe varrezat. Të tri kodrat lidhen nëpërmjet së njëjtës rrugë, e cila kalon në qendrën e qytetit. Nuk mund të dalësh nga shtëpia jote apo të nisesh për diku e të kthehesh, pa kaluar në qendër.
Të gjitha dritaret e ndërtesave dhe zyrave përqark sheshit sikur përgjojnë qendrën, vendin ku takohen tri rrugët që ngjiten dhe zbresin për në të tri kodrat. Në të gjitha orët e ditës dhe të natës shkallët e jashtme të atyre pak pallateve, dyqaneve, njësive tregëtare, këpucarisë, berberanës, orëndreqsit, bulmetores, bankës së kursimeve, magazinës ushqimore, postë-telegraf-telefonit, dentistit, zyrës së të plotëfuqishmit, janë plot me njerëz. Ulen aty dhe rrijnë e vështrojnë gjithçka që lëviz nëpër qytet.
Atë mbrëmje Ajo nuk doli në rrugë si herët e tjera. Ishte po Ajo, po ai trup, po ato rroba. Vetëm se fustani pranveror, i shkurtuar vetëm dy-tri gishtrinj, shfaqte njerën nga pjesët më të brishta të trupit të femrës: gjunjët. Secila prej nesh, femrave të tjera në qytet do ta dëshironim këtë fat, por asnjera prej nesh nuk do ta merrte përsipër të vepronte si Ajo. Mbase pikërisht ky shkak, pra që asnjera nga ne nuk do të mund të guxonte të dilte si Ajo, e pati shtyrë drejt atij veprimi të guximshëm dhe kryenec. Në të vërtetë ishte një ndryshim fare i vogël, aq i vogël, sa tani, pas disa vitesh nga ajo mbrëmje, tingëllon si diçka për të qeshur përmendja e tij.
Unë, si gjithë femrat e tjera në qytet, e dija se ç’do të ndodhte në sheshin qendror pas kësaj, siç e dinte edhe ajo vetë. Siç e dinë tërë lundërtarët, madje tërë lexuesit e librave me lundrime, rrezikimin e anijeve që lundrojnë në ujrat e Bermudës.
Megjithatë, Ajo kapërceu rrugicën e shtëpisë dhe bëri për nga qendra. Unë i shkova pas me të njëjtin hap, me të njëjtën qetësi e mënyrë të mbajtjes së kokës pa shprehur asgjë të veçantë, sikur s’kisha të bëja fare me të dhe me ç’kishte ndryshuar Ajo në veshjen e saj. As ajo nuk e pa të udhës të shfaqte ndopak vëmendje se ç’njerëz ndodheshin në rrugicë atë orë kur po dilte ajo. Nuk di pse më besohej se, për syrin e saj, unë isha shndërruar në njeri të padukshëm. Mbase thjesht për arsyen që përmenda më sipër: në vendin tim, ashtu si në vend të saj, do të dëshironte të ishte secila prej femrave të tjera të qytetit.
Syri im gjithësesi, m’a qartësoi konturin e trupit të saj dhe pas kësaj fitova qetësinë e mjaftueshme për të vënë re se ç’kishte ndryshuar në veshjen e asaj nate. Më erdhën në ndihmë edhe duart e saj që herë pas here shkonin atje ku i ishte zbuluar gjuri. Nuk e di përse, donte të bindej se e kishte bërë vërtetë atë ndryshim, a vuante mëdyshjen e vazhdimit apo të kthimit? Nga mënyra se si e hidhte hapin, ndjehej vendosmëria. Deri në lëvizjet më të vogla. Me një gëzim trishtak, u sigurova se ajo nuk do të kthehej prapa.
Ndryshimi u vu re nga gjithë ata që u gjendën jashtë atë orë dhe menjëherë sapo sapo Ajo hodhi hapat e parë në rrugicën që nxirrte në rrugën kryesore prej lagjes së saj. Gjithëshka frymore e asaj mbrëmjeje ishte kthyer me vështrin nga ajo. Tërë ai ngulim njerëzor atë mbrëmje ngjante si një qytet i populluar vetëm me lule dielli. Me lule nate, do të ishte më mirë të thosha.
Nuk di pse, por ndjeja dëshirën e papërballueshme për tu gjendur atje ku duhej, herë diku përpara, herë diku pas saj. Po e përsëris, nuk jam unë që e pëshpërita dhe e bëra lajm ndryshimin në gjunjët e saj. Nuk di se me ç’krah fërfërima e fustanit të saj arriti të fluturonte dhe të arrinte tek të ulurit e shkallëve përpara se Ajo vetë të arrinte atje. Më besoni për këtë që them. Dëshmoj sot dhe kurrë më.
Njerëzit e ndenjur të shkallëve prisnin që Ajo të shfaqej. Midis tyre spikaste e qeshura e Votimes, torollakes së post-telegrafës, vajzë e të zgjedhurit të përhershëm në Kuvendin e Qytetit, në seancat e të cilit ai flinte i lumtur. Kukurisja e saj si e pulave herë-herë bëhej si e gjelave, kur mburrej se ishte kandisur të dilte nga zyra për të parë atë që do të ndodhte. Aty ishte edhe Neti, postieri i urtë dhe i pafjalë i qytetit, që dukej sikur nuk prekej as nga gëzimet e as nga hidhërimet e telegrameve që shpërndante. Tek shkallët e berberanës ishte afruar Olja, e para femër për të cilën thuhej se po mësonte fshehurazi të bëhej berbere. Olja do të kishte pasur qejf të merrej me mjekrën e ndonjë burri, por kur në shesh u ndje frymëmarrja e nxituar e sehirxhinjve, tërë klientët e berberhanes, me mjekra gjysmë të rruara, kishin dalë tek shkallët dhe Olja i ndoqi pas. Tek stoli përpara zyrës së pushtetit, përbri Arkës së Kursimeve ku qytetarët paguanin faturat e dritës e të ujit, rrinte dhe priste edhe Dinia, korieri i pushtetit.
Ajo e la pas rrugicën e lagjes së saj dhe pa u nxituar, po bënte për nga qendra. Vazhdoja ta ndiqja nga pas. Në sigurinë e hapit të saj m’u duk se për herë të parë shprehej kënaqësia që rruga kalonte pikërisht atje, në qendër. Kur po i afrohej frymëmarrjeve të shpeshtuara që e prisnin, vura re se Ajo preku edhe një herë fundin e fustanit, si për tu bindur se ia vlente ta çonte punën e nisur deri në fund. Siguria e saj përcillej gjer tej rrugicave dhe rrugëve, tek vështrimet në ankth të vajzave dhe grave pas perdeve të dritareve. Sigurisht e dinte me mijëpërqind përgjimin tonë, që Ajo nuk harroi pa shkelur asnjerën prej rrugëve të qytetit. Kështu që iu desh të kalonte disa herë në qendër, për t’i ngjitur, e pastaj për t’i zbritur, të tria rrugët që çonin në të Tri Kodrat që qarkonin qytetin.
Papushim kujtoja atë bisedën e shkurtër me të, gjatë orës së së fiskulturës:
“E di ti që ke këmbët më të bukura të klasës?!”
“Vetëm të klasës?!”
“I ke vërtetë…”
“E di, e di se këmbët e mia janë!”
“Të tuat, por të tjerët t’i shohin!”
“Eh, kush na i sheh… Na shohin fustanet, fundet, pantallonat, po!”
“Vjen një ditë…”, i pata thene unë kot së koti, sikur të kisha ndonjë përvojë.
“Vjen një natë thuaj!” pati shtuar ajo e vendosur.
Mbase prej atij çasti do t’i kishte lindur mendimi ta shkurtonte me dy-tre gishtërinj gjatësinë e fundit apo të fustanit që do të vishte asaj mbrëmjeje pranvere. Isha e sigurt se nuk e kishte prerë. Vetëm sa e kishte palosur e pastaj e kishte hekurosur palën. Sigurisht që e kishte menduar se, sidoqë të shkonte puna, mbase do t’i duhej ta zgjaste përsëri.
E la për herë të tretë qendrën e qytetit, teksa në ajër ndjehej një si kundërmim qerpikësh dhe vetullash të djegura prej vështrimeve të pazakonta të njerëzve që bënin sehir aty. Bëri për nga rruga që çonte në spital, e fundit kjo në të vërtetë, tashmë paksa e lodhur dhe disi e trishtuar për atë që kishte marrë përsipër. Është ai çasti kur vetëm një fije e hollë e ndan fitoren nga humbja. Pikërisht aty, teksa ngjitej kodrës së tretë, mbase edhe Ajo, si unë dhe femrat e tjera të qytetit, u kujtua se pranë spitalit ndodhej edhe materniteti.
U kthye. Me vërtik. Por pikërisht kthimi, mbase edhe më shumë se shkuarja deri në fund në rrugën e maternitetit do të ishte rrënues. Shkelja në atë rrugë e bënte të motivuar dhe njëherësh të pafalshëm atë fustan të shkurtuar mbi gju.
Por ishte e qartë se vendosmërisht do të kalonte përsëri në qendër. Edhe pse tanimë dukej me të vërtetë e lodhur, e lodhur dhe e dëshpëruar. E pashë të nxitonte hapin, të mbyllte veshët, pastaj edhe sytë, më në fund edhe e tronditur nga vështrimet e pas-perdeve dhe të të ulurve tek shkallaret, nga e qeshura e harbuar e budallaqes Votime, nga goja e hapur prej habisë të postierit të pafjalë Neti, madje edhe nga trishtimi i mbytur në sytë e berberes Olja.
Çau vërtik përmes sheshit nën vështrimin e syve të përzhitur të shkallareve, të ngulitura tek gjunjtë e saj. E ecura dukej ende e sigurt, por unë që e kisha ndjekur prej kur doli nga shtëpia e vetë, e ndjeva se po i shteronin fuqitë dhe poi venitej dëshira për të vazhduar. E vetmja gjë që e mbante, ndoshta ishte fakti që po i afrohej fundit të zgjedhur prej saj. Ato caste ndjeva se kisha dëshirë t’i thosha se kishte bërë shumë, se tani mund të kthehej, nuk ishte e thënë t’i bënte ajo të gjitha, por ishim aty, në sheshin e madh të qendrës së qytetit. Nuk guxoja të flisja në prani të atyre njerëzve që vazhdonin ta përgjonin dhe t’i lagnin me vështrime këmbët e saj, diku aty tek gjunjët. Të bëhej se ishin metrat e fundit të lundrimit të saj, të fundit, në dallgët e marrëzisë së tyre të paadresuar. As për t‘i folur, as për ta prekur, nuk guxova atë natë, të paktën nëpërmjet gulçimave ta përmendja atë vajzë. Së paku të mos humbte në misterin e paqartë të asaj bermude qytetëse.
U rropata gjer në çastin e fundit, por nuk arrita ta kandisja veten deri atje sa t’i thërrisja, ta kujtoja se, sidoqoftë mund të kthehej, të kthehej pas, ose të dredhonte nëpër muzg, të futej në ndonjë nga ato oborret e shtëpive përdhese aty pranë, pastaj le të kapërcente ndonjë nga gardhet e ulët për në ndonjerën nga rrugicat me dalje tjetërkund. Nuk e bëra dot, mbase ngaqë, kush e di pse, isha e bindur se Ajo nuk ishte si ndonjë barkë e gjendur pa e ditur, fare rastësisht në atë shesh kurthesh të rrezikshëm. S’di pse, besova se nuk ishte ndonjë nga ata lundërtarët e papërvojë, që s’e merrte me mend se ku e kishte shtyrë deti i trazuar. Dukej së largu, ishte anije me disa busulla, nisur për të kaluar pikërisht aty, mes trekëndëshit të Bermudës.
Mbase më ishin mjegulluar edhe mua sytë, hajde le të themi që më ishin përlotur, si të femrave të tjera pas perdeve, në dritaret e dhomave me drita të shuara. Diçka duhej të kishte ndodhur që nuk po shihja dot më gjë. Pas një kohe përhumbjeje, nuk di sa zgjati kjo, po dëgjoja zëra të alarmuar dhe ca rrokje fjalësh se Ajo nuk ishte më. Dikush këmbëngulte se e kishte parë të rrëzohej tek këmbët e stolit ku ende rrinte Dinia, dikush thoshte se Ajo sikur donte të arrinte deri tek Arka e Kursimeve. Sikur atje të kishte për të paguar ndonjë faturë. Por për çfarë, për kë, do të paguante Ajo? Në emër të kujt?
Të nesërmen e në ditët që rrodhën më pas nuk e pa më njeri. Askush nuk çau kokën për fatin e saj. Të interesohesh për këso rastesh duhet të shkosh, të të presin dhe të përgjigjen diku, por kur e di se ajo mbrëmje nuk i vjen për osh kujtesës së një qyteti të tërë, bën mirë të heshtësh. Aq më keq kur të gjithë, edhe pse josheshin për të ditur diçka, zgjidhte të mbyllej në heshtjen e vetë.
Nëpërmjet këtij funerali heshtjeje dukej se e përcolli gjithë qyteti. Djemtë dhe ne shoqet e saj, tërë vajzat e qytetit, edhe Votimja me Oljan që fill pas kësaj u bë berbere, pa u përfolur nga askush, teksa çapiteshim të nesërmeve nëpër rrugët e qytetit, na bëhej sikur bartnim arkivolin e saj, që në të vërtetë askush nuk e pa me sy. Na dukej sikur e lëviznim deri aty ku ngriheshin kisha dhe xhamia, pastaj zbrisnim teposhtë, ndalnim për pak çaste në shesh, në qendër të qytetit, për ta përcjellë pastaj deri tek kodra tjetër ku ndodheshin burgu dhe varrezat. Por asnjë varr nuk u hap, asnjë fjalim lamtumire nuk u dëgjua. As emri dhe fotografia e saj nuk u panë në pllakën e ndonjë varri. As atehere, as sot e kësaj dite.
Kjo ishte ngjarja që ka ndodhur ca vite më pare. Tanimë ajo është harruar. Në të vërtetë s’ka asnjë shkak ta mbash mend, përderisa të gjitha gocat e qytetit, madje edhe gratë që i kanë kapërcyer të dyzetë e pesë vjetët, mbajnë fustane dhe funde të shkurtuar nga dy-tri gishtrinjë. Ajo megjithatë herë pas here iu shfaqet në ëndërr njerëzve dhe ata, kur zgjohen, bëjnë sikur as në ëndërr nuk kanë punë me të.
E rrëfeva këtë histori pa emocionin më të vogël, sado që herë pas here një zë i paadresuar më afrohej tek veshi dhe më lutej, më kërkonte, më thërriste, më kujtonte se historia e Asaj nuk mund të shkruhej zakonshëm, pa emocion, si ato historitë e tjera të këtij qyteti. Gërrice, lustroje, përjetoje edhe një herë rrugën që bëre atë mbrëmje pas Asaj! Jo e heshtur, jo hije si atë natë! Duhet të qash e të bërtasësh kur dëshmon atë që ka ndodhur, ose mos u ndje fare, mos trego përralla! Më mirë dil në qytet, ose shko vërtetë tek Bermudet, tregojua atyre atje fatin e asaj barke që humbi atë natë, që më pas të mos humbë barka e ndokujt tjetër…”
Por nuk shtoj dot tjetër gjë. Jam e vërtetë, kur them se nuk ndjeva asnjë emocion gjatë rrëfimit tim. Thjesht një dëshmitare syri dhe aq. As dhimbje, as dashuri, as mëshire, as bëra fajtor njeri, asgjë…Ato ditë, po të më kishin pyetur, mund të rrëmbehesha nga ajo që ndodhi, por se kush tha se femrat e përfolura paguajnë çmimin më të madh për lirinë, dhe unë humba edhe pikën e fundit të shtysës për një dëshmi ndryshe. Mbase e tëra kjo është një kohë e humbur dhe dëshmia ime thjesht duhet dhënë për të mbetur diku në arkivat e qytetit, nën pluhurin e asaj që ndodh çdo ditë.

