Lëvizja tradicionaliste vehabiste apo thirrja e Muhammed ibn Abdulvehhabit

[Ceni-1]

Lëvizja tradicionaliste vehabiste apo thirrja e Muhammed ibn Abdulvehhabit


Tradicionalistët islamë apo selefinjtë[1] janë lëvizje e cila lindi si rezultat i mësimit dhe veprimit të reformatorit nga gadishulli arab, shejh Muhammed ibn Abdulvehhabi (1703-1787). U lind në Ujejneh, afër Rijadit, krahina e Nexhdit, nga një familje autoritative, që i përkiste medhhebit hanbelist. Babai i tij ishte gjykatës në qytetin e tij. Edhe i vëllai, Sulejmani ishte me përgatitje fetare. Më vonë pas kthimit të Muhammedit nga Iraku, Irani e vendet e tjera, edhe babai edhe i vëllai iu kundërvunë Muhammedit në idetë e tij të skajshme, që ndikoi që Muhammedi të kërkojë vende të tjera për prezantimin dhe shtrirjen e ideve të tij.[2]

Emërtimi i lëvizjes

Bota muslimane jashtëvehabiste këtë lëvizje e njeh me emrin vehabinjë, vehabistët (el-vehabijjeh), sipas emrit të themeluesit, mirëpo pasuesit e kësaj lëvizjeje e refuzojnë një emërtim të tillë, duke e arsyetuar se ata janë kundër kultit të personalitetit dhe se nuk duan të lidhen me emrat njerëzor. Në anën tjetër, bota intelektuale dhe politike ka disa emërtime për vehabinjtë. Për shembull, hereziografi francez Henry Laoust i quan “reformatorë ortodoksë” [3], kurse Aziz Ahmedi nga India i quan “fundamentalistë teorikë”.[4] Intelektuali musliman, Muhammed Ikballi, lëvizjen vehabiste e quan “vezullim të parë të mirëfilltë të jetës moderne islame” [5], kurse Mekdonald vendin e shfaqjes e quan si “vendi më të pastër në botën dekadente islame.” [6] Husein Gjozo, duke e analizuar ekzistencën e kësaj lëvizjeje pohon se fillimi i tyre është korrekt, por për vazhdimin e tyre thotë se “duket se bartësit e vehabizmit, nuk ishin në nivel të misionit të tyre aq kompleks.” [7] Vetë vehabistët, preferojnë të quhen muvehhidunë (unitaritë, njësues) dhe pasues të ehli-s-sunetit dhe xhematit, përkatësisht pasues të hanbelizmit. Mirëpo, përkundër këmbënguljes së tyre, shi’izmi, sufizmi dhe grupe të tjera i quajnë vehabinjë, sipas parimit të përgjithshëm: edhe mu’tezilitët, edhe harixhitët, edhe murxhitët, edhe hanefistët, edhe shafi’itët, nuk e quajtën veten kështu, por ashtu u quajtën nga të tjerët dhe se emërtimi i tyre nuk ndikoi në pëlqyeshmëri apo jopëlqyeshmëri, por në këtë ndikuan shumë faktorë, e sidomos doktrina dhe veprimet e tyre.

Doktrina e lëvizjes

Doktrina e lëvizjes vehabiste në parim bën pjesë në doktrinën tradicionaliste islame, si vazhdimësi e shkollës hanbeliste, me specifika të caktuara. Kjo specifikë e vendos tradicionalizmin vehabist nga ai skolastikë në tradicionalizmin selefist. Karakteristikë e kësaj tendence është se në qasjen dhe leximin e Teksteve (nusus) refuzojnë ndërmjetësimin e shkollave juridike dhe të ulemasë për të cilën bëjnë thirrje ata. Komentimi i Kur’anit dhe i Sunetit bëhet në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe shkon jashtë kufizimeve që i kanë vendosur medhhebet.[8] Njëri ndër autoritetet e lëvizjes selefiste në shekullin XX, Abdulkadër Arnauti, në një shkrim, shkruan: “…Sepse, ngatërrohet perceptimi korrekt i besimit te njerëzit me atë që është i huaj, nën ndikimin e atyre të cilët kanë shkruar për këtë çështje pa dije të mjaftueshme, as që u përpoqën të kthehen në veprat e ulemasë së parë të ehlis-sunetit, të cilët e përpunuan këtë lëndë themelësisht dhe nuk lanë vend për kurrfarë shtese…”.[9] Më konkretisht, kjo do të thotë se tradicionalistët selefistë e zhvilluan doktrinën (metodikën – menhexhin) e pasimit të vetëm “të të parëve korrektë” (selef’us-salih), me çka pranojnë vetëm praktikën e grupit të caktuar të dijetarëve islamë, e cila i kënaq kriteret e tyre në pasimin e praktikës së Muhammedit a.s. Këta janë një grup i vogël i shkollës së ehl’ul-hadithit.[10]

