NGA: BEN ANDONI


Intervista me z.Shyqyri Nimani cek fusha të ndryshme, sepse po kaq hapësirë ka edhe fushë-veprimtaria e tij. E kemi munduar për t’u përgjigjur në shumë hapësira, të cilave ai me delikatesë dhe me një shprehje të lartë qytetërimi, u ka qëndruar i ekuilibruar. Nuk është nacionalist i thekur, në kuptimin shqiptar, por i dhimbet ajo që po bëhet sot në hapësirat shqiptare, ku të gjithë flasin dhe askush nuk lëviz. Në intervistë është cekur kaligrafia, përkthimi, letërsia dhe çfarë-do-gjëje tjetër që lidhet mes dy vendeve tona. Do ishte mirë që auditori ta shijonte vetë...


- I nderuari z. Nimani, konsideroheni një personazh me qasje të mëdha në fusha të shumta të dijes. Ku ndjeheni ju më i përfshirë dhe më afër thirrjes së brendshme?

Thuhet se dhuntitë personale mund të jenë trashëguese ose madje mund të jenë edhe si dhuratë hyjnore. Ato mund të jenë vetëm për një veprimtari shpirtërore, por, ato mund të jenë edhe të shumënduarshme. Mua, që në vitet e para të shkollës së mesme të artit në Pejë, më kanë fascinuar biografitë dhe veprat madhështore të Leonardo da Vinçit dhe Fan Nolit. Gjithashtu më impresiononin edhe veprat e humanistit të madh francez, Romain Roland (1866-1944): “Vie de Beethoven” dhe “Vie de Michel-Angel”. Lexoja me shumë kënaqësi edhe veprën e famshme të italianit të gjithanshëm, Giorgio Vasari (1511-1674) “Le Vite de’ più eccellenti pittori, scultori, ed architettori”, mbi artistët më të shquar të Renesansës italiane. Në rastin tim, me gjasë, dhuntitë kanë qenë mjaft duarshlira: arti figurativ, arti i muzikës, arti i të përkthyerit, esejistika e historisë së artit… Ndërkaq, përkundër angazhimeve të mia në disa fusha të ndryshme të arteve, por mjaft të ndërlidhura njëra me tjetrën, unë kam filluar me artin figurativ (vizatimin, grafikën, pikturën) dhe do të vazhdoj kështu deri në përfundim të karrierës sime artistike. Dizajnin, me tërë spektrin e tij të gjerë (logon, posterin, kaligrafinë, pikturën e librit…) e adhuroj posaçërisht. Por, hulumtimet mbi artin figurativ shqiptar ndër shekuj më krijojnë kënaqësitë më të mëdha. Ato më preokupojnë tërësisht tani e dyzet vjet dhe vazhdojnë akoma edhe më shumë të më magjepsin. Janë një burim i pashtershëm dhe një thesar i jashtëzakonshëm. Ne duhet t’a botojmë serialin kapital të monografive reprezentative të piktorëve tanë mesjetarë, duke filluar nga Mikeli i Vlorës, Onufri, Nikolla, Selenicasi, Shpataraku, vëllezërit Katro e Zografi e deri te Anagnosti.

- Jeni ndoshta nga të rrallët shqiptarë që keni përkthyer pjesë me haikun e famshëm japonez. A keni ndonjë ndikim nga shkolla e kulturës së këtij vendi në formimin tuaj?

