=Prejardhja e familjes Trojane=
Sipas te dhānave te reja nga shkenca, kataklizmi qė ndodhi nė Egje kjo lidhet me tė njėjtėn periudh historike kur aty ga rreth vitit -1450 Para Krishti i pari i trojanve Dardanosi,ishte njė pjesėtar i njė fisi Ilirė i cili thuhet se kishte ikur nga njė kataklizėm mu n’atė epokė kur nė ishullin Santorin qė gjėndet nė detin Egje kishte shperthyer nga mali Terra njė vullkan, mė shkatrruesi mbi tokė qė e njeh deri mė sot shkenca.
E gjithė klima nė Mesdhe si dhe deri nė Groenland kishte ndryshuar tėrėsishtė pėr disa vite me rradh, dielli nuk arrinte tė rrezonte mbi faqe te dheut. Duhet tė besohet se, qė nga kjo kohė Dardanosi duhet te kėtė ikur nga ky kaos dhe gjetur strehim atje nė brigjet e Frigjisė tek mbreti Teuker e qė mė vonė pas vdekjes sė Teukerit, Dardanosi mbetet sundimtar i i vetėm pasi qė ai martohet me tė bijen e Teukerit, Bahtia qe ishte trashėgimtare e vetėme e tronit mbretėror.Mė vonė, nipi i Dardanosit pra, Trosi e themelon Trojėn legjendare ku nė kohėn e sundimtarit Laomedon qė ishte i ati i Priamit, Troja quhej Ilion, nė emėr tė j’atit tė tij, Iliaz e deri tek Parisi, Hektori e Polidori dhe ky i fundit ishte djali i vetėm i Priamit qė arrin te shpetoje nga tragjedija trojane, i cili ndoshta ėshtė kėthyer pas gjashtė brezave nė atėdheun e tė parve tė tij nė Dardanin e lashtė ? Kur dihet se Priami ia kishte besuar te birin e vogėl mbretit trakas Rrezosit, mirepo ky e tradhton atė, sipas disa traditave, Rrezosi e mbyt Polidorin dhe ia rremben tėrė thesarin qe kishte dhe kur e lexojmi me vemendje Virgjilin, habitemi se si edhe ky poeti romakė e eliminon pa mėshirė fare Polidorin e gjorė, trashėgimtarin e fundit tė Priamit i cili vritet duke tentuar tė kthehet nė atėdheun e te parve tė tij nė Dardani menjehere pas shkatrrimit tė Trojės nga akejėt.
A ishin trojanėt te ardhur nga Dardania, Kosova e sotme apo eshte kjo njė fantezi ?
Prejardhja e familjes mbretnore Trojane:
Ramsezi II-tė do te realizonte ėndrrėn e tij qe ti ripushtoje territoret qė ikishte patur dikur nėn sundim para ardhesi i tij Tutmosis III por qe i kishte humbur pastaj gjatė sundimit te faraonit refomator Akenaton, ne vitin e katertė te sundimit te tij. Pra per Ramsezin ishte me se vitale kjo betej kunder Hititeve tecilet e kishin marrur nje pike strategjike te sirise se sotmee pasur me drunjė qe pėr egjiptianet ishte vital ky furnizim. Ramsezi II kishte vendosur ti ballafaqonte hititėt nė Kadesh, qė konsiderohej njė fortifikat e pamposhtur !
Faraoni niset pra nga Pi-Ramsez, qyteti i tij buzė deltės sė Nilit, kalon nepermes Tēarru, Kanan, Tir dhe Biblos dhe futet nė territoret e Amurus, kėtu nė befasi e sulmon princin Beteshina aleat i hititeve i cili dorzohet pa kundershtim fare.Ramsezi II emron Nearinkin aty si guvernator dhe kthehet nė Egjipt, dhe ai kishtevrejtur se ende nuk ishte i gatshem ti sulmoje hititet kėtė herė qė ishin mu afėr Amuru, i duhej njė pergatitje e duhur kundėr hititėve...Filloi pra ai te pergatiste ushtrin e tij, kishte vetem se 1900 egjiptas kurse pjesa tjeter ishin mercenar, ne emsin e tyre edhe 2100 Sardanes, tecilet pasi e kishin sulmuar egjiptin rreth vitit 2010 ne kohen e faraonit Merop, keta ishin dorzuar dhe tani luftonin ne krahun e faroneve, poashtu keta kishin edhe 2500 karroca me kuaj dhe te stervitur mirė. Niset ne muajin maj te vitit 1274(per disa burime tjera 1294) nga Egjipti duke kaluar nė Kanan dhe Galile kupastaj ngjitet luginės sė Bekės pėr tė arrijtur nė Kadesh, qytet nė Sirin e sotme. Nė anėn tjetėr edhe hititėt bėhėshin gati pėr kėtė betej. Perandori hititė Muvatalli kishte ngritur njė ushtri tė pėrbėrė nga njė koalicion i shumtė i popujve tė Azisė qė kėta ishin;Naharina, Arzauva, Dardanė, Kershkesh, Masa, Pidasa, Inuna, Karkisa,Lukka, Kizzuvatan, Karkemish, Ugarit, Kedi, Nuges, Mushaset, praishin rreth 30 000 luftėtar e 3000 karrosa lufte terhequr ngakuajt e shpejtė hitit te quajtur Ikali. Nė kėto tekste egjiptase nga skribėt e Ramsezit kuptohet se ėshtė edhe e teprueme kjo ngjarje, ku pėrkah numri i forcave, ai i zvogloj ushtarėt e vetė nė kėto shkrime, dhe e tepron mė hititėt dhe se gjoja ai luftoi si luan, por nė realitet, nė kėtė betej, perpakė se atij i shkoi koka...!Ta lėmi tani Ramsezin e tė mirremi njėherė me aleatėt e Muvatallit, pėrandorit hitit, ku nė mesin e aletve tė tij, ne mund tė thėmi, nė mesin e mercenerėve, i gjėjmi kėtu pėr herė tė parė nė njė tekst egjiptas tė shkruar edhe emrin e "dardanėve" =dardi= permenden si aleat tė hititve, perafersishtė nja 25 vite para Luftės sė Trojės, te shkruar nė hieroglife rreth 500 vite para se ti citonte Homeri nė Iliaden e tij !
Si e spjegojmi kėtė ?
Nėse e percjellim mė kujdes kronologjin, atėherė duhėt tė kėtė marrur pjesė nė kėtė luftė edhe vetė Priami, ku nė kėto rrethana e sjellin si bashkohės tė Ramsezit II, por nėse kjo beteja e Kadeshit ėshtė zhvillua mė 1274 para krishti, si e thonė disa tė dhėna tjera por kemi edhe njė dat mė tė perparshme tė vitit 1294 mė q'ka e hudh poshtė kėtė ide ku, Priami e Ramsezi do kishin patur mundėsi tė ishin bashkohės, por, ka mundėsi qe nė kėtė kohė pėr krahė hititeve duhet tė ishte i ati i Priamit, Laomedoni ose si e quanin tirani i Trojės perndryshe i Laomedonisė sepse kėshtu e kishte emertuarTrojėn pas vdekjes sė babait tė tij Iliosit (ilia)
Nė kėtė analiz mundohemi tė lidhim prezencėn e Dardanėve nė Aziė tė vogėl qė nga Antikiteti i hershėm pėrmes shkrimeve qė janė permendur si popull i fuqishėm e deri tek shuarja apo nderprerja e ē'do shenje nė tekstet e autorėve qė pasojnėderi nė kohėn e Krishtit dhe pas Krishtit pėr tė perpiluar zingjirin e kėsaj "Sages sė gjatė tė dardanėve "qė mbijetoi deri nė ditėt tona Pėrpos kėtij shkrimi tė vjetėr egjiptas qė e cekėm mė sipėr, deri me sot e hasim emrin e dardanve, edhe tek Homeri nė eposin "Iliada" qė i kushtohet luftės 10 vjeēare tė Trojės deri nė ramjen e saj finale nga Akejt rrth vitit 1250 para krishti ose 25 vite pas betejes sė famshme tė Kadeshit. liada njihet permes Homerit qe e shkroi kėtė rrefim legjandar nė mesin eshekullit VIII, si te themi, sot tė shkruaje ndonjė autorė pėr ramjen e Shkodres, 500 vite pas kėsaj ngjarjes dhe ate pa kurrfarė referanca para tij! Pas ramjes se Trojės dardanėt shuhėn se ekzistuari nė Azi tė vogėl...kėshtu mendonim, por kemi hasur edhe nė njė dėshmi tjetėrnė njė shkrim i vitit 404 para krishti ku autori grek Ksenofon permend dardanėt, me saktesishtė, njė princesh dardane meemrin Manja e cila ishte emruar guvernatore nga zatrapi persė,se dihet, nė kėtė kohė Eoliden, kėtė regjion tė Turkis jug-perendimore e sundonin perandorėt persė.
