Historia e qytetit Memaliaj

[Albo]

INTERVISTA/ Flet inxhinieri i minierave, ish -drejtues i minierës së Memaliajt, Martin Cukalla

Memaliaj- qyteti në pritje të minierës

-Memaliaj u shpall ndërmarrje më 15 Korrik 1949

-Në vitet `90 kishin marrë formë të plotë tre miniera që jepnin 500 mijë ton/vit qymyr

-Vendburimi i Memaliajt ka qymyrin me cilësi më të mirë në vendin tonë

-Fjalimet e Enverit në disa takime në Memaliaj janë plot eufori

-Si shkumëzoi Mehmet Shehu kundër kryetarit të kooperativës së Salarisë

- Janë 50 burra që kanë lënë jetën në minierë në 50 vjet të punës

- Në të gjitha minierat e botës shprehja përshëndetëse është “Dalç mirë!”

- Rebani Shehu Sekretari i Parë në Tepelenë më i lidhur me minierën

-Në Memaliaj ishin të punësuar direkt mbi 2300 vetë.

Albert ZHOLI

Qyteti Memaliaj është krijuar më 1946-n si qendër industriale për prodhimin dhe shfrytëzimin e mineralit qymyrguri, por vëmendja për këtë zonë të pasur kishte lindur në vitet '30 me ekspeditat e ndryshme të specialistëve italian. Gjatë periudhës së monizmit Memaliaj ishte një nga qendrat prodhuese me kryesore të vendit. Në vitin 1990 ajo arriti kapacitetin 500.000 ton në vit. Me ndërrimin e sistemeve rëndësia e minierës u ul ndjeshëm. Kriza ekonomike dhe vështirësitë e një ekonomie tregu bën që miniera të shkoj drejt mbylljes. Qytetit Memaliaj është i vendosur rreth 7 km në veri të Tepelenës.

Kur është hapur për herë të parë miniera e Memaliajt?


-Ti po më pyet për një të shkuar që lidhet disi edhe me jetën time. Kur ishim në përfundim të studimeve universitare, ne “urithët”, siç na quanin ata të letërsisë e të gjuhësisë, ëndërronim të na emëronin inxhinierë në minierën e Memaliajt. Ata të “listave” mua më “përjashtonin” nga ky privilegj e më degdisnin në sektorët e humbëtirave të bakrit. Niseshin nga emri im, por ja që unë e fillova punën në minierën e Memaliajt.

Ishte një minierë e madhe, e stabilizuar dhe një qendër banimi e mirë. Puna për nxjerrjen e qymyrit kish filluar në vitet e Luftës së dytë, por u shpall ndërmarrje më 15 Korrik 1949. Dua të theksoj se edhe pse u krijua ndërmarrje 18 muaj më vonë nga Bulqiza, Memaliaj përmirësoi dukshëm më shpejt jetën sociale e shoqërore dhe ishte e dëshiruar nga specialistët.



Sa punëtorë kishte kjo minierë?

-Në funksion të zhvillimit të prodhimit. Kur fillova unë punën atje, në vitin 1966, Memaliaj kishte tre sektorë që ishin në fakt miniera që zhvilloheshin në mënyrë të pavarur nga njëra -tjetra brenda fushës unike qymyrmbajtëse. Atëherë në minierë punonin afro 550 vetë drejtpërdrejt nëntokë dhe jepnin diku tek 160 mijë ton/vit qymyr. Në vitet `90 kishin marrë formë të plotë tre miniera të mëdha që mund të jepnin 500 mijë ton/vit qymyr e ku ishin të punësuar direkt mbi 2300 vetë.



Dhe si ishte cilësia e qymyrit?



-Vendburimi i Memaliajt ka qymyrin me cilësi më të mirë në vendin tonë si për fuqinë kalorifike edhe për përmbajtjen e ulët të hirit e të squfurit. Pas ndërtimit të fabrikës së pasurimit në vitin 1973 qymyri i Memaliajt ishte krejt i pastër dhe i kërkuar nga konsumatorët e vendit dhe nga eksporti pikërisht për cilësitë e tij.



A ishte rentabël kjo minierë?



