Kopi Kycyku

[Albo]

Kopi Kyçyku, lindur më 1943 në qytetin Pogradec.



Ka mbaruar fakultetet gjeologji-miniera dhe histori-filologji (degët gjuhë-letërsi dhe histori-gjeografi).

Është doktor i shkencave dhe akademik, antar themelues dhe antar i Komitetit Drejtues Ndërkombëtar i Qëndrës së Studimeve Ndëretnike dhe i Komunikimit Social pranë Akademisë së Shkencave të Rumanisë (1991), antar themelues i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Evropës Qëndrore (1997), antar Themelues i Fondacionit Evropian Titulesku (1991), antar i Shoqatës së Ballkanistikës dhe Sllavistikës (1992), antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (1967) etj. Ka marrë pjesë, me referate dhe kumtesa, në shumë veprimtari shkencore ndërkombëtare.

Është nderuar me diploma dhe çmime ndërkombëtare për mësimdhënien e stilistikës së gjuhës italiane, të historisë së Ballkanit, sidhe në fushën e përkthimeve.

Themelues dhe botues i Revistës Evropiane HAEMUS

[Albo]

INTERVISTA/ Flet Akademiku, shkrimtari dhe përkthyesi Kopi Kyçyku

- Takimi i fundit me Haxhi Lleshin dhe lotët e lamtumirës

- Intervista me Ramiz Alinë për Manush Alimanin

- Intervista me Nexhmije Hoxhën dhe kritika miqësore e Marash Hajatit

- Intervista me Fiqret Shehun, në zyrën e saj, në Shkollën e Lartë të Partisë, për 8 Marsin

- Shpërthimi i Fiqret Shehut: “Ato merita i ka Mehmeti, jo Hysni Kapo”

- Mendimet e mia për Jashar Menzelxhiun, Rrapo Devishin e Jorgji Xhufkën

- Enver Hoxha me fjalën e 6 shkurt 1967 dhe martesa e amerikanit me taçjanën e bukur

- Njohja me Sali Berishën dhe premtimet boshe. Lënia në harresë e një interviste

Albert ZHOLI

Pse kaq shumë histori me Haxhi Lleshin?

Kam shumë histori me Haxhi Lleshin. Veçanërisht prekës ka qenë për mua një nga takimet e fundit me të. Ndodhej në gjendje arresti në shtëpi. Ishte i sëmurë rëndë. Te koka i rrinin i biri, Reshiti dhe një nga nipat, Bashkimi, inxhinier gjeolog. E dija që, për shkaqe ideologjike, at’ e bir kishin vite që rrinin kokëmënjanë. U përlota, - se për gurë kam studiuar, por gur nuk jam, - dhe, kur po largohesha, i thashë Reshitit, që më përcolli deri tek dera e jashtme: “Qofsh i bekuar që nderon prindërit, sepse edhe kur na duket sikur këta gabojnë, pò për të mirën tonë mendojnë”.

Cili është mendimi për Ramiz Alinë dhe njohja juaj me të?

Presidenti tjetër, Ramiz Alia, ndër meritat jo të pakta, shpalosi sërish, para punonjësve të Televizionit Shqiptar, më 1979, virtytin e modestisë: pranoi dhe erdhi, si gjithë të tjerët, në studio, për të folur për shokun e vet të luftës, “Heroin e Popullit” Manush Alimani, ashtu siç pati vepruar më parë Nexhmije Hoxha për Qemal Stafën.

Nexhmije Hoxha erdhi direkt në studio apo…?

Jo. Na sugjeroi t’i shkonim në shtëpi dhe atje, në studion e Enver Hoxhës, e intervistuam. Na priti me bujari. Mund të them se në dispozicion të ekipit tonë televiziv u vu tërë personeli i shërbimit të familjes Hoxha. Vetëm pasi i bëri të gjitha adetet e mikpritëses, Nexhmija na tha se mund të fillonim nga puna. Më ra në sy se biblioteka e Enver Hoxhës zinte krejt muret e studios gjigante. Shumica e librave ishin të celofanuara dhe, meqenëse nga ana teknike sfondi që përftonin ato nuk ishte i përshtatshëm, operatorët e shtruan si diçka të domosdoshme zhveshjen e librave nga celofani. U tha, u bë. Përveç personelit shërbyes, u vumë në lëvizje edhe ne. Librat e fushave nga më të ndryshmet ishin, jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhë të huaja, kryesisht në frëngjisht dhe, jo rrallë, kishin shënime anash faqeve. Fill pas transmetimit të intervistës në ekran, Nexhmija, përmes drejtorit të Televizionit, Marash Hajatit, na falënderoi. Këtu dua të vë në dukje diçka: Meqenëse nisma për intervistimin e personaliteteve të atij rangu ishte diçka e panjohur deri atëherë, Marashi më tërhoqi vëmendjen që të mos i shqetësoja e të mos ua