Pra, princesha dardane Manja, pasi qė ia vrasin burrin, kishte vendos qė ta ftojezatrapin persė tek ajo dhe ta luste atė qė ta zėvendėsoje burrin e saj, pasi qė princesha Manja iu ishte betuar zatrapit se, edhe ajo do ti paguaje tatimet mė rregull si mė parė qė e kryente kėtė detyrė me nder edhe i shoqi i saj, kėshtu qė Manja ia mbushi mendjen Zatrapit persė dhe ai pranon propozimin e saj, pra, Manja kjo princesha e fundit dardane mbetet sundimtare e gjithė Eolides nja 60 vite para se te vinte Aleksandri i madh aty pari....Nėse do e pranojmi faktin se, tė parėt qė themeluan Trojėn ishin kolonizues, pra tė ardhur nga gadishulli ilirik, atėherė kuptohet se kolonit nuk mund tė ken patur jetė tė gjatė asnjėherė, kjo dihet, po sipas mendimit tim, kjo dinasti ka zgjatur vetėm 150 vite dominimi nė Frigji dhe pastaj ėshtė zhvėndosur diku tjetėr, njė pjesė ndoshta ka kaluar tek Hititėt dhe Mitanėt apo Hiksosėt e tjerė te cilėt kalojnė nė Traki.
Ne nuk kemi ē'ka te shtojmi tjetėr perpos kėsaj se: nė Azi te vogėl dokumentohet qe ka patur koloni dardane 400 vite pas Homerit apo 800 vite pas ramjes se Trojės, sipas Ksenofonit dhe gati 30 vite para luftes se Trojės ne kohen e Ramsezit II-tė mirėpo Ksenofoni jep kete vulosje se me te vertete Homeri nuk i ka nxjerrur dardanet si emer ne Azi te vogel koti si mit por fakt i gjallė, ata jetuan brez pas brezi edhe pas ramjes se Trojės.Pasi qė shtjelluam keto pyetje nė terėsi permes teksteve te vjetra duke filluar atyre egjiptase te kohes se Ramsezit II si dhe sipas Homerit nė "Iliada" mandej edhe Ksenofoni na e vertetoi se Dardanėt kane ekzistuar edhe pas Homerit deri me ardhjen e Aleksandrit te Madh- diku kah viti 333 para krishti, shtrohet pytja;
A mos kanė krijuar dardanet diku me tutje kah lindja nė Dardistanin e sotem koloni te re pėr te vijuar mė tej sagen Trojane?
Origjina e familjes mbretnore Trojane:
Priami ishte njė mbret i njė qyteze shumė tė pasur dhe mė njė prejardhje prestigjioze ku rradhiten njė vargė paraardhės tė tij nė Iliad ku rrallė hasim nė mitologji personazhe mė njė gjenealogji aqė tė gjatė dhe direkte. I pari i tyre ishte Dardanosi, Eriktoni, Trosi, Ilosi e Laomedoni i j'ati i tij. Ndersa i j'ati i Dardanosit sipas mitit, ishte Zeusi qė dėshmon se lidhja e Zeusit mź familjen mbretnore trojane ishte e pa kėputur. Tre emrat, Dardanos, Tros dhe Ilos janė eponime qė mund tė revandikohen si emra tė veēantė, jo grekė, kurse Eriktoniosi dhe Laomedonin i gjejmi edhe tek grekėt.
Nė katalogun e trojanėve Dardanosi njihėt si eponim i Dardanėve dhe aleat i trojanve, ose edhe si trojanė, nė Iliad dardanėt udhėhiqen nga Eneu pasiqė edhe burime tė mėvonėshme dėshmojnė se : Dardanėt fomonin njė popullėsi tė madhe nė Gadishullin Ilirik dhe njė pjesė e ketij fisi nga atje kishin kaluar nė azi tė vogėl.
Nė Iliad Dardanosi pėrmendet nga Eneu kur ky ndeshet pėrballė Akilit, ai e gjėnė tė nevojshme qė ti tregoje Akilit se nga rridhte dhe i pershkruan atij degėn gjenealogjike tė tij qė nga ardhja e Dardanosit nė rrreze tė malit Ida, se atėherė ende Ilioni apo Troja nuk ekzistonin, dhe me tej nga Posejdoni mėsojmi se, Dardanosi pėr Zeusin ishte shumė i shtrenjtė.
Tradicionėt post-homerike njohim edhe shumė emra tė tjerė, si grat e njohura tė Dardanosit, ato heroin e sjellin edhe nga Arkadia, nga Kreta, nga Italia apo Etruria.Tė ju permendim se Dardanosi duhej tė ishte bashkėkohės i Kadmit, apo sė paku 50 vite pas tij, qė mund tė llogarisim se ai ka jetuar rreth vitit 1500 deri 1450 para krishti, qė perputhet mė epokėn e Kadmit tė ardhur diku nga Fenicia. Mirėpo ardhja e Dardanosit nga Italia mė siguri ėshtė njė epizod mė i vonshėm krijimtari romake qė kėta e shtyjnė kėtė lidhje familiare mu nė ato vende ku pastaj Virgjili e shetit Eneun mu nė kėto vende pėr tė dėshmuar gjoja se, «Eneuu kthye nė atėdheun e tė parve tė tij nė Italiė andej nga vinte edhe stergjjyshi i tij Dardanosi».
Emrin Dardanos e gjejmi te ardhur edhe nga Trakia, Frigjia apo ndoshta edhe nga Venetėt e Ilirisė ?
Emri i Dardanosit ėshtėi lidhur ngushtė mė Ilirėt edhe pėrmes fjalės "dardh" qė ka kuptimin edhe tė njė shtizės, heshtes ku forma e majės sė saj ėshtė nė formėn e dardhes, nga kjo armė pra me siguri se vjenė edhe shprehja e njohur tek ne kur thuhet se "dardha e ka bishtin mbrapa" do thotė shtizėn e drurit si armė lufte mė dy kuptime mirėpo emrin "dard" e hasim edhe tek fjalori keltik e sidomos gjermanė ku kjo "darda" ėshtė njė shtiz nė form tė dardhes me ēka perforcohet ideja se edhe Dardanosi i Iliades spjegohet sot pØrrmes gjuhės shqipe dhe se vinte nga trojet shqiptare tė lashta.
Poashtu emrin e dardanėve e gjejmi edhe nė hieroglifet egjiptiane, tė kohės sė Ramsezit II-tė rreth vitit 1286 gjatė betejes sė Kadeshit nė Sirinė aktuale.
Kush ishin Prindėrit e Dardanosit ?
Shumica e autorve ecekin se Dardanosi ishte i biri i Zeusit dhe Elektres, sipas tė dhenave tė Heziodit, pra, Elektra kishte lindur Dardanosin dhe Etionin qė tė dy vllėzėrit kishin pėr grua Demetrėn kėtė hyjni me ē'ka irritohet Zeusi dhe e denon Dardanosin, mirėpo teksti ėshtė i pjesėrishėm por njė pjesė ėshtė restorua.
Ndėrsa Serviusi, autori tjetėr latinė e spjegon mė ndryshe ku, ai thotė se, Flektra ishte dashnorja e Zeusit por njėherit ishte edhe gruaja e mbretit Koritos tė italisė, dhe se, Dardanosin e kishte nga Zeusi kurse djalin tjetėr Jasionin e kishte me Korintosin, burrin e saj.
