Nasho Jorgaqi, letër Ismail Kadaresë: E kaluara, as shitet dhe as blihet dot

[Do Not Tread On]

Ligësia e Kadaresë është në atë që nuk mund të jetë i lig. Dhe ne na duhet të vuajmë për këtë?! (nga Miranda Haxhia)

‘Mjegullat…’ e Kadaresë dhe librat e ‘pafytyrë”
nga Miranda Haxhia {23/07/2014}

Njeriu do të ndihet sa është gjallë. Vetëm se këtu, kur je gjallë, të marrin për të vdekur. Pa harruar që njeriu për t’u dalluar nga kafshët, për të mbizotëruar dhe dominuar mbi to, duhej të shpikte një kafshë tjetër, më të fortë, më të fshehtë, më të mençur, e mbi të gjitha të ishte jo më pak viktimë se vetë njeriu, kështu ai krijoi mendimin, psikikën, ndërgjegjen. Por ky mendim, kjo ndërgjegje, edhe pse e krijuar nga njeriu shpesh ndodh që harron dhe merr hiret e kafshës, duke gjykuar me keqdashje, duke shpikur antonimin e fjalës: “shpirt i mirë”, duke gjetur tituj të “keqkuptuar” sikur të ishte rrobë për masën e trupit të tyre, duke urryer e duke përçmuar. Sidomos atë që nuk e arrin dot. Zoti nuk e di këtë gjuhë, nuk i kupton këto gënjeshtra që janë dëshmia më e qartë e rrokopujës intelektuale shqiptare. Kadare është fenomeni më i habitshëm e më i pazbërthyeshëm i Shqipërisë moderne. Duan t’i ngjajnë, s’i ngjajnë dot, duan ta prekin, s’e prekin dot, duan ta shkatërrojnë s’e shkatërrojnë dot.
Vetëm një dështak i letërsisë e i përbuzur nga vetvetja, i përçmuar nga të tjerët, mund të besojë se dhurata më e mirë që mund t’i japë natyra, është hiçi dhe humbëtira.
Nën pushtetin e amokut, i turren një gërmimi të hidhur urithash. Duke harruar rrugën ku hyn e duke ngecur në udhët që hap vetë. Të mjerët! Ndërkohë, ai, Kadareja, vëzhgon se e vështirë është të ecësh përgjatë vathës së brendshme pa u përplasur me të paaftët e dashakeqët që derdhin aty diarretë e tyre verbale apo janë shtrënguar mes ankthit të tenezmave jashtëzakonisht premtuese, por që në fund të fundit nuk qullosnin gjë.
Duke pasur një mendje gjeniale vëzhguese, Kadare nuk mungon të nxjerrë në pah kundërshtinë e shfaqur midis masës së ushqimit të gëlltitur në stomak dhe sasisë të lëndëve të nxjerra jashtë, e më tej, na ndihmon duke na rrëfyer se lidhja e famshme midis shkaqeve dhe pasojave nuk është gjithmonë e përkryer, sidomos nga këndvështrimi sasior. Këtë aftësi vëzhgimi ta fal perëndia!
Arti i Kadaresë ka reaguar gjithmonë në mënyrë nxitëse e produktive mbi të drejtën më shumë se mbi çdo ide tjetër. E pafundmja e tij është nevojë për të shpjeguar më shumë se çdo koncept tjetër. Ndaj dhe lexohet. Ndaj dhe përthithet. Ndaj dhe nxjerrin verë prej mushtit të tij. Dhe mbivlerësojnë uthullën e tyre! Ai luan me fjalën duke na kujtuar ne se njeriu luan vetëm kur është njeri në kuptimin e plotë të fjalës dhe është plotësisht njeri vetëm kur luan. Dy janë pozicionet e shkrimtarit të vërtetë që përcaktojnë dhe këndvështrimin e tij, o në qiell, o në humnerë. Dallavere dhe allishverishe rruge nuk bëhen, janë të hidhura, janë të pështira.
Më është shfaqur si shkrimtar i pikëllimeve kozmike. Shkabat e krijuara të tij iu ngjajnë fluturimeve të përmbysura. Flet me gjuhën e Ezopit, edhe pse kohët kanë ndryshuar. Personazhi Maks tek “Shkaba” thotë: “Donte të më hante zemrën”, duke na futur në qerthullin e trishtimit e të ankthit: A ka dashur ndokush t’i hajë zemrën? Si ka shpëtuar prej kësaj lloj babëzie? Shpeshherë duke fluturuar. Gjeniu krijues ka nevojë për një vetmi të detyruar e të përkohshme.

* * *
Kohë më parë, nëse do shkruaja ndonjë shkrim “të thukët” si ky më sipër, ku të përmendeshin emra, sidomos po të anoja nga ai, ‘i mallkuari’ i shqiptarëve shkrimtarë, do ishte ndonjë dashamir që do më kujtonte: “Kujdes, mos e mbro Kadarenë se do të heqin nga puna. Këtë fat nuk e kanë prej kohe dashamirët që njoh, se nuk punoj gjëkund veç faqeve të librave; Kadare ka nevojë për mbrojtjen tonë, aq sa ka nevojë t’i dhurojmë ne, libërthat tanë, që më ngjajnë me pagure të shtrembra ushtarësh plot dëshirë t’ia falin gjeneralit pas lufte.
Megjithatë, ne jemi të thekur ndaj rasteve të këqija. Do të çuditesha, sikur me Kadarenë të ndodhte e kundërta. Jo më ta lavdëronin, por të paktën të mësonin ta lexonin dhe ta mbanin sa më gjatë në kujtesë mënyrën e tij të të shkruarit.
Këto ditë po vlon dëshira për ta djegur librin. Ia paska mbërritur edhe Kadareja ditës që të vjedhë një fabul, një ide, një pasazh dhe të manipulojë kohën me shkrimtarin e tij. Ndoshta është e vetmja goditje që nuk e kishte shijuar.
Librin e tij “Mjegullat e Tiranës” e kam lexuar kohë më parë dhe për të shkrova disa radhë në rrjetin social, FB. Dhe i mbahem asaj gjëje që kam pas shkruar për atë roman në 31 maj…

* * *
Historitë e librave që lexoj, gjithmonë e kanë një fabul të vockël, pothuajse fëminore, e që nuk e harroj kurrë pasi i vendos të lexuar në ndonjë raft apo kthinë, ku gjej vend për ta.
Kështu më ndodhi edhe dje me romanin e fundit të Kadaresë “Mjegullat e Tiranës”. Dola t’i blija dhuratën sime bije për ditëlindje, e që ma kishte thënë ç’donte, ashtu si shkarazi; ishte shumë larg librave, por ajo dreq rruge më çon në librari. Kërkova librin e Kadaresë, nuk ishte. “Xh…, je afër me ndonjë librari?” “Po kthehem nga puna, por do përpiqem ta gjej. Çfarë të duhet? “Një libër.” “Se mos më blen libër, ta dish…!” “Jo, jo, e dua për vete.”
Në darkë, hoqa celofanin, sajova një dhimbje koke, për të fituar kohë, shkova në cepin e dhomës sime dhe fillova të lexoja romanin në fjalë.
E fillova në faqen 27 dhe e mbylla sot, para dy orësh në faqen 166. E rifillova në faqen 7 duke kapërcyer pyetjet e një interviste dhe lexova vetëm çfarë shkrimtari Ismail Kadare shkruan.
Është një zakon i vjetër imi që i lexoj ato të flamosura parathënie në fund të leximit. Ose nuk i lexoj fare.
Por, ndjesia e parë që më la romani, që siç mësoj historinë e tij, është një roman i krijuar nga një ditar studenti i hershëm i Kadaresë, është pak si e vrarë kjo përshtypje, por më duhet ta them: “Romanit, duke menduar që është një filiz i hershëm, bio, i krijuar nga frymëzimet e para të Kadaresë i kanë vënë pranga në mbyllje. Përse duheshin ato? Një studim i gjatë shpjegues nga një zonjë me iniciale V.I. (Viola Isufaj) ndoshta do e bëjë librin ta blenë studentët e Filologjikut, por i bashkëngjitur në roman, sepse më krijoi shije të ngjashme, si të shohësh një vashë të re, plot hir e magji, të krijuar nga natyra me hatër, të mballosur me krem pudër e llak mbi krela.
Romani vetë, ka xhevahire brenda tij. Ç’më duhen vargjet e Hernandezit në komentet pas fundit të romanit?
Po kujtoj vetëm atë përshkrimin e mrekullueshëm të ankthit të Bardhylit, kur i rri ftohtë Emës. Ema vuan. Kur Ema i rri ftohtë Bardhylit, ai fillon e vuan marrëzisht. Provon xhelozinë.
Dhe për ta lezetuar dhe frymëzuar joshjen tuaj për ta lexuar në mënyrë të pavarur romanin “Mjegullat e Tiranës” – një botim i shkëlqyer i Shtëpisë Botuese Onufri, po riprodhoj diçka që Kadare e ka shkruar në këtë roman.