haja kohën e vlefshme udhëheqësve. Nuk ngurrova t’i përgjigjesha se këtë e bëja për të mirën e punës e jo për ndonjë përfitim vetjak.

Po Fiqiret Shehun?

E kam intervistuar edhe Fiqret Shehun. Në zyrën e saj, në Shkollën e Lartë të Partisë. Na foli për 8 Marsin, që atë vit përkonte me 35-vjetorin e formimit të Bashkimit të Grave të Shqipërisë (BGSH). Normalisht duhej të na fliste Vito Kapo, me cilësinë e presidentes së BGSH-së, por “ndryshimi i adresës” u bë me porosi nga lart, nga sektori i shtypit i KQ të PPSH. Edhe Fiqreti, e veshur thjesht, si Nexhmija, na priti buzagaz, madje, si për të na i tulatur emocionet, bëri edhe një shaka në çastin kur operatorja e zërit, Mira Lyta, i vuri mikrofonin në tavolinë. Para se të largoheshim, Fiqreti më tha se ato ditë kishte parë në ekran një emision timin, që trajtonte betejat e zhvilluara në ish-Qarkun e Vlorës. I kishte pëlqyer, por më bëri vërejtje që përmendej “shumë më shpesh nga sa duhej” emri i Hysni Kapos dhe që fotografia e tij “mbeti tërë kohën në ekran”. Fill paskëtaj, Fiqreti shpërtheu: “Ato merita i ka Mehmeti, jo Hysniu”. U trondita nga ç’po më zinin veshët. Këto më duket se i dëgjoi, edhe Mira, e cila vazhdonte të mblidhte kabllin e aparaturave. Me t’u kthyer në Televizion, më thirri drejtori i Përgjithshëm i Radiotelevizionit, Çajup Rusmali, me të cilin kisha konfidencë.

Kur më pyeti si dolëm me intervistën, krahas frazave të zakonshme në kësi rastesh, e vura në dijeni për protestën e Fiqretit. Ma vuri dorën te goja e më bëri me shenjë ta ulja zërin.

Me sa dukej kishte frikë se, midis gjithë atyre aparaturave që shërbenin kryesisht për të folur, aty në zyrë ishte edhe ndonjë që dëgjonte e regjistronte me vigjilencë fjalët tona. Më kapi për krahu dhe dolëm në sallon. Ndezi vrullshëm një cigare, e thithi nja dy herë thellë dhe shtoi: “Kopi, vëlla, ti e kupton që janë gjëra me zarar të madh. Të mëdhenjtë aty zihen, aty pajtohen. Por ne… Prandaj: unë, ti dhe Perëndia!” Kishte plotësisht të drejtë. Ishte viti 1979.

Për Ramiz Alinë, më le diçka në mes…?

Gjithnjë e kam parë me simpati Ramiz Alinë, i cili, qysh në rininë e hershme, pati komanduar njësi të rëndësishme të Ushtrisë Antifashiste Nacionalçlirimtare Shqiptare dhe pas Çlirimit ia doli mbanë të shpëtonte pa u ndukur nga dhëmbët e kthetrat e vëllezërve ujqër të Komitetit Qendror të PPSH-së. Gjithashtu, s’kam për të harruar asnjë çast që Ramiz Alia ishte ai që më shpëtoi jetën e nderin e vënë në rrezik nga treshja Javer Malo - Ferdi Karagjozi – Ymer Minxhozi, për çka do t’ju tregoj më vonë.

Ju keni histori dhe me udhëheqësit e “brezit të demokracisë”? Kë do të veçoje?