Ehl’ul-hadithi dhe ehl’ul-fikhu

Asnjë nga juristët (fakihët) e respektueshëm muslimanë, në asnjë çast dhe në asnjë rrethanë nuk e konteston legjitimitetin e hadithit/sunetit si dëshmi valide në fe pas Kur’anit. Por dallimet lindin në qasje ndaj burimeve dhe në metodat për nxjerrjen e dispozitave. Dallohen kryesisht dy koncepte të të kuptuarit të sunetit: i pari, i cili kufizohet në perceptimin e fjalëpërfjalshëm të tekstit me sa më pak “implikime të arsyes”, i cili grup njihet me emrin ehl’ul-hadith dhe i dyti, i cili synon për gjetjen e kuptimit dhe urtësisë nga fjalët e theksuara duke i dhënë rol edhe arsyes, në mënyrë që tekstet t’i kuptojë dhe të gjejë zgjidhje analoge, i cili grup njihet me emrin ehl’ul-fikh.[11]

Këto dy qasje janë të vjetra sa edhe vetë suneti, kurse për bazë e marrin një ndodhi para betejës me fisin Benu Kurejdha në vitin e pestë hixhrij. Ndodhia ishte si vijon: Pejgamberi a.s. i urdhëroi një grupi shokësh që të shkojnë te fisi Benu Kurejdha dhe që askush mos të falë ikindinë (Buhariu) përkatësisht drekën (Muslimi). Kur hyri koha e namazit, as’habët u ndanë në dy grupe, në ata që e kuptuan fjalëpërfjalshëm porosinë e Muhammedit a.s. dhe nuk u falën deri sa arritën deri në vendin e përcaktuar nga Pejgamberi a.s. dhe në ata që e falën namazin, duke e arsyetuar se me këtë Pejgamberi a.s. ka dashur të thotë të nxitojnë. Me të kthyer, as’habët e pyetën Muhammedin a.s. për këtë që ndodhi, kurse ai i miratoi të dyja qëndrimet.[12]

Kjo praktikë vazhdoi edhe pas vdekjes së Muhammedit a.s., te as’habët, sikurse janë ata që e kanë përdorë arsyen (ra’jin) në raste të caktuara (Omeri r.a., Aliu r.a. Abdullah ibn Mes’udi etj) dhe ata që i kanë kuptuar gjerat fjalëpërfjalshëm (Abdullah ibn Umeri, Abdullah ibn Amr ibn Asi, Zubejri etj.).[13] Kjo gjendje do të vazhdojë edhe më tej, gjatë periudhës formative të fikhut, kelamit dhe shkencave të tjera, por edhe më vonë. Përfaqësuesi kryesor i doktrinës së ehl’ul-hadithit është Ahmed ibn Hanbeli (780-855), themeluesi i hanbelizmit. Kjo shkollë nuk arriti në shtojë numrin e vetë në asnjë kohë deri në kohën e Muhammed Abdulvehhabit, kur kjo shkollë u bë doktrinë zyrtare e Arabisë. Kjo lëvizje gjatë argumentimit të tyre thirren jashtëzakonisht shumë edhe në dijetarët Ibn Tejmije dhe Ibn Kajjim Xhevzije.

Simbioza ndërmjet dinastisë saudite dhe doktrinës vehabiste

Të diskutosh për lëvizjen vehabiste pa e diskutuar familjen saud është e pamundur. Fillimet e këtij bashkëpunimi çojnë deri në vitin 1744, kur Muhammed ibn Abdulvehhabi, i refuzuar nga familja dhe qyteti i tij, në kërkim të gjetjes së rrethanave favorizuese, erdhi në kontakt me kreun e rebeluar të dinastisë saude në qytezën Der’ije, konkretisht me Muhammed ibn Saudin. Këta dy liderë ambiciozë u dakorduan ndërmjet veti për një koalicion, të cilin do ta mbronin “qoftë edhe me armë ta konstituonin qeverisjen e fjalës së Zotit dhe ta pastronin Islamin nga të gjitha risitë.”[14] Kjo marrëveshje u vazhdua edhe në vitin 1792 ndërmjet pasardhësve të tyre, por do të vazhdojë deri në ditët tona.[15]

Aleanca së shpejti filloi të jap rezultate, duke u shtrirë në pjesët qendrore dhe lindore të Arabisë. Pastaj u shtri edhe në pjesët e tjera e vendit, duke e pastruar, në pajtim me doktrinën e tyre, çdo shenjë që e konsideronin risi apo të papajtueshme me mësimin e tyre. Ata rrënuan tyrbet, zavitë e varrezat, kurse njerëzit që refuzonin nënshtrimin i ekzekutonin. Kjo gjendje e nderë bëri që shteti osman të mbledh forca dhe ta godasë këtë lëvizje dhe në vitin 1818 ta shuajë. Mirëpo, aleanca u përtëri, kështu që në vitin 1821 sërish u riorganizua me kryeqytetin e ri Rijadin. Por edhe kjo tentativë nuk pati sukses.[16] Aleanca vehabito-saudite në krye me princin Abdulaziz u përpoq edhe për së treti herë në vitin 1901, duke e ripushtuar Rijadin, dhe duke e shtrirë sundimin edhe në pjesë të tjera të vendit.[17] Mbreti, për ta qetësuar vendin bëri ca reforma ekonomike, organizoi disa kooperativa dhe i ndërtoi disa xhami në mënyrë që ta defaktorizojë fuqinë fisnore dhe ta instalojë vëllazërinë fetare, sepse problemet kryesore vinin pikërisht nga fiset gjysmëautonome. Por, as aktiviteti politiko-ushtarakë nuk mbeti me kaq. Mbreti i vetëshpallur në vitin 1915 lidhi një marrëveshje me anglezët, që ata ta pranojnë pavarësinë e Arabisë, kurse Arabia do t’i përkrahte interesat angleze në rajon, e sidomos nëse do të ishin aktiv kundër Shtetit Osman. Kjo rezultoi edhe me marrëveshjen e fshehtë Sykes-Picot në vitin 1916, në dëm të muslimanëve por në dobi lokale. Për karakterin e dëmshëm të marrëveshjes flet vetë protagonisti kryesor i kësaj marrëveshje, T. E. Lawrence: “Kam rrezikuar mashtrimin për shkak të bindjes se ndihma e arabëve ka qenë medoemos e nevojshme për fitoren tonë të lirë dhe të shpejtë në Lindje dhe se është më mirë ta shkelim fjalën tonë dhe të fitojmë se sa të humbim.” [18] Në këto luftime humbën jetën mbi 100 mijë muslimanë. Për shkak të këtyre lidhjeve të dëmshme me anglezët rivalët e quajtën vëllazërinë siameze saudo-vehabiste si “spiunë britanikë” dhe kjo akuzë vazhdon të bëhet edhe tash, duke i ndërruar pjesërisht aktorët, në vend të britanikëve kryesor tash janë amerikanët, si “spiunë amerikanë”.

Dy përfaqësuesit kryesor të vehabizmit gjatë shekullit XX

Lëvizja vehabiste gjatë të kaluarës ka pasur figura të rëndësishme. Sidomos gjatë shekullit XX i dalluan disa, por dy njerëzit që me jetën dhe veprën e tyre lanë gjurmë më të thella janë: Abdulaziz ibn Abdullah ibn Bazi dhe Muhammed Salih El-Uthejmini.