Sipas Likofronit, Elektra ishte e bija e Atllasit, lindi nga Zeusi Dardanosin dhe Iasionin qė ky i dashuruar nė Demetrėn u vra nga rrufeja e Zeusit. Mirėpo kėtu, nė dallim nga versioni i mė sipėr, Serviusi namėson se Iasioni vritet nga Dardanosi nė njė dyluftim pėr shkak tė Demetres ndėrsa autori tjetėr Laktans na thotė se Dardanusi si edhe Iasioni qź tė dy ishin bijźt e mbretit Korintos e jo tė Zeusit.Sa i per ketė grave tė Dardanosit edhe kėtu kemi versione tė ndryshme.
Denisi i Halikarnasit thotė se, Dardanosi ishte martuar mė Krizen, nė Arkadiė, ku, mė vonė ik nga Arkadia. Por Diodori i Sicilisė thotė ndryshe, Dardanosi martohet mė Batejėn, ndoshta Bahtijėn?...tė bijėn e mbretit tė Frigjisė, Teukerit ku mė vonė pas vdekjes sė Teukerit Dradanosi trashėgon fronin mbi tokat e Frigjisė. Arriani, njė historianė tjetėr e thotė tė njejtin version por ai e cekė se: Dardanosi u martua mė te dy vajzat e Teukrosit, Nezon dhe Batejėn, mė tė parėn ai pati njė vajzė tė quajtur Sibellė, e njohur mė vonė si profetesha e Frigjisė, e mė Batejėn pati Eriktonin dhe Ilosin.
Eustashe e permend edhe njė grua tjetėr tė Dardanosit e qė quhej Mirina dhe se autori kėtu dyshon nė mes Bateja dhe Aristes, ndėrsa versionet tjera e cekin se, Dardanosi u martua mė Ariste te bijėn e mbretit Teukros i ardhur nga Kreta.
Denisi i Halikarnasit e thotė se, Atllasi ishte gjyshi i Dardanosit, mė origjine nga Arkadia me ēka iu lejohet e drejta romakėve ti quajnė edhe grekėt si romakė autentik ndėrsa Virgjili Dradanusin e njehė mė origjinė nga qyteti romakė Koritus mė ēka i jep tė drejten ta shkruaj Eneiden dhe ta sjelli Eneun nė trojet e tė parve tė tij mirėpo mjerishtė qė keq interpretohet pėrlexuesin shqiptar sot, ngase mendojmi se Virgjili bėri diēka pėr hirė tonė pa e ditur se ai e shpiku kėtė trillim pėr interes tė romakve qe nuk shkon ne interesin tonė as sot..
Autori tjetėr Apolliosii Rodės Dardanosin e nxjerr nga ishulli i Samotrakės, sespe aty jetonte Elektra, e bija e Atllasit, e quajtur edhe ndryshe mė emrin Strategjie por edhe Elektrione sipas Helenikosit tė Lesbosit. Mirėpo Denisi i Halikarnasit mė tej shton se e bijae Pallasit, Kreze kur martohet mė Dardanosin, kjo i sjellė mė vete si tė pame, dhurata tė shtrenta nga Atena, qė ishin plotė me mistere si Palladioni i shenjtė, krijuar nga perenditė e mėdha. Kur arrinė pastaj nė Samotrakė dhe pastaj nga aty Dardanosi mė kėto dhurata tė shėnjta, nderton njė tempull pėr tinderuar kėto simbole tė shenjta dhuruar nga perendia dikurAthenės, ku mė vonė kjo figurina misterioze e Palladiumit bartėt edhe nė Ilion.
Arktinosi thotė se, ky Palladioni i shenjtė ishte dhurat e Dardanosit qė i kishte falur Zeusi e jo e Athenes mirėpo Akejėt nė luften e Trojės kishin vjedhur vetėm se njė kopje tė saj e jo origjinalin qė ishte i fshehur nė Trojė dhe pas ramjes sė Trojės Eneu e merrė me vete dhe e dergon nė Itali ku sherbente si bazament i ndertimit tė Romės.
Pra, Dardanosi i solli kėta penatėt nga Samotraka nė Frigji kurse Eneu sipas Virgjilit i merr kėto mistere te perendive dhe i kthen ato prapė nė Italiė. Si e dijmi mė vonė, gjatė njė sulmi te Galėve nga Belgjika nė krye mė Brenusin e famshėm nė vitin 389 para krishti ku mė kėtė rast rrethohet Roma, prifterinjėt romakė nxjerrin nga arka e moēme kėtė Palladiumin qė e kishte sjellur Eneu dhe pasi qė e shikon me sy Brenusi, ky nga frika merrė arratinė dhe heq dorė nga rrethimi i Romės.
Kemi edhe dėshmi tjera se, Palladioni i famshėm i Dardanosit ishte nė Samotrakė se ai permendet edhe tek autorė tjerė sipastyre, kur Kadmosi martohet mė Harmonin ata shkojnė aty te dy nė kėtė tempull tė shenjtė te kėtyre mistereve nė Samothrak. Mandej edhe perendit tjera iu sollen dhurata Kadmosit e Harmonisė, nė mesin e dhuratave ishte edhe njė fyell i artė, dhurat e falur nga Hermesi.
Mirėpo kur Dardanosi vėndoset nga Samotraka nė Frigji, sė pari themelon njė qytet qė merr emrin Lirnos, emėrtim sipas kėsaj dhurates nga Hermesi, aty Dradanosi kishte lėnė fyellin e famshėm, mirėpo kur Akili pushton Lirnosin e merrė kėtė fyell magjikmė vete. Sa i perketė mistereve tė Samotrkės, ėshtė interesante se po nė tė njėjtin vendė takohėn kėtu nė Samotrakė edhe Filipi i Maqedonisė dhe Olimbia e Mollosve kupastaj martohėn pasi qė mė parė, Olimbia i kushtonte rėndėsi kėtij vėndit tė mistereve dhe ishte adhuruese si falltore emagjive tė fshehura.
Sipas versioneve tjera, Dardanosi i kishte shkuar nė ndihmė mbretit tė FrigjisėTeukrosit dhe pas vdekjes sė tij Dardanosi trashėgon tėrė Frigjinė, themelon qytetin e tij tė parė Dardania buzė hyrjes sė kanalit qė lidhte Detin e Zi mė Egjeun ku deri atėherė quhej Teokria, me ardhjen e Dardanosit nė fron ky vendė u quajt Dardania, qė sipas autorve te ndryshem, varri i tij ishte jo largė Trojės. Mė vonė Dardania, apo Ilioni e Troja njihėn mė emrin fusha e Trojades.
Diodori i Sicilisė thotė se: pasi qė Dardanosi e themeloi njė qytet mė emrinDardani atje nė Frigji, ai dergon edhe kolonė tė tjerė nė Trakiė.
Si duket pra, ka patur njė pshtjellim sa i pėrketė prejardhjes sė Dardanosit, nė kėtė regjion tė afėrt nga Dardania e Ilirisė i afėrt nga mali Ida, nė Abidos, kurse Virgjili e nxjerr Dradanosin gjoja si babai i Ilionit dhe themeluesi i kėtij qyteti.( Por nga ana e lexuesit tonė, per ēudi, asnjėri nuk e vrejti se Virgjili revadikon Dardanosin si pasardhes romakė.. qe shkoi nga Italiadhe u kthye, ndėrsa ne e kuptojmi ndryshe, duke e interpretuar se gjoja Dardanosi nga Dardania shkoi e themeloi Romen, por nerealitet referancat e Virgjilit tregojne ndryshe se ai politikisht e kryen procesin e tij duke e nxjerrur Dardanosin nga italia, pereseri e rikthen pas 150 vite Eneun ne vendin nga kishte dalur i pari i tyre, i quajtur, Dardanosi nga Korita e Italisė.. dhe kėtu, me vje keq se, lexuesi yni nuk e ka kuptuar mirė mesazhin e Virgjilit, sepse, nė mendjen tonė ai na thurri lavdi por nė realitet qelsi i enigmes ėshtė diku tjetėr, pra, tek propaganda dhe perfitimet ne mas duke e manipuluar shpirtin e popullit te Romės sė vjetėr me ndihmen e mitologjisė percjellur me poezi)
Sipas tė gjitha kėtyre tė dhanave, kuptohėt pra se, Dardanosi nė Frigji nuk ishte autokton poashtu edhe dardanėt ishin njė popull i ardhur ose nga Traka ose nga Arkadia ose nga Ilira.