* * *
…Dyshimi dhe dhimbja hyjnë në zemrën e njeriut shpesh nëpër rrugë të panjohura, tinëzake, hyjnë fshehurazi, por këmbëngulëse, si ai uji që gërryen nga poshtë brigjet e lumit. Por ka disa ditë që gjithë dhimbja e mbledhur në zemër shpërthen me tërë ngjyrat e saj dhe e trondit shpirtin. ..
Ose:
Dashuria ushqehet me gjithfarë burimesh të pastra e të turbullta, atë mund ta ushqesh me ëmbëlsi, takime, aventura, pastaj me grindje e xhelozi. Bile dashuria mund të ushqehet edhe me urrejtje, por vetëm një ushqim është i padobishëm dhe i papërtypshëm për të: arsyeja.
Dhe për kërshërinë time, po ju ngas ta lexoni librin, një nga përgjigjet e mrekullueshme të Kadaresë në fillim të librit:
……Nuk ndodhi asnjëherë, (ta takonte vajzën e fakultetit- shënimi im, m.h.) madje, edhe pas rastit të pabesueshëm kur, një mëngjes, në një bar të Nju Jorkut, m’u afrua dikush që më përshëndeti: Hello, jam Dan Pope, ju kujtohet, jemi takuar para ca viteve në Central park, e mblodha mendjen se mund të kryqëzohesha në rrugë me Dan Pope, madje me kinezë që i kisha njohur në Shangai, veç me atë vajzën e fakultetit, në Tiranën e ngushtë, s’do të duhej të ndeshesha kurrë. Ishte e qartë se diçka e errët, por e epërme, e pengonte. (I.Kadare)

* * *
Sidomos kjo fjalia e fundit është xhevahir, perlë, diamant.

* * *
Asnjëherë nuk e vrava mendjen se kur është shkruar libri. Kjo për mua nuk ka fare rëndësi. Sot, veç këtij romani, kam lexuar edhe debatet që krijoi letra e z. N. Jorgaqi. Doja ta respektoja, dhe për të qenë e saktë, do doja të rilexoja romanin e tij për të cilin pretendon pak a shumë se është tharmi i romanit të Kadaresë.
Nuk e kam Mimozën e N. Jorgaqit. Kur leva shtëpinë, kam hedhur një pirg me libra ‘pa fytyrë’ që i kisha lexuar në rininë time të hershme, por që nuk më kishin thënë asgjë, sidomos për dashurinë, asgjë. Rasti i vetëm ky që m’u shfaq, kur pendohem pse e kam hedhur një libër në koshin e lagjes. Sa për të kuptuar cili është grepi, cili krimbi, cili peshku dhe cili peshkatari. Meqë jam gjallesë e kësaj gjuetie. Ky rast më iku ndaj nuk e mbush këtë shkrim me vezë qyqesh.
Ajo që më bën të rishikoj është se, kur kam shkruar në fund të majit për padobinë e “prangave” që i vë librit të tij Kadareja, paskam gabuar. U dashkëshin. Shkrimtari, nisur nga përvoja e tij, e ka ditur se çdo libër që ka botuar, do ishte si ta hidhje në gojën e ujkut, sepse janë shumë të pakta rastet kur kjo nuk ka ndodhur. Edhe kur e kanë gëlltitur e shijuar kafshë më të buta, ai e ka menduar se pështjellimi do krijohej, por se në ç’pjesë të trupit, kjo është e paparashikueshme.
Sy për sy, shkruan Gandhi, dhe bota verbohet. Ne shqiptarët, jemi mjeshtër për t’i nxjerrë sytë njëri – tjetrit. Na shijon terri i tjetrit.


*Titulli i redaksisë. Titulli i autores: Ligësia e Kadaresë është në atë që nuk mund të jetë i lig. Dhe ne na duhet të vuajmë për këtë?!

Burimi: MAPO

[Do Not Tread On]

Edison Ypi me sarkazmen dhe ironine e tij mjeshterore e shkaterron fare shokun Nasho. Madheshtor!

Nasho spirra
nga Edison Ypi {22/07/2014}

Shqip, me 1 fjali, 6 fjalë, 11 rrokje, 5 hapësira, 27 gërma, 16 bashkëtingëllore, 11 zanore, ja çfarë një Zotni si unë ulurin për një komunist të pandreqshëm si ty, o shoku Nasho: Nuk ke asnjë lidhje me Letërsinë.

Pra, ti Nasho nuk ke absolutisht asnjë lidhje me Letërsinë. Bashkë me Letërsinë edhe me Artin në përgjithësi dhe gjithçka që lidhet me të. Dije një gjë që po përtoj të ta shkoqis; Sa më tepër të habitesh dhe ta refuzosh atë që ta thashë me 1 fjali, aq më të drejtë kam unë, aq më gabim e ke ti. Sepse ti me tjetrin keni pasur miqësi, keni këmbyer mendime, letra, e të tjera. Për shkak të volumit të komunikimit dhe distancës së shkurtër ndaj njëri-tjetrit mes jush mund të ketë edhe të pavërteta, çka është normale. Por mes meje dhe teje që nuk njihemi aspak, s’kemi këmbyer asnjë mendim e asnjë letër, mendja ime është më e kthjellët, e drejta ime është më e madhe, dhe sa po të them, e do të them, është më afër së vërtetës, po ashtu si janë më të shëndetshëm pjellat që ngjizen nga sperma të largëta, nëse kësaj qasjeje do mundesh t’i japësh një kuptim.

Thonë se mali me malin nuk takohen. Jo – jo Nasho, mali me malin takohen që ç’ke me të. Se mali me malin lidhen me ujra nëntokësore nën ta, ndërsa mbi ta lidhen me shira, erëra, re, diell e hënë, zogj e shtazë e bagëti që çvendosen, e sidomos njerëz që lëvizin nga një mal tek tjetri. Pra malet kanë shumë gjëra të përbashkëta. Ata që nuk kanë asnjë gjë të përbashkët as nëntokësore as mbitokësore, e aq më pak qiellore, dhe kurrën e kurrës nuk takohen, jeni ti dhe Letërsia.

Sigurisht që ti habitesh nga gjithë ky presuntuositet i imi. Nuk habitesh vetëm ti. Habitem edhe unë. Ja që ndodhka. Se unë, që mes tjerash nuk kam parë kurrë një soc-film, një soc-dramë dhe asnjë soc tjetër, nuk kam lexuar asnjë soc-novelë, soc-roman, soc-fjalë tënden, absolutisht asnjë. E vetmja gjë që kam lexuar prej teje është ajo spirra e pardjeshme e botuar në disa gazeta. Nga ajo spirrë mora vesh për atë soc-novelën tënde “Dashuria e Mimozës”. Me zor të madh duke mu dridhur duart e shkruajta këtu titullin e asaj soc-novele. E di pse ? Sepse më tingëllon fare i pështirë, i përvjellur, si “Dashuria e Jevgës”, “Tradhëtia e kopilit”, “Lotët e lavires”.

Edhe diçka për lidhjen tënde inekzistente me Letërsinë. Gjatë viteve më ka rënë në vesh se kë shkruar një libër me disa vëllime për “qyqet” e emigracionit. Ti quan “qyqe” të arratisurit, ata që gjithsesi jetonin të lirë. Unë “qyqe” quaj 3 milonë shqiptarët që gjallonin të burgosur e të lëckosur e të uritur brenda vendit të tyre rrethuar me tela me gjëmba. Sa të ndryshme janë këto dy këndvështrime, aq është distanca jote me Letërsinë. Letërsinë e vërtetë, se ti dhe soc-Letërsia keni qënë, jeni dhe do jeni, si mishi me mishi dhe kocka me kockën.

Shoku Nasho,
Letra, apo spirra jote e pardjeshme, të cilën unë e lexova fjalë për fjhalë, presje për presje, tingull pas tingulli, nënëkuptim pas nënkuptimi, ishte kryekrejt një vjellje, një gëlbazë, një spirrë e verdhë kalamajsh që i ka zënë barku, një tmerr e një ferr grafologjik i pafund, një rreckosje që s’ka u e kap as qeni, një turp para së cilës do skuqej e do zverdhej vetë djalli.
Të nis e ta analizoj unë tani spirrën tënde, si do shpreheshe ti dhe shokët e tu; “nga të gjitha këndvështrimet”, jo se është e pamundur, por ky shkrim do dilte tepër i gjatë.
Prandaj po i bie shkurt, duke të vënë në dukje së pari një perversitet mahnitës, dhe më pas ca dromca për tu gajasur.

Ti Nasho, megjithse thua se me tjetrin ke këmbyer letra dhe opinione, pra ke pasur konfidencë, me insitimin tënd qurracak kerkon prej tij të njëjtën gjë, konfidencë. Si mund t’i kërkohet tjetrit diçka që ta ka dhënë ?! Pangopja jote me konfidencë mua më le pa ment. Insistimi yt i pafundëm për sa më tepër konfidencë, të lë shijen e mjerë të mësymjes së pandalshme të një spiuni ndaj një viktime, ose insistimin e një dashnoreje të parealizuar, ose edhe më zi, ngulmimin e një kurve ndaj mospërfilljes refuzuese të tjetrit për t’ja bërë kurvës qefin.
Nasho, keq më vjen ta them, por e vërteta është se tjetri ty dhe shokët e tu, me dhjetra vite ju ka tallur. Ju ka tallur sepse s’ka pasur çfarë të bënte tjetër që të mos e spiunonit. Ju ka talluar dhe nuk e keni kuptuar. Ose e keni kuptuar përgjysëm. Si gomari që mes dhimbjesh u ankua duke pyetur nëse vërtet po e thernin, apo po shihte ëndërr.