1. Abdulaziz ibn Abdullah ibn Bazi

Personaliteti më i rëndësishëm i lëvizjes vehabiste në shekullin e XX ishte Abdulaziz ibn Abdullah ibn Bazi. U lind në vitin 1912 në Rijad. Ka kryer detyra të rëndësishme brenda organizatës fetare. Një kohë ishte rektor i Universitetit të Medinës. Kohën më të madhe dhe sidomos kohëve të fundit ishte myfti i Arabisë. Përkundër fraksionizmit brenda lëvizjes, ai mbeti autoritet. Mirëpo, jo çdoherë shkonte puna mirë. Me rastin e invadimit të Irakut në Kuvajt më 1990 dhe rrezikut për të depërtuar në Arabi, Ibn Bazi u gjet ndërmjet skillës dhe haribdes. Edhe dijetarët edhe princat brenda mbretërisë nuk ishin unanim të lejojnë trupat e huaja brenda mbretërisë. Madje ai deklaroi se në rrethana të veçanta muslimanëve iu lejohet të kërkojnë ndihmë nga jomuslimanët, madje në një fetva tjetër deklaroi se lufta kundër Irakut është xhihad. Nga kjo kohë, një numër pasuesish të vehabizmit u larguan nga ai, madje disa duke e akuzuar si “shërbëtor të tagutit” (liderit jobesimtar). Ndër të rebeluarit ishin Selman El-Avde dhe Sefer El-Havali, të cilët u vendosën në krye të një peticioni drejtuar mbretit në vitin 1982, në të cilin kërkonin verifikimin e raporteve me Amerikën, çrrënjosjen e korrupsionit dhe nepotizmit etj. Pas daljes në opinion të këtij peticioni, që për mbretërinë ishte një precedent i paparë dhe skandal, gjendja u ashpërsua. Në këtë gjendje kur duhej marrë anën, Ibn Bazi u vu në anën e mbretit dhe iu kundërvu opozitarëve edhe pse deri atëherë ishte mësues i tyre. Pas një kohe të shkurtër Ibn Bazi e dha për mbretërinë edhe një fetva të diskutueshme, me të cilën lejohej nënshkrimi i marrëveshjes paqësore me Izraelin në Lindjen e Afërme, fetva kjo që e irritoi rëndë Usama ibn Lladenin. Para vdekjes, Ibn Bazi e ashpërsoi kursin ndaj mbretërisë kurse në favor të opozitarëve.[19] Vdiq në vitin 1999, duke lënë një vakum në vendin udhëheqës.

2. Muhammed Salih El-Uthejmini

Vendin e liderit në lëvizjen vehabiste pas vdekjes së Ibn Bazit e zuri Muhammed Salih El-Uthejmini. U lind në vitin 1926. Ai vetëm një kohë të shkurtër e mbajti këtë pozitë meqë vdiq pas dy vjetësh punë. Për shkak të rrethanave të rënduara por edhe të kohës së shkurtër, Uthejmini nuk arriti të bëjë riparimet e duhura në lëvizjen vehabiste. Vdekja e tij me 10 janar 2001 hapi një hendek të ri, kush do ta zë këtë pozitë me rëndësi. Ne vdekjen e tij morën pjesë shumë zyrtarë dhe mbi 500 mijë banorë.[20]

3. Periudha post-Uthejmin

Vdekja e Uthejminit e ndërlikoi edhe më gjendjen e lëvizjes vehabiste. Figurat e larta si Muhammed Ali Shejh, Abdulmuhsin Et-Turki, pastaj Salih ibn Fevzan, Bekr Ebu Zejd e të tjerë nuk gëzonin autoritet të mjaftueshëm për të zënë vendin e liderit. Kjo gjendje bëri që ambiciet karrieriste të lulëzojnë, kështu që kemi në varg emrash që pretendojnë për të parin e lëvizjes. Ky problem është i gjallë edhe në Jordani ndërmjet Nasrudin Albanit, Muhammed Ibrahim Shakra, Alij Halebiut, Muhammed Ebu Ruhajmit, El-Makdesit e të tjerë. Disa prej tyre përfaqësonin rrymën tolerante, njëfarë bashkëjetese me regjimin, dhe disa të tjerë që përfaqësonin “selefizmin burimor” dhe vendosjen e ligjeve të forta në frymën rigoroze. Ky hendek nuk u mbyll, por u hap edhe më tepër dhe nuk ka gjasa për të përfunduar në të mirë. Këtë e themi duke e marrë parasysh faktin se çdo ditë kemi njerëz të rinj, përfaqësues të rinj, të cilët pretendojnë se janë të vetmit në rrugë të drejtë.[21]

Përfundim

Lëvizja vehabiste në fillim të shfaqjes dhe aktivitetit të tyre kishte çdo karakteristikë të lëvizjes së mirëfilltë. Ajo nuk karakterizohej me tipare sektariste, përjashtuese, anatemuese, urbicidale dhe gjenocidale. Ajo përbënte një vazhdim të shkollës hanbeliste në kohë dhe rrethana të reja. Por, ballafaqimi me jetën reale të lëvizjes dhe veprimet gjithnjë e më të ashpra kundër jobashkëmendimtarëve e futi këtë lëvizje në rendin e sekteve, si në rrafshin organizativ ashtu edhe në rrafshin fetar e politikë. Edhe pse shumë i propaganduar, ixhtihadi, ky mekanizëm i domosdoshëm në Islam, u shpërfill, duke ndjekur rrugën e formalizmit të skajshëm.