Ah, po. Sali Berishën. Sali Berishën e kam njohur gjatë pushimeve që i bënte përvit familjarisht në Pogradec, në shtëpinë e krushkut tim, Sotiraq Mato. Çifti Sali dhe Liri Berisha, në sytë e të gjithë pogradecarëve, qytetarë e fshatarë, pati lënë përshtypjet më të mira, sepse jo vetëm nuk ia mohonin vizitën mjekësore askujt, por edhe nuk pranonin absolutisht asnjë shpërblim, në të holla apo në “natyrë”.

Udhëheqja mbetet udhëheqje, po baza e asaj kohe?

Këta ndesheshin drejtpërdrejt me vështirësitë e hallet e njerëzve. Secili në stilin e vet: Feti Rugji, Myftar Grabocka dhe Jani Mio me rigorozitetin e theksuar; Sul Baholli, Tahir Minxhozi, Iljaz Reka, me shpirtin ndërmarrës; Jashar Menzelxhiu, Rrapo Devishi e Jorgji Xhufka me gjallërinë dhe entuziazmin; Zenun Shahollari me sedrën tepër të zhvilluar (çka e çoi deri në vetëvrasje); Sali Verdha, Irfan Çelkupa, Lefter Goga, Mëhill Doçi, Ahmet Shtylla dhe Qani Dumja me modestinë dhe humorin e shëndetshëm, pas të cilit qëndronte ndjenja e lartë e përgjegjësisë etj. Humori i ndihmonte të harronin për disa çaste kritikat që i breshëronin nga lart e nga poshtë. Barsaletat që tregonin, nganjëherë ishin vërtet me zarar, sepse, në një formë a në një tjetër, zinin në gojë partinë, ideologjinë, madje edhe krerët.

Ka ndodhur diçka e tillë?

Në pushimet ndërmjet seancave të një mbledhjeje në Kryeministri, ku ishim thirrur nga zëvendëskryetari i qeverisë Adil Çarçani të raportonim për elektrifikimin e fshatrave, Qani Dumja na rrëfeu se si, fill pas Fjalës që Enver Hoxha mbajti më 6 Shkurt 1967, për të përcëlluar me zjarr e me hekur të gjithë ata që merrnin

nëpër këmbë të drejtat e liritë e grave dhe motrave tona, në rrethin e Kolonjës, ishte shfaqur një shtatëdhjetëvjeçar kokorroç e faqekuq. Vinte nga Amerika me qesen kukurec. Kërkonte nuse. I thanë se në Taçin malor një fshatar kishte nja pesë a gjashtë vajza të pamartuara, të gjitha si yje. I trokiti në derë fshatarit dhe i kërkoi dorën e njërës prej të bijave. “Nuk kam prikë t’u jap, prandaj më kanë mbetur në shtëpi”,- tha ky i fundit. “Jo vetëm prikë s’dua, por do të të mbush edhe ty me dollarë” ia rrahu shpatullat e kërrusura shqiptaro-amerikani. Kësisoj fitoi të drejtën të martohej me më të renë e më të bukurën e katundit Taç. Pa formalitete, pa dokumente. Partia, çuditërisht, e mori vesh këtë punë vetëm pas pesë a gjashtë muajsh. Qaniu i thirri të dy, amerikanin e taçjanen, në zyrën e vet. U paraqitën të veshur me nga një pardesy të re. “E di ti, mor amerikan, se ç’ka thënë shoku Enver më 6 shkurt?” zuri ta vinte para përgjegjësisë Qaniu. “Si urdhëron, zoti kryetar!” nisi t’i përgjigjej amerikani. “Nuk jam kryetar, po sekretar i Komitetit Ekzekutiv”, saktësoi Qaniu. “Si urdhëron, zoti kryetar!” nuk e ndryshoi refrenin amerikani. Qaniu i tha se shoku Enver dhe partia nuk lejonin shkeljen e parimeve të emancipimit të femrës shqiptare. Kur amerikani u mat të përsëriste refrenin “Si urdhëron, zoti kryetar!”, Qaniu vuri re se barku i bukuroshes taçjane ishte goxha i kërcyer. “Po ti e paske marrë më qafë, mor imperialist!” e ngriti Qaniu zërin nja dy oktava më lart. “Si urdhëron, zoti kryetar! Masati nga ndonjë shkëndijë të rrallë lëshonte, por qëlloi eshka e mirë dhe ndezi!”. Qeshëm me lot. Sali Verdha, apo Sala, siç e thërrisnin shokët e luftës e të punës, nuk mbeti pas. Nxori edhe ai diçka nga repertori i vet i pashtershëm. Si kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Rrethit të Durrësit, Sala pat vajtur një herë të shihte si e bënte pritjen e popullit kryetari i Komitetit Ekzekutiv të atij qyteti, Bajram Thërrmija. Hallet e njerëzve kishin emërues të përbashkët punësimin, strehimin dhe pasaportizimin. U paraqit edhe një zijosh i pispillosur, me këpucë lustrafine e me kravatë.