Ja tani disa disa dromca të lezeçme nga spirra Nasho ose Nasho spirra, merreni si të doni.
Nashua thotë;
“Të them të drejtën…”
Po kur nuk thua “të them të drejtën”, çfarë thua o Nasho, të shtrembtën ?
“Guxoj të them…”
Guxon të thuash tani ?! Tani që guxon kuçi dhe maçi, tani guxon ti Nasho ? Të guxoje atëhere Nasho, të guxoje të thoje e të bëje atëhere ndonjë gjë si për shembull, pa vajtur më larg dhe pa u ngjitur më lart, si “Nata me Hënë”, ai ishte guxim. Ky i yti i tanishmi nuk është guxim o Nasho, është pjerdhje.
“Shtroj e shtjelloj…”
Duket si tëhollje byreku. Mua më vdes së qeshuri. Mos thuaj se edhe ty nuk të gajas.
“Konceptet mikroborgjeze të prindërve…”
Në ato vite, o Nasho, një miku im provoi ta puthte një vajzë, apo një shoqe, si i thoshit ju. Ajo vajza e shtyu duke i thënë; Mos më puth, e puthura është koncept mikroborgjez. Për këto koncepte mikroborgjeze e ke fjalën ti o Nasho në këtë spirrë ?
“E lexova me interes dhe jo pa kënaqësi…”.
Mirë e paske bërë. Po pse jo o Nasho, për shembull, me kënaqësi dhe pa interes, me interes dhe pa kënaqësi, me kënaqësi dhe me interes, pa kënaqësi dhe pa interes ?
“Novela ime e viteve 50…”
Si mund të thuhet për një soc-novelë, aq më tepër tënden, që i përket një dhjetvjeçari të tërë ? Pse nuk e thua në cilët vite e shkrojte por e lidh me një 10 vjeçar ? Shkruante Lasgushi një varg-perlë për tetë vite, na pske shkrojtur dhe ti një soc-novelë për dhjetë vite.
“Pati jehonë në masën e gjërë…”.
Ti o Nasho e kupton edhe vetë besoj gajasjen që shkakton kjo dëngël e jotja “në masën e gjërë” të shqiptarëve, prandaj s’po e zgjas.
“Isha një shkrimtar i ri pa ndonjë prirje për të dalë nga koha që jetoja…”
Turp e faqe zez’. Po pse s’e thua troç që isha një i ri konformist, i nënështruar, i kërrusur, e të tjera e të tjera ? I ri “i majtë” konformist, është tmerri i tmerreve të të qënit i ri. Ka qënë dhe është e gjithnjohur se i riu neverist, maoist, fidelist, është për së pari e për së fundi një rebel, një antikonformist, një revolucionar, ndërsa ti Nasho paske qënë nje skllav dhe asgjë tjetër.
“Realizmi socialist (prodhoi skarco) kur shkeli mbi mendimet shkencore të Engelsit…”.
Së pari, “shkeli mbi mendimet” është një llaftari oruelliane e pashoqe, një margaritar i paçmuar i antigjuhës, gjuhëssëre, gjuhës së drunjtë. Nasho, mendimet janë subjektive. Mendimeve së jashtëmi mund tu bësh gjithçka, t’i shash, t’i shtysh, t’i pështysh, madje edhe t’i shkelësh me ndihmën e “mendimeve shkencore të Engelsit”, por nuk i prek dot, nuk u bën dot asgjë. Mendimet Nasho, janë si jeta, që ta jep dhe ta merr vetëm i Madhi, por jo edhe si thua ti në spirrën tënde, soc-realizmi. E për “prodhimet skarco”, për t’i rënë shkurt, nuk besoj se ka më skarco se spirra jote.

Nasho, s’e kisha hiç ndërment. U krruajte vet. Ç’deshe që vajte bëre gjith’ atë spirrë. Vite më parë kur dëgjova për “qyqet” e tua, më vajti mendja se mes atyre qyqeve mund të kesh marrë dijeni edhe për ndonjë farefisin tim që stërviste diversanta, ose për ndonjë të arratisur, por s’ta zura për të madhe. Se, megjithë implikimet e tua të pafundme me diktaturën, nuk e di pse, ndoshta nga një seriozitet në pamje, nuk kam menduar se je nga më të kqinjtë dhe më të zinjtë. Ajo që, efektivisht, ke qënë, je dhe do jeshë, është ajo që të thashë në krye; Një anonim pa absolutisht asnjë lidhje me Letërsinë.

Nasho, eja në vete. Ne na i kanë internuar, burgosur e pushkatuar njerëzit, e s’po bëjmë llafe, ti hedh ickla për një cop’ soc-novelë, për një këllirë.
Kaq kisha për të thënë për dënglën tënde të rradhës, spirrën kineze që pate paturpësinë ta quash letër.
Atë turp e atë kolerë.
Atë qurrnajë të pambarimtë.
Atë gajasje të pafundme.

GAZETA MAPO

[shigjeta]

Nasho spirra
nga Edison Ypi {22/07/2014}

Shqip, me 1 fjali, 6 fjalë, 11 rrokje, 5 hapësira, 27 gërma, 16 bashkëtingëllore, 11 zanore, ja çfarë një Zotni si unë ulurin për një komunist të pandreqshëm si ty, o shoku Nasho: Nuk ke asnjë lidhje me Letërsinë.

Pra, ti Nasho nuk ke absolutisht asnjë lidhje me Letërsinë. Bashkë me Letërsinë edhe me Artin në përgjithësi dhe gjithçka që lidhet me të. Dije një gjë që po përtoj të ta shkoqis; Sa më tepër të habitesh dhe ta refuzosh atë që ta thashë me 1 fjali, aq më të drejtë kam unë, aq më gabim e ke ti. Sepse ti me tjetrin keni pasur miqësi, keni këmbyer mendime, letra, e të tjera. Për shkak të volumit të komunikimit dhe distancës së shkurtër ndaj njëri-tjetrit mes jush mund të ketë edhe të pavërteta, çka është normale. Por mes meje dhe teje që nuk njihemi aspak, s’kemi këmbyer asnjë mendim e asnjë letër, mendja ime është më e kthjellët, e drejta ime është më e madhe, dhe sa po të them, e do të them, është më afër së vërtetës, po ashtu si janë më të shëndetshëm pjellat që ngjizen nga sperma të largëta, nëse kësaj qasjeje do mundesh t’i japësh një kuptim.

Thonë se mali me malin nuk takohen. Jo – jo Nasho, mali me malin takohen që ç’ke me të. Se mali me malin lidhen me ujra nëntokësore nën ta, ndërsa mbi ta lidhen me shira, erëra, re, diell e hënë, zogj e shtazë e bagëti që çvendosen, e sidomos njerëz që lëvizin nga një mal tek tjetri. Pra malet kanë shumë gjëra të përbashkëta. Ata që nuk kanë asnjë gjë të përbashkët as nëntokësore as mbitokësore, e aq më pak qiellore, dhe kurrën e kurrës nuk takohen, jeni ti dhe Letërsia.

Sigurisht që ti habitesh nga gjithë ky presuntuositet i imi. Nuk habitesh vetëm ti. Habitem edhe unë. Ja që ndodhka. Se unë, që mes tjerash nuk kam parë kurrë një soc-film, një soc-dramë dhe asnjë soc tjetër, nuk kam lexuar asnjë soc-novelë, soc-roman, soc-fjalë tënden, absolutisht asnjë. E vetmja gjë që kam lexuar prej teje është ajo spirra e pardjeshme e botuar në disa gazeta. Nga ajo spirrë mora vesh për atë soc-novelën tënde “Dashuria e Mimozës”. Me zor të madh duke mu dridhur duart e shkruajta këtu titullin e asaj soc-novele. E di pse ? Sepse më tingëllon fare i pështirë, i përvjellur, si “Dashuria e Jevgës”, “Tradhëtia e kopilit”, “Lotët e lavires”.

Edhe diçka për lidhjen tënde inekzistente me Letërsinë. Gjatë viteve më ka rënë në vesh se kë shkruar një libër me disa vëllime për “qyqet” e emigracionit. Ti quan “qyqe” të arratisurit, ata që gjithsesi jetonin të lirë. Unë “qyqe” quaj 3 milonë shqiptarët që gjallonin të burgosur e të lëckosur e të uritur brenda vendit të tyre rrethuar me tela me gjëmba. Sa të ndryshme janë këto dy këndvështrime, aq është distanca jote me Letërsinë. Letërsinë e vërtetë, se ti dhe soc-Letërsia keni qënë, jeni dhe do jeni, si mishi me mishi dhe kocka me kockën.

Shoku Nasho,
Letra, apo spirra jote e pardjeshme, të cilën unë e lexova fjalë për fjhalë, presje për presje, tingull pas tingulli, nënëkuptim pas nënkuptimi, ishte kryekrejt një vjellje, një gëlbazë, një spirrë e verdhë kalamajsh që i ka zënë barku, një tmerr e një ferr grafologjik i pafund, një rreckosje që s’ka u e kap as qeni, një turp para së cilës do skuqej e do zverdhej vetë djalli.
Të nis e ta analizoj unë tani spirrën tënde, si do shpreheshe ti dhe shokët e tu; “nga të gjitha këndvështrimet”, jo se është e pamundur, por ky shkrim do dilte tepër i gjatë.
Prandaj po i bie shkurt, duke të vënë në dukje së pari një perversitet mahnitës, dhe më pas ca dromca për tu gajasur.