Meqë një gjendje e tillë është e paqëndrueshme në shtigje të gjata, është për të shpresuar që gjatë shekullit XXI vehabizmi do t’i kthehet bazës, shumicës muslimane, do ta zbusë fjalorin përjashtues dhe mallkues dhe do të jetë faktorë pajtimi e uniteti e jo si deri tash faktor destruktivë në skenën fetare e politike.

Shkroi: Prof. Nexhat Ibrahimi

[1] Kuptimi bazë është: Pararendësit, të parët, selefinjtë. Këta janë brezi i parë i muslimanëve, i cili nga të tjerët kon*siderohej si burim i praktikës dhe i udhëzimit is*lam. Këta mendojnë se pikëpamjet, vendimet dhe in*terpretimet duhet të mbështeten në brezin e parë. Se*lef quhet brezi i dijetarëve që fillon me as’habët dhe për*fundon me tebei-tabiinët, apo me Muhammed ibn Hasen Esh-Shejbaniun. Ky grup e komenton jashtësinë e teksteve dhe refuzon të japë mendim dhe të in*ter*pretojë brendinë e tyre. Sipas: Nexhat Ibrahimi, Leksikoni islam, botimi 3, Logos-A, Shkup, 2012.

[2] Nexhat Ibrahimi, Zhvillimi i sekteve në historinë e mendimit islam, Tetovë, 2007, fq. 122 e tutje.

[3] Fikret Karcic, Drustveno prani aspekt islamskog reformizma, Sarajevë, 1990, fq. 106.

[4] A. Ahmed, Islamic Modernism in India…, fq. 261, sipas F. Karcic, fq. 261.

[5] Muhammed Ikball, Ripërtëritja e mendimit fetar në Islam, Logos-A, Shkup, 2008, fq. 198.

[6] M. Ikballi, po aty, fq. 198.

[7] Husein Gjozo, fetve, Novi Pazar, 1996, fq. 492.

[8] Shih: Tarik Ramadan, Biti evropski musliman, Sarajevë, 2002, fq. 292-293.

[9] Abdulkadër Arnauti, parathënie në: Stazom ispravnih prethodnika, Aman, Jordani, fq. 6-7, sipas: Muhamed Jusic, Islamisticki pokreti, Zenica, 1426/2005, fq. 13.

[10] Më gjerësisht lexo: Muhamed Jusic, po aty, fq. 13-15.

[11] Muhamed Jusic, po aty, fq. 15.

[12] Shih Buhariun dhe Muslimin, sipas: Muhamed Jusic, po at, fq. 16.

[13] Abdulkerim Zejdan, El-Med’halu li diraset’ish-sheri’at’il-islamijjeh, Aleksandri, (-), fq. 106.

[14] Muhammed Jusic, po aty, fq. 18.

[15] Nexhat Ibrahimi, Zhvillimi i sekteve në historinë e mendimit islam, Tetovë, 2007, fq. 126.

[16] El-Abud, El-Akidet’ush-shejh Muhammed ibn Abdu’l-vehhab es-selefijjeh ve etheruha fi’l-alemi’l-islamijj, II, Medinë, 1419 h., fq. 257-294.

[17] Gjerësisht për kthimin e saudëve në Arabi, shih rrëfimin e hollësishëm në veprën: Muhammed Asad, Rruga për në Mekë, Shkup, 2003, fq. 225 e tutje.

[18] T. E. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom, Cape, London, 1935, fq. 24, sipas: F. William Engdahl, Stoljece rata – Anglo-americka nafta politika i novi svjetski poredak, Zagreb, 2000, fq. 75, 100 dhe 368.

[19] Muhamed Jusic, po aty, fq. 22-26.

[20] Muhamed Jusic, po aty, fq. 27 dhe 30-31.

[21] Po aty, fq. 28-29.

BreziiRi/com