-Ekonomia e një miniere në atë kohë përcaktohej mbi disa ligje që nuk jepnin pasqyrën e vërtetë të efektivitetit dhe rentabilitetit. Memaliaj sipas atyre përcaktimeve ishte një ekonomi e shëndetshme dhe rentabël që justifikonte investimet dhe u përgjigjej nevojave të rritura për lëndë energjetike. Me shndërrimet ekonomiko-sociale Memaliaj iu nënshtrua një analize të gjallë e dinamike të autoriteteve financiare të vendit e të huaj. Konkluzioni i debateve të ashpra shpesh dhe analizave të gjithanshme ka qenë dhe mbetet që shfrytëzimi i qymyrit në Memaliaj është efiçent dhe i krahasueshëm me qymyret e sjella nga importit në Durrës për kapacitetet vjetore 25 mijë ton e sipër.



Kush nga udhëheqësit e sistemit monist, Enveri, Mehmeti, Adili, Kadri Hazbiu, Ramiz Alia e kanë vizituar dhe çfarë kanë thënë? Disa fjalë konkrete të tyre...



-Të gjithë sa përmende kanë qenë në Memaliaj në kohë të ndryshme. Fjalimet e Enverit janë të botuara. Ai ka vlerësuar rëndësinë e minierës dhe rolin e saj në ekonominë e vendit, ka çmuar veçanërisht minatorët si kocka e klasës punëtore. Fjalimet e të tjerëve ishin në këto rrjedha. Kujtoj çudinë që pata nga një aktiv që bëhej në Tepelenë diku nga viti 1967, ku ishte i pranishëm Mehmet Shehu dhe unë isha në sallë me disa minatorë. Shtroheshin çështje të fuqizimit të kooperativave dhe bashkimit të tyre si rrugë e modernizimit të ekonomive bujqësore. Ishte një mani shpëtimi ku bashkimi identifikohej me zhvillimin modern. Një kryetar nga Salaria në diskutimin e vet disi me naivitet dhe jo aq pa hidhësi të dalë nga shpirti propozoi për të bashkuar Salarinë me një kooperativë fushore të Fierit. Mali dhe fusha bashkë! Bagëtia dhe Bujqësia! Salla qeshi. Mehmeti u vërejt sterrë dhe klithi ashpërsisht i ngritur në këmbë. Një minator i urtë që e kishim propozuar për hero për ritmet e larta që kish arrire në avancimin e galerive i tha shokut të vet në krah: “Mos kanë pirë gjë shumë këta!” E kishte fjalën për të dy sepse në fakt të dy po i shkumëzonin njëri -tjetrit. Kryetari u hoq nga detyra, minatori shpëtoi pa shkuar në burg, por edhe pse ishte i pari në ritme u anulua propozim mavria për hero dhe nuk shkrojti më asnjëherë gazeta. Hero u bë dikush tjetër dhe për dikë tjetër u shkrua...


A është dënuar ndonjë intelektual për mosrealizim plani dhe për sabotim?



-Ka patur tentativa për të dënuar njerëz, por Memaliaj kishte një kolektiv të formuar që kuptonte të vërtetën e gjërave. Natyrisht që, vendi, sipas asaj që kuptojmë tani, ishte nën një darë që ushqehej në mënyrë të vazhdueshme me luftën e klasave dhe lufta e klasave kishte viktimat dhe fitimtarët. Në disa sektorë të ekonomisë si në naftë p.sh. pati shtrëngata të herë pas hershme ku fitimtarët ende pa gëzuar frytet shndërroheshin në viktima. Në Memaliaj nuk ndodhi kjo, as në minierat e tjera. Arsyeja është se vështirësia e pakonceptueshme e këtij profesioni, vështirësi që shfaqet në çdo sekondë pune aty në zemër të malit, lartëson dhe fisnikëron zemrat, zhvesh njeriun nga ligësitë e shumta që mbart përditshmëria dhe e bën njeriun më të dhembshur për njeriun. Dhembshuria për njeriun dhe jetën njerëzore është natyra e vërtetë e minatorëve dhe ata nuk mund të sakrifikonin shokët e tyre për ca interesa që i kishin të largëta apo për ca mangësi të karakterit të tyre.



Ku shkonte zakonisht ky qymyrguri?



-Kishte treg të gjerë që fillonte me kaldajat e objekteve industriale si Soda e Vlorës, vijonte me ngrohjen e popullatës, fabrikat e çimentos e të tullave, TEC-et, eksportin dhe deri tek spitalet. Për qymyrin e Memaliajt kishte radhë dhe ishte i pëlqyeri i të gjithëve.