Ti Nasho, megjithse thua se me tjetrin ke këmbyer letra dhe opinione, pra ke pasur konfidencë, me insitimin tënd qurracak kerkon prej tij të njëjtën gjë, konfidencë. Si mund t’i kërkohet tjetrit diçka që ta ka dhënë ?! Pangopja jote me konfidencë mua më le pa ment. Insistimi yt i pafundëm për sa më tepër konfidencë, të lë shijen e mjerë të mësymjes së pandalshme të një spiuni ndaj një viktime, ose insistimin e një dashnoreje të parealizuar, ose edhe më zi, ngulmimin e një kurve ndaj mospërfilljes refuzuese të tjetrit për t’ja bërë kurvës qefin.
Nasho, keq më vjen ta them, por e vërteta është se tjetri ty dhe shokët e tu, me dhjetra vite ju ka tallur. Ju ka tallur sepse s’ka pasur çfarë të bënte tjetër që të mos e spiunonit. Ju ka talluar dhe nuk e keni kuptuar. Ose e keni kuptuar përgjysëm. Si gomari që mes dhimbjesh u ankua duke pyetur nëse vërtet po e thernin, apo po shihte ëndërr.

Ja tani disa disa dromca të lezeçme nga spirra Nasho ose Nasho spirra, merreni si të doni.
Nashua thotë;
“Të them të drejtën…”
Po kur nuk thua “të them të drejtën”, çfarë thua o Nasho, të shtrembtën ?
“Guxoj të them…”
Guxon të thuash tani ?! Tani që guxon kuçi dhe maçi, tani guxon ti Nasho ? Të guxoje atëhere Nasho, të guxoje të thoje e të bëje atëhere ndonjë gjë si për shembull, pa vajtur më larg dhe pa u ngjitur më lart, si “Nata me Hënë”, ai ishte guxim. Ky i yti i tanishmi nuk është guxim o Nasho, është pjerdhje.
“Shtroj e shtjelloj…”
Duket si tëhollje byreku. Mua më vdes së qeshuri. Mos thuaj se edhe ty nuk të gajas.
“Konceptet mikroborgjeze të prindërve…”
Në ato vite, o Nasho, një miku im provoi ta puthte një vajzë, apo një shoqe, si i thoshit ju. Ajo vajza e shtyu duke i thënë; Mos më puth, e puthura është koncept mikroborgjez. Për këto koncepte mikroborgjeze e ke fjalën ti o Nasho në këtë spirrë ?
“E lexova me interes dhe jo pa kënaqësi…”.
Mirë e paske bërë. Po pse jo o Nasho, për shembull, me kënaqësi dhe pa interes, me interes dhe pa kënaqësi, me kënaqësi dhe me interes, pa kënaqësi dhe pa interes ?
“Novela ime e viteve 50…”
Si mund të thuhet për një soc-novelë, aq më tepër tënden, që i përket një dhjetvjeçari të tërë ? Pse nuk e thua në cilët vite e shkrojte por e lidh me një 10 vjeçar ? Shkruante Lasgushi një varg-perlë për tetë vite, na pske shkrojtur dhe ti një soc-novelë për dhjetë vite.
“Pati jehonë në masën e gjërë…”.
Ti o Nasho e kupton edhe vetë besoj gajasjen që shkakton kjo dëngël e jotja “në masën e gjërë” të shqiptarëve, prandaj s’po e zgjas.
“Isha një shkrimtar i ri pa ndonjë prirje për të dalë nga koha që jetoja…”
Turp e faqe zez’. Po pse s’e thua troç që isha një i ri konformist, i nënështruar, i kërrusur, e të tjera e të tjera ? I ri “i majtë” konformist, është tmerri i tmerreve të të qënit i ri. Ka qënë dhe është e gjithnjohur se i riu neverist, maoist, fidelist, është për së pari e për së fundi një rebel, një antikonformist, një revolucionar, ndërsa ti Nasho paske qënë nje skllav dhe asgjë tjetër.
“Realizmi socialist (prodhoi skarco) kur shkeli mbi mendimet shkencore të Engelsit…”.
Së pari, “shkeli mbi mendimet” është një llaftari oruelliane e pashoqe, një margaritar i paçmuar i antigjuhës, gjuhëssëre, gjuhës së drunjtë. Nasho, mendimet janë subjektive. Mendimeve së jashtëmi mund tu bësh gjithçka, t’i shash, t’i shtysh, t’i pështysh, madje edhe t’i shkelësh me ndihmën e “mendimeve shkencore të Engelsit”, por nuk i prek dot, nuk u bën dot asgjë. Mendimet Nasho, janë si jeta, që ta jep dhe ta merr vetëm i Madhi, por jo edhe si thua ti në spirrën tënde, soc-realizmi. E për “prodhimet skarco”, për t’i rënë shkurt, nuk besoj se ka më skarco se spirra jote.

Nasho, s’e kisha hiç ndërment. U krruajte vet. Ç’deshe që vajte bëre gjith’ atë spirrë. Vite më parë kur dëgjova për “qyqet” e tua, më vajti mendja se mes atyre qyqeve mund të kesh marrë dijeni edhe për ndonjë farefisin tim që stërviste diversanta, ose për ndonjë të arratisur, por s’ta zura për të madhe. Se, megjithë implikimet e tua të pafundme me diktaturën, nuk e di pse, ndoshta nga një seriozitet në pamje, nuk kam menduar se je nga më të kqinjtë dhe më të zinjtë. Ajo që, efektivisht, ke qënë, je dhe do jeshë, është ajo që të thashë në krye; Një anonim pa absolutisht asnjë lidhje me Letërsinë.

Nasho, eja në vete. Ne na i kanë internuar, burgosur e pushkatuar njerëzit, e s’po bëjmë llafe, ti hedh ickla për një cop’ soc-novelë, për një këllirë.
Kaq kisha për të thënë për dënglën tënde të rradhës, spirrën kineze që pate paturpësinë ta quash letër.
Atë turp e atë kolerë.
Atë qurrnajë të pambarimtë.
Atë gajasje të pafundme.

GAZETA MAPO

Nje shkrim i veçante qe me ka pelqyer se fundmi.

[Cerebro]

Sadik Bejko: Nasho gaboi, Kadare s’foli për romani, miqtë atëherë të shisnin

Sadik Bejko: Nasho gaboi, Kadare s’foli për romani, miqtë atëherë të shisnin
NGA: FATMIRA NIKOLLI

TIRANE - Epoka e revolucionit, thotë Kundera, ishte epoka kur "poeti mbretëronte me xhelatin". Jo pak, por qindra e mijëra vëllime me poezi janë shkruar nën diktaturë. Me të vërtetë, ato janë poezi? Me të vërtet duhet t'ia përmendim sot një shkrimtari të shquar poezitë që shkruante për të shpëtuar veten… se ashtu duhej?", - pyet poeti Sadik Bejko, ndërsa vjen në një intervistë në "Gazeta Shqiptare" për të shpalosur mendimin e tij në lidhje me debatin Kadare-Jorgaqi, nisur pas botimit të letrës së hapur në prof.Nasho Jorgaqit në "GSH". Bejko thotë se miqësia mes Kadaresë e Jorgaqit është e shkallmuar plotësisht, e se megjithatë, ky i fundit ka gabuar me letrën. Ndërsa citon Bertol Brehtin dhe jep rastin e Kunderës, mendon se Kadare është treguar dinak duke mos folur për të gjitha me të gjithë dhe se shkrimtari e ka paguar 'haraçin' a 'taksën' e botimit për të mbijetuar e krijuar veprat.

Z.Bejko, si e pritët dhe si e lexuat letrën e prof.Nasho Jorgaqit për Kadarenë?
Nuk e prita fare mirë botimin e një "letre të hapur" midis dy ish-miqsh. Letra të tilla gjithmonë hapen kur miqësia ka marrë fund dhe nuk priten veç hapje të letrave dhe të haureve të vjetra, të cilët për hir të së vërtetës, si haure që janë, nuk mbajnë erë të mirë. "Hapje" të tilla flasin dhe për një periudhë kohore jo të vogël të fërkimeve e të ngricës së marrëdhënieve dypalëshe, të cilat më së fundi janë aq të mahisura sa hidhërimi plas sheshit. Duke mos i njohur nga afër raportet më të fundme midis prof N. Jorgaqit dhe shkrimtarit Kadare, për këtë nuk mund të them asgjë të saktë.

Kur keni lexuar romanin e Kadaresë, si i keni lexuar frazat për Jorgaqin?
Mospërmendja e emrit të Nasho Jorgaqit nga I. Kadareja është pasojë e këtyre raporteve tashmë të shkallmuara plotësisht. Duke marrë shkas prej (përtej) këtij sebepi, në letrën e tij, prof. Nasho Jorgaqi shpërthen e shkon shumë më larg se sa një problem etik midis dy miqsh të prej kohshëm, "të njohur e dashamirës" që nga mesi i viteve '50 të shekullit që shkoi, të dy burrave të moshës njëri afër të 80-tave e tjetri përmbi të tetëdhjetat. Besoj, që kjo është e pashoqe, jo vetëm në letrat shqipe, por me siguri fare e rrallë edhe gjetkë në botë. Ç'alarm, apo ç'porosi që nuk e treste dheu, donte të kumtonte prof. Nasho Jorgaqi përtej asaj që ish-miku në moshë më të vogël, i viteve të hershme studentore, kish shkelur etikën? Prof. Nashua atë e njeh dhe e di që ai nuk është dhe aq i kujdesshëm? Madje, sipas "Letrës..." në fjalë, ai është pak indiferent, i çuditshëm, i heshtur… Prof. Nashua në studimet e tij ka sjellë një thënie të miqve të afërt të peshkopit Noli: ai, Fan Noli kishte të gjitha të metat njerëzore që kanë njerëzit, plus të metave të atij vetë, të Nolit. Prof. Nashua është një njohës i personaliteteve letrare, si historian i letërsisë dhe e di se njerëz janë dhe krijuesit, sado të shquar qofshin. Prof.Nashua duhej të kuptonte se ish-miku i tij i talentuar, I. Kadare, sipas tij që herët "solist në letërsi" nuk është pa të meta. Atëherë pse nuk e paska zënë gjumi, pse qenka ndjerë shumë keq për pak më shumë etikë mes miqsh?

Ju, çfarë kuptoni nga letra?
Preokupimi kryesor i letrës është se ish-miku po mistifikon, po falsifikon të kaluarën e tij, po shet e po ble të kaluarën. Ai ka qenë një i ri me pikëpamje komuniste, me krijimtari komuniste, madje i talentuar si i tillë, pse tani do të hiqet si tjetër njeri? Dhe me kë? Me atë që e njeh aq mirë. Me kë? Me atë që si studiues letërsie di të mbajë arkiva: i ka ruajtur letrat, kartolinat, dedikimet e librave, i ka ruajtur në ditar bisedat e ngjarjet jetësore, ia ka ndjekur dhe gjithë krijimtarinë, si mik, por kryesisht si studiues. Sado korrekte në plan të parë, e gjitha kjo logjikë është një gabim i pafalshëm për një studiues, madje një gabim me G të madhe.

Ju mendoni se prof. Nasho Jorgaqi ka gabuar, si e argumentoni këtë qëndrim tuajin?
E para: ai i merr për të mirëqena ato që kanë folur e me gjasme kanë menduar, miqtë e dikurshëm me njëri-tjetrin. Në një kohë të palirisë, siç ishte diktatura, njeriu mbrohet edhe nga vetja, jo më nga miqtë, sado të afërt. Por edhe në liri… ne nuk mund të jemi "të sjellshëm" gjer në fund me miqtë. Pak "mirësjellje", dmth., fshehje e së vërtetës, të bën mirë. Mbasi ikin miqtë që dhe i uruam për diçka, ne qeshim me veten dhe me miqtë tanë. Kjo e qeshur mbas shpine me miqtë tanë nuk është etike, por është e vërtetë. Te Kundera, policia sekrete vuri në transmetim radiofonik bisedat e dy poetëve disidentë, talljet e tyre me miqtë e ngushtë, me qëllim që t'i diskreditonte… por njerëzit qeshën, vazhdon Kundera, se ne të gjithë kështu bëjmë. Nëse Kadareja sy më sy, ia ka mburrur "Dashurinë e Mimozës", dhe me vete "ka vënë duart në kokë", kjo nuk është gjë që nuk ndodh edhe sot e gjithë ditën. Kushedi sa shokëve ne ua urojmë veprat, e sa ikin ata, mbledhim buzët. Sot kjo ndodh me mua, nesër ndodh me ty apo me atë tjetrin. "Hëm, hëm o ju që më dëgjoni, e keni mirë atë gjërì…?" thoshte Pushkini për këtë të nevojshme hipokrizi. "Ndryshe do bëhemi mizantropë, do mbetemi pa miq", thotë Molieri në komedinë "Mizantropi"

Gabimi i dytë i prof Nashos: Bertold Brehti porosiste ushtrimin e dinakërisë nga krijuesit nën regjime totalitare. Kjo është një tragë e rrahur dendur në rrugën e të mbijetuarve nën diktaturë. Prof. Nasho Jorgaqi thotë, madje citon nga arkivi i tij privat: Ti, I. Kadare ke pasur këto apo ato mendime të fshehta apo edhe publike, ty, unë të njoh mirë I.Kadare (siç). Por a mund të jetë e vërtetë? Është e vërtetë se e njeh kaq mirë një mikun tënd jo vetëm në mungesë lirie, por edhe sot? "E vërteta më bën keq", ishte vargu i një kënge italiane të viteve '60. Ti vazhdon Prof. Nashua, ke shkruar "Sekretarin", "Motivet partizane" etj., etj., dhe këto kanë qenë vepra "të partishme"… Ti dhe në artikuj ke mbrojtur realizmin socialist, thuhet në "Letrën e hapur". Po, i kam shkruar, mund të thotë I.Kadare, edhe komunist mund të jem bërë, por a kam qenë qinpërqind "i partishëm" apo… kam paguar haraçin, taksën e botimit, taksën për të mbijetuar dhe krijuar veprat që sot më bëjnë të pavdekshëm. Në emër të këtij synimi, a nuk ia vlente që ta ushtroja porosinë e Brehtit mbi dinakërinë? Ata që i morën për të vërteta manovrat e krijuesit për mbijetesë, le të mbeten të fyer… Nuk kemi ç't'u themi.

Duke ndjekur këshillën e Brehtit, Kadare është treguar dinak, pra nuk ka pasur dhe aq besim?
Them se duke ndjekur këshillën e Brehtit, Kadareja fare mirë mund të shkruante një roman intim si "Mjegullat e Tiranës" dhe ta mbante në sirtar, në të njëjtën kohë kur kritikët zyrtarë e mburrnin për veprat "e partishme" që sapo përmendëm.
Dhe "Qyteti pa reklama", "Hija", "E bija e Agamemnonit" ishin vepra sirtari apo të fshehura në banka. Kadare e ka ushtruar këtë lojë me kohën e tij…. Pra, edhe me miqtë e tij. Ata nuk duhet të mbeteshin të fyer, por si miq duhet ta falenderonin. I. Kadare ka ruajtur veten, por i ka ruajtur edhe ata. Kohët të tilla ishin. Disa miq të shisnin sipas parimit "dua partinë, pastaj të dua ty, dashuri". Disa të tjerë të shisnin se nuk rezistonin në hetuesi. Kadareja duke ua fshehur "mëkatet" e veta, i ka mbrojtur ata që ia mbanin shënim bisedat, mendimet… në fund të fundit, ka mbrojtur miqtë e tij.

Nuk duket se është kuptuar si mbrojtje fshehja e 'mëkateve' në kohë diktature dhe rrëfimi i tyre në liri. Kadaresë po i përmenden sot, edhe poezi të shkruara e botuara asokohe, por që bien në kundërshtim me idetë e tij mbi regjimin. Si i lexoni?
Epoka e revolucionit, thotë Kundera, ishte epoka kur "poeti mbretëronte me xhelatin". Jo pak, por qindra e mijëra vëllime me poezi janë shkruar nën diktaturë. Me të vërtetë, ato janë poezi? Me të vërtet duhet t'ia përmendim sot një shkrimtari të shquar poezitë që shkruante për të shpëtuar veten… se ashtu duhej?
E po ç'është krijuesi? Këtu prapë po citoj Kunderën: "Ju jeni komunist, zoti Kundera? - Jo, jam romancier". "Jeni disident? - Jo, jam romancier". "Jeni i majtë apo i djathtë? - As njëra, as tjetra. Jam romancier".

Ka edhe një gabimi të tretë, është i një natyre më të hollë. Lidhet me atë ç'është krijuesi, ç'është njeriu? Duke qenë njeri i letrave, unë pyetjes se "ç'është njeriu', po i përgjigjem me Leon Tolstoin, me personazhet e librit "Lufta dhe paqja". Kush ishin Pjer Bezuhovi, A. Bollkonski? Në jetën e tyre ata provuan ateizmin, fetarizmin, u bënë luftëtarë, pastaj u penduan që qenë të tillë. Braktisën familjet. Braktisën idetë, braktisën ideale, braktisën dashurinë dhe fjalën, e u kthyen prapë te të dashurat e mëparshme. Ata ndryshuan, për të mbetur të pandryshuar, domethënë, po ato personalitete të gjalla në kohë e në rrethana që vazhdimisht ndryshojnë dramatikisht. Ne i duam në ndryshueshmërinë, jo në statizmin anemik. I duam me mish e gjak, jo si mishërime idesh a parimesh. Tolstoi është një shkrimtar i realizmit. Nuk mora ndonjë shkrimtar që thotë: Bar do të hamë, por nga llogoret nuk luajmë.

Spartak Ngjela ka thënë "I santi non si toccano". Ju qëndroni në këtë linjë?
A nuk është Ismail Kadare një romancier par excellance? I njohur botërisht? Është dhe nuk ka studiues ta kundërshtojë. Atëherë, pse duhen letrat e hapura me vrer të fshehura? Kjo ndodh se sot, hapur e publikisht, Ismail Kadare shton edhe diçka tjetër. Ai thotë: Nuk dua të jem komunist, nuk kam qenë asnjëherë komunist. Jam Perëndimor dhe nuk dua të jem në vathën e kuqe apo jeshile Lindore. Kjo disa i tërbon. Qofshin dhe miq, i bën armiq. Dhe harrojnë kryesoren: ai është krijuesi. Ai është krijuesi botërisht i pranuar për vlerat e tij universale. Dhe për të qenë krijuesi autentik, rëndësi ka brendësia e krijimtarisë, kanë rendësi kumtet që përçon nëpër kohë e hapësira të panjohura teksti i veprave. Ashtu si teksti i Shekspirit, si teksti i Servantesit, si teksti i Dantes, Tolstoit, Kafkës. Jashtësia, dmth., jeta e shkrimtarit, jeta intime, jeta publike, jetëshkrimi i veprës apo i autorit të saj pak rëndësi kanë. As drejtimet letrare, as simpatitë politike a filozofike.

