Probleme të tranzicionit shqiptar !

[Wordless]

Një nga problemet me të cilat është ballafaquar tranzicioni tipik shqiptar është mosfunksionimi i ekonomisë së tregut e cila bazohet në shtylla të tilla si konkurrenca e lirë dhe e ndershme, nxitja e sipërmarrjes vendase dhe investimeve të huaja, krijimi i infrastrukturës së duhur për thithjen e kapitaleve dhe shkëmbimin e lirshëm financiar dhe monetar.


Politikisht, tranzicioni i stërzgjatur është karakterizuar nga antagonizmi politik ku tjetri deligjitimohet, shihet si ‘armik’ që duhet shkatërruar dhe jo si palë me të cilën mund të negociosh. Nga ana tjetër, kemi mungesë qarkullimi të elitave, ku të njëjtët personazhe të fillimviteve ‘90-të (disa datojnë qysh prej viteve 80-të) janë ata që kanë në dorë edhe gurin, edhe arën dhe ku sistemi i karrierës politike në fakt është një qerthull i mbyllur që riprodhon të njëjtën aktorë dhe personazhe. Një tipar tjetër është mosfunksionimi i institucioneve, mosndarja e qartë e pushteteve, mungesa e depolitizimit të administratës, si dhe mungesa e kontrollit dhe balancimit të institucioneve mes vedi.

Deformimi i rregullave të kapitalizimit, që shpesh nënkuptohet ose si ‘ligji i xhunglës’ ose si mungesë e shtetit apo mbijetesë e më të fortit, ku sipërmarrësi paraqitet domosdoshmërisht si cub, mafioz apo patjetër i përlyer me allishvervishe klienteliste me pushtet-mbajtësit (gjë që fatkeqësisht është shpesh e vërtetë), krijon një qerthull vicioz, ku çdo gjë dhe kushdo nuk i shpëton dot syrit skeptik. Në fakt, nga Adam Smithi te Hajek apo Milton Fridman dhe të tjerë mendimtarë të tezave (neo)liberale, sheh që monopolet kritikohen ashpër dhe si devijim i konkurrencës së lirë që është alfa dhe omega e kapitalizmit. Është e vërtetë që monopolet ndodh të zhvillohen ‘natyralisht’, por është tragjike kur zhvillohen si rezultat i koncesioneve shtetërore, karteleve që formojnë me njëri-tjetrin në kurriz të konsumatorëve apo marrëdhënieve klienteliste me median dhe pushtetin. Sikundër kanë treguar rastet e rotacionit në këto dy e kusur dekada, monopolet, oligopolet, kartelet apo koncesionet thjesht ndërrojnë dorë, transformohen apo shndërrohen, por asnjëherë nuk shuhen duke shtrembëruar në thelb konkurrencën, dëmtuar biznesin e vogël dhe të mesëm që të rritet dhe duke e parë shtetin si shpëtimtar të instancës së fundit.

Kjo nuk nënkupton që nga e keqja më e vogël të hidhemi te e keqja më e madhe, pra në rast deformimi të tregut ta shohim shpëtimin te një shtet me rregullator, më burokratik, më shtypës i të drejtave dhe lirive bazë të individit. Dhe nuk duhet harruar as tjetra, që një shtet i fortë në autoritet jo domosdoshmërisht është shtet i madh. Shih rastet e Singaporit, Hong Kongut, Tajlandës, Koresë së Jugut etj., ku një qeverisje e vogël në numra, arrin të maksimiziojë tërheqjen e kapitaleve, investimeve etj., ndërkohë që garanton respektimin e kontratave, nxit punësimin e kështu me radhë. Dhe e fundit, ka një vijë ndarëse mes situatave monopolistike dhe ekonomive të shkallës që sjellin ulje të gjerë të çmimeve dhe rritje cilësie për konsumatorët duke përmirësuar standardin e jetesës së popullatës në përgjithësi.

Nga ana tjetër, nuk duhet harruar asnjëherë konteksti. Ndodh që diçka që duket mjaft e mirë në teori të jetë e vështirë, për mos të thënë e pamundur të realizohet në praktikë. Për shembull, shteti welfare i modelit nordik i lindur në kushte specifike të veçanta të një lloj shoqërie solidare, por edhe të pasur, me shumë burime, por edhe të vetëdijshme, me sektorë privatë mjaft eficientë, por ku shteti punëson deri në 40 për qind të popullatës aktive për punë, nuk mund të barabitet me kontekste krejt të tjera që e bëjnë ‘ëndrrën e një nate vere’ ekzistencën e një shteti të tillë. Për të mos thënë që edhe këtij modeli, të stimuluar fillimisht edhe nga prirjet për të zbutur tensionet sociale si rezultat i kërcënimit të shpërhapjes së komunizmit në kontekstin e ‘luftës së ftohtë’ po i vjen fundi në konceptin klasik, ku shumë nga benefitet për të papunët po shkurtohen, fleksibiliteti i punëdhënësve për t’u dhënë fund marrëdhënieve kontraktuale me të punësuarit është rritur, çka rrit edhe efektivitetin në punë (sistem i njohur si flexicurity), apo pesha specifike e shtetit në ekonomi ka ardhur në reduktim të vazhdueshëm për t’i bërë këto sisteme më konkurruese në nivel global. Dhe këtu u morën rastet më të suksesshme të variantit social të kapitalizmit, pasi modele etatiste si ai francez, të bazuar në ‘kapitalizmin burokratik’ ku shteti takson rëndë veçanërisht sipërmarrjen dhe shtresën që gjeneron burimet kryesore të ekonomisë, duke nxitur largimin e tyre dhe të kapitaleve jashtë vendit, janë modele që po rezultojnë gjithnjë e më tepër deficitare në raport me konkurrencën në nivel global. Apo kriza e ‘gerontokracisë’, pra qeverisje e të vjetërve, pavarësisht talenteve apo aftësisë që ka bllokuar punësimin e të rinjve në krejt hapësirën e Evropës Veriore.

Tranzicioni në thelb nënkupton kalimin drejt një demokracie liberale, ku të drejtat e individit të jenë të mbrojtura nga çdo ndërhyrje arbitrare, konkurrencë të lirë të tregut dhe mirë-funksionim të institucioneve, pavarësi dhe integritet të tyre. Këto janë themele që nuk mund t’i zgjidhi automatikisht integrimi evropian, pavarësisht kulaçit dhe kërbaçit me anë të të cilëve u kanë ushtruar jo pak presion qeverisjeve problematike ndër vite. Reforma nuk duhet të nënkuptoj vetëm heqjen e Verit dhe vënien e Shabanit, por mbi të gjitha mekanizmat që çojnë drejt rritjes ekonomike, rritjes së punësimit, veçanërisht te të rinjtë, nxitjes së sipërmarrjes vendase dhe përthithjes së kapitaleve të huaja. Shenjat që shqiptarët kanë filluar të kuptojnë orientimin sipas interesit dhe jo demagogjisë, sipas logjikës dhe jo marrëzisë, sipas arsyes dhe pasionit janë gjithnjë dhe më të dukshme. Kur klasa politike të fillojë të kuptojë këtë gjë, atëherë do fillojë dhe fillimi i fundit të tranzicionit të pambarimtë.

Nga: ILIR KALEMAJ

Gazeta Shqiptare/