A kanë ndodhur aksidente në minierë dhe cilat janë ato. A janë publikuar?



-Një gjë që më dhemb ende! Nuk mund të them që aksidenti është në natyrën e minierës. Por jam i sigurt që njeriu edhe sot kur merr përsipër të ndërtojë një minierë kudo qoftë ai e cilido qoftë ai, i hyn një lufte të pabarabartë me natyrën dhe të fshehtat e saj. Të bujshme dhe të frikshme aksidentet e minierave! Në të vërtetë janë të dhimbshme, janë jetë që ikin, fëmijë që mbeten jetimë, gra që mbeten të veja, nëna që derdhin lot dhe etër që shtojnë duhanin. Pjesa që mbetet është prodhim i një luftë në një vend pune ku për ironi minatorët i thonë “front” si të qe fronti i luftës. Dhe kjo në të gjitha minierat. Dhe në të gjitha minierat shprehja me të cilën përshëndetet ai që hyn në galeri është “Dalç mirë!” kështu është tek ne, kështu është në Gjermani, në Rusi, në SHBA, në Francë, në Suedi e kudo! “Dalç mirë!”

Natyrisht që çdo stad zhvillimi tekniko-profesional sjell me patjetër edhe një shkallë më të lartë sigurie në punë. P.sh automatizimi i matjes së përmbajtjes së metanit në minierat e qymyrit ul ndjeshëm mundësitë për shpërthim dhe aksident nga ky faktor. Dhe Memaliaj këtë nuk e kishte. Përgjegjshmëria, kujdesi për jetën e minatorëve, rreptësia në llogaridhënie për këto çështje, rregulloret e teknikave të sigurimit, etj., ishin ekstremisht të rakorduara me përvojat më të mira botërore.

Aksidente kishte. Ato nuk publikoheshin atë kohë, por ato nuk mund të mbaheshin të fshehta. Ishte i tërë qyteti në këmbë nga dhimbja, ngriheshin të gjithë institucionet në këmbë për kërkesë llogarie për ngjarjen dhe moralisht ishin të gjithë në familjen e viktimës.

Është botuar një libër i inxhinierit Resmi Hoxha “Koha e Minierës”. Aty jepen rast pas rasti të gjithë njerëzit e vrarë në minierën Memaliaj. Janë shumë! Shumë do të ishte edhe po të qe një i vetëm, por fatkeqësisht janë 50 burra që kanë lënë jetën në minierë në 50 vjet të punës e të mbylljes së saj. “Dëshmorët e minierës, vetëm ata, janë kryeheronjtë tanë të paharruar, janë dhimbja dhe krenaria që do të mbeten përjetësisht lavdiplotë në panteonin e kësaj kohe të madhe”,-thotë Resmi Hoxha në këtë libër.



Deri në sa metër thellësi dhe gjatësi ishte kjo minierë?



-Miniera e Memaliajt është ndërtuar për shfrytëzimin e vendburimit të qymyreve të Memaliajt. Ky vendburim fillon diku në veriperëndim të Tepelenës dhe mbyllet diku në juglindje të Gllavës, pra ka një shtrirje mbi 15km. Zbuluar me shpime rënia shkon në 700-900 m dhe vijon.

Miniera u ndërtua fillimisht nga ushtria italiane në fushën e Memaliajt ku u hap një pus i shkurtër gjurmët e të cilit dalloheshin deri në vitet `60. Më pas u hap sektori i parë me galeri e punime të pjerrëta që shkonin deri në -71m nga niveli i detit pra afër 300 m poshtë nivelit të sotëm të qytetit. Sektori i tretë është ndërtuar me punime horizontale dhe puse që përfshijnë horizontet nga +180m deri në thellësinë – 218m. Fusha e dytë është hapur edhe ajo me punime horizontale e puse që përfshijnë nivelet nga 375m në -230m. Edhe në pjesën më veriore puset e ndërtuar aty shkojnë 500 m thellësi.



Kush nga Sekretarët e parë në Tepelenë ishte më i lidhur me minierën?