Shpeshherë jam pyetur se a është poezia apo muzika mbretëresha e artit? Do të thoja se janë të dyjat. Ato mbajnë kurora të arta mbi kokat e tyre. Besoj se poeti japonez Ki no Tsurayuki (884-946) kishte të drejtë kur kishte thënë para më shumë se një mijë vjetësh se “Poezia kishte lindur që nga koha kur Qielli ishte ndarë nga Toka”. Poezia, për më tepër, gjatë udhëtimit të saj të gjatë ka zhvilluar tashmë forma shumë të veçanta. Një nga më të veçantat, sigurisht, është vjersha me vetëm tre rreshta shtatëmbëdhjetërrokëshe e haikut japonez. Kur isha student i Akademisë së Arteve në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit të kaluar, një ditë, kur po lexoja revistën prestigjioze amerikane “LIFE” në Qendrën Kulturore dhe Informative Amerikane, vërejta papritmas disa poezi haiku të përkthyera mjeshtërisht në gjuhën angleze nga akademiku dhe japanologjisti Harold Gould Henderson (1889-1974). Trashëgimia kulturore japoneze, që e kam përjetuar drejtpërsëdrejti në Japoni, më ka lënë mbresa të thella në psikën time. Pas publikimit të disa nga përkthimet e mia të haikut në revistën Zëri i rinisë, më vonë në vitin 1970 kam ilustruar dhe botuar librin bibliofil Haiku japonez në madhësi 49x9 cm. Ndërkohë, pas kthimit nga Japonia, ku kam qëndruar për dy vjet (1976-1978) dhe pasi kam studiuar veprat e poetëve të famshëm Matsuo Basho (1644-1694), Yosa Buson (1716-1783) dhe Kobayashi Issa (1763 -1827), si dhe të piktorëve të mirënjohur Kitagawa Utamaro (1753-1806), Katsushika Hokusai (1760-1849) dhe Utagawa Hiroshige (1797-1858), kam përkthyer dhe ilustruar një libër dygjuhësh në japonisht dhe shqip: Poezia japoneze haiku (Rilindja, Prishtinë, 1984), sipas librit të Daniel Buchanan: One Hundred Famous Haiku. Vjershat haiku zakonisht pasqyrojnë meditime enigmatike apo rebuse poetike, nga të cilat sa herë që lexohen mund të dalin interpretime të reja. Në shumicën e vjershave ndihet ndikimi i fuqishëm i Zen-budizmit me qasje mistike, meqë shumica e atyre që thurnin haiku ishin priftërinj shtegtarë apo banorë të manastireve. Një haiku të tillë e ka thurur mjeshtërisht poeti Kobayashi Issa:

Kjo botë është
Vetëm një vështrim lulesh
Nga maja e skëterrës.

Edhe pse mendimi i përgjithshëm është se unë jam shqiptari i parë që i ka sjellë kombit poezinë haiku - unë mendoj se mbase shumë kohë më parë poetët dhe studiuesit tanë të mëdhenj si Jeronim de Rada (1814-1903) , Atë Gjergj Fishta (1871-1940), Faik Konica (1875-1942) ose Fan Noli (1882-1965) mund të kenë sjellë informacion mbi haikun japonez. Sidoqoftë, tashmë janë mbi 30 autorë shqiptarë, të magjepsur nga fuqia magjike e haikut, që janë të suksesshëm në këtë lloj të vargjeve. Disa autorë shqiptarë të haikut janë paraqitur në website të internetit: WHA – World Haiku Association dhe në antologjinë Një Mijë Kojrrilla (O MIE DE COCORI - ONE THOUSAND CRANES), Iaºi, Editura PIM, Rumani 2009. Ndërkaq, revista Shamrock Haiku Journal që botohet nga Shoqata Irlandeze e Haikut, ka botuar një përmbledhje me poezitë e 248 autorëve nga 38 shtete, në mesin e të cilëve edhe të 18 autorëve shqiptarë me 35 poezi haiku të përkthyera në anglisht së bashku me tekstin tim Historia e Haikut në Shqipëri.

- Një ndër botimet tuaja më të njohura të kohëve të fundit është ajo që lidhet me Mehmet Pashain. A mund të na thoni diçka në lidhje me këtë botim të veçantë?