Zoti do ta pyesë, kur të jenë ballë për ballë: Kush je ti Ismail Kadare? Me siguri, do të përgjigjet: Unë jam një romancier. Dhe qielli do t'i hapet.
Problemet e tij janë në tokë. Është thënë: asnjëri nuk bëhet profet në vendin e vet. Tokësorët e vendit të vet, hapin skeda e thonë: kush ke qenë ti e dimë ne. Po dhe kush je ti sot, në skedat e tona vendin e ke. Vërtet të veckël para një formati shumë të madh.

(a.n/GSH/BalkanWeb)

[lajmsi]

'Nasho, eja në vete. Ne na i kanë internuar, burgosur e pushkatuar njerëzit, e s’po bëjmë llafe, ti hedh ickla për një cop’ soc-novelë, për një këllirë.
Kaq kisha për të thënë për dënglën tënde të rradhës, spirrën kineze që pate paturpësinë ta quash letër.

Po ky Ypi e ka seriozisht? Se mire Jorgaqi ka shkruar per qyqet e merguara, por edhe Kadare ka shkruar boll per qyqet e strukura ne bodrumet e pallateve te tyre. A thua se Ypi e Co se kane gjetur veten e tyre si personazhe fatkeq te Soc Rel Kad-it? Ka tallur b..Kadareja me ata te shkretet sa ka mundur dhe tani nje pinjoll i tyre plangprishes ngrihet e ben avokatin per te.
Shkundu Edison. O andej o ketej lumit. Pse sben llafe ti per te internuarit , per te burgosurit dhe te pushkatuarit e tu? Mos ta kane mbyllur valle gojen qe i vogel?

[Albo]

Sikur te na e sillnit letren e Nasho Jorgaqit ne forum qe ta lexonim, para se te jepnim nje mendim, nuk do te benit keq. Lexova shume komente dhe interpretime mbi letren, por letren e Jorgaqit nuk e kam lexuar akoma. Sillet njehere lajmi, pastaj komentet, dhe pasi i lexojme mund te komentojme e japim mendimin tone per to. Nuk jepet mendimi kot me kot me ky tha keshtu e ai tha ashtu.

Albo

[lajmsi]

Lexoje mo Albo, kush te pengon. Ke kohe qe nuk vete ne informacionin politik. Do studiouar puna jote.

[CRO]

Letra e studiuesit - Jorgaqi-Kadaresë: Romani i shkruar, pak vite më parë

Pak ditë më parë, shkrimtari dhe studiuesi Nasho Jorgaqi i drejtohet përmes një letre të hapur mikut të tij të rinisë e më vonë, Ismail Kadare. Në këtë letër, veç të tjerash, ai vë në dyshim edhe kohën kur është shkruar romani “Mjegullat e Tiranës”, subjekti i të cilit ka pikëtakime me romanin e Jorgaqit “Dashuria e Mimozës”. Në të, ndër të tjera shkruhet:
“Të them sinqerisht, duke arsyetuar nga shumë pikëpamje, më rezulton që romani të mos jetë shkruar në vitin 1958, sepse nga pranvera deri në vjeshtë të atij viti kur ti shkove për studime, mund të më kishe thënë diçka. Ndërkaq e dija se në ditët dhe netët e stuhishme të dashurisë tënde ke mbajtur ditar, çka e pohon edhe në intervistë. Këto shënime të ditarit, me sa duket, të kanë shërbyer shumë vite më vonë për të shkruar romanin. Them “vite më vonë” se, me aq sa t’i njihja unë nga afër mendimet, ti akoma nuk kishe shkuar deri në mohimin e parimeve bazë të realizmit socialist. Ishim akoma në vitet ’50, kur ato parime s’ishin kthyer ende në “pranga” për letërsinë tonë. Madje, për hir të së vërtetës, me gjithë kufizimet e padëshiruara dhe autocensurën tonë, ekzistonte herë-herë një atmosferë, në mos entuziaste, së paku me një farë lirie të mjaftueshme për të krijuar vepra me vlera artistike, ashtu siç e dëshmojnë krijimet më të mira të kohës. Në mes tyre do të rendisja edhe vjershat e poemat e tua më të goditura të vëllimit “Ëndërrime” (1957), të frymëzuara nga idetë e kohës, siç qenë poema “Sekretari”, “Lenini”, “Motive partizane” apo lirika politike “Koha e partisë” etj.,”, shkruan Jorgaqi.
Më tej, ai shkruan: “Siç del nga intervista jote bashkëngjitur romanit ‘Mjegullat e Tiranës qenka krijuar nga ti si një sprovë në moshën 22-vjeçare për të treguar se si mund të krijohet një vepër e lirë, e shkëputur nga dogmat e realizmit socialist, dhe se si kjo mund t’i kundërvihet një vepre të realizmit socialist (?!), që kish shkruar një miku yt i ngushtë, siç isha unë asokohe. Unë e besoj se e ke bërë këtë sprovë, por jo në atë kohë, po në vitet e mëvonshme, ndoshta dhe para pak vitesh, pas shpalljesh botërisht të vendimit se nuk do të shkruaje më letërsi artistike. Ka qenë kjo kohë kur të kanë tunduar kujtimet dhe ditarët e rinisë së hershme për të shkruar një vepër të mistifikuar. Them kështu se, pasi e lexova romanin, gjëja e parë që mendova, ishte se kjo vepër nuk i takon asaj kohe që pretendon ti. Qëllimi yt është t’i tregosh lexuesit të sotëm se ti, qysh në hapat e parë letrarë, nuk e pranoje realizmin socialist dhe ja ku është vepra që e dëshmon, ‘Dashuria nr.2′, e viteve ’50, paçka se poezia jote tregonte të kundërtën”.


* * *

Londo: Kadare nuk spekullon, Poeti i bashkëngjitet debatit mbi romanin “Mjegullat e Tiranës”

“Dashakeqe të merresh me jetën e shkrimtarit”

Duke ndjekur debatin Jorgaqi-Kadare, i cili i ka ndarë lexuesit, qofshin këta figura publike ose jo, në dy palë, shkrimtari Bardhyl Londo duket se mban “anën” e Kadaresë.
Sipas tij, ky është një debat që nuk kishte arsye përse të hapej, sepse nuk ka asnjë rëndësi se kur është shkruar një vepër letrare, por vlerat që ajo ka. Megjithatë, ai është i prirë të besojë se Kadare thotë të vërtetën, pasi sipas tij, për këtë flet vazhdimësia e veprës, që nga “Frymëzime djaloshare”, te “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” etj. Rrekjen për t’u marrë me jetën e tjetrit, qoftë edhe kur bëhet fjalë për marrëdhëniet e tij me pushtetin, ai i quan dashakeqe dhe provinciale.

E keni ndjekur debatin Jorgaqi-Kadare, ç’mendoni?
Nuk më duket normal një debat i tillë. Madje as duhej hapur fare. Nëse ky debat lindi nga biseda e Kadaresë, bashkëngjitur romanit, “Mjegullat e Tiranës”, ku ai nuk e përmend emrin e autorit të një libri që e kishte irrituar, ndoshta ai e ka bërë për ta mbrojtur Nasho Jorgaqin. Kjo varet se nga ç’këndvështrim e sheh. Dhe të më besoni, nëse nuk do të ishte shkruar ajo letër, unë as do ta dija se bëhej fjalë për Nasho Jorgaqin. Nuk besoj se Ismaili ka ndonjë gjë personale me të dhe me cilindo shkrimtar tjetër. I gjithë mllefi i tij ishte i drejtuar kundrejt personazhit pozitiv dhe këtë koncept e ka vërtetuar me veprën e tij.

E besoni se Kadare e ka shkruar “Mjegullat e Tiranës” në vitin 1958?
Nuk ka asfare rëndësi se kur është shkruar një vepër, por si është shkruar ajo; A ka apo nuk ka vlera artistike. Duke iu referuar debatit për datën e botimit, unë besoj dhe kam bindjen se data është ajo që thotë Ismail Kadare. Për aq sa unë e njoh, Ismail Kadare nuk është një natyrë që bën spekulime në krijimtarinë e tij. Spekulime të tilla as ia ulin dhe as ia ngrenë vlerat atij. “Mjegullat e Tiranës” nuk është një libër i vetmuar në krijimtarinë e Ismailit të asaj kohe, pasi ai deri atëherë kishte botuar edhe dy vëllime të tjera me poezi “Frymëzime djaloshare” dhe “Ëndërrime”. Ky i fundit kishte poezi shumë të bukura, krejt ndryshe nga ajo çfarë ishte shkruar deri në atë kohë. Pastaj, flet vetë vazhdimësia. Mjafton të shohim romanin “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”, i cili është shkruar pak vite më vonë. “Gjenerali” është vepra më madhore e tij, është një roman që të trondit.

Pavarësisht datës kur është shkruar, a mund të lidhet botimi i kësaj vepre tani me prirjet disidente të Kadaresë?
Nuk ka asfare lidhje me disidencën. Me sa më kujtohet, edhe vetë Ismailin, kur e kanë pyetur rreth kësaj çështjeje, nuk e ka pranuar të ketë qenë i tillë. Të gjitha veprat e Kadaresë janë shkruar nga ai dhe s’mund t’i shkruante askush tjetër. Po t’i referohemi çështjes së heroit pozitiv, nëse hapim të gjitha veprat e Kadaresë, qoftë edhe “Gjeneralin”, a mund të më thoshin se ka dikur një hero pozitiv të shfaqur qartazi? Personazhi pozitiv nuk shpërfaqet askund haptazi në veprën e tij, përveç në ato raste kur ai ka qenë i detyruar dhe janë raste, të cilat janë harruar krejt. Vepra e tij nuk ka qenë e konceptuar e ndarë në heronj negativë dhe pozitivë dhe këtë e ka treguar në gjithë krijimtarinë e tij dhe nuk pritej që ta vërtetonte romani “Mjegullat e Tiranës”.

