Gadishulli i Krimesė ka njė popullsi multinacionale dhe histori tė gjatė pushtimi. Ka qenė gjithnjė njė udhėkryq kulturor dhe vatėr konfliktesh. Pas trazirave nė Ukrainė, ēdo grup etnik nė Krimea ka vizionin e vet pėr tė ardhmen e rajonit.
Ēfarė ėshtė Krimeja?
Tani njihet si Republika Autonome e Krimesė. Gadishulli piktoresk i shtrirė nė Detin e Zi ka qenė prej shekujsh i kolonizuar dhe i pushtuar nga perandori historike dhe tributė nomandike (indiane). Grekėt e lashtė, Skithianėt (fis kalorėsish iranianė), Bizantinėt kanė lėnė gjurmėt e tyre nė arkeologjinė e Krimeas dhe emrat e vendeve tė saj.
Perandoria Ruse e aneksoi territorin e Krimesė nė treēerekun e fundit tė shekullit tė 18-tė, pas disa luftėrash tė pėrgjakshme me Perandorinė Osmane.
Kush jeton atje?
Shumica e atyre qė jetojnė sot nė Krime janė rusė etnikė (thuajse 1.2 milionė ose 58.3% e popullsisė sipas censusit tė fundit kombėtar tė vitit 2001). Rreth 24% janė ukrainas (500 mijė) dhe 12% janė tartarė tė Krimesė (turko-mongolė). Qyteti mė i madh Sevastopol qė konsiderohet njė rajon i ndarė nga Krimea, ka shumė pak tartarė dhe rreth 22% ukrainas ndėrsa mbi 70% janė rusė. 97% e popullsisė sė Krimesė pėrdor gjuhėn ruse si gjuhė tė parė, sipas Institutit Sociologjik tė Kievit.
Ēfarė po ndodh tani?
Pas rrėzimit tė Presidentit, Viktor Janukoviē, deputetėt e parlamentit rajonal tė Krimesė nuk mbėshtesin ndryshim e pushtetit dhe kėrkojnė kthimin e Kushtetutės sė vitit 1992, ku pėrcaktohej se Krimea kishte Presidentin e saj dhe politikė tė jashtme tė pavarur.
Nga ana tjetėr, tartarėt mbėshtesin ndryshimet e pushtetit qendror nė Ukrainė. Pėr kėtė dy marshime tė ndryshme (rusėt dhe tartarėt) u mbajtėn para kryeqytetit tė Krimesė, Simferopol ku dy njerėz u vranė, ndėrsa 30 tė tjerė u plagosėn.
Si u nda Krimea nga Rusia?
Nė vitin 1954, njė vendim i diskutueshėm i liderit sovjetik, Nikita Hrushov (ukrainas etnik) e transferoi gadishullin e Krimesė si pjesė tė Republikės Sovjetike Socialiste tė Ukrainės duke e hequr nga territori i Rusisė. Pas shpėrbėrjes sė Bashkimit Sovjetik, “dhurata” e Hrushovit u kritikua nga shumė rusė, pėrfshirė dhe ata qė jetonin nė Republikėn Autonome tė Krimesė.
Nė erėn sovjetike, Sevastopoli kishte njė status tė paqartė dhe kishte njė profil ushtarak. Nė vitin 1948, Sevastopoli u nda nga Krimeja dhe kaloi nėn vartėsinė e Moskės. Qyteti ka shėrbyer si bazė e rėndėsishme e flotės sovjetike dhe pėr vite ka qenė njė qytet “i mbyllur”.
Nė vitet 1990, statusi i Sevastopolit u bė subjekti i debateve tė pafundme mes Rusisė dhe Ukrainės. Pas negociatave, qyteti bashkė me territorin pėrreth mori njė status tė veēantė (state significance) brenda territorit tė Ukrainės dhe pjesa e marinės iu dha me qira Rusisė pėr ankoruar Flotėn e saj tė Detit tė Zi deri nė vitin 2047. Pavarėsisht kėsaj shumė politikanė rus dhe banorėt rus tė saj e konsiderojnė qytetin ende pjesė tė Rusisė.
Ēfarė pritet tė ndodhė?
Nė Krime janė mbajtur disa referendume nė vitin 1991, por atyre u ėshtė ndaluar qė tė mbajnė njė referendum pėr shpalljen e pavarėsisė nga Ukraina. Qėllimi i protestės sė popullsisė ruse nė Krimea ėshtė qė tė mbahet njė referendum qė tė vendosė nėse rajoni do tė mbajė statusin autonom aktual nė Ukrainė, tė bėhet i pavarur apo tė bėhet pjesė e Rusisė sėrish.
Rusia vazhdimisht ka konfirmuar se nuk e vėnė nė dyshim qė Krimeha i pėrket Ukrainės, por thotė se i kupton emicionet e banorėve tė rajonit. Kėtė javė deputetėt rus kanė miratuar ligjin qė u jep shtetėsnė ruse brenda 6 muajsh nėse aplikonit provon se etnicitetin rus. Kjo cilėsohet si njė lėvizje pėr tė mbrojtur ukrainasit qė flasin rusisht nėse tė drejtat e tyre shkelen.
Burim: Gazeta Shekulli
Krijoni Kontakt