Janë shumë figura të kombit shqiptar që kanë arritur majat e lavdisë, si në hapësirat etnike shqiptare, por, edhe më shumë gjithandej në hapësirat ndërkombëtare. Një nga këto figura pa dyshim është, mbase më i madhi, Mehmet Ali Pasha i Madhërishëm. Fenomeni i tij ishte rrjedhojë e sindromit, do të thosha famëkeq, se shqiptarët më shumë kanë bërë për të tjerët se për kombin e tyre. Më 2005, u organizua në Kajro dhe në Aleksandri të Egjiptit, Simposiumi dhe Konferenca ndërkombëtare “Muhammad Ali and the World” (Mehmet Aliu dhe Bota), ku moren pjesë qindra studiues nga mbarë bota. Ne ishim katër pjesëmarrës shqiptarë nga Kosova që lexuam kumtesat tona. Por, asnjë nga Shqipëria!! Me atë rast unë isha betuar se do ta shkruaj dhe do ta dizajnoj artistikisht monografinë më dinjitoze mbi Mehmet Aliun e Madhërishëm: nga një artist dhe studiues shqiptar për një shqiptar aq të famshëm. Dhe, pas tetë vjetësh devotshmërie të jashtëzakonshme jam i lumtur që ia dola. Natyrisht, është punë e të tjerëve që ta vlerësojnë.

- Çfarë u mungon studimeve historike shqiptare sipas jush në kohën tonë? A mendoni se shumë nga historianët e sotëm nuk kanë qasje asfare me rrymat dhe metodikat moderne të historisë së kohës sonë?

Mendoj se gjatë dekadave të fundit në hapësirat tona kanë magjistruar dhe doktoruar një vargan i madh kandidatësh në fushën e historisë. Por, kemi mungesë të madhe të profesionistëve nga fusha e historisë së arteve si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë; ata mund të numërohen vetëm me gishtat e dorës. Sipas prurjeve të këtyre viteve të fundit mund të konstatojmë se, me disa përjashtime pozitive, kemi mjaft devalvime të kritereve themelore. Ka shumë tema minore me qasje konvencionale, duke iu shmangur atyre madhore. Nuk është e mjaftueshme qasja e tyre hulumtuese dhe aftësia e mirëfilltë profesionale. T’i marrin vetëm si shembuj studiuesit e rrethit tonë ballkanik, të cilët janë të specializuar jo vetëm për periudhat romake, bizantine apo osmane, por edhe për shekujt e dekadat e caktuara të këtyre periudhave. Ata janë të aftë të shfrytëzojnë dokumente origjinale nëpër arkivat e bibliotekat relevante në latinisht, italisht, greqisht, osmanisht e arabisht, në sllavishtën e vjetër, si dhe në anglisht, gjermanisht e frengjisht. Sa mund të kemi ne ekspertë me tipare të lartpërmenduara? Institucionet tona shtetërore nuk kanë qenë të gatshme të investojnë për krijimin e një kuadri të tillë. Nuk thuhet me kot: aq sa ke mbjellur, aq dhe do të korrësh.

- A mendoni se ka ardhur koha të shkruhet një histori e re e Shqipëri-Kosovës në ditët tona?

Patjetër. Është imperariv kohe. Përkundër jokreativitetit të disa anëtarëve të akademive tona të shkencave dhe të arteve (sidomos asaj të Prishtinës), të cilët sikur koten nga përgjumësia dhe veprojnë sipas motos Video et taceo (Shikoj dhe s’them gjë), megjithatë mund të konstituohet një redaksi e aftë multidisiplinare që do ta përpilonte një histori të re me parametra dhe standarde bashkëkohore, me dizajn dhe me shtyp të sofistikuar grafik. Kjo histori nuk do të duhej të përqendrohej vetëm në Shqipëri e Kosovë. Ajo do të duhej të përfshinte të gjitha pjesët e trungut etnik, pa marrë parasysh barrierat e kufizimet. Dua të shtoj me këtë rast se ne jemi mbase ndër kombet e vetme që ende nuk e kemi enciklopedinë kombëtare apo të përgjithshme. Tani është koha të fillohet me përgatitjet e enciklopedisë sonë, e cila duhet t’i ketë dhjetëra vëllime.

- Cili është dëmi më i madh i ndarjes së Kosovës me Shqipërinë deri më tash?