[Askusho]

FARUK MYRTAJ

...ROBËROHEMI PËR LIRI...
(tregim)

Gardiani nuk po bëhej i gjallë dhe unë u ngrita.
Në një hapësirë sa kjo e qelive, “të ngrihesh” s’ka asnjë kuptim, nuk ia vlen të ngrihesh për të kryer ndonje veprim. Mjafton të zgjatësh dorën dhe arrin kudo, në secilën qoshkë të qelisë. Por ngritja më këmbë është instiktive, përpjekje për lëvizje, orvajtje për të mos humbur vetinë e të gjallit.
U çova dhe bëra një gjysëm hapi për nga dera e qelisë, preka shufrat e hekurta, futa turinjtë midis tyre. Doja të kqyrja koridorin. Gardiani ishte edhe më tej atje, ulur në karriken prej hekuri. Kryembështetur midis pëllëmbëve të duarve, dremiste. Nuk them ëndërronte, jo pse ishte gardian, por sepse asgjë nuk do të ndryshonte në këtë mes. Dukej se flinte, pra unë isha i lirë të merresha me veten. Kjo më duhej. Këtë prisja.
U zhvendosa një gjysmë hapi, për nga qoshku i djathtë. Gjithnjë brenda qelisë sime. Atje kisha lënë pjesën e kursyer prej racionit tim të bukës. Në këtë lloj qelie s’është e nevojshme të hapësh sirtarë e dollapë e bufera. Ajo është e lehtësuar prej formaliteteve. Edhe në errësirë të plotë, e di se ku e kam vendosur bukën, brenda një shamie të bardhë, aq të pastër sa mund të ketë kuptim pastërtia në një qeli pa ujë e pa dritë. Shamia është e mbështjellë me një copë plastmasi, lëndë që mbron bukën nga tharja e ashpërimi.
E marrë në duar, si me kujdes nënash për foshnjën e tyre.
Janë orët më të veçanta të jetës. Të jetës sime në burg. Kudo e kurdo, njeriu gjen kohë për tu gëzuar. Mbase kjo është arsyeja që marrin vlerë të veçantë cigari i fundit, fjala e fundit përpara togës së pushkatimit, apo ato ca pak grimasa më parë se njeriu të jap frymën e fundit për të ndërruar jetë.
“Ah, jeta ime...!”, thashë si përvajshëm, pa zë.
Më kishin rrjedhur njëzetë vite këtyre burgjeve. Nëna kishte vdekur, më kishte humbur përpara ikjes për në botën tjetër, pa më dorëzuar, siç bëjnë zakonisht nënat, tek tjetra, gruaja.
“Edhe aq keq nuk qenkam, përderisa gjej me ç’gëzohem!”, shtova me zë, për të qenë i vërtetë deri në fund. Së paku me vehten.
U rrotullova, bëra një lëvizje më shumë, një gjysëm hapi në të kundërt dhe, kokëulur, u ula në shtratin përdhes, një dyshek, i hollë fare, diçka më i trashë se feta e bukës që na japin për çdo vakt.
U rregullova këmbëkryq, mbi batanie. Shaminë e vendosa në prehër. Si një lëndë e rrallë e materies, tuli i kursyer prej racionit tim të bukës. Po të më shihte kush, do besonte se ulesha për të ngrënë. E mendoja këtë, edhe pse këtu gjithkush e dinte menynë time dhe kurrkush s’më bënte shoqëri. Po të më begeniste gardiani, që tashmë dremiste gërrhimshëm në fund të koridorit, sigurisht do ta ndaja me të. As që e shkonte ndërmend. Jo ngaqë ndjehet ngushtë se herë pas here i duhet të m’i dhuroj ca grushte e ca shkelma, edhe pa arësye. Po nuk është ky shkaku. Gardiani nuk do ta vinte në gojë bukën time sepse s’e vë fare në dyshim kur i thonë se unë jam armiku i tij. Po të më ftonte të haja a pija diçka prej tij, nuk do ta refuzoja. E di se s’është ndër armiqtë e mi, edhe pse më sillet si njeri prej tyre.
Po për çfarë ta ftoj?! Vetëm një copë buke kam, pak tul buke. Edhe këtë, jo për ta ngrënë. Ah, kam edhe një gotë uji, por as ujin s’e kam për ta pirë. Ndaj lere gardianin e shkretë të marrë një sy gjumë e të ketë më shumë fuqi kur t’i teket të më ndëshkojë.
“Vazhdo të bësh gjumë të qetë, zotëria im! Sikur të zgjohesh e të shohësh me ç’merrem, do të zgërdhiheshe përtej hekurave, ose do të hyje brenda qelisë dhe do të m’a shpërbleje ftesën me ca shkelma. Nuk ke ngè ti të marrosesh si unë!”
Afrova gotën e ujit pranë vetes, njoma tulin e bukës dhe ia nisa punës. Secili merret me diçka, në këtë jetë. Gjithkush krijon botën e tij të vogël, brenda kësaj bote të pafund. Kështu besojmë, së paku. Iluzion? Ku ka rëndësi si e quajmë. Rasti ma solli ta krijoj këtë botën time të vockël fare brenda kësaj qelie. Njeriu qenka qenie e çuditshme, mbase pikërisht për këtë aftësi: mësohet me kushtet, përshtatet me rrethanat. Mjaft ta lesh vetëm dhe ai, fa-fap, në çast e ngjall jetën; edhe brenda një vrime vetmie, siç është kjo qelia ku më kanë mbyllur.
“Beson vërtetë se je vetëm aty...?!”, më pyeti një mik, kur kishte guxuar të më vizitonte aty ku isha. E vështrova në sy. Fliste për burgun tim si për jetën e tij jashtë mureve. Atje përgjohej kudo dhe ai ishte i sigurt se s’mund të mos përgjohemi edhe ne këtu, në burg.
“Unë në burg jam!”, ia pëshpërita. “Nuk ndjehem keq...”, shtova pastaj. Me zë. Nëse përgjoheshim, le të dëgjonin se nuk qahesha. Edhe për mikun tim, këto fjalë shkonin për mirë. I burgosuri i tij nuk ndjehej i pakënaqur!
“Me se e kalon kohën e lirë?!”
“Bëj njerëz,” i thashë. “Njerëz prej buke bëj...Të kam edhe ty...prej buke!”
Më hodhi një vështrim të drobitur dhe sikur u ftohë në sytë e mi. S’foli. Iku shpejt. Nuk shpresova të vinte më. Mbase dyshoi që kam probleme. Diku në tru. Po mbase është trembur se mos e marrë më qafë!
U ktheva në qeli, nuk bëra asnjë përpjekje për të kqyrur ku mund të ishin aparatet përgjuese, të cilat m’i ndërmendi. Variantin e tij prej buke e ndryshova. Menjëherë. S’doja të bëhesha shkak për ndonjë të keqe ndaj tij. E njoma formën e tij prej buke dhe e zhbëra. Por e kam endè, në formën e brumit të thatë.
Ndenja ca shtrirë. Rrëshqita vështrimin në tavanin e qelisë, në faqet anësore, tek porta e hekurit, tek llampa e venitur, tek dryni që më mbyllte brenda. Kudo mund të kishte kamera. Aparatet mund të vendoseshin gjithandej. Le të bënin ç’të donin. S’ishte aspak e këndshme ta përfytyroje veten të vëzhguar nga zyrat e komandës së burgut, por edhe me këtë duhej të mësohesha. Pasi ke humbur të shumtën e gjërave të mëdha, të voglat s’ndjehen fare. Të përshtaturit me mungesat është e pashmangshme. Duhet vetëm ca pak kohë. Dhe nerva...nerva. Në qeli, kohë kisha plotë. Nervat do t’i ushtroja, le të rezistonin. Për hir të tyre!
Një lëvizje mashtruese: ngrita dorën, e afrova tek goja, sikur futa kafshatën e bukës. Nuk ishte gjë e re. Të ngrënit nuk na ishte ndaluar. Endè! Ktheva kokën rreth e qark, lëviza nofullat e buzët, që kqyrësit e mi të mundshëm të besonin se po përtypesha. Të burgosurit, në gjithë botën, janë ripërtypës. Ripërtypin të shkuarën. Si emigrantë pakthim.
“Në djall vafshi, bashkë me qelinë time dhe përgjimin tuaj!”, thashë me zë.
Tërhoqa një gazetë dhe nisa të lexoj. Pastaj më shkrepi të lexoja me zë, me zë të lartë. E kisha unë radhën t’i nervozoja. Duke u lexuar gazetën e tyre! Meqë nuk më linin të gëzoja vetminë time, le të bënin shoqërinë që ofroja unë. Apo prisnin t’i shaja, t’ua grisja gazetën përpara syrit të fshehtë të kamerave të tyre, që të humbisnin qetësinë dhe të më ndëshkonin?
Më tej, duke u marrë me tulin e bukës, i ndiqja me bisht të syrit. Pajisjet përgjuese le të vazhdonin të tyren...
Eh! Buka është e bekuar! Është fryti i tokës. Jo i makinave. Punohet toka, hidhet fara, mbin bima, rritet kalliri, piqet, korret, bluhet, bëhet miell dhe bukë. Mua më është dashur ta bëj edhe njerëz prej buke...
Sapo e prek me dorë, ajo e lumja merr e jep me gishtat e mi. Kisha lexuar se fatet e njerëzve lexoheshin në vijat e pëllëmbëve dhe gishtrinjëve të tyre. Buka mbase prekte vijat e fatit në duart e mia, që më ngjallte këto ndjesira.
E njomja, e ngjishja, e përpunoja, majagishtash, ajo bëhej edhe më e butë, ishte gati të jepej, njëlloj si ajo plastelina që përdorin fëmijët për të sajuar lodra e figurina të ndryshme.
Nuk doja gjumë këtyre netëve. A thua edhe ata, modelet e mi, rrinin zgjuar, duke ndjerë ethet e mia? Edhe përgjuesit e mi, të pa gjumë, duke më vigjëluar mua?!
Zoti u ruajtë mendjen, nëse më përgjojnë kur merrem me tulin e bukës!
M’a shohin fytyrën lëbyrur prej një rrezatimi të pazakonshëm, dhe kam drojë se nuk besojnë dot se drita buron prej marrëveshjes sime me të dashurit e mi dhe me tulin e bukës së kursyer. E shohin se përpiqem të krijoj njerëz, njerëz prej buke, po kush e di ku tjetër u rrëmon hamendja. Kjo fytyra ime e drobitur, s’besoj se do t’u duket aq e urtë sa të më justifikojnë si qenie të joshur prej delirit filozofik që kapllon të burgosurit afatgjatë. Ky djall, mund të thonë me njeri tjetrin ata, mund të ngrihej netëve, të kaloj telat me gjemba, të na vijë deri në komandë dhe...të luaj me kryet tona si me copën e bukës...
Njeriu nuk arrin ta njoh tjetrin, nëse nuk njeh veten e tij. Nuk them se njeriu duhet të shkojë në burg për të siguruar këtë njohje, por vetminë e tij ka mundësi ta krijojë, kudo ku është. Mbase edhe kur rastisë në komandën e burgut. Vetmia, më shumë se çdo shkollë e mënyrë tjetër, krijon mundësinë e rishikimit e plotësimit të vetes. Qenia njerëzore është një trajtë e caktuar, një lloj ene që tërë jetën e jetës gjallon për t’u mbushur. Popullimi i tërë hapësirave brendaqelizore, mbushja e këtij boshi, vetëm kjo i jep kuptim të jetuarit. Dhe, pa asnjë dyshim, ky boshllëk, mund të zbulohet, verifikohet e plotësohet vetëm në vetmi.
Duke krijuar njerëz prej buke, nisa të ndjehem ndryshe.
Atëherë kur tuli, më në fund, merr formën që kam dashur t’i jap, teksa s’kam pushuar së foluri me veten dhe me atë që jam duke sajuar, kam shtysë ta ngrè zërin. Si ai plaku që bëhet gati të niset për të ikur përgjithnjë, apo si fëmija që sa-lindet. Pa asnjë shkak, mbaj gjallë shpresën se m’i dëgjonin edhe murmurimat. E çfarë nëse vërtetë jam i lajthitur?! Mjaft që flas me njerëzit e mi, paçka se prej buke. Është pak a shumë si t’i kem të gjallë.
A thua të më kenë parë, përgjuesit e komandës, kur kam qarë për vogëlushët e mi prej buke? Eh, kur sajoj fëmijët, tuli i bukës është si lënda e përdorur për të krijuar njerëzit e parë të botës. Vetja më bëhet si Krijuesi i Madh, Ai i Vetmi, i Vërteti. Më fal, më falë që të imitoj ty, i drejtohem atij, duke ngritur sytë lart. Më fal, nëse duke të kërkuar ty, më shfaqet tavani, ku ata mund të kenë vënë aparatet e përgjimit, i them. Deri në shenjtëri e pafajshme, për të krijuar qenie perëndisht të pafajshme, buka vazhdon të lakohet në midis gishtat e mi, duke më falur ajo në emër të Zotit, por edhe duke m’u lutur që të bëj kujdes.
Ata të mirët, fëmijë të mi, vijnë në qelinë time si në një kënd lojrash, si në një copë lëndine të pashkelur. Më vjen keq për këtë, që i sjellë fëmijët në këtë vrimë miu, por ja që miu jam unë, babai i tyre, që s’mund të rrij dot pa ta. Sa bukur vijnë e rrijnë në tulin e bukës, dhe sa mirë ndjehet tuli i bukës në trajtën e tyre...O Zot, si s’pushove një herë së ngushëlluari njeriun fatzi!
Kam frikë se duke folur kështu po i bëj më të ashpër ata të komandës, nëse më përgjojnë vërtetë...
E si ta dinë ata se ç’është njeriu prej buke! Unë për vete, bëhem shend e verë, teksa ndjej në këtë mënyrë. Farfuritja e një drite prej së brendëshmi, më ofron një gëzim që as vetë nuk arrij ta shpjegoj dot. Ata nuk e dinë, nuk e marrin dot me mend se gjatë kësaj lloj pune me dorë, nuk ndjehem më në qeli, nuk jam më i burgosuri i tyre.
Mbase më mirë që s’e dinë...
Herë pas here sajoj edhe gruan. Gruan time. Gruan time prej buke. Punoj gjatë me trupin e saj. Në fillim, mezi më bindet. Edhe vetë, kur merrem me të, ndjehem i drojtur. Drita e paktë e qelisë është si ajo drita në dhomën tonë të gjumit, intimiteti është i brishtë dhe joshës, teksa besnikëria e sinqeriteti i ftesës sime për t’a sjellë në qeli, sigurohet prej shenjtërisë së bukës. Gruaja zë e më jepet pak nga pak, nuk nxitohet, më bën të mundohem ca, por e di që do të më jepet deri në fund. Nuk më është mërzitur kurrë, ajo e vala, ngrohtësia ime, edhe kur i sillja shqetësime të llojit që më sollën këtu ku jam.
Ndryshe nga ajo gruaja tjetër, reale, kjo prej buke është edhe më ideale: nuk më qahet për hallet e ditës, as për ushqimet e pamjaftueshme për fëmijët. Kjo grua tjetër më ngjan më shumë me atë vajzën që kam njohur dikur, ajo pas së cilës rendja nëpër rrugët e qytetit, ajo që më premtoi se do të më bënte të lumtur, edhe nëse unë do t’i shkaktoja andralla.
Brumi, duke shfaqur trupin e saj, bëhet edhe më i epshëm, më i ndjeshëm, gishtat e duart e mia teksa më përcjellin nëpër trup ndjesinë e një kënaqësie të të qenit vetëm me të, edhe pse në një qeli si kjo, e shndërron këtë prani në diçka të papërsëritshme. S’mund ta merrni me mend ç’është një grua në burg. Të jesh vetëm me një grua në burg...
Duhet të kthjellohesha, sidoqoftë: më përgjonin apo jo? Duhet ta dija këtë gjë. Pastaj le të bënin ç’të donin. Me mua, me njerëzit prej buke, me fëmijët dhe gruan time. Ata duhej t’i jepnin fund këtij përgjimi të fshehtë. Pra, duhet të pranonin që më përgjonin. Kaq. Të burgosurit do t’ja krisnin së qeshurës, nëse do t’u thuhej se përgjohen. Isha një i burgosur, pra, me mua mund të bënin ç’të donin. Por përse të më vidheshin? Drojtje a frikë prej meje?!
Do doja t’ua qartësoja këtë. Në burg isha njeri prej të burgosuri të tyre, por brenda qelisë zoti isha unë. Aty jeta më bindej mua, zotit të dhimbjes së saj!
Pjesa tjetër e tulit të bukës kishte marrë formën e një koke e të një fytyre tmerrësisht të njohur. Hunda endè s’po i bindej bulzave të gishtave të mi. I nervozuar, kisha lënë mënjanë gruan dhe pa e kuptuar po bëja komandantin e burgut. Atë prej buke.
Po ndjeja fodullëkun e tij, teksa përplasej me krenarinë time. Nuk e fshihja dot një lloj ndjenje hakmarrjeje ndaj tij por, edhe pse kishim ndërruar rolet, nuk bëja asnjë veprim që të cënonte sedrën e komandantit prej buke. Duke u marrë me të, kisha heshtur. As flisja, siç bëja me gruan, as këngëzoja, siç bëja me fëmijët. Nuk doja t’i shpjegohesha dhe as prisja të më shpjegohej. Nuk e pyesja, pra as prisja të më përgjigjej. Në fund të fundit, ai i dinte përgjigjet e mia, ashtu si unë dija pyetjet e tij.
Pas pak e ndjeva veten në një situatë krejt tjetër. Komandanti prej buke, me të njëjtin zë si të modelit të gjallë në zyrat e komandës, më pyeti.
“Ku jam këtu, zotëri?”
“Në burg, i thashë. Ku tjetër mund të ndodhen bashkë një komandant burgu dhe një i burgosur?!”
“Në qeli?!”
“Në qelinë time!”
“E unë?!”
“Për shkak të bujarisë së bukës...”
“Edhe...?”
“Buka të krijon mundësinë e të qenit Tjetër...”
“Sa vjet burg ke bërë?”
“Aq sa m’u bënë të domosdoshëm njerëzit prej buke!”
“Përse je dënuar?”
“Po më pyet për fajin tim, apo për akuzën tuaj?!”
“Mos fol kështu, i dënuar...”
“Nuk jam i dënuari, jam krijuesi yt...”
“S’ta kërkoi njeri këtë...”
“As ti nuk më pyete kur më sollën këtu!”
“Nuk të solla unë...”, po thoshte komandanti prej buke.
Duke thënë kështu, sikur lutej që ta lija rehat. Sikur kishte frikë se mos ngrija zërin dhe ndokush merrte vesh që mua, të burgosurit të qelisë 111, më bëhej shoqëri nga komandanti i burgut.
“Nuk përgjigjem për atë tjetrin...”, shtoi pas pak.
Më vështronte, pa bërë zë. E kisha rikrijuar prej buke dhe ai po e përdorte shansin që i dhashë: maturia që shfaqte më ftonte kujdes në bisedën me të.
Brenda një çasti, vetëtimshëm, besova se tek ajo copë buke, fare mirë, mund të ishte një njeri i zakonshëm, një qenie njerëzore e lodhur nga jeta jashtë qelisë; mund të ishte një shembëlltyrë njerëzore në depresion, në prag të një marrie, mbase një njeri që kërkonte të mbante gjallë fëmijët e gruan e tij; e përse duhej bërë doemos fajtor që s’kishte zgjedhur një jetë si timen...
Nuk është aq e lehtë, ta marrë djalli këtë punë, nëse të është shtruar si alternativë e të mos pranuarit të qenit komandant burgu, ajo e të burgosurit.
Unë i kisha ofruar mundësinë për t’u shprehur jashtë detyrimeve të tilla, por ai nuk po shprehte gjë në ishte fat apo fatkeqësi forma e mënëfundme, Njeri prej Buke. Ndjehej i tejdukshëm përballë, ngaqë e dinte se mund të bëja ç’të doja me të, apo se, duke qenë prej buke, nuk mbante përgjegjësi ligjore?
“Modeli yt shërben si komandant burgu...”
“Për të njëjtin shkak që unë shfaqem para teje si njeri prej buke!”
“Beson se njerëzit bëjnë atë që mundin?”
“Nuk jemi prej buke, apo jo!”
“As unë...!”, nxitova t’i thosha, për të mos i lënë kohë të ngjante edhe më shumë me atë tjetrin, që mbase na shihte e dëgjonte prej zyrave të komandës.
U ndjeva më i qetë, teksa shkova ndërmend se komandanti real tashmë përgjonte, bashkë me mua, edhe sozinë tij prej buke.
Duke ma ndjerë turbullimin, komandanti prej buke nisi të lëvizë nëpër qeli. Nuk e hidhte hapin të shtrirë, si ai Tjetri kur zhvendosej e ngrinte zërin përpara rreshtit të gjatë të të burgosurve.
Mbase këtë zvogëlim të përmasave dhe të lëvizjeve ia detyronte hapësira e qelisë, por unë shpresoja se kishte lidhje edhe me natyrën që e kishte lindur, me virgjërinë e tij të dikurshme njerëzore, me të qenit tjetër në rininë e fëmijërinë e tij. Nuk di pse shpresoja se njerëzillëku i komandantit prej buke buronte jo veç prej brumit por edhe prej qelizave të origjinalit, prej kohës më përpara se të bëhej komandant burgu.
Varianti i tij prej buke vazhdonte çapitjen nëpër qeli, pa i hedhur sytë nga unë. M’u dukë se edhe ai ndjeu që përgjohej, sepse ngriti sytë për nga tavani.
“Po vuajmë bashkë!”, i thashë unë.
“Në emër të kujt?”, pyeti ai.
“...vetëm në emër të popullit jo, të lutem...!”
Nuk kisha ndërmend të luaja gjatë, siç luanin me ne kur na dënonin, por ndjeva kënaqësi kur më erdhi ndërmend diçka tjetër.
“Në emrin e lirisë sime të vogël”, i thashë.
Pikërisht pas kësaj u ndjen hapa në koridorin midis qelive. Më shkoi ndërmend të fshihja fëmijët dhe gruan, t’a merrja komandantin prej buke, ta fshihja edhe atë diku, por hapat ishin shumë të shpejtë, erdhën direkt tek porta ime. Gardiani qenkej zgjuar, e pashë që rrotulloi çelsin në dryn, hyri brenda, pas tij hynë dy a tri të tjerë dhe, fill pas tyre, u gjend brenda qelisë komandanti i burgut. Përgjimi i qelisë qenkej realitet. Ose disa rastësi të çuditshme po i shndërronin përfytyrimet në gjëra konkrete. Njëlloj si të mund t’u jepej frymë njerëzve prej buke.
Komandanti i burgut, si kurrë herë tjetër, po sillej shtruar. Nuk e ngriti zërin, nuk po kërcënonte, madje as statuetën e tij prej buke, që ia rroku syri menjëherë, s’po e merrte për të keq. Largoi gardianin që rrinte midis nesh dhe u mbështet në murin e qelisë.
Unë po ndjehesha mirë, edhe pse kuptova se kishin futur turinjtë deri në robërinë e qelisë. Ndjeja një lloj kënaqësie të pamenduar më parë: kjo marrëzia ime nuk qenkej edhe fare pa kuptim! Tërësisht e parrezikshme e, megjithatë, e kisha sjellë komandantin në qeli, në mes të natës. Kësaj here jo për mua.
As ky tjetri, komandanti prej tulit të bukës së kursyer prej racionit tim, nuk po ndjehej. E kishte mbyllur gojën, sapo në qeli ishte shfaqur modeli i tij. Madje po më dukej tmerrësisht i brishtë, i vogël, shumë më i vogël se ç’e kisha bërë unë. Për të ardhur keq, më dukej.
U ndjeva edhe vetë i lodhur, i zhgënjyer, i dështuar. Isha munduar kot së koti me bërjen e tij? Po besoja se isha po kaq i dështuar edhe me fëmijët prej buke, gjersa variantet e tyre prej buke nuk po e zemëronin komandantin real.
Pikërisht në çastin kur vuaja kotësinë e kësaj pune dhe kësaj lirie, bërjes së njerëzve prej buke, komandanti i burgut, modeli vetë, u përkul paksa dhe zgjati dorën drejt shembëllimit të tij prej buke.
Gishtat e tij e kapën me kujdes, por në mënyrë krejt të vendosur, kopjen prej buke të vetes dhe e ngritën në lartësinë e zakonshme të vështrimit. Ai tjetri, prej buke, s’bëzante. Si i hutuar, i pagojë, ngaqë e kishin gjetur aty, në qeli, në orët e natës. Apo ndjehej mirë, i shliruar, i shpëtuar prej meje, tashmë që do të bashkohej me veten e vërtetë? Komandanti i burgut kqyri një copë herë veten prej buke, hodhi një vështrim të shpejt mbi mua, pastaj përsëri sozisë së tij të belbake, nuk mund të rrinte pa u hedhur një sy gardianëve që e kishin shoqëruar deri në qeli dhe, në çastin tjetër, u nis rrëmbyeshëm për të dalë prej qelisë.
Mbeta përsëri vetëm. Më lanë përsëri në vetminë time.
Shëmbëllesa ime endè nuk ishte plazmuar tërësisht. Mbase ishte e pamundur të krijoja veten, por do të vazhdoja të merresha me të. Nuk më privonin dot prej kësaj të drejte. Nëse do të ma vogëlonin edhe më racionin, aq shumë sa të mos kisha mundësi të kurseja, ose nëse do të ma ndërpritnin fare bukën, duke më hequr të drejtën e qenies gjallë, kjo ishte tjetër gjë. Do të ngordhja nga urija, këtë nuk e ndaloja dot, kjo ishte liria e tyre, njera nga liritë e tyre.
Njeriu nuk shkon rastësishëm tek liria e tij. As tek robëria nuk shkohet rastësishëm. Shpesh, liria imponon robërinë dhe robëria siguron lirinë. Fati i jetës së zgjedhur. Në qelinë time mund të gëzoj vetëm lirinë e të kursyerit të bukës dhe bërjes së njerëzve me të. Liri e vogël, tmerrisht e vogël, por ishte liri, forma më e paprivueshme e lirisë. Le të tingëllonte si lodër fëmijësh!
Vlera e lirisë qëndroka në mënyrën e përdorimit, jo në madhësinë e saj. Për këtë u binda me kohë. Gardiani që edhe përgjumshëm përgjon, më shumë akoma komandanti i burgut, gëzojnë liri të mëdha: të drejtën për të bërë ç’duan edhe me lirinë time. Por ata nuk kanë ç’i bëjnë lirive të vogla! Mjafton pak tul buke që t’i kapërceja gjithë pengesat, deri edhe muret e burgut dhe të sjell gruan e fëmijët këtu ku jam. Vetë komandantin e ndryva në qeli. S’është ndonjë kush e di çfarë liria e madhe. Së paku nuk ia vlenë të gëzohen aq shumë për të.
Ata që janë të nginjur e të velur me liritë e mëdha nuk arrijnë dot të besojnë se njeriu mund të bëj fare mirë pa liritë e mëdha, por kurrën e kurrës pa liritë e vogla. Secila prej lirive të vogla është një mrekulli e madhe! Dhe s’ka bir nëne t’a privoj njeriun prej lirive të vogla. Ishte diçka normale të kurseja ca bukë për fëmijët dhe gruan e për ndonjë mik që më mungonin aty ku isha. E vërteta dukej se ishte shumë më e ndërlikuar. E kisha shndërruar lirinë e vogël nga një e drejtë dhe mundësi rikrijimi, edhe pse veç e drejtë zotash të burgosur. Liritë e vogla paskeshin rrezikun e shndërrimit në liri të mëdha.
Kur kalonin disa orë dhe vakti tjetër i të ngrënit ishte ende larg, ndjeja gjithnjë gurgullimën e zorrëve. Për të shuar urinë më duhej të haja njerëzit prej buke...Si gjithnjë, komandantin e burgut e haja të parin. Pastaj përtypja gardianët, më tej miqtë e mi, gruan time dhe më në fund u vinte radha fëmijëve...
Nisa të ndjehem keq, më vinte për të vjellë, e gjykova veten si njeri të vogël, qenie shtiranake. U justifikova me lodhjen, qëndrimin mbyllur në qeli, por e vërteta ishte tjetër. Nuk u kisha shpëtuar dot instikteve. Edhe pse s’guxoj të mendoj keq për këtë liri të vogël, e kisha keqpërdorur.
Natyra e njeriut ka të ngjarë të ishte një godinë me shumë dhoma, me hapësira të mëdha, të pamatshme, njëherë e mirë të panjohura. Individi kurrë nuk e di vendin e vet. Fatin jo e jo. Njëkohësia, përballja, marrëveshja, lufta, midis asaj që është dhe asaj që dëshiron të jetë, është vetë motivi i të qenit. Ai që është nuk mund të asimilohet nga shëmbëllimi i tij. Përgjohet në çdo çast nga i dyti, duke mbetur pashmangshëm vetja e parë, shfaqja në marrëdhëniet me të tjerët. Ç’të drejtë kisha të cënoja prirjen e tyre natyrale për të gëzuar liritë prej të cilave u kishte rënë hera të realizoheshin? I rrëmbyer përsëri nga joshja për të kuvenduar me njerë të llojit tjetër, e kisha lënë mënjanë figurinën e komandantit. Kisha marrë tjetër tul buke dhe gishtat po kryenin shërbimin për tjetërkënd. Kisha bërë një copë punë, pra, kur vura re se statueta prej buke që sapo kisha filluar, isha vetë unë. E tëra kjo kishte ndodhur krejt instiktivisht. Si reagim ndaj përhumbjes përballë krijesës sime më të fundit, komandantit të burgut. Apo ishte rrjedhojë e pushtetit të grumbulluar në figurën e tij.
Mos, o Zot, falmë i Madhi Zot! Paskam nisur shembëllimin e vetes. Edhe pse e dija se më ishte dhuruar prej dëshirës e vullnetit të tij suprem?
Tërë jeta e njeriut kishte qëllim rikrijimin e shembëlltyrës së vetë, shumimin e saj. Kjo e shtynë të rritet, të krijojë familje, të lindë fëmijë, të besojë e të ndihë në vazhdimësinë e jetës. Qelizat, që funksionojnë në trup, si tru e si ndjesi, kërkojnë papushim të riprodhohen. Prej mishi a prej buke, ç’rëndësi kishte? I rëndësishëm ishte krijimi, qoftë edhe si rikrijim, por jo i vetes prej vetes.
“Ja që ndodhi,” thashë me vete, “edhe pse bërjen e vetes e nisa paqëllimshëm...”
S’do të kisha guxuar, paraprakisht. Do të më dukej e pamundur t’u kërkoja gishtave të mi, duarve të mia, syrit tim, shijes sime, vetes sime, të përngjashmin prej buke. Si do t’a lypja prej tulit të bukës këtë katana prej mishi, gjaku e kockash, qenien time që u ishte mërguar fëmijëve, gruas dhe jetës atje jashtë? Nëse rimodelimi i fëmijëve, le të themi edhe i gruas, kishte shpjegimin e vetë, mungesën e tyre, ç’dreq më shtyri të shtoja midis njerëzve prej buke gardianin, komandantin e burgut dhe veten time? Të dy i kisha këtu, më kishin ardhur në majë të hundës! Aq më shumë vetja ime...
Për shkak se ndodhem në vetmi, në botën time të vogël, paskej ardhur vjedhurazi ora e ribërjes së Vetes Tjetër?
Kush e di si isha kandisur prej kurtheve të lloj-llojshëm të qelisë, gjersa merrja përsipër të dilja prej vetes e të përftoja formën e një statuete. Dhe, gjoja i isha gëzuar, mjerisht, lirisë sime të vogël.