“Kam një hall të madh”- tha.- “Jam keq me strehim”. Familja e tij përbëhej nga tre vetë: ai, e shoqja dhe fëmija i mitur. Kishte apartament me dhomë, kuzhinë dhe aneks. “Paske aq sa të takon”,- i tha Bajrami. “Jo, jo, sepse unë kam… kam shumë gazra”, ngulmonte zioshi. Atë çast Sala s’u përmbajt dot më dhe iu përvesh: “Partia mezi strehon njerëzit, ndërsa ti, mor horr horri, dashke dhomë edhe për të strehuar pordhët”. Meqenëse na kishin mbetur ende disa minuta para se të rifuteshim në mbledhje, e lutëm Salën të na tregonte edhe ndonjë qyfyr tjetër. Nuk na e prishi. Në Durrës Salë Verdha pat qenë dikur edhe drejtor i drejtorisë së hekurudhave. Tek po dilte një pasdite nga zyra, iu vu nga pas një mesoburrë. Diçka i kërkonte, por Sala i lodhur vazhdonte të çapitej ngadalë pa ia vënë veshin. Kur mbërriti tek dera e shtëpisë, Sala e pyeti se ku punonte. “Hamall në port”, iu përgjigj mesoburri. “Po pse, mor, ç’më bane mu, Karl Marksin, që t’i zgjidh hallet e tanë klasës punëtore?!” Këta drejtues të bazës, - që jo një herë fajësoheshin për “turbullimin e ujit të kulluar që rridhte nga lart”, - jetonin vërtet thjesht e me nder. Kur dolën në shitje të parat lavatriçe italiane Candy, Sali Verdha nuk i kishte mundësitë financiare të blinte.

Thoshte me humor: “E kam një lavatriçe qysh nga koha e Italisë, s’më duhet tjetër. Nuk harxhon korrent, punon vetëm me ujë e sapun. Është marka Bali”. E kishte fjalën për të shoqen, Ikbalen, një zonjë e vërtetë. Më 15 qershor 2006 i vajta Salë Verdhës në shtëpi. Vazhdonte të banonte “thjesht e me nder” në një nga apartamentet e “kohës së Partisë së Punës”, me bashkëshorten. I dhashë faqet e librit ku zihet në gojë emri dhe “bëmat” e tij, si dhe faqet për Myslim Pezën e Haxhi Lleshin, duke e lutur t’ua çonte familjeve të tyre. Njëlloj veprova edhe me fragmentet që lidhen me zotërinjtë Ramiz Alia, Rexhep Meidani, Sali Berisha, Neritan Ceka, Genc Xhuvani, Fatos Beja, Bedri Dedja, Bedri Myftari, Dhimitër Xhuvani, Alfred Karamuço, Arian Starova, Çajup Rusmali, Agim Musta, Zhani Canco etj., duke ua çuar dorazi në adresat e tyre.

(Muaj më parë ua kisha dhënë pjesët përkatëse Eduard Sulstarovës, Zeqi Agollit,

Luan Omarit, Pëllumb Xhufit etj.). Nuk munda t’ia çoja Vehbi Alimuçajt, ngaqë shtëpinë e tij e gjeta të mbyllur. As në burg, ku ndodhet prej disa vjetësh, nuk arrita t’i shkoja. Po atë ditë, pasi piva kafe me artistët e shquar Gaqo Çako e Luftar Pajo dhe hëngra drekë me Zhani Cancon në lokalin luksoz “Panorama”, në majë të Malit të Dajtit. Kur libri doli nga shtypi, të gjithë të lartpërmendurve u dërgova nga një kopje. Familjes së Enver Hoxhës ia çova përmes arkitektit të mirënjohur, Klement Kolanecit, për të atin e të cilit, “Heroin e Popullit” Teki Kolanecin, pata përgatitur dikur një emision televiziv, që u prit me ngrohtësi anembanë vendit, sidomos nga njerëzit e thjeshtë, që e patën bujtur e ia patën çmuar vlerat gjatë viteve të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare...