Viti 1913 shënoi njërin nga vitet më të zeza të kombit shqiptar gjatë gjithë historisë së tij. Shtetit që u krijua atë vit ia reduktuan së tepërmi hapësirën dhe popullatën arbitrarisht dhe me dhunë. Me ndarjen në pesë njësi të huaja armiqësore pa të drejta elementare njerëzore, u atakua për shfarosje korpusi etnik shqiptar, pasojat e të cilit copëtim ndërpren zhvillimin normal, prosperitetin dhe mirëqenien kombëtare. Pasojat janë të mëdha, sepse u bën trysni djallëzore për ekzod, asimilim apo shfarosje totale. Megjithatë, me sakrifica dhe rezistencë, populli mbijetoi. Po të ishin realizuar atëbotë aspiratat e ligjshme të popullit shqiptar që të jetonte në një shtet monolit, një Shqipëri e tillë do të ishte sot, pa dyshim, njëra ndër shtetet më të përparuara në rajon.

- Si një anglofil i njohur, do të doja t’ju pyesja për cilësinë e përkthimeve nga letërsia anglisht-shkruese në shqip. Në letërsinë të themi e këtej kufirit është shtruar shpesh ideja e ripërkthimit të kryeveprave të klasikëve anglo-amerikanë. Ju si e mendoni këtë?

Mendoj se ne kemi qenë me fat që trashëguam shqipërimet maestrale të poliglotit Fan Noli, dhe të disa përkthyesve të tjerë. Me përkthimin e kompletit të veprave të dramaturgut të madh anglez William Shakespeare, gjuha shqipe tregoi potencën e saj si sistem gjuhësor me mundësi të mëdha. Pajtohem gjithsesi se është koha për të bërë përkthime të reja të kryeveprave të letërsisë klasike (dhe bashkëkohore) anglo-amerikane. Përkthyesit e popujve të tjerë kanë bërë në kohë të ndryshme me dhjetra përkthime vetëm të veprave të Shakespeare.

- A po ndahet gjuha e të dy vendeve tona, gjithnjë e më shumë?

Një pyetje e tillë për mua dhe për shumicën e shqiptarëve është shumë e dhembshme dhe shqetësuese, sepse është çështje tejet e ndjeshme. Mjerisht, një trend i tillë, për ndarjen e gjuhës sonë në dy pjesë të ndryshme, po shfaqet artificialisht dhe brutalisht me insistimet e disa individëve me kokëfortësi fabuloze. Nëse ky trend fatal do të ishte i logjikshëm, atëherë e logjikshme do të ishte edhe ndarja qëllimkeqe që e bënin serbët (armiqët e përbetuar të shqiptarëve), të cilët shqiptarët e Shqipërisë i quanin “Albanci” ndërsa ata shqiptarë që jetonin të ndarë dhunshëm nga trojet e tyre jashtë kufinjve të Shqipërisë i quanin “Shiptari”. Janë dy çështje që ata i interpretojnë gabimisht dhe i ngatërrojnë: gjuhën standarde dhe dialektet. Gjuha standarde e çdo populli të qytetëruar sot është bazament integrues, konstruktiv dhe funksional dhe implementohet në mënyrë rigoroze, madje çdo abuzim sanksionohet me ligj. Ndërkaq, dialektet janë në përdorim të lirshëm dhe të papenguar. Për fat të mirë, tashmë edhe shqiptarët e arritën këtë objektiv, i cili po funksionon mjaft mirë në të gjitha hapësirat shqipfolëse: në shkollat fillore, në universitete, në letërsi dhe në të gjitha masmediat e shkruara dhe elektronike. Tani është kohë e bekuar që shqiptarët po ribashkohen. Sepse ne jemi popull i një gjaku, i një gjuhe dhe i një trashëgimie kulturore që funksionon me mijëra vjet. Kështu do të vazhdojë të jetë amshueshmërisht.

- Monografitë dhe albumet të botuara nga ju, sipas artit grafik të standardeve botërore, kanë treguar një vizion shumë modern dhe mbi të gjitha kërkesa të larta botimi. Cilat janë sipas jush plagët që e shoqërojnë botimin në shqip të temave të ndryshëm?

Ecja në hap me standardet e përgjithshme progresive bashkëkohore do të thotë të jesh në harmoni me korpusin e popujve të qytetëruar evropianë dhe botërorë. Andaj edhe botimet tona duhet patjetër t’i plotësojnë kriterët më të larta përmbajtësore dhe estetike sipas të arriturave tekniko-teknologjike më të sofistikuara. Kam shumë miq dhe studiues në Kosovë dhe në Shqipëri që janë krijues par excellence e që disa nga veprat e tyre janë botuar teknikisht në mënyrë skandaloze. Te këta studiues kam parë dorëshkrime të rëndësishme të fushave të ndryshme për të cilat ata nuk gjejnë mjete për t’i botuar. Për fat të mirë kohëve të fundit janë botuar disa vëllime të autorëve shqiptarë që kanë nivel solid përmbajtësor, estetik dhe teknik, e që janë botuar me inisiativën personale dhe me mbështetje sponsorizuese private. Kjo mënyrë ta përkujton kohën e botimit të mundimshëm të “Mesharit” të Gjon Buzukut tonë të madh.
Ndërkaq, është obligim i institucioneve shtetërore që t’i sigurojnë fondet e përhershme për hulumtime shkencore jashtë vendit dhe për botimin e veprave të veçanta dhe kapitale, ashtu siç veprohet në vende të tjera. Sepse është mëkat i pafalshëm të mos studiohet e ndriqohet edhe më shumë trashëgimia jonë e mrekullueshme që tani gjendet në kufinjt e vendeve fqinje e më gjerë, për shembull, në Maqedoni, Serbi, Mal të Zi, Bullgari, Itali, Greqi, Rumani, Turqi dhe në vendet arabe.

- Jeni një krijues i disiplinës së kaligrafisë, përpos të tjerave. A ju duket se neglizhimi në masë i saj e ka bjerrë imazhin e kulturës shqiptare?

Kaligrafia (bukurshkrimi) është pararedëse e tipografisë dhe si e tillë ka një zanafillë të lashtë si shprehje intelektuale dhe estetike e shtytjes së brendshme shpirtërore të njeriut. Kaligrafia është mjeshtëri artistike e një bukurije subtile, e cila është praktikuar gjithandej në civilizimet e Lindjes dhe të Perëndimit. Kështu, janë zhvilluar stile të jashtëzakonshme gjatë të gjitha periudhave historike të shkruara në papirus dhe në pergamen. Siç dihet, tekstin më të vjetër kaligrafik, që është zbuluar deri më sot, e kemi nga viti 1462, “Formulën e pagëzimit”, të kaligrafuar me stil të bukur italik. Por, janë edhe shumë dokumente të tjera të rëndësishme të kaligrafuara në skriptoriumet e fisnikëve dhe sunduesve shqiptarë mesjetarë të Gjergj Arianitit, Skënderbeut, Ali Pashë Tepelenës, e që nuk janë të pranishme para publikut për t’u njohur më mirë me to. Unë kam kaligrafuar disa diploma e mirënjohje të ndryshme (me kaligrafi digjitale dhe dorëshkrimore) për personalitete të shquara ndërkombëtare për titujt “Doctor honoris causa”. Puna ime e fundit ishte kaligrafimi i “Deklaratës së Pavarësisë së Kosovës” në dy sipërfaqe të mëdha pergameni, më 2007. Në Angli, për shembull (sikur edhe në vende të tjera me traditë kaligrafike), ende vazhdohet me dhënien e mirënjohjeve dhe të diplomave ashtu siç kaligrafoheshin dikur bulla-t apo chart-at, të kaligrafuara në pergamen dhe të stolisura me iniciale, ornamentikë florale dhe me stema shtetërore me ngjyra ari e argjendti. Le t’i përmendim me këtë rast dy kaligrafime të Donald Jacksonit (lindur më 1938, kaligraf zyrtar i Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së madhe dhe Irlandës Veriore) me citatet e famshme të Sir Winston Churchill: “I have nothing to offer but blood, toil, tears & sweat” (Unë s’kam asgjë të ofroj pos gjakut, mundimit, lotëve dhe djersës) dhe tjetrin më 1974: “Elisabeth the Second by the Grace of God” (Elizabeta II me Hir të Zotit). Andaj, do të duhej të konstituohet një studio artistike (skriptorium kaligrafik me libërlidhje) në shërbim të Presidentit të Republikës së Shqipërisë në Tiranë dhe të Presidentit të Kosovës në Prishtinë.