Dihet se Shliemani ishtei pasionuar pėr Trojen Homerike sipas tė thėnave tė tij gjoja se, qysh nga mosha e re por ėshtė interesante kjo se si i ra ndermend tė kerkoje Trojen njė tregtari qe mirrej me tregtin e barotit gjatė luftes sė Sesionistėve (shkėputjes) nga Unioni amerikan i vitit 1862-1864 ku mė kėtė rast tė volitshem ai bėri pasuri tė madhe duke u marrur mė blerjen e duhanit dhe shitjen e barutit te dy palve nė nė kėtė konflikt qe terboi tere Ameriken e asaj kohe dhe si ia arriti pastaj Shlimani si tregtar i barutit dhe municioneve e armatimit luftarakė t'i kthehet gjurmeve arkeologjike deri nė kėrkim tė Trojės legjendare ?
Duke e studiuar mirė biografin e tij, pėr disa shkenctar, ai kishte humbur besimin dhe sot autorėt modernė mendojnė se, Shliemani ishte njė sharlatani pa shoq dhe se nė tregti dilte fitimtar dhe mashtrues i pa zėvendsueshem.
Pas kthimit nga Amerika, mėnjėhere pasi qė ishte nderprerė lufta prapė Shlimanin e gjejmi nė njė konflikt tjetėr mu afėr frontit ku bėhej lufta Ruso-Turke nė Krime !
Edhe kėtu ai nisi te mirrej njėsoj si atje nė Amerikė me biznes por kėtė herė me indigo qe vinte nga india dhe posa perfundon lufta ruso-turke Shlimani doli fitues me njė pasuri te madhe parash pėr atė kohė. Ideja i kishte ardhur qė te mirrej prej tani me diēka krejt tjetėr...
Nė vitin 1871 ai fillon te gėrmojė nė Bunar- Bashi, aty ku mė parė ishin disa germadha dhe njė kanal i gjėrė qė percillte ujėrat e njė dege te Skamandres drejte tek gjiri i Beshikės nė perendim kah deti Egje.
Mos te harrojmi t'ju permendim se, germadhat e Trojės nė Hisarlik aty ku pastaj do hulumtoje edhe Shlimani, dikur ishte njė qytet i zhvilluar nga romakėt por njihej me emrin Ilion dhe t'ju kujtojmi se, Troja ka ndėrruar disa herė nė histori kėtė emėr.
Duke u nisur nga kronologjia e enciklopedive botėrore thuhet se:
Nismetari apo i pari i trojanve ishte Dardanosi (diskutohet ende se ka ardhur nga Dardania Ilire e tham siper) u vendos nė mbretėrin e Frigjisė si spahi nė tokat e mbretit Teuker mu buzė ngushticės sė sotme tė Dardaneleve dhe aty ai kishte ndertuar njė kala, sigurisht pėr tė kontrolluar tregtinė detare nė mes dy detnave Detit tė Zi dhe Egje, pra, ky vendė njihet me emrin Dardanum si qyteti i parė i kėsaj dinastije ejo Troja, mashtrohen disa hulumtues. Mirėpo pas vdekjes se Teukerit ku e bija e tij Bateja do martohej me Dardanosin pasi qe Teukrosi nuk kishte lėn trashigimtar tjetėr dhe kėshtu fillon dinastia e parė dardane nė Frigji qė zgjati pėr gjashtė gjenerata me rradh qė nga -1450 para krishti e deriafėr vitit -1250 me ramjen e Trojės ku si mbret i fundit ishte Priami.
Dardanosi dhe Bateja(batija, bahtija?) kishin lėnė trashigimtar Eriktonin, ky le mbrapa tij Trosin ku dhe sipas tij merr emrin Troja. Trosi kishte dy djem, Iliusi dhe Azarakun. Nė fron pėr mbret hyp Iliusi kurse Azarakusi per trashigimtar kishte Kapisin e pas tij vjen Ankizi i famshėm i cili bie nė dashuri me Afėrditen, lind Aneas/Eneu dhe dihet pastaj se nga kjo degė qė ishte pak mė largė te asaj te Laomedonit e Priamit u menjanuan si vargje epike qellimisht nga skena politike sepse permes tragjedis trojane Virgjili dhe Augusti kishin konspirua sė bashku planin e tyre; duhej patjeter kurdisur origjinen trojane tė romakve por jo nga dera e Priamit e Laomedonit, por, duhej zgjedhur dikush tjeter !
Sipas Virgjilit dhe Augustit, kjo dega famėkeqe e Iliusit duhej zhdukur nga faqet e historisė Romake sepse ishin degjeneruar dhe se i kishte humbur te gjitha virtytet e tė te parėve tė tyre siq ishte Dardanosi e Trosi e Iliusi, rremi duhej kėputur qė nga Laomedoni e deri tek Priam qe ishin dy sovranet e fundit.
Tė shofim kėtu vijen trashigimtare tė families mbretnore trojane:
Dardanosi
Eriktoni
Trosi
IIliusi================================ Azarraku
Laomedoni=============================Kapis
Priami================================Ankiz
Parisi-Hektori- Kasandra- Polidori=========== Eneu*=shkon ne drejtim te Italisė ?
Qe pra si na shfaqetfamilja mbretėrore trojane qė nga shekulli XIV deri ne shekullin eXIII-tė para Krishti.
Ėshtė e vertete kjo se, nė njė faqe nga biografia e tij Shlimani i permend familjen trojane duke thėnė se, kjo dinasti dhe ky popull ka ardhur diku ngaBallkani....
Pas njė pune intensive, brenda tri vite Shlimani zbulon jo njė por nėntė shtresa teTrojės tė ngritura njėra mbi germadhat e tjetres. Njė civilizimi vjetėr prej mė sė 4000 vitesh. Mirėpo vetem nė Trojen numėrVI-tė Shlimani gjen disa prova tė zjarrit ku dhe bindet se aty kagjetur Trojen Homerike. Njė mbremje derisa puntorėt e tij kishinnderprerė punėn, ai bėnte njė shetitje mbi muret e Trojes sipėrgermadhave te posa zbuluara dhe papritmas "gjoja" se paska hasur nė njė arkė prej druri ku nė te ai gjeti thesarin e njohur qė menjehere e pagėzon"Thesari i Priamit"!
Aty brenda nė ark druri ai gjeti njė diadem tė mrekullueshėm prej ari tė gershetuar me fletė dushku, jo ma pak se "dymbėdhjetėmijėfletė dushku" (si nė shifren mitike-fetishe qe permendet shpeshehere nė kėngėt tona kreshnike numri 12000...)...
Mbetej tani problemi mė i nderlikuar pėr Shlimanin se, si ta largonte kėtė thesar largė syve te puntorve te tij ?..
Shlimani e fton te shoqen e tij Sofien, njė greke, thuhet se ishte arvanite me te cilėn posa ishte martuar, dhe, kur ia tregon tėrė atė thesar ajo mbetet pa mend !
"-Ē'ka do t'iu themi puntorėve neser ...?" - e pyet ajo.
"-Ti neser do t'iu dalesh perpara punetorve dhe t'iu thuash se, -burri im sot ka ditlindjen..."