-Pa dyshim Rebani Shehu. Ishte një njeri me botë të madhe që i kuptonte dhe i donte njerëzit për atë që ishin jo për çka mendohej të qenë. Vështronte jetën me realizëm dhe përpiqej ta bënte më të mirë duke besuar me sinqeritet në aftësinë e shoqërisë shqiptare për progres. Ra viktimë e një drame tipike të jetës konservatore të provincës shqiptare të asaj kohe që u shfrytëzua politikisht nga Enver Hoxha.



Si ishte ushqimi në minierë dhe a kishte kapanone fjetjeje? Si ishin kushtet?



-Në kontekstin e kohës kur jeta në fshat varfërohej për vit dhe shoqëria shqiptare varfërohej për vit, kushtet e ushqimit dhe të strehimit për beqarët në Memaliaj ishin mjaft të kënaqshme. Kishte mensa në çdo sektor dhe kuzhinierë të talentuar që dinin ç’të gatuanin e si ta gatuanin. Mensa kishte dhe në qytet. Fjetoret nuk ishin kapanone, por godina dy apo trekatëshe me dhoma të vogla ku flinin dy e tre apo katër punëtorë. Çdo sektor kishte banjo-gardërobën e vet dhe infermieri urgjence.

Ishin ky standard që e bënte Memaliajn të preferohej për t’u emëruar nga të gjithë specialistët e degës deri në kohën që u hap Valiasi me Tiranën pranë.



Kur u mbyll kjo minierë dhe pse?



-Rrokullisja e sistemit politik kishte dhënë efektet e veta në ekonominë shqiptare që përpara vitit 1990. Përmbysjet politike përfshinë edhe bazën ekonomike në të gjitha shtresimet e saj. Në fillim ra tregu, rrjedhimisht të ardhurat për paga, mirëmbajtje dhe investime. U shthur disiplina dhe filluan shkatërrimet, abuzimet dhe vjedhjet e asaj çka mund të vidhej. Shteti e kish humbur kontrollin dhe financa ndërkombëtare nuk mund të subveciononte veçse asistencën. Privatizimi ishte artificial dhe përvetësues. Miniera që në vitin 1990 prodhoi mbi 540 mijë ton qymyrguri u shkri në ndryshkun e paaftësisë qeverisëse dhe babëzisë së rrëmujave .

Për minierën e qymyrgurit Memaliaj ka patur programe të qarta ekonomike dhe teknike të mbijetesës së saj të miratuara ato edhe nga organizmat financiare ndërkombëtare e të hartuara nga specialistë të aftë vendas e të huaj. Ka qenë politika ajo që solli shkatërrimin e kësaj miniere, ka qenë qeverisja e vendit ajo që shpuri katastrofën në frontet, ku punonin mbi 2000 minatorë. Ka patur një plan veprimi social për qytetin e Memaliajt të hartuar nga organizma ndërkombëtare të specializuara me insistimin e specialistëve që e donin Memaliajn. Qeverisja e vendit asnjëherë nuk u morr me këtë çështje dhe praktikisht e ka grisur atë plan me kohë duke e lenë qytetin e Memaliajt të djerret përditë. I ashtuquajturi “Ristrukturim i minierës Memaliaj”, si gjithë ristrukturimi i ekonomisë shqiptare të asaj kohe ishte një farsë tragjike për nga përfundimi.

Pas vitit 2006 nuk ka patur më Miniera e Qymyrit Memaliaj.

- A mund të hapet sot ajo dhe si?

-Është marrë një lejë shfrytëzimi për një zonë të minierës së Memaliajt, atë që quhet Pusi nr.2 dhe që përfshin puset 4-8. Është një nismë që kërkon vështrim serioz dhe njëherësh të bën të rikthehesh tek politika e ndjekur. Nëse miniera do të ishte konservuar dhe nuk do të ishte mbyllur, është e sigurt që nuk do të kishte asnjë hezitim për të filluar prodhimin e qymyrit tani që tregu e kërkon. Burimet e qymyrit në vendin tonë nuk janë aq të dëshiruara, Memaliaj është i dëshiruar, por kërkon investime të rëndësishme që të bëhet minierë e rëndësishme. Në kohën e sotme edhe kriza globale edhe gjendja specifike e vendit tonë bëjnë që investimet e rëndësishme ose të mungojnë ose të jepen me shtrëngesë të madhe. Çdo të bëjë lejemarrësi i Memaliajt unë nuk e di. Di të them që investimi në Memaliaj është i sigurt dhe efektiv.