- Si i shikoni politikat kulturore të dy vendeve? A ju duket se flitet më shumë sesa punohet me kulturën e dy vendeve tona?

Nga përvojat e deritanishme (pas luftës së vitit 1999) që kanë të bëjnë me politikat kulturore Shqipëri-Kosovë mund të them me plotë gojën se më shumë flitet sesa veprohet. Ç’është e vërteta, janë bërë disa manifestime të rralla, të cilat as në një mënyrë nuk i plotësojnë shkëmbimet e domosdoshme. Le t’i braktisin ata darkat ministrore protokollare dhe deklaratat mediale derisa të fillojnë të veprojnë, të përpilojnë programe konsistente dhe afatgjata profesionale. Tani nuk ekziston më asnjë pretekst për arsyetim: të dy krahët janë shoqëri demokratike, të cilat i gërsheton “Rruga e Kombit”. Si shembull shumë pozitiv që duhet të shërbejë si udhërrëfyes është ekspozita madhështore “Një Komb, një Kulturë”, që u prezantua në Prishtinë në fund të vitit të kaluar. Artdashësit kosovarë përjetuan kënaqësitë më të mëdha shpirtërore të gërshetuara në të njejtën kohë dhe spontanisht me krenarinë kombëtare, duke i përjetuar për së afërmi artefaktet e mrekullueshme të trashëgimisë sonë, në mesin e të cilave, kryeveprat ikonike të piktor Onufrit, “Epitafin e Glavenicës” të Gjergj Arianitit e shumë e shumë të tjera. Të dy krahët e kombit pronësojnë vlera të mrekullueshme të proveniencës antike, mesjetare dhe bashkëkohore për t’ia prezantuar njëri-tjetrit.

- Cilat janë obligimet tuaja të ardhshme dhe me çfarë do të merreni në të ardhmen?

Jam duke u përgatitur me përkushtim prioritar për ekspozitën time retrospektive për ta shfaqur në të dy galeritë kombëtare të të dy kryeqendrave tona, në Prishtinë dhe në Tiranë, me rastin e 75 vjetorit të lindjes (1941-2016) dhe të 55 vjetorit të karrierës sime artistike. Paralelisht, për këtë përvjetor jam duke shkruar autobiografinë time artistike që të promovohet me atë rast. Kam në duar edhe disa projekte të tjera; njëri ndër ta është vëllimi mbi artistët shqiptarë gjatë Renesansës italiane, me theks të posaçëm te Viktor Karpaçi e Mark Bazaiti dhe te “Scuola degli Albanesi” në Venezia. Ndërkohë, si zakonisht, do të marrë pjesë në ekspozita kombëtare dhe ndërkombëtare të arteve figurative. Por, sa herë që më bëhen pyetjet se me çfarë do të merrem në të ardhmen, gjithnjë më kujtohen fjalët që m’i kishte thënë skulptori ynë i madh, Odhise Paskali, me rastin e ekspozitës së tij personale në Prishtinë. Atëbotë, po ia festonim 80 vjetorin e lindjes. Me atë rast ai nxorri një bllok shënimesh ku kishte evidentuar dhjetra e dhjetra tema që donte t’i realizonte në të ardhmen. Profesor Paskali ndërroi jetë pas pesë vjetësh. Unë nuk e di se sa nga ato tema të parapara i kishte realizuar. Por e di që thuhet se derisa është duke punuar diçka, njeriut kurrë nuk i tretet vullneti.