Mirėpo dihet fare mirė pėr aventurat e kėtij thesari i cili fshehurazi kalon nga Turqia pėr nė Europė, pra, nė mėnyrė ilegale dhe pa e vrejtur askushi mė parė ai kishte paguar ca lira ari njė zaptie qe duhej ta mbikqyrte Shlimanin dhe shumė lehtė e kalon perandorin osmane. Mbi kėtė zbulim te rendėsishėm merret vesh disa ditė mė vonė nga njė artikull i njė gazete greke ku thuhej se, Shlimani paska gjetur Trojen dhe thesarin e Priamit !Nga Greqia Shlimani ikėn mėnjėhere nė Gjermani tek kaizeri Bizmark, se tani autoritetet turke i kerkonin llogari se ua ka vjedhur thesarin nė token e tyre.Turqit s'kishin kurrfarė prova se ai thesar ėshtė gjetur nė territorin turk por ishin tė bindur vetem sipas deklarates qe kishte dhėnė vetė Shlimani nė gazeten greke. Tani ishin acaruar marrdhenjet edhe ne mes Turqis dhe Prusis.Shlimani rrefuzonte t'ia kthente thesarin Turqisė.
Pas njė procesi gjyqėsor Shlimani denohet dhe detyrohet qė t'i pagujė qeverisė turke disa mijėra flori dhe kėshtu procedura mbyllet njėherė pėr njėherė.
Deri para vitit 1993 askush mė nuk e ka ditur se ē'u bė me "Thesarin e famshėm tė Priamit"....
Posa shembet Muri i Berlinit, gjermanėt filluan t'i kerkonin Rusve relikat e tyre nėpėr muzeume te ndryshme te Rusisė ku dhe aty rastėsisht njė ekip hulumtues hasi nė thesarin e famshėm tė Priamit.
Mėsohet pastaj kjo histori se, pas bombardimeve dhe ramjes sė Berlinit mė 1945 nga armata e kuqe, kėta te fundit e rrėmbyen thesarin nga Berlini, gjoja si plaēkė lufte mė shumė gjesende tjera e vepra arti dhe tė gjitha kėto relika i strehojnė nė muzeun "Hermitazhė" nė Shėn Petersburg. Prapė edhe pas 120 vitėsh saga Trojane ringjalli kurreshtjen kudo nė botė permes mediave AFP se u gjet "thesari i famshem i Priamit" dhe perseri turqit ngriten zėrin dhe revendikuan mėnjėhere kėtė trashėgimėsi kulturore qė sipas ligjit, duhej t' iu takonte atyre.
Mirėpo, nga ana tjeter rusėt ngulen kėmbė dhe iu pergjigjėn turqve si dhe gjermanve: "neve nuk do t'ia kthejmė askujt thesarin, as gjermanve e as turqve".Deri mė sot kjo procedur ėshtė e mbyllur kėshtu qe ky thesar ngelet sot e kesaj dite nė Rusi pėr gjithėmon si plaēkė e luftės sė dytė botrore.Mirepo pritni se saga trojane ende s'ka perfundua: Dhe tani pėr te vertetuar se a ėshtė me tė vertet ky thesar i kohes sė Priamit apo jo, shkencėtarėt gjermanė kanė marrė leje per ta analizuar nė radiokarbon dhe rezultati del se, pėr habinė e tė gjithė shkencėtarve tė botės se: thesari i perket periudhes sė vjeter, nja 1000 vjet para luftės sė Trojes!
Pra, pa e ditur fare se nga cila periudh rridhte ky thesar, zbulimi i Shlimanit del njė gėnjeshtėr, ndoshta nga mos dija e tij apo ishte pėrgatitur ky plan nga njė rrjetė grek pėr tė ēuar hi nė syt e botės se,edhe e tėrė Azia e Egjeu ishin greke ?
Sipas rrethanave te asaj kohe dihet fare mirė se, edhe atė maskėn e gjetur dy vite mė heret nė Mikenė nga Shlimani, grekėt menjėherė e hapen lajmin se gjoja: «u gjetė maska e famshme e Agamemnonit» i cili ishte bashkėkohės i Priamit ne Iliaden e Homerit. Mirėpo sot mė zhvillimin e shkences dhe teknikes veshtirė ėshtė ti iket se vertetes.
Por pėr habi, grekėt ende deri mė sot nuk kanė lejuar tė analizohet maska e Agamemnonit para shkenctarve te huaj !
A thua Pse?
E treguam mė sipėr se,«thesari i Priamit» i quajtur kėshtu nga Shlimani, ka njė origjinė edhe mė tė vjetėr pėr 1000 vite se sa lufta e Trojės ?
Pra aty rrethė vitit 2250 para krishti e jo 1250 vitesiē mendohet se lufta e Trojės ėshtė zhvilluar nė kėtė periudh.
Nėse e analizojmi mirė kėtė dosjen e rastit Shliman, pra, na dalin faktet se as figura prej ari e tė famshmit Agamemnon nuk duhet ti takonte periudhes sė luftės sė Trojės por mė herėt dhe pėr atė grekėt nuk do pranojn kurrė qė tė shpaloset kjo e vertetė. Ėshtė pėr tu habitur se si u gjetėn nė te njejtėn kohė edhe maska e Agamemnonit dhe "thesari i Priamit" dy protagonisteve kryesor te kėsaj lufte dhe se me e keqja na del qė ky kolekcion i ashtuquajtur ngaShlimani"thesari i Priamit" na qėnka mė i vjetėr se Priami pėr 1000 vite atėherė edhe maska e Agamemnonit duhet te ishte e tė njejtės epokė edhese nuk ėshtė gjetur nė te njejtin vendė por mund te dyshohet diēka tjetėr; njė plan i fshehur nė mes Shlimanit dhe autoriteteve greke qe te perhapnin kėtė zbulim senzacinel nė interesin e grekve vetėm permes kėtyre gėnjeshtrave.Njė specialist i biografis sė Shlimanit nė njė revist pariziane shkon aqė largėsa qė e thotė se, ka mundėsi qė ky thesar tė jetė blerė dikunė Ballkan nga ndonjė tregtar i gjesendeve antike, ndersa gjatė njė bisede me njė artist turk, kėtu nė Paris, ai mė bindi edhe mua se, Shlimani paska kaluar edhe nėpėr Ballkan e ndoshta edhe nėKosovė apo Shkup, si mos tė besohet fenomeni Shliman ndryshe, ishte njė mashtrues po, por pėr llogari te kujt punonte ai, pėrsherbimet gjermane apo greke ?
Sipas kėsaj deshmie thuhet nė njė libėr ku pershkruhet udhėtimi i Shlimanit nėpėr Kosovė dhe se ai libėr qė mban titullin "Njerėzit, mbretėrit dhe perenditė"
Tani pra nuk ėshtė mė tej nė pytje se, a ėshtė apo nuk ėshtė ky thesar i kohės sė Trojes por nė pytje ėshtė se: nga rrjedh ky thesar i famshėm dhe cilit qytetrim i kanė takuar kėto stolisje te rafinuara imitime fletė sh dushku prej ari e te lidhura njėra pas tjetrės me 12 000 kapce prodhuar diku rreth 1000 vite para luftės sė Trojės !?!
A ka ekzistuar Homeri ?
Lucieni i Samosatės nėshekullin e II-tė pas erės sonė e imagjinon njė takim, njėintervistė me Homerin nė librin e tij, “Ngjarje tė vėrteta”ku shprehė kėnaqėsinė se ky takim imagjinativ mė Homerin dojepte rezultate tė frytshme pėr lexuesin ku nė kėtė kohė ēdogrekė si dhe latinė digjej nga dėshira pėr tź njohur tėvėrtetėn se, nga cili vend e kishte prejardhjen Homeri, prandajLucieni nė njė takim qė pati mė tė nė njė ishull, ia shtronkėto pyetje Homerit;Nga cili vendė jeni ?
- Edhe sot e di qėshumica interesohen tė dijnė se nga cili vendė jam, e di qė disa mendojnė se jam nga Shios, tjerėt mendojnė se jam nga Smirna, shumica mendojnė se jam nga Kolofoni. Mirėpo, nė realitet unė jam nga Babiloni, ku bashkėqytetarėt e mi nuk mė thėrrisnin Homer por, Tigranė !
Pastaj, i dėrguar si pengė, (qė do thotė homeros) tek grekėt, atje kam ndėrruar emrin dhe sot njihem me emrin e poetit Homero.