Ju keni histori dhe me udhëheqësit e “brezit të demokracisë”? Kë do të veçoje?

Ah, po. Sali Berishën. Sali Berishën e kam njohur gjatë pushimeve që i bënte përvit familjarisht në Pogradec, në shtëpinë e krushkut tim, Sotiraq Mato. Çifti Sali dhe Liri Berisha, në sytë e të gjithë pogradecarëve, qytetarë e fshatarë, pati lënë përshtypjet më të mira, sepse jo vetëm nuk ia mohonin vizitën mjekësore askujt, por edhe nuk pranonin absolutisht asnjë shpërblim, në të holla apo në “natyrë”. Më pas, me guximin dhe pjekurinë që tregoi në ngjarjet-kthesë të fillimviteve nëntëdhjetë të shekullit të kaluar, Sali Berisha më bëri ta respektoj edhe më shumë. I shkova në zyrë kur u bë President, fill pasi u detyrova të mërgoja në Rumani, pra më 1993-n. Më premtoi se do të jepte urdhër që padrejtësia “skandaloze”, e cila më ishte bërë duke më nxjerrë në asistencë, të anulohej menjëherë. Më pas, me shkresën nr. 34/212 Prot., datë 3.3.1993, Kabineti i Presidentit më vinte në dijeni, ndër të tjera, se “Me porosi të Tij u ngarkua Ministria e Jashtme” të ma zgjidhte problemin dhe shtonte: “Lidhuni me dikasterin e lartpërmendur”. U lidha, por nuk zgjidha gjë. Presidenti Berisha nuk më dha përgjigje as për kërkesën e dytë, për të cilën më pat thënë se do të mendohej dhe do të më njoftonte pas disa ditësh. Fjala ishte për një intervistë të gjerë rreth zhvillimeve demokratike në Shqipëri, të cilën një shtëpi e madhe botuese në Bukuresht ishte dakord ta nxirrte në trajtë libri, në disa gjuhë. Botuesit rumunë ishin të bindur se do të mirëpritej dhe do të kish jehonë të fuqishme, përderisa Presidenti Berisha, me të drejtë, shihej si një intelektual e demokrat i dalluar, madje, në ndonjë rast, e krahasonin me Vaclav Havelin. Kur Presidenti Sali Berisha erdhi për vizitë zyrtare në Rumani, në maj 1994, e takova në ambasadë dhe, nëpërmjet mikut tim, Fatos Bejës, që e shoqëronte, i dërgova një letër, ku theksoja dëshirën për t’u rikthyer në atdhe sapo të më sigurohej një punë e përshtatshme. Përsëri heshtje... Pata përshtypjen se Doktorit jo çdo gjë i binte në dorë. E them këtë sepse Berisha nuk e njeh shpërfilljen ndaj njerëzve. Po përmend vetëm një nga dëshmitë e shumta. Koço Kapija, banor i Pogradecit me prejardhje nga Përmeti, i cili më ka folur në çdo kohë me adhurim për Berishën, më tregoi mesazhet që pati këmbyer në celular me të. Përmbajtja e tyre: shembull modestie dhe kujdesi për njerëzit nga Kryetari i Partisë Demokratike.



Nesër do të lexoni:

-Takimi me ish - Presidentin Meidani në Rumani, më paraqiti si mik tek Presidenti i Rumanisë

-Kontradiktat me ambasadorin shqiptar në Rumani

-Lidhjet e mia me Dionis Bubanin dhe bisedat e tij të këndshme

- Historiani e gjuhëtari grek Akile Lazarou dhe libërthi “Origjina dhe historia përmbledhëse e vllehve të Shqipërisë”

-Debati: Skënderbeu e Nënë Tereza, nuk janë kurrë arumunë

-“Arumunët e Shqipërisë në kontekst ballkanik”, libër i botuar dy herë radhazi më 1999

- Heshtja e përfaqësuesve të Shoqatës së Arumunëve të Shqipërisë

- Ja pse humba përballë Fatmir Xhafës në zgjedhjet për deputet

- Premtimet boshe të Luan Hajdaragës