[Askusho]

Faruk Myrtaj - foto

[abica]

Mbase në Tirane mungojnë shumë gjëra. Gjëra që s'janë. Që nuk janë dot. Që nuk janë krijuar apo që s'i bëjmë dot. As që ia vlen të ankohemi për to!
Më shumë na dhembin gjëra që i kemi e nuk i shfaqim. Gjëra që nuk shfaqen se ne e mbushim ajrin dhe skenën dhe faqet e para të gazetave me shtirje e sforcime dhe grindje për para dhe pushtete të fuqise fizike.

Lexova këto vjersha, këto poezi, këto shpirtërima, dhe pyes: Salloni i Poezisë nuk di pse s'është në Tiranë?
Pse s'mblidhet, nuk e di. Valdete Antoni, na prek si përmendje dhe duhet ta riformuloj pyetjen:
Apo mblidhet dhe nuk e dimë ne, të gjinisë tjetër?! Kjo mosdije do të ishte e mrekullueshme.

Ne vazhdojmë të shtiremi: pëlqejmë këtë lloj poezie, dhe flasim e lëvdojmë e mburrim të tjera; vetëm e vetëm se ashtu kanë bërë ata që na mësuan kështu të bëjmë edhe ne! Pastaj, sigurisht që na ndodh si tek poezia e Valdetes:

"Nëntë muaj, asnjë ditë më pas
Zoti u fali atyre nga një vajzë
Me buzët dhe sytë e të vdekurës..."

Nuk di sa prej poetëve të antologjive zyrtare marrin përsipër të krijojnë dot këtë gjendje poetike krejt të natyrshme!
Salloni i Poezisë duhet krijuar. Në është, duhet nxjerrë prej ilegalitetit. Në se nuk ka vend për këtë sallon le të mos jetë më ish Salla e Lidhjes së Shkrimtarëve ku Naimi kishte kohë që vuante vetminë.
Prej shumë kohësh ia hoqën nga antologjitë vargjet "Baltë e pluhur lë të bëhem/ të më shkeli këmba e Saj!"

Nuk besoj se e ka pasur thjesht për dashurinë, Naimi. Por pak rëndësi ka: unë e lexoj si dëshire për të respektuar poezinë e së bukurës.

Valdeti është saktësisht ajo që e vizaton Pendkaltri (Kolec Traboini). Unë e mbaj mend vetëm duke buzëqeshur, vetëm duke pranuar të tjerët në zgjedhjen e tyre, në shijen e tyre. Ka shkruar e ka përgatitur emisione për të tjerët, pa asnjë prapamendim për t'ja pasur borxh; i janë kthyer pa e ditur as ajo vetë: duke lexuar e pëlqyer poezitë e saj! Sa vite jane bërë kështu?
Sa vite u bënë që shumë prej nesh e dinë që poezia e Valdete Antonit është e tillë, e veçantë, e butë, njerëzore, ndjesore? Pra, nuk ka asnjë rëndësi mosha e saj...

"Kape fillin tim të fanellës
mblidhe, ja kështu si unë
Oh të ra nga duart
Kape, kape prap
Ne mbledhim lëmsha
dhe rrimë pa fanella..."

Nuk di në ka zemër që nuk rreh ndryshe, duke lexuar këtë poezi. Valdeti gjëmon së brendshmi, së thelli. Ajo që shihet në breg-det, dhe bën sikur përplaset me brigjet, është vetëm dukja. Kaltërsia vjen prej thellësisë, mosha vjen prej lojës me jetën, në fund vjen vetëm filli i fillit. Edhe po s'deshe ti, çdo gjë nis nga e para. Poezia të ka ikur duarsh dhe lexuesi të mban mendsh e ndjenjash si të tillë...

"Perdja u shty
dhe rrezja pa shtresat
e fjetura vetëm
dhe gruan
që paloste natën..."

I rishkruaj këto vargje, kam dëshirë të rishkruaj edhe të tjera, thjesht se më duket se provoj ndjesinë e dhuratës që vjen edhe pa ta dërguar kush në adresën tënde.

Faleminderit Valdet!




Botuar tek Gazeta Telegraf. - Nr. 676, 6 prill, 2008, f. 17.

[G@briel]

"BURGU I RI" - Faruk Myrtaj

Si shenjë dashurie, ajo i kërkoi një dhuratë krejt të veçantë: “Diçka që nuk i është ofruar asnjë femre tjetër në këto vise...!“
Duke ditur natyrën e tij dhe shpirtin e saj, ai i premtoi një burg.
Vendimi i parë i kabinetit të ri qeveritar: miratimi i fondeve për ndërtimin e një burgu.

Edhe ajo pjesë e kryeqytetasve që gëzohej me "lermë o Zot të rroj", shtetasit e ngeshëm - gati të pranonin simbol kombëtar kërmillin në vend të shqiponjës, dhe ata që u bindeshin pa kushte qeverive që pasonin, nuk e fshehën befasimin. Në njoftimin zyrtar nuk fshihej kujdesja që burgu i ri të mos paragjykohej, prej burgjeve të mëparshëm. Sipas zëdhënësit, kjo shtëpi e re pa qira do ish respektuese e së drejtës për dinjitet qytetar. Secili i respektuar, edhe kur t’i ndodhte të shërbente ose t’i shërbehej në këtë burg.

Numri i shëtitësve në "Bulevardin e Të Rënëve Pa Vetëdije", që shkonte e urtohej tek këmbët e pallatit të madh të qeverisë, u rrallua me shpejtësi. Çdonjera prej qeverive të mëparshme ish marrë me riparimin e burgjeve, të gjitha premtonin ndershmëri për të ndershmit, ndëshkim për ata që vinin dorë mbi pasurinë publike, por as të ardhurit në pushtet me krisma s'kishin nisur me hapje burgu.

Si për të qetësuar masën e qytetarëve që përgjërohej për ec-e-jakën përgjatë bulevardit, të nesërmen u publikua njoftimi shtesë: një e teta e fondeve për ndërtimin e burgut, do të vilej prej pagave të kryetarit të shtetit, kryeministrit, ministrave, zv/ministrave, drejtorëve të drejtorive dhe zyrtarëve të tjerë të lartë. Pak orë më vonë, u përhapën fjalë se të tretën e pagës do ta dhuronin për burgun e ri edhe shefi i opozitës, kryetari i kontrollit të serverve të tatimeve, avokati i tërë popullit, madje edhe pretendenti i përhershëm për postin e ministrit të Drejtësisë me kahje oksidentale atlantike... Në këtë truall të bekuar, më në fund, po shfaqej mrekullia.

Për traditë të kësaj ane, “burgu, për burrat ishte”, gjer pak kohë më parë kur një hovardar pushteti bujti vetë në lloj të tillë strehe. Vetëm për shkurt, se ndëshkuesit u penduan dhe, për ndjesë, e rikthyen në karriken e parë. Kryeqyteti mbante mend burgjet e vjetra, ku kishin shtyrë pjesë të jetëve tërë kryeministrat, me përjashtim të atij që e mbyllën në çmendinë dhe të atij të mbramit fare, që preferoi të mbetej burrë edhe pa hyrë në burg, duke zgjedhur vdekjen me letër amanet. Nuk kujtoheshin tërë sa kishin ndodhur, por kurrë siç flitej se po ndodhte së fundi: shtetarëve do tu mbahej “Taksë për Burg”.

Opozita kish gjithë arësyet e pretekstet për t'u shqetësuar. Secili prej saj mund ta gjente veten në hapësirën e këtij burgu. Rioshët në karrike mund t'i dërgonin aty liderët e saj, por një mendje tjetër qetësonte se do ta përdornin burgun si reklamë e mjet presioni. Dyshimet e qetësuesit përkëmbeheshin kur nisi të flitej për një burg ku, sipas shpenzimeve të parashikuara, mund të besoje se do përdoreshin për herë të parë mjete përpunimi, hetimi dhe investigime moderne. Zëra të tjerë e lidhnin nevojën e këtij burgu me numrin e shtetasve në emigracion. Ishte e njohur kërkesa e ministrive të burgjeve fqinje, dhe e të burgosurve atje, për transferim në burgjet e atdheut të vetë. Nëse mëmëdheu s'i kish mbajtur e trajtuar dot si prind, kujdesej t'u bëhej i dhimbshur si burg.

Në ditët më pas, u përfolën detaje që mbështesnin e rrëzonin këto hamendje. Zëdhënësi i ministrit të brendshëm, që përcolli optimizëm e humor (ndryshe prej seriozitetit ngjethës të homologut kryeministror), ngulmoi të qartësonte se kurrkush prej votuesve të thjeshtë s’kish pse t’i druhej ngritjes së këtij burgu. Aq më pak opozita, shtoi ai. Por as që mori mundimin të jepte hollësi: nëse jo qytetarët e thjeshtë dhe as opozita, kush tjetër duhet të druhej prej hapjes së këtij burgu?!

“Tërë vlera monetare, materiale e shpirtërore del prej djersës së popullit. Burgun e Ri prandaj e ngremë...Të shkojnë të gjithë. Absolutisht të gjithë..."

E bëri edhe më turbulluese historinë rrekja e kabinetasve që, një më dy dhe përmendnin si vlerë të shtuar këmbimin e kohëvajtjes në burg me dëmshpërblim monetar. Në burg s’do të shkonte kollaj kushdo: një shofer që parkonte gabim, një i-fshatrave të thellë- shndërruar në kryeqytetas si kompensim për emigracionin masiv të ish-kryeqytetasve - që mbante ndezur dritat e oborrit, ndonjë drejtoreshë shkolle që nxirrte nxënësit për miting, thjesht do gjobiteshin. Paralajmëroheshin varfanjakët të mos shpresonin për t’u gjendur në Burgun e Ri?

Trazira u bë lemeritëse kur u mësua sasia përrallore e parave dhe e valutës në dispozicion për burgun e ri, dhe trualli i zgjedhur për ngritjen e tij: lartësia e kodrës që sundonte krye-qytetin, ajo me gjelbërim të ëndërruar për pikë turistike e shlodhje masive. Kodra zbriste butë-butë për nga qyteti, në fund të “Bulevardit të të Rënëve Pa Vetëdije”.

Shëtitësit filluan ta mbanin paksa hapin, kur arrinin aty. Ujdisnin frymë-marrjen dhe vështronin shoshoqnë përhumbshëm. Nuk është për të qeshur, vëlla. Një ditë të beftë, kur të ketë mbërritur këtu, dikush mund t'i afrohet secilit prej nesh dhe t'i thotë, natyrisht me mirësjellje: “Në emër të popullit...a mund të ngjitemi deri atje lart?! Është bukur, atje...”, duke bërë me dorë për nga Burgu i Ri.

Siç nuk ndodhte me asnjë premtim tjetër, themelet e burgut të ri nisën menjëherë. Ishte vërtetë një dhè i bukur, i dashur, që s'mbante lagështi, garanci që të ndëshkuarit e ardhëm dhe gardianët s’do vuanin dhimbje eshtrash, si rëndom në burgjet e hershëm. Për shkak të majëkodrës zgjedhur si truall, dielli do ta përkëdhelte ndërtesën, prej rrezes më të hershme të agimit deri në çastet e shuarjes së vonë në mug. Pikërisht aty, kish qenë një pikë pushimi mbretërore. Për inerci shtetërore, pas abdikimit të mbretit, shërbeu edhe për shtetarët më pas, që, jo vetëm për këtë, ia ndaluan kthimin mbretit, gjallë e vdekur.

Ajo që i dha shtysë habisë së fillimit, ishte lënda që u përdor për ngritjen e mureve: qelq i ëmbël, i përshkueshëm nga drita, i tej-vështrueshëm nga brenda por jo edhe nga jashtë. Të burgosurit do mund ta kundronin qytetin, por jo qyteti ata. Më vonë, pasi muret e kaluan bojën e njeriut, u pa që në hapësirën brenda rrethimit ish ruajtur krejt-e-krejt gjelbërimi.

Mos u bëni naivë, ia behu një zëth, midis kësaj pëshpërime alla-romantike. Burgu, kurrë s'është ai që duket, muret e qelqta nga jashtë, gjelbërimi, shatërvanët e ndriçuar; burgu janë qelitë, mungesa që verifikohet kur të mbyllin brenda. Gjer vonë në mesjetë, deri në rilindjen e parë, zotërinjtë e robërit rronin në të njëjtën kështjellë. Lart bëhej qejfi, vërshonte orgjia, por atje poshtë, në bincat e qilarët e qelitë, valonte druri...Dyshimi është liri, po përse opozita s’ndjehet për ngritjen e këtij burgu, ma thua dot?!

Gazetat e përditësuara e televizionet, të tëra të pavarura nga populli, nisën të botonin faqe speciale, opinione, që me një herë komentoheshin kudo. Si lajmet që jepen një herë në njëzetë-tridhjetë vjet për afrimin e një komete, që më në fund do vinte, por kur?

Mezi-pritej dita e përurimit, që pastaj të vijonte dita e parë e ndëshkimit, e ardhjes të të burgosurit të parë. Dikush, çdokush, cilido le të ishte, prej shtetasve, vetëm të fillonte, aman! Me ngarkesë të rëndë fjala "Burg", por e shoqëruar nga cilësori "i Ri", ndonse pa u vënë në punë kish ndryshuar diçka në jetën e kryeqytetasve. Qoftë edhe si një pikë humori në gotën e trishtë të gjërave që harroheshin brenda tri ditëve të kujtesës kombëtare.

Pas orës televizive të vonë, në pasqyrën e shtypit të nesërm, tërhoqi vëmendjen një gazetë e re, me titullin "Burgu i Ri". U tha se do botohej me ngjyra e letër luksi. Si për të vazhduar habinë në këtë histori me burg të ri, gazeta do shpërndahej falas.

Mbase numri i parë i saj u shpërnda prej kuriozitetit, por nuk ish ky shkaku që në vazhdim, tërë shtetasit, kërkuan ta kishin doemos, përditshmërisht, edhe sikur botuesi të ndërronte mendje dhe të vendoste një pullë të kuqe për shitjen.

Në këtë gazetë lexuesit mësuan për burgjet më të famshëm dhe të mbyllurit e hershëm të njerëzimit. Plasi gallatë e madhe me llojin e akuzave dhe sjelljen e të burgosurve të parë të botës, përbërjen e trupit gjykues, dëshmitarët dhe nenet ku mbështetej dënimi me muaj, vite, me burg të përjetshëm ose me vdekje. Gazeta “Burgu i Ri” vijoi me tentativat e para të të burgosurve për të ikur, arratitë e sukseshme dhe të dështuara. Secila prej tyre ishte bërë shkak e domosdo në përsosjen e rregullave e masave të sigurisë, gjersa burgu mori trajtën që ishte e vështirë të ikje. Në gazetë u botua edhe letra e fundit e femrës së parë të vdekur në burg, vdekje misterioze, që ishte shoqëruar me ndryshime të rregullores atje. Prej atëherë ishte lejuar, më së pari vetëm një herë në vit, diku në prill apo maj, takim privat bashkëshortor. Diku, gruaja e një të burgosuri ish lutur ta mbyllnin edhe atë, me njeriun e saj atje brenda. Një gardian i shekullit katërmbëdhjetë pat rënë në dashuri me të burgosurën e tij, thjesht prej lotëve të saj, teksa dilte nga orët private me burrin e saj të lirë.

Njohuritë për vend-ndodhjen e burgjeve të veçantë (në mes të ndonjë shkretëtire, në ishuj të pashkelur e majëmale pa rrugë, madje edhe burgje nëntokë, në miniera të braktisura), jo më pak se rrëfimet e të burgosurve, fatet e tyre pas kryerjes së dënimeve, u bën aq familjare në kryeqytetin me Burg të Ri, sa më kureshtarëve iu tipos të rrëmonin në arësyet origjinore të vajtjemendjes së njeriut tek to. Ishte joshëse të merrje vesh se paskej qenë legale e drejta e të burgosurve për t’u këmbyer nga të afërm të tyre, ose prej cave krejt pa lidhje me fajin. Ende nuk kish zyra pune si sot, por kryerja e dënimit të tjetrit u bë zanat.

Siç ndodh me njeriun, teprimi në dënim jo më pak se teprimi në durimin e kot-pritjen e të dënuarve me jetë, solli ndryshimin e ligjeve e rregullave. Lotët jashtë mureve dhe vdekjet në heshtje të të burgosurve brenda tyre, sollën ndryshimet e praktikave. Një shtresë e tërë njerëzish siguronte jetesën duke punuar si e burgosur, teksa të tjerë, porositësit, ndjeheshin të imunizuar përballë ligjit, që u ndalua mëkëmbësia në burgjet. Mbase prej diferencimit të madh pasuror, kish marrë jetë një praktikë tjetër: shlyerja në para e fajit të bërë. Dilje nga burgu fill në momentin pas hyrjes në të, nëse depozitohej shuma në fjalë. Pas kësaj, në burg shkonin vetëm ata fatzinj që s'kishin të paguanin, varfanjakë që mbase vërtetë ndjeheshin më mirë brenda se jashtë tij.

Ligji ndryshohej, shkelësit gjenin formë tjetër, orvajtja për të shpëtuar prej kufizimeve nuk reshtte, bashkë me çudinë se diçka që ish faj dikur, pas pak dekadash konsiderohej virtyt. Gjahtari fshihej në përgjim të gjahut, por edhe gjahu rrekej papushim si t’i vidhej syrit të tij. Burgu afatgjatë nuk ish më i frytshëm, që u kthyen te ndëshkimi fizik: cungimi, prerja e gishtërinjve për vjedhjet, prerja e llapave të veshëve për mos-dëshmi apo e gjuhës për dëshmi të rreme...

“Burgu i Ri” botoi dokumente për ekzistencën dikur të një dënimi të veçantë: për abuzim me paranë e popullit, nëpunësve të shtetit u damkosej në ballë vula e shtetit, stema e mbretërisë apo e republikës, blangë që u mbetej tërë jetën në ballë. Diku qè përdorur shëtitja e detyruar, duarlidhur e kryeulur e ndonjë nëpunësi ligjshkelës, nëpër rrugët më të populluara të qyteteve të mëdhenj e kryeqyteteve. Turma e qytetarëve shoqëronte me gaz e brohori nëpunësin e dënuar, si ariun në fshat ditëve të pazarit të madh, dhe këndonte himnin kombëtar. Vendimi niste të zbatohej, teksa dikush lexonte nenet e kodit moral direkt në fletoren zyrtare. Edhe më interesante praktika ndëshkuese diku tjetër: goditja me shtizë të flamurit, e nëpunësit të zënë në faj publik. Dënimi me vdekje kishte hyrë dhe ish hequr disa herë, gjersa pas dënimit me varje, ishte hequr edhe ai me vdekje. Përderisa jetën na i jep Zoti, vetëm ai ka të drejtën të na e marrë, shkruhej në gazetën Burgu i Ri. A ka dënim më të madh se ta shtysh jetën në burg? Vdekja u rikthye, kur u ngjitën në pushtet ata që s’donin t’ja dinin për Zotin, por haka u ra shpejt mbi kokë të tyre: nisën të vrisnin njeri tjetrin.

Të prekur nga historia e burgimeve, tashmë jo veç kureshtarë, edhe më të ndjeshëm për të drejtat e njeriut (janë njerëz, në fund të fundit), kryeqytetasit u ndjenë edhe më të respektuar kur u bë e ditur se qenë propozuar lehtësira të shumta për qiraxhinjtë e ardhmë. Atje, do gëzonin jetë sa më normale, gati gati si në familjet e tyre dhe në gjirin e shoqërisë. Dikur, diku, në një shtet që ia kishin harruar edhe emrin tashmë, ose s’e zinin n’goje mu për këtë, nen i parë paskej qenë ai në bazë të të cilit nuk lejohej dënimi dhe as përfolja e sundimtarëve të epërm, pavarësisht fajit të supozuar apo edhe të provuar të tyre. Por, si ndjesë, kthyen në ligj të drejtën për padi penale pse nuk kishte funksionuar telefoni on line kundër abuzimeve e shpërdorimeve...

Lajmi se në Burgun e Ri muret, dyshemeja, tavanet e qelive po visheshin me shtresa materialesh që pengonin të ftohtit në dimër dhe të nxehtit në verë, u konsiderua element qartësisht human. Në mjediset e përbashkëta, deri edhe në intimitetin më të thellë të qelive, do kishte aparate televizive, librari, radio, dushe, shatërvanë, pishina. Sipas një kalendari miratuar në mbledhje të qeverisë, por ende të pashpallur në fletoren zyrtare, ministrat do kishin takime me të burgosurit në një sallë të posaçme, brenda tij.

Ishin kohë të tjera, vendi qe hapur, edhe burgjet do hapeshin, duke u konsideruar sidosi hapësira të mbyllura. Fonde të tjera programesh e projektesh, tërë shuma e akorduar për integrimin me botën dhe milionat prej shndërrimit në Komedi të Dramës Kombëtare, u livruan për përfundimin sa më të shpejt të Burgut të Ri. Në pik të fushatës elektorale, nga të dy palët, u artikulua diçka që shkaktoi mallëngjim gati kolektiv: e drejta e qëndrimit atje brenda, e të burgosurve bashkë me familjet e tyre. Pozita e opozita, nën sugjerimin e emisarëve të huaj për harmoni, dhuruan me urgjencë tepricat e fitimet, sekush sugjeroi edhe përdorjen e parave ende të pa-emetuara të Bankës, madje edhe ato të përfituara nga mosdjegja e drogës popullore, të gjitha për shpejtimin e punimeve të Burgut të Ri...

Në orët e fundit të natës, teksa publikoheshin të dhënat e para të zgjedhjeve të humbura nga një palë dhe të fituara nga pala tjetër, u bë e ditur se tërë kabineti qeveritar, nën moderimin e shefave të huaj të doganave e drejtorëve vendas të mediave ku botoheshin njoftimet e reklamat zyrtare, nisi zhvendosjen për në Burgun e Ri.

"Të gjithë transferohen për atje. Edhe këta që po ngjiten, kanë qelitë e tyre..."

Me këtë nën titull, doli numri i fundit i gazetës “Burgu i Ri”. Gjërat ndodhën aq gëzueshëm, në harmoni aq ngjethëse, sa qytetarët ende s’e besonin atë që, se kush, e kish thënë qysh në krye të nisjes së punimeve: Këta po e bëjnë edhe burgun për veten!

* * * * *

Shënim: [Tregimi është pjesë e librit 'Nudo Zyrtare', i cili është vlerësuar nga Ministria e Kulturës si "Libri më i mirë me tregime për vitin 1996"]

[G@briel]

KULLA E PËRGOJUAR
Tregim nga Faruk Myrtaj

Si rrallë herë tjetër, nuk arriti ta ujdiste përgjigjen që duhet të jepte. I ndodhur mes tri të tjerëve, të huaj edhe ata, nuk diti ç’të thoshte. Iu tha pështyma në buzë, iu bë se po mbytej, teksa njeri prej tyre, ai që këmbëngulte të merrte një përgjigje, duke i qeshur fare pranë, iu lut të mos e merrte seriozisht.

"Përse e vuani kaq shumë, miku im?! Unë nuk po shpik gjë. Nuk di se ku, por e kam lexuar diku, jam i sigurt. Në një krahinë tuajën, në disa fshatra a mbase në një fshat të vetëm, diku në hartën e Atdheut tuaj, ka qenë zakon që për të respektuar mikun i dërgohej në shtrat vajza e shtëpisë! S’është e vërtetë kjo?!"

Prej frëngjisë ku ajo vetmonte dukeshin qafat e maleve, lugina mbyllej aty ku tretej vështrimi, një gjurmë si rrugë e rishtë bari shkelur këmbësh që ajo nuk e dinte, ose e kishte harruar, për ku nxirrte. Dëgjoheshin zilet e këmborët e bagëtive kur dilnin apo ktheheshin nga kullotja dhe angullima e përvajshme e qenve nëpër natë, pas së cilës nëna përsëriste gjithnjë të njëjtën frazë, "Hëngshi kokën tuaj, o Zot!", dhe kaq.

Edhe asaj dite, syri ‘s’mundi t’i rrokte pamje tjetër veç asaj të të gjitha ditëve të tjera. Vështrimi largohej prej mureve të errët të kullës, shkonte rrëshqitazi tek pllakat e gurit me të cilat ishte shtruar oborri, shtynte vetëtimthi portën, dilte përtej udhëzës që lakohej në të tëposhtën e bregut, i cili i bëhej se humbiste tek një breg tjetër më i lartë që, nën hijen e malit përballë, mbetej për vete si një xhuxh. Pamja mbushej e tëra prej krijesash të natyrës: dru, shkurre, gëmusha, gurë, ca pllanga të vogla toke prej dheu të mbjella me misër, si thjesht për të provuar se, megjithatë, edhe këtu mund të jetohej. Si gjithëkund.

Njerëzit thuajse mungonin tërësisht në këtë fushëpamje, nëse nuk do të llogariteshin njerëzit e shtëpisë. Ata ishin të vetmit, të njëjtët, të pakëmbyeshëm me askënd tjetër. Kulla për ta ishte vetëm strehë e natës. Sapo agonte, largoheshin për tu kthyer vonë në muzg, kurse ajo, Age Peshkagjini kishte përpara tërë ditën e lume dhe tërë natën me vetminë e saj të ofruar nga Zoti. Ajo nuk largohej. Për askund. Si të ishte pjesë e kullës, dilte në frëngjinë e saj dhe u lutej syve të saj të vështronin sa të ishte e mundur më larg. Kërmijtë përgjatë murit të lagësht të kullës, ashtu të avashtë e të drojtur, bënin shoqëri të heshtur me vajzën. Lëshoheshin përpara me antenat ngritur sa mundnin, me tërë trupin nxjerrë prej guackës, duke lënë pas vragën e tyre të artë. Në shterje të ditës, në muzgun që njomte deri edhe frymëmarrjen, do të duhej të mbylleshin njëlloj, kërmijtë dhe vajza e asaj kulle.

E kush vallë, do të vinte re asaj dite përskuqjen e fytyrës së asaj vajze në moshë, tek qëndronte në pezullin e ftohtë të frëngjisë së kullës së Peshkagjinëve? As përhumbjen e lojës se paqartë të dorës së saj, nuk kishte ngè ta kqyrte kush. Si të ishte pjese e trupit të një tjetri, gishtërinjtë e saj krehnin, në fillim butë e pastaj ca më ashpër, thuajse dhunshëm, gëmushën e flokëve të saj, duke zbritur pastaj deri në qafën e njomë e paksa të djersitur. Ndaleshin për një çast, trembur, në lugun e butë të gushës dhe vazhdonin të zbrisnin më poshtë, sikur të prekin frutat e një peme fshehur prej diellit, mbirë e rritur nën hijen e mureve të lagësht të kullës.

Pothuaj instiktivisht dora i bindej urdhërit të marrë prej shqisave e ndjesive që sikur fshiheshin, drojtur edhe prej vetes. Më tej dora i zhvendoset edhe më poshtë, nëpër trup, por gjithnjë vetëm mbi rrobat që, edhe ato, digjeshin në të njëjtën temperaturë të tij. E kush e di ku burojnë llavat vullkanike?

Kur syri nuk mundte më, madje kur ai humbte edhe terrenin që ishte pronë e Peshkagjinëve, ajo kujtohej se ia kishte mbrritur mbrëmja, që kishte ritualin e vet. Babai shfaqej në harkun e bregut të vogël, ajo duhej të zbriste e t’i hapte portën e jashtme. Gjithësesi, duhet të zbriste për çdonjerin që vinte. Rituali i hapjes dhe mbylljes së portës, edhe pse dukej fare i kotë, ishte pjese e atij kodi, e atyre rregullave të lëna prej më të mëdhenjve që vdisnin kënaqur që linin pas këto amanete të vyera e të përjetshme. Kurrkujt tjetër, as për të mirë e as për të keq, nuk i voliste të vinte gjer aty ku ishin ngjitur Peshkagjinët, por dyert e portat prandaj janë: të hapen e të mbyllen. Dyert që rrijnë gjithnjë hapur nuk janë dyer. Edhe dyert e stallës apo hangarit të bagëtive i hap dhe i mbyllë dikush.

Kur muzgjet rëndoheshin nga lagështira, i duhej ca mundim të dallonte zërin e babait nga ai i nënës, teksa zërat e vëllezërve ndryshonin fare pak nga i njeri tjetrit. Atë buzëmbrëmje erdhi e para nëna. Nuk e ngriti kokën, teksa po qasej për tek kulla. E bija zbriti fluturim, hapi derën e rëndë të oborrit të kullës, pasi kishte lënë hapur portën e oborrit. Teksa priste që e bija t’a mbyllte sërish pas shpinës së saj, vështrimi i së ëmës shkoi dhe ngriu tek fytyra e Ages: Pse kështu fytyra e saj sot? Mos ka gjetur pasqyrën e vogël tek dollapi im?
Për këtë pyetje nuk përdori zërin, por bëri bubulluese heshtjen, zakon që burrat e atyre anëve ushtronin ndaj grave të tyre. Zonja e shtëpisë, që bënte njëherësh edhe gruan edhe nënë, po kqyrte hamendëse rreth e qark oborrit, pastaj brenda shtëpisë, si të dyshonte në ishte edhe tjetërkush brenda kullës.

E bija ishte po ajo, po aq e dashur, dhe qëndroi në pritje të porosive të saj.

Atë mbrëmje e vonoi paksa hapjen e dyerve për vëllain e vogel, madje priti sa ai nisi të trokiste fort. Age Peshkagjini nuk guxoi ta përsërisë shakanë me vëllanë e madh. Mbase vërtet ishte marrosur asaj mbrëmje, teksa shkoi ndërmend që edhe babanë ta linte të priste paksa atje jashtë! Jetoi vetëm pak çaste kjo shkëndijë mendimi, se kur ai do të zgjaste dorën të trokiste, porta e jashtme do të niste menjëherë gërvërimën e saj të zakonshme dhe do të hapej kanatash.

Babai ishte nurzi, i ashpër, i drejtë dhe i dhimbshur. E bija nuk kishte shkuar ndërmend kurrë të trishtohej apo të mërzitej, aq më pak të mendonte keq për babanë, edhe kur ai, pa iu drejtuar asaj, kërkonte të mirrej vesh, një herë e mirë, se femra në Peshkagjinët dilte nga shtëpia bashkë me nderin dhe kthehej vetëm e vdekur pa të. Ajo e dinte mirë, e besonte, ndjehej mirë madje, kur dëgjonte se të mirat në shtëpi vinin për të gjithë, ashtu si edhe të ligat, nëse ndokush prej pjestarëve bëhej shkak një ditë. Mezi priste që ata të vinin në kullë, edhe pse ardhja e tyre pak-o-gjë ndryshonte në monotoninë e jetës së saj.

&

Prej së largu, vuri re se babai nuk po vinte vetëm. Po sillte në kullë dikë tjetër. Një njeri tjetër?

O Zot, një njeri tjetër! Nuk e kishte shkuar ndër mend këtë mundësi.

Sa kohë që syri shihte vetëm njerëzit e saj: babai, nëna, vëllezërit, të njëjtë me të, aty kishin qenë, prej kur ishin lindur. Të gjithë i ishin të dashur. I mjaftonin dhe i tepronin njeri tjetrit. Deri përpara ca kohe, kishte qenë edhe gjyshi, por zotat u kujtuan t’ia kthenin fletën e jetës dhe shpirti i tij u ngjitë atje lart, në ajrin dhe retë që shungullonin mbi majën e malit. Trupi i prehej në kodrën me dhè të bardhë. Prej asaj dite, gjyshi nuk kthehej më në shtëpi.

"Një fytyrë më pak...", kishte thënë e trishtuar Age Peshkagjini me vehte, asaj nate, kur ra për të fjetur. Nuk shkoi ndërmend të pyeste veten përse trishtimi i ndjehej më i madh se dhimbja për vdekjen e gjyshit.

"Sikur po e mërzisnim njeri tjetrin...", i kishte thënë çiltazi së ëmës, disa ditë më vonë. Për gjyshin i kishte thënë këto fjalë, por pa ia përmendur emrin. Nëna e kishte vështruar një copë here ngultazi, ishte mërrolur paksa, derisa e bija ia kishte plasur të qarit: "Ia kam ndjellë unë vdekjen, thua, duke menduar kështu?"

Prej ikjes përgjithnjë të gjyshit nga kulla, kishte mbetur fare vetëm. I pastronte brenda një ore të gjitha kthinat, pastaj dilte në dritare, në atë frëngjinë prej ku nuk dukej asgjë e re dhe vështronte po ato gjëra, ditë për ditë, vit për vit, gjer kësaj pasditeje të vonë, kur babai dukej se po sillte tjetërkëndin me vehte.

Age Peshkagjini po kujtohej se nuk ishte e thënë që syri të kapte gjithë jetën të njëjtat gjëra.

I huaji shkeltte në të njëjtën gjurmë me babanë, si për të zbutur të vërtetën se ai ishte tjetër. Nuk ishte pjestar i familjes së Peshkagjinëve. As ndonjë i afërm, prej rrethit të miqësisë ose fisit. Ajo i ndoqi me sy gjersa arritën fare pranë kullës, pa e kuptuar pse po ndjehej e turbulluar, pjesë-pjesë, pastaj e tëra. U përmend sa për t’i kujtuar vetes se i duhej të nxitonte të zbriste për të hapur portën e madhe. Instiktivisht, po mendonte diçka që në vetmi do t’i dukej e çuditshme: "Paskej njerëz të tjerë në këtë botë, pra! Ja si qenkan…!"

Po thoshte kështu me veten, teksa babai bëri përpara, e hapi portën më gjerë se kurrë, vuri dorën tek zemra, pastaj e shtriu përpara, duke u përkulur lehtë, si t’i lutej të ardhurit të hynte në kullë si në shtëpinë e vetë.

I ardhuri vazhdoi të çapitej me të butë, edhe brenda oborrit, sikur bënte kujdes mos trembte ndokënd. Babai i priu për nga porta e brendshme që çonte për tek oda e burrave.
Ages i mbetej të sillej si gjithë ditët e tjera. Mbylli portën e madhe dhe lëvizi pas dy burrave. E mbante vështrimin ulur. Ishte mësuar prej kohësh të shikonte kështu. Shpinën paska të kërrusur të babait e njihte si formën e të gjithë objekteve rreth e qark kullës, por e gjeti veten të joshur nga dëshira për të vënë re trupin e njeriut tjetër.

Fytyra e tij, për aq sa ajo mundi ta vëzhgonte, iu duk më me dritë se e babait dhe rrobat që mbante veshur më të çelura. Më vonë mori vesh se bujtësi vinte prej qytetit dhe se të nesërmen qysh herët do të vazhdonte rrugën për në fshatin tjetër. Vetëm ndonjë fjalë prej odës së burrave depërtonte gjer te ajo. Krijoi përfytyrimin e një të qeshure të lehtë që shoqëronte papushim të folurën e njeriut tjetër.

Ndihmoi nënën në përgatitjen e darkës dhe afrimin e pjatave tek Oda e Burrave. Në një çast, e ngatërruar në kthinat e trurit që bluante pa drith, pa e kuptuar as vetë, me pjata në duar, gati sa po hynte në odën e burrave. Në çastin e fundit, kur retina e syrit të saj bëhej gati të reflektonte shembëllimin e njeriut tjetër, e kishte përmendur zëri i nënës.

"Ej, ti...U marrose a...?!"

Age Peshkagjini u kthye vetëtimthi, duke e falenderuar me tërë shpirt. E kishte shpëtuar nga koritja. Zëri i nënës, i ushtruar për kësi rastesh gjatë një jete të tërë, nuk e kapërceu pragun e derës së burrave por, i shoqëruar prej lëvizjeve të duarve, shformimit të fytyrës, regëtimës së buzëve dhe zbardhëllimit të dhëmbëve, mbërriti tek veshi dhe pastaj thellë qenies së të bijës si një klithmë e vërtetë. Vajza s’kishte asnjë shkak të mendonte për të keq. Bëhej dy të mos linte punë të pa kryer dhe shndërrohej në sy e veshë ndaj porosive të nënës. Duheshin bërë po ato gjëra, po ai kujdes, po ato punë dhe po ajo jetë që ishte bërë përherë nga gratë në atë kullë. Burrat si burrat dhe gratë si gratë. Kaq, vetëm kaq duhej kuptuar. Nëse ende nuk kishte ardhur dita për të dalë jashtë kulle si nëna e vetë, frëngjia ishte i vetmi vend ku ajo mund të rrinte, por jo pa dijeninë e tyre. Sikur dalja tek frëngjia të ishte e ndaluar, as atje nuk do të dukej. As ditëve, kur robtë e tjerë të shtëpisë humbisnin pas brigjeve dhe blegërimës, as mbrëmjeve, kur prej frëngjisë nuk dukej asgjë, madje as edhe gjërat e mësuara përmendësh që i kapte syri ditëve.

Ajo që mund të pritej, dukja, përshfaqja, madje ardhja e një njeriu të ndryshëm, kishte ndodhur.

Tjetri, i huaji, jo i fisit Peshkagjin, ishte tashmë në odën e miqve ku as nëna e as vajza e shtëpisë nuk duhej të shfaqeshin. Për Age Peshkagjinin, këto zakone, këto rregulla të pashkruara askund por të mësuara prej gjithkujt, ishin gjëra të bukura, të kthjellta, burrnore. Nëna ia kishte përshkruar si shenjtërira.
Vajza ofronte pjatat tek e ëma që i përcillte deri tek pragu i burrave, nga ku zgjateshin duart e të shoqit.

"Janë të shkruara e të rregulluara të gjitha gjërat në këtë botë e në atë botë, bijo..."

Vajza ndjente herë pas here dëshirën ta përqafonte të ëmën. S’dinte nëse kjo ishte dhëmbshuri për sakrificën dhe lodhjen, apo përpjekje e gëzuar që edhe asaj po i lejohej të gjendej në të njëjtin ritual të cilin nëna e kishte mësuar prej nënës, vjehrrës, gjyshes, vdekur të gjitha prej kur s’mbahej mend. Duhej të jetoje si ato, por edhe më tepër akoma: duhej të gëzoje të vuaje, gëzoje e vdisje si ato. Age Peshkagjini do të çuditej , do të zemërohej, nëse ndonjë hije qoftëlargu do t’i vinte dhe do t’i pëshpëriste tek veshi: ke nisur te ndjehesh grua, apo po ngushëllohesh qysh tani për shpërfilljen e ardhme ndaj teje?!

Kur përcjellja e darkës për në Odën e Burrave kishte marrë fund, nëna e kujtoi se qe koha të shtronin rrobat për gjumë. Tjetra u duk sikur mezi e kishte pritur këtë fjalë. Nxitoi, madje, për në dhomën e saj. Veç shtratit dhe rrobave, në dhomë ruante librat e shkollës. Të shkollës fillore. I kishte ruajtur sikur të ruante ashtu kujtimin e kohës me njerëz të tjerë dhe naivitet fëmijëror. Siç edhe me përrallat e gjysheve, kujtimet dhe dashuria për to, provohen si ndjesi që rriten edhe më, gjatë kohës që rrjedh pas humbjes së tyre. Ja, kishte ardhur një njeri ndryshe, dhe kujtesa nxitoi të shkonte menjëherë tek librat.

Asnjë fjalë, asnjë tingull nuk vinte prej Odës së Burrave. As ajo drita që mezi kapet prej yjeve të largët. Pas bukës, do të ngriheshin për të dalë edhe vëllezërit. Njeriu Tjetër do të mbetej vetëm me babanë. Vetëm babai e kishte atë fat, të rrinte deri vonë me njeriun që s’ishte prej Peshkagjinëve. Babai kishte të drejtë të takohej e të kuvendonte me njerëzit ndryshe. Vetëm ai mund të ftonte ndokënd në kullë, siç kishte bërë edhe kësaj mbrëmjeje, dhe vetëm ai do të dilte ta përcillte të nesërmen, kur Tjetri të ikte.

Age Peshkagjini e respektonte edhe më shumë babanë për këtë privilegj që i jipte zakoni. Mbase prandaj i dukej se e donte diçka më shumë se nënën. Si duket kishte dremitur, ashtu shtrirë, e pazhveshur për gjumë, teksa dëgjoi derën që u hap. Ndjeu frymëmarrjen e nxituar të nënës, pastaj dëgjoi zërin e saj. "Ngrihu dhe shtroi atij, moj qyqe. Si nuk të shkon mendja vetë? Nesër pasnesër do bëhesh grua..."

Vështrimi i nënës iu duk i largët, jo i zakonshëm. Më këmbë, me sytë tek e bija, me mendjen mërguar tjetërkund. Kishte turbulluar shtëpinë ardhja e atij tjetrit, kështu?

"Në dhomën e miqve, e di ti...", plotësoi qortimin nëna.

Ndenji edhe për pak çaste mëdyshëse dhe ktheu shpinen. Vajza u ngritë menjëherë. Do të shtronte rrobat në krevatin ku do të flinte ai, njeriu tjetër. Nuk i kishte ndodhur kurrë të bënte këtë gjë.

"Dyshekun e miqve dhe jorganin e ri, më dëgjove?"

"Po nënë, të dëgjova..."

Pas njëzetë minutash dhoma dhe shtrati ishin gati. Vajza bëri të dilte por, në çastin e fundit, syri i kapi një rrudhë në çarçafin e bardhë. U ndje tërë dëshirë që në atë shtrat të mos mungonte asgjë. Shtriu pëllëmbën përmbi çarçafët ku Ai, tjetri, jo Peshkagjini, do të shtrihej. Ajo gjendja e ngrohtësisë, që e kishte pushtuar tërë atyre ditëve, iu përsërit edhe në këto momente.

Trupi i digjej së brendshmi, duart preknin dyshekun dhe mbulesat, sikur ashtu të gjenin udhë për t’a përcjellë temperaturën tjetërkund. E përhumbur në lojën me veten e panjohur, nuk ndjeu se e ëma ishte kthyer sërish. Pa u vënë re nga e bija, por pa shkuar ndërmend ta përgjonte, e gjeti vajzën e saj të përkulur, duke lëmuar rrudhat, por me të butë fare, sikur po përkëdhelte çarçafët dhe mbulesat. Nuk kishte asnjë shkak të mendonte për keq. Në të vërtetë ishte fare e zakonshme: të gjitha femrat lodhen për dukjen, aq më shumë kur ndjehen në syrin e botës.

E bija u ngrit më këmbë, tha se i merreshin mendtë, mbase kishte edhe pak temperaturë.

"Je ftohur tek frëngjia...", i tha nëna dhe dolën njera pas tjetrës nga dhoma ku do të flinte i ardhuri.

Pas një gjysëm ore, në kullën e Peshkagjinëve secili ishte në shtratin e tij. Edhe ai, bujtësi.
Age Peshkagjini s’po i mbyllte sytë. Gjumi vonoi t’i vinte, si me porosinë e saj, derisa ajo ndjeu hapa në koridorin e shtruar me dërrasa. Dëgjoi babanë që i uroi tjetrit "natën e mirë-n", dhe pastaj rrëshqitjen e derës së tërhequr nga jashtë. Hapat e babait që zbritën shkallët, shuarja e jehonës së tyre, u ndoqën më në fund nga heshtja absolute, heshtja e kullës, që e bëri edhe më të thekshme vetminë.

Gjithë natën ai do të ishte atje. Deri në mëngjes do ta kishte njeriun tjetër aty, përtej mureve që ndanin kthinat e kullës. Krejt pafajsisht, nisi të mendonte për muret që i ndanin. Prania e atij tjetrit u bë me të vërtetë ngacmuese, tunduese, bezdisëse, torturuese. A e kishin menduar nëna, babai, vëllezërit, këtë?

Një orë e ca më vonë, e bindur se asaj nate nuk kishte gjumë për të, Age Peshkagjini kërceu prej rrobave. Nuk u vu re nga askush teksa doli nga dhoma e saj, ndali tek ajo përbri, përgjoi frymëmarrjen e njeriut tjetër, u bind që ai ishte në gjumë, priti edhe pak të sigurohej me vdekje për këtë, shtyu lehtë derën e mbetur paksa hapur dhe, majagishtash, hyri në dhomën e tij.
Ai vazhdonte të flinte rëndë, shyqyr o Zot, nuk ndjeu asgjë teksa ajo hyri brenda, me qiririn në dorë. Njeriu në gjumë s’ka punë me hallet e të gjallëve. Trupi merrte e jepte frymë, kurse fryma e vërtetë e tij, ajo e shpirtit, kush e di ku ishte. Age Peshkagjini rrinte dhe e vështronte. Si ai fëmija që kur madhohet në çdo sekondë, dikur vë re se përveç nënës së tij, që e lindi dhe i rri në sy, paska edhe njerëz të tjerë.

Guxoi dhe preku lehtë, fare lehtë, mbulesat e njeriut që flinte. Diku tek këmbët, pastaj më tej akoma, gjer tek mbulesa, që frymonte me ritmin e gjoksit. Ballin po e ndjente paksa djersitur. Sytë, qerpikë e qepallë rrëzuar, buzët në një dridhje të lehtë, teksa gjoksi vazhdonte t’i ulej e ngrihej si ai deti që gufon e gufon, edhe pse për njeriun e gjore e të vogël sa një thërmijë në breg, nuk ndjehet as erë, për të shpjeguar ushëtimën e ujit.

Prej vitesh, nuk kishte parë njeri tjetër dhe, prej sa mbante mend, kurrë nuk i ishte ndodhur një njeriu tjetër, një mashkulli, kaq afër. I panjohur, i pafajshëm, njëlloj si ajo, ai flinte fare patëkeq në shtratin e shtruar prej duarve të saj...

Befas iu dëgjua se ai pëshpëriti përgjumshëm. Ca fjalë që ajo as nuk guxoi t’i dëgjonte e jo më t’i kuptonte apo të mirrte vesh kumtin e tyre. Mbeti aty, duke e vështruar në sy, se mos ai ishte zgjuar, por pastaj iu bë se tek flinte përmendi, në jerm, një emër gruaje. Mbase emrin e gruas së tij. Age Peshkagjini i largoi menjëherë duart prej mbulesave hedhur përsipër atij, si prej një zjarri të mufatur gjatë tërë natës, përposh hirit.

U kujtua se ishte me rroba gjumi, madje iu bë se po vinte ndokush prej të sajve. Vetëm në këtë çast po habitej me veten: nuk i kishte menduar pasojat për shkuarjen në dhomën ku flinte njeriu i huaj, miku i kullës, bujtur prej babait të saj? Me çfarë logjike, me çfarë shkaku? O Zot, jam në ëndërr kështu, apo jam çmendur?

Iu bë se dëgjoi hapa që afroheshin. Asnjë rëndësi se të kujt, prej njerëzve të saj ishin. Bija e babait dhe nënës, motra e vëllezërve, gjendej atje, në mes të natës, në dhomën ku flinte bujtësi dhe, në të gjitha variantet, kjo e vërtetë ishte e pabesueshme, e papërfytyrueshme. Ajo ishte e sigurt se askush prej tyre nuk do të shkonte ndërmend të hynte në dhomën e mikut, ku marrëzisht gjendej ajo. Ata nuk do të vinin në dyshim mikun e shtëpisë, edhe kur të vinin re mungesën në dhomën e saj. Gjëma kishte ndodhur, veç e veç, për secilin, ndarazi pre të tjerëve. E pafalshmja, kishte ndodhur. Njëherësh me ardhjen e njeriut tjetër, e pakthyeshme, e pafalshme...

I bëhej sikur vej-e-vinin atje jashtë, në koridor. Ndjehej në fajin më të madh që mund të bënte në jetë: kishte bërë që njerëzit e saj të ndjeheshin më ngushtë se kurrë në jetët e tyre. Ishte e kot të priste falje prej tyre. Nuk e meritonte. Edhe nëse ata nuk ishin atje jashtë, madje edhe sikur nuk kishin qenë për asnjë çast duke pritur daljen e saj, ajo vetë s’kishte të drejtë t’ja falte vetes...

U ndje edhe më keq kur mendoi se në ato çaste mund të zgjohej ai që flinte...Gjëma, pas kësaj, do të ishte e plotë, fatkeqësia do të merrte përmasa të tjera...
Siç kishin ardhur punët, në këtë jetë të saj, në këtë botë, nuk mund të ndryshohej dot asgjë. Nxitoi rrëmbyeshëm për tek frëngjia dhe, mundimshëm, depërtoi përmes saj. Duke bërë ç’mund të mos bënte asnjë lloj zhurme. Në çastin e hedhjes a kur po rrëzohej tëposhtë, u dëgjua një klithmë drithëruese e paqëllimshme dhe kulla u zgjua e tëra.

E gjetën pas pak orësh atje poshtë, në fundin e mureve të ftohtë të kullës. Ishte e nxehtë, endè. Varrimi u bë qysh atë ditë. Bujtësi, mori pjesë edhe ai, në lamtumirën e vajzës së shtëpisë të cilës vetëm siluteën i kishte parë, ashtu shkarazi, teksa hapi dyert e kullës, mbrëmjen më parë.

&

Mezi e priti rastin të ndodhej mes tri të huajve të tjerë. Ua rrëfeu ndodhinë më sipër dhe heshti. Mbeti vuv përballë tyre. Nuk diti ç’duhej shtuar më tepër. Përsëri iu tha pështyma në buzë, iu bë se po mbytej, teksa njeri prej tyre, pikërisht ai që këmëbëngulte për një përgjigje, iu lutë të mos vazhdonte më.

* * * * *

[G@briel]

Hijet e Virgjëreshave (prozë e shkurtër) - nga Faruk Myrtaj

Një bjonde e gjatë rrëmbeu vështrimet e njerëzve në aeroportin e Torontos. Nuk bëri asnjë përpjekje për të fshehur feminitetin. Zbriti dhe kërkoi policinë. Nëpunësit e zyrës për emigrantët dëgjuan të tregonte pasaportën false dhe kombësinë e ndryshuar. Ishte shqiptare, jo finlandeze.

Ardhur në Kanada ngaqë “atje ku kishte lindur s’mund të jetohej dot si femër.”

Një bashkëatdhetar i saj, punësuar në aeroport, bëri përkthyesin.

“A të pret njeri? Ke ndonjë adresë, ndonjë të njohur këtu?”

“Po. Quhet Alice Munro…!”

“Paska emrin e shkrimtares…”

“Është pikërisht ajo...”

Qenka marrosur patriotja ime, tha me vete përkthyesi, duke qeshur trishtuar. Del e bijë e botës nga fshati, nuk provon njëherë qytetin më të afërt, as merr mundimin të vizitojë një herë kryeqytetin e vendit të saj, por vjen direkt e në Kanada dhe, as më pak e as më shumë, pretendon se njihet me njerën nga shkrimtaret më të njohura....Pikë e zezë!

“A t’ua them këtyre...Vërtetë të njeh shkrimtarja ty?!”

“Jam personazh i saj…”

“E ke njoftuar për ardhjen këtu?”

“Jo, por tani që jam këtu, mirë është ta dijë ardhjen time…”

“Sikur ta pyesin, a thua do të jap të njohur?”

“Absolutisht! Sapo t’i thonë që ka ardhur Tina...”

“Emrin, ju lutem, mbiemrin…”, nisën ta intervistonin.

“Tina quhem. Edhe shkrimtarja këtë emër ka përdorur!”

“Gjinia?”

“Jam nga fisi i Gjon Mal Mirajt…”

“Pyesin për gjininë, për seksin. Janë formalitete, mos i merr për keq!”

Ajo po qeshte. Duke kujtuar novelën, do të donte tu thoshte vendasve.

Në Malci, Lotar-a, personazhja e Alice M., kishte vënë re dikë në konakun e burrave, me duart pa qime dhe gishtrinjë të brishtë, me maja të rrumbullta si femrat, dhe kishte pyetur: ‘Tina, burrë është ai?!’ ‘Shshshëëëttt!, ia priti Tina në libër, mos pyet me zë për këto gjëra...!’ Më vonë, i tregoi se ai nuk rrinte me gratë, por as burrë nuk ishte. Ishte femër e betuar se nuk do të martohej dhe se do të bënte jetë burrash.

Mbase kjo ju sjell në mendje transvestitët e sotëm. Se mendja atë punë ka. Kureshtare dhe e uritur, bën ç’mund të arrij dallimin, por edhe të arsyetojë lidhjet midis kohëve dhe njerëzve. Sëmundjet e veset, ashtu si virtytet, kanë lindur njëherësh me njeriun por rrojnë edhe pas tij. Unë s’kam pse paragjykoj paraardhësit e mi, ndoshta ndokush në konakun e burrave ka përfituar apo abuzuar me gratë që betoheshin si virgjëresha. Mbase e drejta zakonore e femrës për të jetuar si mashkull ka shërbyer si mbulojë për të fshehur joshjet e veçanta, etjen e pafrè apo devijimin seksual. Mbase! Por unë nuk di të jetë përfolur diçka e tillë.

Natyrisht, këtu s’ka arësye për krenari. Përkundrazi. Njeriu duhet ta përdorë trupin si aset fiziologjik, por si i bëhet kur shoqëria dhe jeta imponojnë fshehjen e veçorive natyrore të individit? Nuk po them për sëmundjet, as devijimet fizike dhe, sigurisht nuk shkoj ndërmend modat që kallin krupë, por nëse gruaja detyrohet të bëj burrin, diçka nuk shkon në atë shoqëri dhe kjo lëndon shpirtin. Trajta femërore venitet duke marrë trajta të ashpra, në emër të zakonit. A e përfytyrojmë dot një grua që jeton si burrë, kur tanimë pretendohet liria e martesës brenda seksit?! Në çastin kur bëhet e pamundur të jetuarit si femër, duhet këlthitur dhe vënë alarmi. Nuk ka lidhje me seksin kjo. Mendoj se është vënë në dyshim fara njerëzore...

“Jeni e martuar?”

“Deri në vdekje jo...!”

“Jeni në gjak me ndokënd?”

Dukej se e kishin lexuar tregimin tënd për shqiptarët, do t’i thoshte shkrimtares AM, më vonë. Por s’është e lehtë t’i kuptosh njerëzit e mi nëpërmjet librave shkruar për ta. Si gjithë popujve të tjerë të vegjël, historinë na e kanë shkruar të tjerët. Edhe kur ndonjë sundues apo shkrimtar vendas është nisur të shkruajë diçka, ka dashur t’u pëlqej të huajve më shumë se të jetë i vërtetë me atë që ka ndodhur.

Mbase edhe për autoren e “Albanian Virgine”, lindur e madhuar në Perëndim, s’ka qenë e lehtë për ta rrokur atë realitet. Dhe s’di sa është kuptuar nga lexuesi me jetë tjetër...

Më lejo të jem i vërtetë me ju, shkrimtare e dashur. Sot e kësaj dite, për vendet si atdheu im, që për një mijë shkaqe mbetën pas, flitet në mënyrë të thjeshtëzuar, tradicionale. Realiteti shihet si i pandryshueshëm, sikur bota bën përpara, kurse njerëzit e mi atje mbeten atje ku ishin. Për Shqipërinë flitet për gjakmarrjen si për një punë të përditëshme tek ëorkopolis! Nuk e mohoj, tek ne ende besojnë se gjakut borxh nuk i shpëton dot, qoftë edhe duke ikur maleve. Por gjithësesi, është fjala për një zakon të vjetër që, edhe nëse s’është zhdukur, nuk respektohet si dikur. Si çdo gjë e dhunshme, zakoni i malësisë në syrin e një lexuesi të huaj mbetet tejet misterioz dhe i pashpjeguar. Kam frikë se legjenda e vështruar si histori, na lë ne shqiptarëve të paragjykuar...Deri edhe ju...bëheni fajtore pa faj, për shkak të kësaj mjegulle të rëndë.

“Interesohemi për sigurinë tuaj, zonjushë.”

“Gruaja nuk llogaritet si gjak, sipas Kanunit. Duket sikur kështu femra është shpërfillur, nuk ka qenë e konsideruar e denjë për si gjak i marrë apo i mbetur borxh. Por, ka shumë të ngjarë që femra të jetë lënë mënjanë vrasjeve për shkak të qenit nënë. Si vazhdimësi e jetës, si diçka e shenjtë, pa e shpallur dot të tillë...”

Ne e vuajmë edhe sot të shkuarën. Siç e vuani ju historinë e popullsisë indiane. Edhe kur nuk përmendet, e shkuara të ndjek papushim. Njerëzit e mi nuk janë primitivë. Janë po ata të përshkruar nga ju, në librin tuaj, të drejtë, të ndershëm, herë herë të ashpër, me veset e tyre, që njerëzore janë edhe ato. Hyjnë e dalin kronikave të kohëve moderne në mënyra disi të veçanta: diku vrasin, diku shpëtojnë jetën e tjetërkujtit duke rrezikuar të tyren, diku vjedhin për t’i shpëtuar varfërisë që i ka ndjekur tërë jetës. Por fëmijët e tyre ndjehen studentë correct të kolegjeve dhe universiteteve në Perëndim. Ata nuk grinden për religjionet, por dëshirojnë t’ua zësh në gojë për mirë Atdheun e tyre, madje edhe kur Atdheu i tyre ua ka nxirë jetën!

Njerezit e mi e respektojnë mikun, sidomos mikun e huaj, si shenjtë të vërtetë. E besojnë dhe i binden lehtë, ndjehen të dëshiruar për fjalën e mirë të tyre, por s’ndjehen mirë kur paragjykohen. Ashpërsohen shpejt kur ndjehen të zhgënjyer në besën e dhënë dhe kjo bën t’ua përflasin hakmarrjen si natyrë të genit të tyre. Prejardhës të një të shkuare krenare dhe fatvështirë si një komb i vogëluar prej një historie të padrejtë, bartin një të sotme delikaate. Plaga e lënduar herë pas here nuk shërohet kollaj. Së paku vonohet kurimi i saj.

E shkuara vjen e imponohet si e sotme, kur vetë e sotmja shfaqet e pasigurt, ose kur nuk premton të nesërme më të mirë. Në Shqipëri, Kanuni si Kod Penal i Kohës pa Shtet, rikthehet sa herë shtetin modern e brejnë pazaret e qejfmbetjet midis politikanëve, sedërllinjë safi ballkanas, jo rastësisht dhe jo rallë, të inspiruar prej tradicionalizmit në qëndrimet e Perëndimit ndaj Shqipëtarëve dhe Ballkanit.

Në momente paqartësie të shtetit ligjor, hutuar prej lirive që predikoni ju që vini të ndihmoni teksa dini diçka vetëm prej Shqipërisë së vjetër, grupe njerëzish të veçantë tek ne, ende në kontakt të paktë me qytetërimin, u shkojnë pas neve të Kanunit. Ca të tjerë, si puna ime, ia mbathin prej andej.

Ndonjë shkrimtari ynë e ka prezantuar Kanunin tonë në sy të botës së qytetëruar si kuriozitet oriental, si ekzotikë lindore për shijen e Perëndimit, që nga ana e tij, i zënë me të përditshmen, i harruar shpesh pas parasë, s’ka ngè të merret as me historinë e tij, jo më të tjerëve...

Mbase tingëllon ca si tepër krenare kjo, por nuk është se unë u blatoj mbrojtje veseve, dhe as virtyteve të pamerituara njerëzve të mi, por ngulë këmbë në atë që prej jashtë mjedisit faktik, veset dhe virtytet mezi dallohen nga njera tjetra...

Nuk dua të shtirem me dikë që shfaq dëshirën për të na vlerësuar nëpërmjet njohjes. S’është fjala tek fikction-i juaj, se s’kam ndërmend t’i ofroj rrethana lehtësuese askujt, por kam shpresën të dëgjohem dhe t’u tregoj njerëzve se atje njerëzit jetojnë si kudo. Unë vetë jetoja atje siç jetoj këtu, në jug-perëndim të Torontos moderne. Pak si anonim, por me shpresë që një ditë të më njohin dhe të vlerësohem për aq sa jam!

“Pra ti ke thënë të vërtetën, kur përmende emrin e shkrimtares?” pyeti nëpunësi i Zyrës së Emigracionit, për t’i shpërblyer korrektesën. Përgjigjja e saj vonoi shumë, dhe ai kuptoi se e kishte humbur bashkëbiseduesen...

Ata njerëz nuk gënjejnë lehtë, rrojnë vetëm për nderin, të cilin e konceptojnë krejt ndryshe nga ne këtu…Janë botë tjetër ata…dhe duhet ngjallur shpresë të mos ndryshojnë për keq…Oh, ne jemi krejt ndryshe ne...

Eh, kjo marrëzi madhështore që quhet letërsi! Nëpërmjet saj ne, për shkak të dhuratës që besojmë se na është bërë, arrijmë të sjellim në jetë ca qenie njerëzore të veçanta që, në realitetet ku lexohen, tingëllojnë edhe më të çuditshme. Bota e krijuar nëpër libra është një univers më vehte, me shumë zota, secili prej shkrimtarëve është një lloj krijuesi dhe lexuesit fare mirë mund të identifikohen si besimtarë të zotave të librave...

“Nuk munda të të pres, shkrimtare e dashur.

Nuk po iki pse ju u vonuat. Kam shpresë se edhe ju do të mendoni se është më mirë të iki pa të takuar...

Tina quhem, por nuk jam Tina që ke krijuar tek novela “Albanian Virgine”. Katragjyshet tona kanë qenë tjetër gjë. Të vdekurit e librave, qysh në gjalljen e tyre, marrin hije tjetër, bëhen edhe më mistikë se ç’i bën vdekja. Ne u kemi marrë emrat, bartim kujtesën dhe tiparet e tyre, por jetët tona tashmë janë tjetër. Ato martoheshin me dikë që ua kishin caktuar qysh kur lindnin; me ata duhej të vuanin e gëzonin tërë jetën, deri sa mbyllnin sytë.

Unë, mbesa e saj, Tina tjetër, kam ikur nga fshati sapo mbusha 16 vjetët. Në momentin që kuptova se ç’ishte një femër e bukur në një fshat ku bukuria ishte e mallkuar. As më shkoi ndërmend të bëj femrën e betuar për virgjëri të përjetshme...I pari djalë që shkoi ndërmend të më fliste, e përzuri mjegullën shekullore në të cilën ishte ndrymyr vështrimi im. Duke mos pasur asnjë shkak të dyshoja tek ai që më premtoi jetë ndryshe, u nisa me të për matanë detit. Pas pak ditësh në Itali e Zvicër e gjeta veten në Finlandë. Ca ditë më parë erdha në Canada. Për fat, ai që do të më bënte të lumtur u arrestua nga policia këtu. Ndërsa për ju ligji është gjithçka, tek ne, endè, e drejta morale është më e rëndësishme se ligji. Do të na duhet kohë të kemi shtetin tonë si tuajin. Edhe për ca kohë, ne do të vërtitemi midis ligjit e traditës. Sepse ne druhemi më shumë përpara familjes, fisit, të njohurve, se përballë shtetit. Ngaqë shteti ynë është larg të qenit moral dhe legal.

Njeriun që më solli këtu është ca i rreptë, por është i drejtë. Kohët e fundit u bë nervoz. Dikush prej njerezve të politikës i përdori motrën. Ia lexoja në sy mërinë. Heshturazi i jepja të drejtë.

Njeriu i fyer, reagon. Nuk jam për hakmarrjen, por a mund ta respektojmë pa drejtësi?!

Mbeta përsëri vetëm dhe më duhet të kthehem, po ku? S’mund të duroj vëmendjen dhe kureshtjen e tyre për kohët që kam munguar atje; s’kam nerva të rri e të jap shpjegime. Nuk mund të rikthehem më tek shtirja. Nuk di pse, por kam krijuar bindjen se atje nuk jetohet dot më. Kam frikë se punët e mia kanë për të shkuar edhe më keq, gjersa as këtu nuk u ngula dot. U bë e pamundur tërë bota për mua.

Atje ka shumë dhunë, ka pak shtet, më pak ligje se zakone. Këtu është qetësia vetë, njerëzit janë njerëz, por këto vitet e fundit jam mësuar të bëj jetë tjetër. Nuk mund të jetoj në këtë qetësi të këtushme. Më duket si paralajmërim për një vdekje të shpejtë. Nuk e kam me kuptim të keq, por më duket se të jetosh këtu, pasi ke bërë jetën time në këto vjetët e fundit, është njëlloj si të kthehem e të mbyllem në Kullën që keni përshkruar ju në fshatin tim përpara 100 e ca vjetësh, kur ishte gjallë Tina tjetër, stërgjyshja ime…

Po, pra, Tina jote nuk është më! Më vjen keq për këtë lajm të vjetër, por dihet se gjithkush vdes bashkë me kohën që rrjedhë. Edhe ne atje kishim të drejtën për të ndryshuar. Madje ishim të vonuar në ndryshimin tonë. Edhe në librin tënd, ndjehet vjetërsia e mbetjes sonë mbrapa. Dhe, ç’të bënim? Nxituam të ndryshojmë! Pasqyra që na vutë përpara për tu vështruar, na shfaqte shpërfytyruar, të papranueshëm në sy të botës. Vrapuam për të ndryshuar. Nuk mund t’i linim kohë vetes, as për t’u menduar.

Nuk kemi ndryshuar veç për mirë, se edhe pa të keqen që kemi pasur dikur nuk kemi mbetur dot. E kemi bartur atë, e kemi marrë me vehte, ç’të bënim! Vetëm ndryshimet e natyrshme, përbëjnë kulturën dhe sjellin kulturë. Ne s’e kishim dot këtë mundësi, dhe për këtë nuk bëhet dot askush me faj. Ashtu sic nuk është meritë e brezave të sotëm, që e shkuara e Shqipërisë, qindra vite më parë, ka qenë krenare. Apo si të qortosh Kanadanë e sotme pse nuk ka traditë! Ju shprehët habinë, për llojin e jetës që bënim në malet tona dhe, në këtë kuptim, na shtytë të shpejtonim në udhë të panatyrshme.

Unë, mbesa e Timës tënde, ika nga fshati drejt e në perëndim...dhe tani më shumë ngjaj me gratë e tjera të novelës, me ato që edhe jetën edhe dashuritë i kanë tjetër, me privacinë e lirinë e shtrirë gjer tek ndryshimi i burrave! Nuk kam asnjë shans, madje as dëshirë, të ngjaj me katragjyshen Timë, që betohej me kokë për burrin e saj, të cilin e kishte njohur vetëm pas martesës. Dhe ajo nuk do ta shkonte kurrë ndërmend të ndjerit xheloze, nëse në konakun e burrave i shoqi do të çuçuriste me ndonjerën prej shqiptareve virgjine, që ti, shkrimtare e dashur, i ke përshkruar me aq ngjyrë.

Më beso, dhe... shpresoj të më falësh: nuk kam ndonjë kënaqësi të madhe kur dallojnë tek unë ngjashmëritë me Timën tënde...

Po jua shkruaj duke qeshur këtë, merret vesh! Sepse e di se lëndohesh që po t’i prek njerëzit e tu...Se katragjyshja ime, është më shumë jotja si shkrimtare, si krijuese e saj, se imja si gjak!

Edhe pse prej disa vjetësh jetoj si perëndimore, në vetvete mbetem e drojtur e në nderim të fshehur para asaj dëlirësie të atyre njerëzve, qiriu i të cilëve ndizet e shuhet atje mes maleve, larg syrit të botës, kursejnë për të nxjerrë shëndosh dimrin jo për të pasur kapital nëpër banka, dhe s’dijnë pse ndodhin luftrat, teksa atyre u mjafton ajo paqe e vogël mes malesh.

Sinqerisht, nganjëherë më vjen turp që mbahem si vajzë tashmë e qytetëruar. Më vjen për të qarë, për Timën tjetër që shpreson të lindë brenda meje me të njëjtin fat...

Ata njerëz, në ata pak libra shkruar për ta, ngjajnë si ato speciet e rralla që ekzistojnë vetëm pse akoma nuk i ka vënë re kush. Sapo bëhen të dukshme, sapo zbulohen, nisë shpështjellja e lëvozhgës së tyre ekzistenciale, mëpastaj vjen rrallimi, ikja, vdekja. Të vjen të ngashërehesh kur kujton se ata duhen harruar. Mbase ndjeva së brendshmi pikërisht këtë shtysë, që u nisa për tek novela e Monrosë: për të kujtuar se qenia dikur, diku, qoftë edhe thjesht në librat, provon se të gjithëve u duhet të ndryshojmë.

Kur ndodhesh mes tyre, ose kur dëgjon jetët e tyre, virgjiniteti i këtyre njerëzveështë në gjendje t’i përmbys kriteret e gjykimit moral e civil të sotëm. Virtytet e tyre, edhe pse “paksa të ashpra” sipas Bajronit, kanë qenë proverbiale, njëlloj si rendja mbas parasë tek ju!. Në ndonjë moment të lëshuar vetmie apo zvetënimi në jetët moderne, ka njerëz që janë gati të venë në dyshim progresin dhe qytetërimin e sotëm...

Ndaj duhet ikur prej asaj të shkuare. Një orë e më parë! Virtytet e hershme turbullojnë, teksa duhet të rrojmë midis veseve të sotme.

* * *

[Tregimi i mësipërm është marrë nga libri i Faruk Myrtaj, që mban të njëtin titull "Hijet e Virgjëreshave" (Arbëria, 2006)]

[G@briel]

Një roman kafkaesk nga Faruk Myrtaj
shkruar nga Astrit LULUSHI

 


Nga titulli, romani “Atdhe tjetër” (Botimet Milosao, 2012), paralajmëron “ikjen”. Eshtë një prej librave që nëpërmjet titullit zgjon imagjinatën dhe më shumë akoma, “nëse ikja (është) pa ditur për çfarë, pa ditur për ku…” si sëmundje pa shkak, vuajtje pa qëllim. Kërkimin për “Atdhe tjetër”, Faruk Myrtaj e fillon më 1997 nga një aeroport i vogël – i vetmi me emrin e një gruaje të madhe shtatshkurtër; ‘Nënë Tereza’, – “Pse jo Aeroport i Mëshirës, ose Aeroporti i Keqardhjes?!” – që më shumë përcjell sesa pret.

Bëhet fjalë për ikjen fizike nga një atdhe për të cilin të thonë se “duhet t’a duash edhe kur të vret”, edhe kur iket nuk duhet harruar. Por “Atdhe tjetër” është më shumë, ku filozofohet ikja nga vetja – për në vetëvete – largim, ndarje, vetmi, dhe një farë zhgënjimi në fund, kur kuptohet se as nga vetja nuk iket.
Ashtu gdhendur në mendim, “Atdhe tjetër” i ngjan orëve të Kafkës; rrëfen, lëshon piskamë – si pikturat e Munchit – kushtrim pa zë i ankthit të jetës së një populli – a njeriu të vetem në kufi midis dy shekujve.
E rëndësishme për autorin është jo vetëm ana e jashtme e qenieve dhe gjërave, por edhe britmat e heshtura që atyre u dalin nga thellësia. Ashtu si Kafka që shkroi Metamorfozën pa qene nevoja të transformohej, apo shkroi për Amerikën pa shkelur kurrë në kontinentin e ri; “s’është e thënë të ikësh fizikisht. Njeriu ikën, ndryshëm. Si uji, ajri, drita, libri…” Por si mund të dihej kjo, kur Kafka prej vitesh kishte qenë autor i ndaluar? I ndaluar në atdheun e parë kishte qenë edhe Perendimi prandaj mes të ikurve lindi zhgënjimi; “Kam frikë se s’është Perëndimi yt ky…. As Ikja e Lindjes për në Perëndim s’më duket zgjidhje…askush…nuk ikën dot me të gjitha, nuk ikën dot i gjithi” – përkohësisht humbet – “si uji në rërën e shkretëtirës, për tu shfaqur sërish, në formën e ndonjë oazi”, shkruan Myrtaj në “Atdhe tjetër”.
Të ndjehesh atje ku nuk je, është ndjenjë që romani “Atdhe tjetër” të bën të kuptosh se të vetmuarin; “Vetëm Frank, ai ka për ta ndjerë sinqerisht mungesën time….kurse miqtë e vendlindjes mund t’a merrnin heshtjen time si fshehje lumturie.”…Dhe duhet kohë, vetërrëmim, kalim provimesh të vështira, përvojë që njeriu të shtyhet në mendime të thella për të arritur në perfundime të tilla.
 
Kafka – tek “Procesi” – flet nëpërmjet protagonistit Josef K. Myrtaj, tek “Atdhe tjetër”, shprehet vetë për ankthin, zhgënjimin, vetminë, si njeri që jeton duke pritur gjykimin pa u informuar ndonjëherë për çfarë gjoja ka gabuar; “E tëra kjo është lojë, besomë mua” ka gjasa t’i jetë lutur Kafka personazhit të Procesit. “Do kalojë pak kohë dhe,…do t’i kujtosh duke qeshur këto orë….”, i thotë Myrtaj vetes në “Atdhe tjetër”.
Lindur në Shqipëri me 1955, Faruk Myrtaj, njihet si shkrimtar e poet, ndërsa punoi edhe si gazetar e drejtues shtypi në pas-diktaturë, çka duket se i dha rastin të njihej me shumë politikanë e personalitete të artit, emrat e të cilëve i sjellë fiktivisht në roman. Myrtaj flet për shkrimtarin që “u dorëzua” në Paris; poetin me thinja të bukura; shkrimtarin brun; poetin e Bregut gjithmonë me cigaren në buzën e plasur dhe të birin që ia dënuan për agjitacion; apo për gruan e moshuar që mendonte se komunzmi nuk kishte qenë edhe aq i keq, megjithë vitet e shumta në burgje e internime që ajo kishte vuajtur nën diktaturë.
Faruk Myrtaj jeton në Kanada që prej vitit 2003 kur u “vetë-mërgua” familjarisht. “Atdhe tjetër” – roman filozofik – mbështetet kryesisht në ngjarje e përvoja jetësore të autorit në këtë vend dhe tjetrin. Në libër, Myrtaj pasqyron luftrat e tij. Por si Kafka, tregon edhe në ç’mënyrë – vërtet ose artistikisht – njerëzit sajojnë, krijojnë, shpifin ngjarje që e shtyjnë tjetrin në luftra të brendshme.

* * *

[G@briel]

Faruk Myrtaj - Romani 'Atdhe Tjetër'


Titulli: Atdhè Tjetër
Autori: Faruk Myrtaj
Botimet "Milosao" - Sarandë, 2012

* * *

Më kish ndodhur të udhëtoja dendur me atë tren lokal, isha mësuar me të, s'kish pse të më dukej i çuditshëm.
I çuditshëm më ngjante vetëm pasi dikush, që vizitoi vendlindjen time, vërejti se ky tren ecte aq ngadalë sa mund të zbrisje prej vagonit të fundit, të ndizje cigarin te një këmbësor dhe të hipje sërisht në të.

* * *

Kopertina

[G@briel]

Faruk Myrtaj, sjellë atdheun tjetër të tij prej fjale
Nga: Aleko Likaj

Vështrim  për një roman që të emocionon deri në tepri, dhe që çdo emigrant e bën që të ndjehet krenarë në vendin ku jeton, punon, e ndërton jetën e tij.


Ikje dhe Atdhe, janë dy “shtyllat” ku shkrimtari Faruk Myrtaj i vendos ngjarjet në romanin e tij të fundit, i cili tashmë është në librari, i gatshëm për të shkuar tek lexuesi. Një hapsirë e velur dhe e endur njëkohësisht midis të dyjave, me pak ngjyrë e ankth pëlhure prej Penelope. Përcillen  kujtime dhe përjetimet e një njeriu, për shkaqe që nuk janë aspak të varura prej tij, endet në këtë qerthull, midis vetë ikjes si një proces natyral dhe atdheut, ashtu si një barkë në detin e tallazitur, e cila, pas shumë mundimesh e betejash me forcat e natyrës, zë dhé, duke dalë në breg, që do ti bëhet pastaj të ikurit, një Atdhe tjetër. Në kuptimin më të gjërë të fjalës.

Për ikjet është shkruar vazhdimisht. Natyrisht do të shkruhet përsëri. Ballkanasit, por edhe italianët, më pak nga Europa Lindore, dhe ndoshta nga një vend tjetër i këtij pellgu, ikjen, apo mërgimin, siç jemi mësuar ne ta emërtojmë, e përjetojnë si dramë, si plagë shpirtërore, por që në fakt, s’është gjë tjetër, veçse një emocion. Ikjet në përgjithësi nuk janë drama. Janë “aksioma”, ku njeriu guxon që të kërkojë dhe të vendosë një realitet krejt të ri, duke menduar se do ta përballoj më mirë jetën e tij. Dhe lëvizjet demografike gjatë gjithë ekzistencës së botës, kanë ndodhur për shkaqe nga më të ndryshme, duke filluar nga luftërat, sëmundjet epidemike, mungesat e ushqimeve, por edhe në sensin tjetër, ku njeriu, individi, i çfarëdo shkalle shoqerore qoftë, ndjen që i mungon liria, në të shprehur, por edhe në mendimin se si i perjeton gjërat ai në mjedisin që e rrethon. Në këtë rastin e fundit, shoqëria ku ai po jeton, është dhe mbahet peng i politikave të mbrapshta që prekin individin, duke e trajtuar atë thjesht si numër, a shifër arithmetike, që do ti shërbejë pastaj ligjvënësve për një votë më shumë, në ndrimin e kuajve të pushtetit. Edhe pse duket sikur këto ndodhin vetëm  në shoqëritë totalitare, koha po tregon se edhe në demokracite e brishta si kjo e jona, ndodh.Ndodh.

Nuk e di pse, se, në baladat për mërgimin, këngët, rapsoditë, krijimet poetike të autorëve anonimë popullorë, që në fakt  janë një vlerë, një thesar i patjetërsueshëm dhe i padiskutueshëm  i folklorit  tonë, ka shumë dhimbje, mall dhe lot. Një dramë e vërtetë në kufijtë e tragjedisë. Dhe legjendës njëkohësisht. Të paktën kështu i përjetojmë dhe sot. Duket si një lloj pengu a marazi për të ikurit e shumtë të kësaj bote, të afërmit tanë, miku apo shoku. Kështu na konstrukturohet përpara syve ngrehina e ikjes, si një kompleks dhimbje, e hatashme, si një humbje që nuk zevendsohet kurrë. “Iksh e marrësh dhenë“, duan të namatisin dikë, kur ky me sjelljet e tij, qëndrimin, raportet midis njerërzve, dashakeqesinë, bëhet problematik. Po ku të iki? Prapa maleve thoshin nënat e gjyshet tona… Iksh, iksh…..ikje ikje. Por njerëzit sot nuk ikin për shkaqe që i mendonin, ato të urtat e të mirat tona, edhe pse nomatisnin aq ashpërsisht në kuptimin figurativ.

Kurrkush nuk i thotë sot që “iksh e marrësh malet“ njeriut që e ka një hall, a brengë, një dramë brenda tij që bie ndesh me realitetin ku jeton. Është një zgjedhje krejtësisht individuale, si një ëndërr për shpëtim, për një jetë më të mirë. Eshtë në fund të fundit një provë. Një provë qendrese.

Ikja për të ikurit nuk është kurrfargjëje, përveçse “Varka e Noes“, figurativisht.

Natyrisht, ai që mbetet pas është Atdheu. Atje ku na ka rënur koka, thotë një nga  rilindasit tanë. Është ky që me fije të padukshme të mban lidhur me përjetimet, dashuritë për njerëzit, kujtimet, së bashku me nostalgjitë. Kur themi, atdheu, nënkuptojmë  kombin. Esteti Ernest Reman ka thënë: “kombi është një frymë, një parim shpirtëror“.  “Balta e gjaku“, e përkufizon një shkrimtar shqiptar i ditëve të sotme. Është pikërisht ky që të trazon gjumin e natës, në momentin e parë, që i ikuri e ka lënë nga pas.  U ndodh të gjithëve. Dhe s’ka se si, që të mos krijojë vuajtje, brengë, plagë në shpirt. Eshtë pikërisht kjo, që ne sot kemi një trashëgimi të shkëlqyer në folklor, në arte dhe letërsi. Atdheu tërheq si një magnet, dhe të ikurit në këto kohë moderne që po përjetojmë sot, vendosin lidhjet, sapo kanë cekur “bregun tjetër”, në një realitet krejt të ri. Nuk është aspak rastësi që këtë lloj statusi e mardhëniesh me kombin, shqiptarët e kanë saksionuar e fiksuar edhe në himnin kombëtar, ku thuhet: Se zoti vetë e tha me gojë/ Se kombet shuhen përmbi dhe/ Por Shqipëria do të rrojë/ Për të, për të luftojmë ne.

Tepër sinjifikative. Befasuese, me një dashuri e përkushtim deri në sublim. Këtu shqiptarët nuk të falin.

Ndërkohë që sot në shekullin e ri distancat shuhen. Bëhen inekzistente, deri në tepri. Interneti dhe lundrimi në të, që për hir të realitetit të merr kohë. Të vjedh. Por edhe antenat që ta sjellin afër në ekrane, edhe pse nganjëherë të mbajnë rrob të surrogatove që përgatisin stacionet në këtë shoqëri konsumi alla shqiptarëshe. Gjithësesi pas kësaj rrokoapuje, Atdheu qendron, ashtu si një motiv, real, me dimensione si një fortesë, krejtësisht i pastërt, e fluoreshent.

Po pse ndodh?

Shkaqet dhe arsyet ne i thamë më sipër. Por shkrimtari Myrtaj në romanin e tij “Atdhe tjetër”  në një stil kafkian, jo nga forma, por nga nënteksi, ritmi e metafora, që në rastin tonë konkret është e shfaqet tepër fuqishëm e sjell mjeshtërisht këtë raport midis ikje dhe atdheut.

I njohur në prozën shqiptare në keto tre dekadat e fundit, me tregimet e tij, që për mua gjithmonë të zgjojnë mendime, për shkak të mesazheve qytetare që përcjellin ato, por edhe për gjuhën e pasur dhe të pastërt, e krejtësisht figurative, me tharm dhe elokuencë, ku ndjehet një intonacion i fuqishëm folku i zonës ku ka lindur dhe jetuar vite më parë, autori të befason sërish. Pa dyshim që Faruk Myrtaj është tashmë nga prozatorët e tregimtarët tanë më të mirë në fushën e letrave tona shqipe

Më duket se është sprova e dytë në roman, e Myrtajt, dhe në këtë gjini, vjen e shpërvilet po aq mjeshtërisht si në tregim. Ka të njëjtat ngjyra, në stil, dhe në mënyrën e të rrëfyerit e kompozimit, që e dallon krijimin e tij nga plot autorë të tjerë.

"Më kish ndodhur të udhëtoja me atë tren lokal, por ishim mësuar me të,  s’kish pse na dukej i çuditshëm. I çuditshëm po më dukej më vonë, pasi dikush që vizitoi vendlindjen time vërejti se ky tren ecte aq ngadalë sa mund të zbrisje prej vagonit të fundit, të ndizje cigarin te një këmbësor dhe të hipje sërish."

Kjo situatë ka gjendje . E vizatuar nën një ndriçim gati surealist, dhe e nënvizuar që në fillimin e librit, të duket sikur të merr përdore dhe të fut menjëherë në rrjedhën e romanit: “Atdhe tjetër“. Është jeta dhe fati i një intelektuali, në rastin konkret, që përjeton irealen në një shoqëri me demokraci tepër të brishtë si ajo e jona, që e bën atë të jetë gjithmonë në udhëkryqe, dhe që në shumicën e rasteve nuk të nxjerrin kurrkund, nuk të jep shpresë dhe liri. domosdoshërisht të kërkuara për një normalitet shoqëror.

"Njeriu shkon drejt mbylljes, sapo pushon së kërkuari, por hijen e palirisë e ndjenë kur i kufizohet hapësira."
Pohon çiltërsisht personazhi kryesor i romanit të Myrtajt. Dhe pas kësaj natyrisht merr edhe vendimin, që është i barazvlershëm me ikjen, që në fakt mban brenda asaj dhimbjen, dashurinë  dhe mallin për të afërmit, miqtë e raportet me ta, ambjentin…është vetë atdheu brenda atij përjetimi, që gjithësesi, të krijon një stres, a nostalgji.

Njeriu tashmë e ka  bërë zgjidhjen…por vjen në ndihmë poeti:
“…Do duhet të lësh gjithçka që ke dashur më shumë,
kjo është shigjeta që harku i ekzilit godet së pari…”

Realitetet nuk janë gjithmonë ato që gjithkush i paramendon. Këtë përjeton edhe personazhi i Myrtajt, ku i duhet të përballet jo vetëm një mori problemesh, që nga akomodimi, kurset, ecejaket nëpër zyra deri tek sigurimi i një pune për të jetuar. Pikërisht, ky është momenti i streseve që në një retrospektivë e bën emigrantin ta vuaj ikjen, si një dramë, a si një kujtim i ndërprerë i mbetur në një celuloid filmi që nuk do ta shoh më.

…kemi lënë aq shumë gjëra…Lamë prindërit, miqtë, po ndërrojmë gjuhën, dhe, po të lemë edhe cigarin…duket se mbetemi pa gjë…

Thotë ai, ndërsa përballja me realitetin e ri do ta vejë tashmë me sfida krejt të reja. Por ajo që do ta shoqërojë të ikurin gjatë gjithë atij fillimi të vështirë, është brenga që ka lënë nga pas. Nëna…..letrat e saj që i shuajnë mallin e djalit të ikur, kthehet në një lejtmotiv. Pastaj fotografitë që emigrantët marrin me vete… janë penelatat plot ngjyra që autori e mban mjeshtërisht lexuesin e tij brenda dramës së personazheve të tij.

Emigrimi s’është gjë e re në historinë e botës, por është plagë e re në kujtesën e vendit tim të mbyllur.
Por njeriu e gjen një forcë, nuk qaravitet, e shpërvjel mjeshtërisht dimensionin e tij. Personazhi i Faruk Myrtajt, nuk është aspak disfatist, madje i përgjegjshëm për gjithçkah realizon e krijon me punën e tij, atje në mjedisin tjetër me njerëz krejt të rrinj e të huaj, që do ti ketë këtej e tutje shok e miq të rrinj.
Emigracioni është veç një copë herë e shkurtër e kësaj ikjeje të papushimtë, të cilës i isha dorëzuar prej kohësh, ikje që po arrija ta përshkoja përgjatë një mbylljesysh në terr, brenda kësaj hapësire të limituar, si në një sjfaqje filmi me shpejtësi drite në një ushtrim ëndërritjeje.

Personazhet e kurbetit Pepe, Kliti, Tina-Piktorja, Mesuesi Greg, Paulina, madje për këtë të fundit autori shkruan se, ajo nuk ekziston më, por letrat bankare e bëjnë të pranishme përballë personazhit e familjes së tij. Tinën,  rasti e kishte sjellë që të njihej në Tiranë. Pikërisht kjo  do ti thoshte dhjetë vjet më vonë “Paske ikur edhe ti?!”, Myrtaj i jep dhe i përshkruan me ngrohtësi me nota lirike e realiste, në të gjithë dimensionin e veprës, pa bërë aspak dallime midis bashkombasve të tij, edhe ata të ikur, me të njëjtën dramë, shkaqe e arsye, për një jetë krejt të ndryshme.

Autori vizaton dhe jep pasazhe interesante. Personazhi i tij kalon nëpër dilema kafkiane. Ngjashmëria me personazhet e tij mbase konsiderohej si bindjeje qytetare, në të përditshmen e thjeshtë të jetës së një emigranti, i cili duhet që të mendojë, të veprojë, të përjetojë, të mari vendime e të flasë në një gjuhë tjetër. Kjo është një dilemë që ta shpalosë krejt ndryshe realiteti i ri. Dhe këtu ka një sinqertë të veçantë.

… nëse bëj mëkat kur pyes: – thotë autori me gojën e personazhit – në a thua vetëm një gjuhë tjetër, ajo e mëmës, ekziston që njeriu të ndjejë e të shfrejë lëndimin e vërtetë? Edhe moskuptimin a keqkuptimin shkaktuar në gjuhë tjetër? Nuk pyesja, s’kërkoja përgjigje. Më qè shndërruar në mjegull gjithçka, ku kolovitesha si fëmijë që të ardhmen e pret fëmijërisht, pa asnjë rè në qiellin e syrit. S’kish pse vrisja mendjen, as të shpjegohesha. Për asgjë, në asnjë gjuhë…

Eshtë gjithmonë i  mundimshëm, por edhe i lodhshëm, natyralizimi, fizik e shpirtëror. Faruk Myrtaj duket sikur me finesë e art, të merr përdore dhe të shëtit pastaj nëpër faqe plot histori qendrese e përballimi, ku tregohet se si individi i ardhur, i ikuri nga atdheu i tij, ze vend me punë e sakrificë, larg çdo dyshimi se dikush mund që ti kufizojë lirinë e tij. Madje kjo e fundit, respektohet, nderohet dhe mbrohet jo vetëm me ligj. Dhe ai kupton shpejt tashmë diferencën, dhe mrekullohet njëkohësisht që ka gjetur dhe prekur ëndërën, pikërisht atë që i mungonte në atdhe. Atë që i a kishin uzurpuar dhe i keqpërdorën njerëz të cilët i a devijuan atdheun nga shinat e demokracisë. Por gjithmonë njeriu, i ikuri e ka një sy dhe një vesh nga pas. Shpreh keqardhjen, edhe pse ai është dhe ka hyrë në rrjedha të tjera, të përditësuara:

S’ është e lehtë të mbetesh burrë shteti në atë vend… (…në vendin e qeverisur prej tij, njerëzit vazhdojnë të ikin…)
Por dashurinë për dheun që e lindi nuk mund nuk mund që ti a pengoj kurkush. As që mendohet. Ndaj thotë:
Poeti e bën atdheun prej fjale, kudo ku është. Dhe, sidomos atë dheun tonë, mund ta duash më shumë kur je larg, për të mund të bësh më shumë prej larg tij; se po të jesh atje brenda ta shkoqin trupin çika-çika dhe shpirtin vrerë ta bëjnë…Le që, këto histori ndodhin në tërë botën.

Heroin e romanit të Myrtajt, e mrekullon pamja që një prej  emigrantëve  shfaq në rrugë: mban gjithnjë dy flamuj me vehte: flamurin e vendit nga ka ardhur dhe të NorthLandit, ku rrojnë bashkë me atë! Natyrisht kjo është edhe rruga që i a rezervon e ardhmja edhe atij. Dhe nuk është aspak e gjatë…

Por kjo e ka një kulm të figurshëm, që në pamjen e parë duket shumë domethënës dhe njëkohësisht shprehës, kur mbrin në shtëpi ftesa për të qenë vëzhgues i zgjedhjeve në qytetin dhe në vendin ( Atdhe) e tij të ri. Ai i beson lirisë…

“Atdhe tjetër” i shkrimtarit Faruk Myrtaj, është në fakt një rrëfim biblik për të ikurit në të gjithë dimensionin e saj të vërtetë. Një poemë. Metafora e tyre ndjehet e fuqishme në faqet e librit.

Autori nënvizon fuqishëm idenë  se kjo masë e të ikurve, që është kthyer në një refren të përdittshëm i kësaj bote “rrezaton” së fundmi tek dykuptueshmëria e nocionit Atdhe, që në fund të
fundit, përfshin edhe të lënin pas. E figurshme. Të ikurit e duan atdheun, jo ashtu siç e lanë. Sepse… Ai atdhe ka qenë imi, shumë më pak se ç’më është sot ky këtu…!

Pa dyshim, që romani i Myrtajt, është një nga krijimet më të mira të këtyre viteve të fundit në letërsinë tonë shqipe, i cili trajton fatin e individit në shoqërinë tonë post-komuniste, i cili përballet me një tranzicion tej të zgjatur. Problemet e mprehta shoqërore, që përzihet me reminishencat e së kaluarës, mungesa e lirisë, baltosja, kaosi psikologjik, dhe pasiguria, bëjnë që individi nuk mund të përballet, qoftë edhe “heroikisht” me mjedisin e sëmurë, në një shoqëri që lëngon nga mungesa e hapsirave më elementare. I dhënë artistikisht e me kulturë, ai sjell mjeshtërisht mesazhe për një jetë të paqme, shumë dashuri, besim, dhe sinqeritet njerëzor.

“Atdhe tjetër“ është në fakt një përjetim me shume emocion, që mund ta bëjnë veçse shkrimtarë të fuqishëm dhe me përvojë. Faruk Myrtaj, me një shqetësim e nerv qytetar, e ka sjellë atdheun tjetër të tij prej fjale, duke i thënë të gjitha të vërtetat, si një artist. Dhe këtu, në këtë pikë, ka qenë dhe mbetet i veçantë.

* * *