Kur e pyeta se: a i keni shkruar ju vetė me dorėn tuaj kėto vargje, ai mu pėrgjigj:
- Po, unė vetė Homeri, mė dorėn time !
Pa dyshim se Iliada e Homerit i bėri Dardanėt tė pavdekshėm pėrmes kėngėve tė kėsaj vepre letrare por, edhe para Homerit, i cili besohet se jetoi nė shekullin e IX-tė para Krishtit, dardanėt ishin tė pėrmendur nė fyshekėt e hieroglifėve egjiptase, ku nė vitin 1295 morėn pjesė pėrkrahė Hititve nė betejėn e Kadeshit kundėr faronit Ramsez II, ose sė paku 50 vite para luftės sė Trojės.Mirėpo dardanėt i hasim mė kėtė emėr edhe pas rėnies sė Trojės, si deshmi, nga Ksenofoni Helenik, ai i has dardanėt e fundit nė Eolidė, nė Azitė vogėl, derisa kėto vise nė shekullin e V-tė para Krishtit ishin tė pushtuara nga persėt, Ksenofoni e pėrshkruan mirė njė ngjarjetė rėndėsishme nė lidhje me njė princeshė Dardane te quajtur Mania qė sundoi nė Eolidė rreth vitit 400 para Krishti ose sėpaku 400 vite pas Homerit. Pra si e shofim, pėr ekzistencėn edardanėve kemi dėshmi se ky popull ekzistonte dhe nuk ishte shuar edhe pas rėniės sė Trojės, pra, Ksenofoni na e lejon tė bazohemi mbi kėtė argument se, as tek Homeri nuk qėnka kjo njė shpikje por njė realitet: dardanėt jetuan edhe pertej Bosforit nė Azi te vogėl si koloni e vogėl disa shekuj me rradh.
Sipas tė dhėnave tek disa studiues tė njohur rreth biografisė sė Homerit mendojnė shumica prej tyre se, kėto dy poema, rapsodė tė famshme “Iliada”dhe “Odiseu” nuk janė tė shkruara kurrsesi nė greqishte por nė gjuhėn ioniane. T’ ju kujtomi pak mė tej se, Ionianėt u shpėrngulėn (emigruan) nga brigjet e detit Jonianė, pėrafėrsisht rreth 140 vite pas rėnies sė Trojės dhe u vendosėn nė brigjet e Azisė (Turqi e sotme) ku kjo koloni joniane ruante ende gjuhėn e tė parėve tė tyre.
Pra, si e shofim, ka mundėsi se ionianet ishin tė shtyrė nga dyndjet Doriane tė cilėt historia i njehė menjėherė pas luftės sė Trojės nė Ballkan pra qė nga 1200 para Krishti, Dorianėt te dalur nga fiset ilire tė mesit tė Shqipėrisė, pushtuan dhe shemben Mikenen, por nuk u ndalen me kaq, ata u sulen mbi tė gjithė ishujt e Egjeut derisa kėta u ndalėn nė Kretė. (lexoni shėnimin tjetėr; “gurnia" dhe "mallia" doriane)
Ku lindi Homeri ?
Homeri lindi nė Kyme, ishull qė shtrihet nė brigjet e lumit Melese, kėshtu qė edhe sipas kėtij lumi e ėma e tij e emėron mė emrin Melezigen ēunin e tij, mirėpo me vonė e merr emrin Homero nė momentin kur ky ia fillon tė punonte si arkatar pėr senatin e qytetit Kyme, megjithėse me vone kishin filluar ta lėnin sytė atė…
Me emrin Homero nė greqishte nuk identifikohet askund mė parė ky emėr, dhe njė gjė tjetėr, duhet marrė parasysh se, Homeri asnjėherė nuk e ka shkel Greqinė kontinentale tė atėhershme, nė Athinė dhe nuk mund tė themi se ai dinte te fliste greqisht derisa ishte ionienė dhe shkruante njė gjuhė e dialekt krejt tjetėr…
Kah fundi i jetės sė tij disa miq e kėshillojnė Homerin qė tė shkoje nė Athinė pėr ti shkruar vargjet e tij edhe nė gjuhėn greke mirėpo fatkeqėsisht qė gjatė kėtij udhėtimi pėr nė Greqi ai vdes nė ishullin Io dhe aty varroset si poet ionian e jo grek.Qė nė moshėn e re Homeri kishte bėrė udhėtime te shumta, qė nga brigjet e Afrikės,Spanjė dhe Egjipt.Kėtu nė Egjipt ndalet njė kohė tė gjatė ku edhe merrė tė gjitha njohuritė e duhura qė pastaj edhe i transmeton pėrmes “iliades” e “odises” gati se tė gjitha perėndit e huazuara egjiptase ku mė vonė marrin hovin kėto perėndi edhe nė mbarė Greqinė antike.Madje derisa kishte qėndruar njė kohė tė gjatė nė Egjipt, Homeri mėson nga priftėrinjtė aq shumė pėr Parisin dhe Helenen sa qė nga ky ēast menjėherė aty fillon ideja qė tė kompozoj poemėn “ILIAS” qė mė vonė e njohim “iliada” titull ne emėr tėqytetit tė Frigjisė, qė i kishte dhen Ilius, i biri i Trosit qė ishte nipi i Dardanosit te Madh, themeluesit te kėsaj dinastie tė famshme dhe besohet se ishin tė ardhur dikur nga Dardania e Ilirisė pellazgjike qėkishte migruar pėr nė Frigji diku rreth 1450 para Krishtit.
Pra, qytet Ilion njihejmė shumė nė atė kohė se sa mė emrin Troja qe kishte marrur kėtė emėr vetėm me ardhjen e Priamit si mbret i fundit i dinastisė dardane qe vjen ne fron pas Laomedonit tiranik !
Laomedoni njihej se ishte njė mbret koprrac dinak njė tiran, njihet se ai kishte ambicie tjera sa qė donte qė edhe emrin e babait te tij Ilius ta injoronte dhe t’ia vėnte emrin qyteti tė Trojes Laomedonia, mirėpo ashtu si edhe e kėrkonte ky tiran, e pėson keq nga Herakleu i cili e gjykon me vdekje pėr njė tradhti qė i kishte bėrė heroit.
Laomedoni i kishte dhuruar Herakleut njė kali jo nga fara e atyre kuajve tė famshėm qe posedonin prej gjeneratash dardanėt dhe ruanin me xhelozi racen e kėtyre kuajve tė pavdekshėm…
Pra, Laomedoni i kishte dhuruar heroit njė kali te rrejshėm sa qė menjėherė nė rrugė pėr Kolshid kali ngordh dhe Herakleu i zemėruar kthehet nė Trojė(Laomedonia) ku e vret mbretin Laomedon si ndėshkim pėr kėtė tradhti masakron Laomedonin para syve te birit te tij Priamit..
Po e shtjelluam hollė e hollė sagen trojane, nė fakt, e gjithė tragjedia trojane filloi qė nga kjo tradhti e Laomedonit dhe pėrfundon me shkatėrrimin e Trojės…Nga dorėshkrimet e Homerit mjerisht se nuk ka arritur deri tek ne asnjė faqe e tij.I vetmi libėr apo dorėshkrim qė ka arritur tė mbijetoje deri nė ditėt tona ishte njė dorėshkrim latin i gjetur ne shekullin XII-tė pas Krishtit prej tė cilit pastaj kopjohen disa libra nė gjuhė tė ndryshme. Disa pjesė duke kaluar dorė pas dore e zbukurim pas zbukurimi mė nė fund sot “Iliaden” dhe “odisen” i kemi nė kėtė gjendje, si poemat e para Europiane.
Kėtu desha tė shtoj se gjatė qėndrimit te tij nė Itakė Homeri qėndron njė kohė tė gjatė tek njė pasanik i madh me emrin Mentor, i cili i rrėfen jetėn e Uliksit, odiseut dhe nga ky ēast fillon tė kompozoje vargje me shkrim, me titull: “ODUSSEIA”.