E kujtoni kohën kur ka dalë në qarkullim “Dashuria e Mimozës”, shkruar nga Nasho Jorgaqi, e dinit se bëhej fjalë për historinë e dashurisë së Kadaresë?
Nuk e kam ditur. E kam mësuar shumë vonë. Personalisht nuk më pëlqen të merrem me jetën intime të njerëzve dhe më duket një provincializëm i theksuar që të identifikohet personazhi i një libri me një person real. Pavarësisht se si kanë rrjedhur ngjarjet dhe se çfarë ka ndodhur me të vërtetë, kur ai hyn në një vepër, kthehet në një personazh letrar. Është provinciale të bësh identifikime të tilla, siç ndodh në këto qarqet tona të varfra letrare. As sot nuk më intereson se çfarë ka ndodhur, se kush është ajo vajzë etj. Interesi im është i drejtuar kundrejt veprës.

Jo rrallë është thënë se Kadare po përpiqet të “zbukurojë” të shkuarën dhe të mohojë marrëdhënien e tij me pushtetin e kohës, si mendoni?
Kadare nuk ka nevojë të merret me të shkuarën, pasi ai ka një vepër që flet për të. Nëse do të merrej me të shkuarën, nuk do të fitonte asgjë. Nuk ka nevojë ta zbukuroj atë. Nuk e kuptoj pse sot ngrihen këto debate. Ajo periudhë ka qenë e atillë dhe nuk mund të akuzosh askënd. As Ismailin nuk e akuzon dot për të shkuarën, por nëse do të gjesh diçka në jetët e njerëzve, patjetër që i gjen. Mund të gjesh në jetët e Pastërnakut, të Ana Ahmatovës, që e kanë pësuar në kurriz diktaturat. Mua më duket dashakeqe dhe anakronike që njerëzit të merren me jetën e tjetrit, madje dhe me marrëdhëniet e tij me pushtetin. Sot duhet folur vetëm për vlerat e veprës, të tjerat janë tejkaluar.


* * *

Ardian Vehbiu: Kadare, kirurgji plastike veprave, data e shkrimit ka rëndësi

Për studiuesin Ardian Vehbiu, data e shkrimit të veprës së një autori ka shumë rëndësi në rrugëtimin e krijimtarisë së tij. Në faqen e tij “Peizazhet e fjalës”, Vehbiu shkruan mbi debatin Jorgaqi-Kadare, duke iu referuar më së shumti dyshimeve që Nasho Jorgaqi hedh mbi datën kur është shkruar romani “Mjegullat e Tiranës”, që Kadare pretendon se e ka shkruar në vitin 1958. “Akuza është tejet serioze, madje edhe për kontekstin moralisht të falimentuar të debateve publike në Shqipëri; dhe argumentet që sjell Jorgaqi, disa me natyrë personale dhe të paverifikueshme, të tjera me natyrë më ‘letrare’, meqë vënë në dyshim edhe mundësinë që një autor i ri si Kadareja, i pafamiljarizuar me Perëndimin, praktikisht i padalë nga Shqipëria dhe i formuar në shkollat e regjimit, të shkruante një vepër aq jo të realizmit socialist, paralelisht me libra me poezi që i kushtoheshin ‘Sekretarit’, ‘Leninit’ etj.”, shkruan Vehbiu. Sipas tij, nuk është gjë e re që shkrimtarët të rishikojnë veprat, ashtu si edhe biografitë e tyre, madje dhe kronologjitë. “E dimë që Kadareja ka botuar, në mënyrë të përsëritur, versione të përditësuara të romaneve të veta të periudhës totalitare; të cilat janë ‘pastruar’ nga ideologjia e kohës. I pyetur për këtë kirurgji plastike, ai ka thënë se, në fakt, këto të rejat janë versionet e mirëfillta të veprave, ose tekstet ashtu siç i kish dashur të ishin që në krye; dhe nevojat e hershme për t’ia përshtatur veprat kërkesave të realizmit socialist ia kishin përçudnuar ato vepra. Mirëpo, në rastin e ‘Mjegullave të Tiranës’, të cilin mediat e kanë paraqitur si roman ‘me frymë moderne’, dhe që u kundërvihej parimeve të realizmit socialist të kohës, data e saktë se kur është shkruar nuk ka vetëm rëndësi kronologjike.
Përkundrazi, ajo ndihmon për të kuptuar trajektoren e Kadaresë, nga letrar vjershash të stilit rus, në shkrimtarin ndoshta më të madh të Ballkanit gjatë viteve 1980, në përballje me regjimin e Enver Hoxhës nga njëra anë, dhe me tregun letrar të Perëndimit, nga ana tjetër. Pa folur pastaj për njollën që do t’i mbetej çdo autori, i cili do të kapej në gënjeshtër ose shtrembërim me dashje, për periudhën se kur e ka shkruar një vepër të caktuar”, shkruan Vehbiu te “Peizazhe të fjalës”.


Nga: Gazeta Panorama.

[CRO]

Letër Kadaresë

Nga Alfred Lela

Ismail Kadaresë i kanë nisur letër javën e shkuar. E shkruar prej Nasho Jorgaqit, letra dhe as mëtimi i saj nuk të jep arsye të mjafta për t’u ndalur; jo se nuk është e habitshme dhe shqetësuese, por se ngjan si pushkë e vjetër nga një tjetër frëngji. Vajtim i dëgjuar domethënë. Motivi i qëndisur me dogmë socrealiste dhe i paraqitur si analizë teksti, më shumë se kritikë e kulluar ishte një biçak i vogël qejfmbetjeje rrethuar me helm. Në të kundërt, ajo letër të fton për t’i ikur rastit dhe për të studiuar vazhdën apo kontekstin.

Vazhda është numri jo i vogël i ‘denoncimeve’ ndaj mjeshtrit të letrave shqipe, i pranuar botërisht si një prej të mëdhenjve të letërsisë universale. Radhitja e këtyre fletërrufeve do donte kohë, por as nuk është nevoja e saj, duke qenë se çdo gjë që lidhet me shkrimtarin bëhet menjëherë dijeni publike. Skizofreninë e denoncimeve e përmbledh më së miri një shkrim i paradokohëve i Arben Kallamatës i cili shpallte, pak a shumë, se ‘erdhi shtatori muaji i sulmit kundër Kadaresë.’ Sepse çdo shtator zhvillohen, si me thënë, eliminatoret e Finaleve të Botërorit të Nobelit.

Pse, megjithatë, ka kaq shpesh, e kaq shumë fort sulme ndaj një shkrimtari kryesisht me mantelin e demiurgut, i cili me ngulm i reziston kërkesës për t’u futur në arenën e debatit politik të ditës në Tiranë (debat mbi literaturën nuk ka). Gazetarët e dinë fort mirë këtë ngaqë më shumë se njëherë, buzëvarur kanë marrë mohime pas kërkesave për prononcime apo intervista ndaj shkrimtarit. Nëse, në ngut e sipër, a në mosdëshirë për t’u thelluar, ia mveshim antikadareadën inateve të vogla, të tipit: më the e të thashë; s’më pe e të pashë; ika e ta lashë; s’ma le, po ta lashë; jemi vetëm sa duke kënaqur shijen tonë bazike për informim dhe aspak thellimin që kërkon formimi.

Lufta e zhganit antiKadare me Shkrimtarin, duhet ta themi që në zanafillë të shtjellimit, nuk është luftë brenda llojit, por mes llojeve. Një antagonizëm i tillë, sa i ashpër, por më shumë hileqar, nuk mund asesi të fshihet brenda fizionomisë së luftës brenda llojit. Forca të tjera shtytëse, përbindësisht të tilla, e përcaktojnë këtë përplasje.

Sigurisht anatemuesve të Kadaresë nuk u volit që të bëhet e ditur natyra e vërtetë dhe e thellë deri në frojdizëm e qëndrimit të tyre, kështu që ata kanë gjetur strehë te një kategorizim moral. Duke shpikur dikotominë perverse dhe hileqare ‘shkrimtar i madh, njeri i vogël’.

Modeli i ‘njeriut të mirë’ në art dhe jetë mbërrin deri te ne si një derivat i shkollës socrealiste në letërsi dhe asaj komuniste në pedagogji e moral shoqëror. Njeriu i mirë, ai që sakrifikohet për ‘interesin e përgjithshëm’, është një kategori e mjerimit filozofik. Mund ta gjesh sigurisht në filmat e Hollivudit, por brenda një heroizmi shterues që i nevojitet happy end-it dhe biletashitjes. Dështimi i komunizmit si rend shoqëror ndoshta këtu e kish fillesën: te përpjekja për të deindividizuar individin. Për ta ndërtuar atë pa cene. Po, kapitalizmi i ka njerëzit e tij të mirë: te punëtorët socialë, klerikët, dhe po deshe prostitutat.

Ne të tjerët jemi njerëz më vete.

Te mëvetësia në spikamë, e shndërruar në universalizim të veprës letrare, fillon edhe tëhuajëzimi (in)koshient i anti-kadareanëve me Shkrimtarin. Me filozofinë e tij hapur Oksidentale, antishenjë e parapëlqyer e së cilës janë sovjetizmi (lexo bizantinizmi politik e shoqëror) dhe otomanizmi (lexo orientalizmi despotik e kulturor). Kadare i ka pasur e i ka tema të parapëlqyera marrëdhëniet e shqiptarit me ‘sovjetiken’ dhe ‘otomanen’, me orientalen dhe oksidentalen, me mitin dhe anti-mitin. ‘Mosmarrëveshja’, një dhjatë e antropologjisë kombëtare më shumë se një sprovë, është dëshmi e kësaj.

Rrjedhimisht parehatia e anatemuesve. Shumë syresh ndihen sovjetikë (filorusë), e shumë të tjerë otomanistë (dumbabistë). Por nuk mund ta thonë këtë: do të ishin politikisht jokorrekt, por edhe do skualifikoheshin e ndoshta përçmoheshin nga një opinion publik kryesisht Oksidental. Ky ngushtim, ky kulm i ulët, kjo bezdi sociale e kjo dergjë kulturore u dhemb në shpirt. Fajësojnë për këtë Kadarenë që është në fakt një ndër shenjat, programuesit dhe përçuesit e Oksidentalizmit shqiptar. Nuk është e rastit që ai është prej të targetuarve të mëdhenj, njëri krah i Trinisë (së shenjtë) të universalizmit e oksidentalizmit shqiptar: dy të tjerët janë Nënë Tereza e Gjergj Kastrioti.

Kadare me letërsinë dhe mendimin e vet ka ngritur, pavarësisht terrenit të minuar me atentatorë të shkollave otomano-sovjetike, një sistem më vete të shpirtit të shqiptarit, një arkitekturë oksidentale të tij. Duke u bërë në proces një Shqipëri e dytë ose një Komb paralel. Është ky shorti i përcaktuar dhe i panegociueshëm i shkrimtarit të madh që del nga një kulturë e vogël. Atë që Shqipëria nuk e ka patur në fat historik e ka marrë në fat kulturor.

Për këtë letra e javës së shkuar drejtuar Kadaresë, ka qenë në fakt një kumt për publikun. Një aht nga yrti i ngushtë i viteve 1945-1990 dhe letërsisë dogmatike të realizmit socialist. Shenja e fundit e disfatës së asaj dergje letrare. Që e kërkon shpëtimin, ironikisht, bash te modeli që e vdiq: te njeriu i mirë, personazhi pozitiv.

Kadare, padyshim, nuk mund të bëhet pjesë e këtyre kanoneve të vokta e të vorfna socletrare. Ai është, tashmë dhe përfundimisht, më shumë se njeri dhe personazh: një Katedrale e kulturës shqiptare.

Këto do t’i thoja nëse merrja të shkruaja një letër për Kadarenë.

Gazeta MAPO.

[CRO]

Kadarenë e godasin ata që nuk u besohet se ka rënë realizmi socialist

Kadarenë e godasin ata që nuk u besohet se ka rënë realizmi socialist
SPARTAK NGJELA - 24 Korrik 2014

“Mjegullat e Tiranës”, romani i rinisë së hershme të shkrimtarit Ismail Kadare është vënë në qendër të debatit pas një letre të hapur që Nasho Jorgaqi botoi në shtypin e përditshëm. Jorgaqi pasi shpjegon arsyet që e shtynë t’i drejtohej publikisht me një letër të hapur Kadaresë, ngre dyshime për vitin e dorëshkrimit të romanit dhe “akuzon” atë se po përpiqet ta vërë veten në pozitat e një shkrimtari disident. Ishin pretendimet e Jorgaqit që hapën dhe ndezën debatin në shtypin e shkruar ku u përfshinë botuesi i Kadaresë Bujar Hudhri, studiues, letrarë dhe lexues. Në vijim të debatit ka reaguar dje dhe avokat Spartak Ngjela me një letër
Shenjtorët nuk preken…Befas lexova nëpërmjet FB një letër të “Hapur” që i ishte dërguar Ismail Kadaresë nga shkrimtari Nasho Jorgaqi. U habita posa kalova njëzetë rreshta të saj; dhe e pashë se flitej për një konkurrencë krijimesh letrare: përkatësisht, dy novela me të njëjtën temë. Pastaj e kuptova se nuk ishte një konkurrencë, por thjesht një humbje arsyeje nga Jorgaqi. Habi e madhe, sesi ende vijojnë të godasin Kadarenë, ata që ende nuk u besohet se ka rënë realizmi socialist. Megjithatë, për një gjë jam i sigurt, që atë s’e ka rrëzuar Ismail Kadare; sepse edhe Bashkimin Sovjetik s’e ka rrëzuar Ismail Kadareja, dhe as Perandorinë Turke s’e ka rrëzuar ky, edhe pse ai ka folur me stigmatizim dhe letrarisht kundër tyre. Por ajo që s’e kuptoj dot, që nga viti 1973, është pyetja: Këta sovjetikë apo otomanë, s’e kuptojnë apo nuk duan ta kuptojnë…. që kjo, esencialisht është përplasja e krijimit të lartë letrar me tiraninë, ideologjike, sidomos?

E pse të zgjatem: I Santi non si toccano !
Si ka mundësi që të “akuzosh” një nga shkrimtarët më të mëdhenj të botës sot, se “po pretendon me pa të drejtë që ka qenë disident” kundër regjimit tiranik të Tiranës, në një kohë që kjo, s’i jep asnjë vlerë më shumë veprës së tij? Letërsia nuk është dëshirë për të shkruar, kjo s’mjafton: ajo është vlerë artistike që e merr vlerësimin mes arsyes komparative të modeleve të mëdha. Nuk e di se çfarë mund të jetë më e rëndë për një regjim, si ai i Tiranisë hoxha, sesa një roman si “Pallati i Ëndrrave”. Pa dyshim që ky roman është një vlerë kombëtare në fillim, e mandej edhe botërore. Atje është stilizuar me art të madh ferri hoxhian, por dhe ferri i të gjitha tiranive – më saktë, vetë “Komiteti Qendror” dhe Enver Hoxha bashkë me të . Nëse nuk e kuptojnë, të paktën ta shijojnë artistikisht…
Shumë vjet përpara, ndoshta rreth vitit 1994, e kam takuar Kadarenë në Hotel Dajti, pas nëntëmbëdhjetë vjetësh dhe jo pa një ndjenjë kureshtjeje, i kam thënë: “Nga Pallati i Ëndrrave, ka dalë romani total që ke shkruar, dhe e ke titulluar “Koncert në fund të Dimrit”. Isha i sigurtë për këtë, por nuk isha i sigurt për pohimin e autorit, sepse një pyetje si kjo nuk mund të lejohet t’ia bësh autorit. Janë dy vepra këto që më kanë pëlqyer veçanërisht në letërsinë botërore. Por, për shumë e shumë arsye, Ismaili ndenji disa sekonda, dhe pa ndrojtje dhe pa qejfmbetje më tha: “Po, nga ai ka dalë”.
Me këtë dua të them se ka një kontinuitet kadarean në veprën e Ismail Kadaresë. Ato janë të lidhura, por kanë një specifikë të përbashkët: tragjizëm dhe patriotizëm, histori universale dhe krijim tronditës që bashkon kohët – lashtësinë greke, mesjetën dhe kohët moderne. Por Jorgaqi më detyroi që të lexoja “Mjegullat e Tiranës”, se e kisha lënë ta lexoja në muajin gusht.
Nuk u habita nga vlera artistike e kësaj novele, por nga një fakt tjetër: Tragjiku shqiptar, paska edhe ky një Romeo e Zhulietë moderne… Siç duket kjo qenka një tendencë natyrore e shkrimtarëve të mëdhenj.
Kurse kritiku e “akuzonte” se kjo novelë është shkruar tani. Si ka mundësi të flitet për datën e shkrimit për një vepër arti? Madje, sipas tij kjo ka ardhur dhe “është shkruar tani” se “Kadareja kërkon padrejtësisht të tregohet disident kundër tiranisë Hoxha”. Po ku ka disidencë kundër regjimit në këtë novelë? A mund të krahasohet kjo novelë për kundërtinë e saj antitiranike (që s’ka fare) sado e bukur që është, me Pallatin e ëndrrave, apo me Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur, apo me Kronikë në Gur, për të mos përmendur dhe shumë të tjera?
Nuk e kuptoj, përse nuk përmbahen dot ca shkrimtarë… . Pastaj, si mund të atakohet një shkrimtar me status botëror, në një kohë kur vlera e tij sot, në një sens historik, nuk është fare më shumë vlerë për të, sesa për vetë shqiptarët. Pse këta njerëz duan t’ua zbehin shqiptarëve edhe një vlerë të letërsisë botërore që kanë në këtë kohë kaq të vështirë për historinë e tyre, nga naiviteti apo nga ligësia?

Gjithsesi, e pse duhet ta analizoj këtë? Mjafton shprehja që me mirëdashje dua t’iu them disave që kanë këtë tendence: I Santi non si toccano; sepse nuk humbet vlera e Shenjtorit, por ajo e atakuesit. Historia, në funksion të vlerës dhe antivlerës, nuk ka kursyer asnjë njeri, kushdo që ka qenë ky … Edhe nëse të ka marrë temën, kjo nuk është asgjë: shumica e tragjedive shekspiriane kanë qenë shkruar para se t’i shkruante Shekspiri. Por, më e vështira për t’u kuptuar është fakti që kjo temë, paska qenë një ngjarje personale e vetë Kadaresë…(?)