Por edhe nė ishullin Shio(chio), afėr Smirnise (bodrumi i sotėm nė Turqi) aty e takon njė bari me emrin Glokos, po ashtu edhe ky si dhe Mentori janė emra te pastėr ilirė, qė Homeri i ēmonte kėta dy personazhe qė luajtėn role nė kompozimin e kėtyre dy veprave duke i pėrmendur si personazhe tė rėndomtė, por iu kushton homazhe.
Prandaj, s’ka dyshime se Homeri ka burime nga ilirėt ose pellazgėt. Tė njėjtėn gjė priftėrinjtė Egjiptas te cilėt i rrėfejnė Herodotit kur ky viziton Egjiptin 400 vite pas Homerit, po te njėjtat fjalė i kanė thėnė edhe Herodotit si dhe Homerit se, Parisi e Helena donin tė strehoheshin nė Egjiptė por, nga frika qė mos do plasi konflikti me Akejet, egjiptasit i thonė Parisit qė tė largohej nga vendi i tyre se nuk duan tė bien nė konflikte me Akejėt.
Padyshim, si mos te dyshohet se kėto dy poema nuk janė te shkruara nė greqishte por nė gjuhėn ioniane, dhe kur e dijmi mirė se ionianėt u shperngulen nga brigjet e detit Jon 140 vite pas ramjes sė Trojės ose sė paku rreth vitit 1200 para krishti nga dyndjet Doriane qė vinin nga Iliria e mbrendshme dhe nga ky sulm dorianė shumė popuj iken nga greqia e sotme dhe uvendosen atje nė brigjet e Azisė, me siguri se kėta banor vijuan ende tė flasin gjuhėn e te parve te tyre Ionianve perendimor, kur dihet se, Ionianėt dhe Dorėt flisnin njė dialekt tė ilirishtės sė vjetėr dhe se kėta dy popuj vinin nga iliria e mbrendshme ose Shqipėria e sotme, kjo analiz pra neve na shtyn tė besojmi se: edhe Homeri fliste kėto dy dialekte por jo greqishte kurrėsesi.
Pėr jetėn e Homerit mese miri ka shkruar Herodoti por edhe Straboni dhe Aristoti mirėpo njė studim te veēantė i kushton Madam Dacie ne kėtė studim me titull: “Jeta e Homerit”….Kėtu nė vijim tė njihemi edhe me mendimin nga studiues shqiptar dhe zgjodhėm parathėnien nė
Iliada nga Dr. Engjėll Sedaj:
Ēėshtja Homerike:
Interesimi pėr Akilindhe personazhet e luftės sė Trojės zgjojnė interesim nė aspektin historikė edhe tek literatura shqiptare siē zgjojnė interesim edhe shumė vende e fise qė i kėndon Homeri. Disa prej kėtyre momenteve historike kanė zgjuar vėmendje edhe tek periudha e Rilindjes Kombėtare nė shekullin XIX-tė nė historiografi si dhe literaturėn artistiko letrare duke e ndjekur hipotezėn Pellazgjike dhe mė disa teori tė tjera mbi lashtėsinė e popullit shqiptar, prandaj edhe thuhet se lajmet e para mbi fiset ilire dhe vendin e tyre i gjejmė nė poemat e Homerit.Pellazgėt ishin objektstudimi jo vetėm i studiuesve shqiptarė por edhe i tė huajve, tėcilėt janė mbėshtetur mė sė shumti nė tė dhėnat e Homerit mbiata pellazgėt hyjnor qė janė nė lidhje edhe mė popujt tjerė,disa prej tyre kanė mbetur tė panjohur dhe krejt mitikė.
Prej tyre, si pellazgjike nė kėngėt homerike pėrmenden edhe kėto fise tjera; kaonėt, thesprotėt, kasopejtė, molosėt, atamanėt, anafilokėt, aithikėt, orestėt, antinanėt, enienėt, euritanėt etj. Homeri thotė sipas kėngėve nė “Odisea” se, vetėm nė Kretė banonin pesė fise me gjuhė tė ndryshme, qė janė; eteokretasit, kydonėt, akejtė, dorianėt dhe pellazgėt, kurse nė Iliadė kėndon:
“Nė breg tė detitkanė zėnė vend kerianėt dhe ata peoenėt harklakuar lelegėt, kaokonėt diva me pellazgė…”
Bashkė me pellazgėt, nėkėngėt homerike ndeshėn edhe fise tjera, kėshtu qė nuk mund tėlokalizohen nė njė vend tė caktuar nė Greqinė antike, por si tėshpėrndarė nė Kretė, Thesali, Epir, Mikenė dhe vende tjera.
Pra, e vėrteta ėshtė se, edhe autorėt tjerė antikė i zėnė n’gojė pellazgėt e vjetėr kėshtu qė pėr studiuesit e mėvonshėm mendimet dhe tė dhėnat e tyre u kanė shėrbyer pėr ti pėrforcuar dhe pėr t’i bėrė mė tė sigurta tė dhėnat legjendare e mitike mbi ta.
Mirėpo, studiuesit kanė konstatuar se elementet etnike tė botės homerike nė pjesėn dėrmuese janė mė tė vjetra se ajo e kohės sė Homerit, gjė qė ai ėshtė detyruar t’i pėrmendte popujt e lashtė paragrekė, prej tė cilėve shumė shpesh pikėrisht pellazgėt t’i pėrcaktonte si njė popull jo grekė.
Prandaj edhe elementetetnike tė pellazgėve janė krejt tė panjohura, tė padefinuaramirė si edhe vetė koncepti pellazgjikė mė kėto elemente mitike,siē u tha mė sipėr, si njė popull hyjnor, sado qė ata nė Luftėne Trojės kanė mbajtur anėn e trojanėve.Si e shohim, paraqitja epellazgėve nė kėngėt Homerike bėhet me disa kundėrthėnie.Kėtu zakonisht behėt edhe dallimi nė mes tė Akilit dhe Agamemnonit, jo vetėm se kėta dy nuk merren veshė mes veti pėr shkak tė njė vajze, por mė siguri se kėta dy vinin nga dy botėra tė ndryshme.
Pra duhet thėnė gjithashtu se edhe nė traditėn e njė literature tė pasur, qoftė nga periudha e rilindasve shqiptarė, qoftė edhe mė vonė, dalin disa personazhe tė kėngėve homerike, historikisht mė tė afėrta, si kur ėshtė fjala pėr Akilin, ashtu edhe pėr Zeusin pellazgjikė tė Dodonės.
Nė fakt, pikėrisht nėDodonė, si tė themi, janė shkolluar protagonistėt kryesorė tėkėngėve homerike; Akili dhe Odiseu, ku Akili i drejtohet Zeusit mėkėto fjalė:
“Mbret i pellazgėve ei Dodonve, o Zeus, ti qė nga larg sundon edhe Dodonėn “ …kėto vargje e kanė motivuar edhe Naim Frashėrin si dhe Samiun....Pra, si e shofim, pa dyshim se studiuesit nė asnjė pikėpamje nuk kanė mundur t’i vėnė kėngėt homerike nė shėrbim tė Ilirologjisė mė tepėr se me tė dhėnat e shumta mbi dardanėt. Prej Homerit e deri mė sot Troja dhe heronjtė e luftės sė saj kanė tėrhequr vėmendjen jo vetėm tė letrarėve, piktorėve e artistėve tjerė, por edhe vėmendjen e arkeologėve dhe tė historianėve nė pėrgjithėsi.Mirėpo, nga hulumtimet e deritanishme nuk mund tė thuhet se, janė arritur rezultate pėrkitazimė ndriēimin e elementeve etnike tė trojanėve, tė cilėt Homerii quante edhe mė emrin dardanė. Nė disa raste Homeri bėnėdallimin etnik nė mes trojanėve e dardanėve si nė kėngėn VII-tėkėtu;
“Trojanė, dardanė, mė dėgjoni dhe ju aleatė te tjerė…”
Tek e fundit, edhe vetė emėrtimet e ndryshme dėshmojnė dallimet e kėtyre dy popujve tėFrigjisė.Duke pėrfunduar kėtėfjalė tė hyrjes pėr monumentin mė tė madh tė letėrsisėklasike greko romake, duhet thėnė se, nga eposet e Homerit kanėmėsuar artin e bukur dhe dijen tė gjitha gjeneratat dhe tė gjithė njerėzit e ditur nė trevėn Europiane dhe mė gjerė.Nė kėtė mėnyrė mundtė thuhet se edhe vetė Iliada me mitet dhe legjendat e begatshme tėsaj, paraqet njė internacionalizim tė vėrtetė dhe i bashkon jovetėm poetėt e artistėt e botės por edhe popujt dhe kulturat etyre: ky bashkim bėhet nė njė mėnyrė mė tė natyrshme se qė ibashkojnė popujt dhe kulturat e ndryshme librat ideologjikė efetarė.Pikėrisht kėtu qėndronedhe vlera e madhe artistike e kėngėve homerike.Prandaj, si pėrkthimidhe botimi i parė integral, ashtu edhe ky botim i pėrkthimit tėripunuar i Iliadės nga Gjon Shllaku, i cili u realizua pėr tėparėn herė nė Prishtinė, shėnon njė datė tė rėndėsishme pėrkulturėn shqiptare pėrgjithėsisht, e sidomos pėr letėrsinėEuropiane, sigurisht kulmore do jetė edhe nė gjithė letėrsinė epėrkthyer shqiptare.Njė meritė e veēantėdhe lėvdatė i takon z. Abdullah Zeneli pėr iniciativėn dhe nismėne mbarė tė tij qė nė ndėrmarrjen botuese “Buzuku” tėbotohet kjo vepėr madhėshtore e artit letrar, me shpresė se kypoet e adhurues i madh i letėrsisė sė shpejti do tė vijoje punėnedhe mė botime tė veprave tjera nga antika.
Gojdhanat mbijetojnė nėshpirtin e popullit me mija vite duke u treguar brez pas brezi, edhese nuk kanė lėn shkrime si popujt tjerė, populli i yni kalėn trashegim kėto legjenda te vjetra ose aty kėtu pėrralla pėr diva e kreshnikė si eposi popullor pėr Mujin qė popullishqiptar i kujton edhe sot pėrmes epikės popullore trimerit etij te ngjajshme si tek Herakleu grekė.
Edhe sot nė fshatin Morin deshmon forca e Mujit, se aty ruhen gurėt e Mujit e tė vllaut te tij Halil Garis. Pak mė tutje duke shkuar rrugės Pejė-Prishtinė rrėnex malit tė zhveshur, mu aty ku buron njė krua, qe populli equan, Kroni i Mretit, ngulitur mbi njė platform guri, aty vrejmisi lugė gjurmen e gjurit, thuhet se aty janė kėrrusur mbreterit e dikurshėm pėr te pirė ujė, dhe shifet kjartė edhesot, qė nga ferkimi i zhgunit pėr gjatė mijėra vjetėsh nė atė guri ka lėn vendė forma e pėrshtatshme e gjurit mbi guri ku ėshtė lėmuar nga zhgunat e leshit qė i mbartnin dikur te parėt tanė ilirėt.
Nė vijim do shperndajmi edhe dosjen rreth njė Dardanosi tjetėr i cili jetonte nė Francė nė shekullin e V-tė pas eres sonė, sikurse te ishte e shkruar edhe nga perendit vetė se, fara e tyre te vijoje te ripertrihet edhe me tej ne anen tjeter, kah perendimi i diellit nė Gali tek te paret e franēezve, edhe atje jetoi njė Dardan i ri ?
Na len pershtypje se ky Drdanusi kishte korrespondenc me Shen Jeremin nga Dalmacia.... dhe njiheshin mes veti..edhe jo vetem se mbante lidhje permes letrave pra ..?
Kush jeni ju Dardanus ?
Nofka e juaj na informon se, ju jeni njė pasardhės i Dardanusit , themeluesi i qytetit tė Trojės, i biri i Zeusit dhe Elektres, kėshtu qė rridhni nga gjaku hyjnor ?
Nė pallatin perandorak Dardanusi ushtronte funksione tė larta administrative tė mjeshtrėve dhe tė kėrkesave tjera. .
Rreth vitit 400 ai ishte konsulli i provincės Vjeneze, mė i pasuri i Narbonnes.
Nga viti 409, nga njė dekret i perandorit Honorius u emrua prefekt i Pretorisė i Galisė dhe ėshtė investuar me dinjitetin suprem tė aristokratit dhe kėshilltar i perandorit Honorius.
Si prefekt i Pretorisė sė Galisė, Dardanusi e administronte Galin, Belgjikėn, Spanjen dhe Britanin e Madhe.
Ekzistenca e tij na ėshtė e njohur vetėm se nga njė "Guri i shkruar" njė mbishkrim latin i gdhendur nė njė shkėmb nė buzė tė rrugės.
Ky tekst na tregon se, njė personazh me emrin Dardanus i cili i ndihmuar nga gruaja e tij dhe vėllai i tij, e bėri tė mundėshme hapjen e kėsaj rruge", e cila ėshtė quajtur Theopolis" dhe e ka fortifikuara kėtė qytet me mure e dyert e ndertuara nga ai. Dardanusi ishte njė zyrtar romak qė jetoi nė shekullin e V-tė pas krishti ndėr tė tjera ai kishte korrespondence me Shėn Jereminė dhe veēanėrisht me Shėn Augustin. . Para themelimit tė kėtij qytei, ai ushtroi autoritet konsullor nė provincėn Vjeneze ku edhe Pilat bėnte pjesė e cila na bėn veēanėrisht interesant kėtė vendė.
(photo : twiggy-rando.over-blog.com)
Le texte latin gravé :
"CL, POSTVMVS DARDANVS V INL ET, PA TRICIAE DIGNITATIS EX CONSVLARI PRO VINCIAE VIENNENSIS EX MAGISTRO SCRINII LIB, EX QUAEST, EX PRAEF, PRET, GALL, ET NEVIA GALLA CLAR, ET INL, FEM, MATER FAM EJVS LOCO CVI NOMEN THEOPOLI EST VIARUM VSVM CAESIS VTRIMQVE MON TIVM LATERIB, PRAESTITERVNT MVROS ET PORTAS DEDERVNT QUOD IN AGRO PROPRIO CONSTITVTVM TVETIONI OM NIVM VOLVERVNT ESSE COMMVNE ADNI TENTE ETIAN V, INL. COM, AC FRATRE ME MORATI VIRI CL, LEPIDO EX CONSVLA .... GERMANIAE PRIMAE EX MAG MEMOR EX COM, RERVM PRIVAT, VT ERGA OMN.... VM SALVTEM EORV M STVDIVM ET DEVO TIONIS PVBLIC.... T... TVLVS POSSET ......STENDI"
===================================
"Klaudi Postumus Dardanus, burrė i shquar dhe i investuar me dinjitetin e njė aristokratit, njė ish-konsullor i provincės Vjeneze (Gaule) ish nepunės i zyrės, ish pergjegjes i targambledhsve, ish-prefekt pretoriane nė Gali tek Naevia Galla, gruaja e shquar, nėnė e fėmijėve te tij, nė vendin e quajtur Theopolis te cilit i ka ndertua njė rrugė praktike banorve duke i prerė tė dy anėt e krahėt e malit dhe i solli muret dhe dyert e saj, kjo punė u bė nė vendin e tij, ata donin tė bėjnė kėtė punė tė pėrbashkėt pėr sigurinė e tė gjithve me ndihmėn e Klaud Lepidusit, vėlla dhe shok i njeriut tė lartpėrmendur, ish konsullor i krahinės nė Gjermani te vjeter, mjeshtėr i vjetėr (i zyres) i Arkivave, ish-llogaritesi i biznesit privat. Kėshtu qė zelli i tyre pėr tė gjithė dhe pėr dėshminė e tyre tė njihet dhe tregohet publikishtė mundi i tij."
Referancat;Pėrkthimi nga latinishtja ngaJean Guyon) shqip nga; kreksi
Burimi:http://messagesdelanature.ek.la/theo...sparue-p552410
pėrgatiti kreksi pėr Rilindjen=ilire=shqiptare=1993-2014
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt