Historia e Pukes dhe pukjaneve

[Forumi Pukjan]

Nje lute e pergjakshme, nuk mund te mos kishte edhe deshmoret e lirise. Nje nga keto deshmore qe rane ne lufte kunder pushtuesit eshte Kadri Brahimi dhe Ismail Brahimi.

Kadri Brahimi

Kadri Brahimi lindi ne fshati Rrape me 19 qershor 1893. Ai vinte nga nje familje patriotesh, kjo ngase gjyshi i tij Deme Brahimi qe pjestare ne luften kunder malazezeve, te cilet pas largimit te serbeve mesyne trojet tona.
Ne Berdice te Shkodres, Dema ne moshe te re flijoi jeten. Ai lartesoi brezat e te pareve te tij. Kadriu do t’u ngjante gjysherve te tij, ndaj ate vjeshte te vitit 1944, kur autokollnat gjermane gjarperonin drejte Rrapes, ngjeshi armet dhe u bashkua me luftetaret e tjere te lirise. Kesaj kauze kaq te larte ju bashku edhe kusheriri i tij Ismail Brahimi.

Ismail Brahimi

Shtepia e Ismail Brahimit u be baze e strehimit per forcat partizane qe luftonin per liri e pavaresi. Ne ate kohe Ismail Brahimi ishte 24 vjec. Edhe pse i ri ne moshe ai u bashkua me trimat e tjere ne mbrotje te vendit dhe Atedheut.

Gjate luftes Kadriu dhe Ismaili strehuan ne stanet e tyre nje pjese te popullsise. Ne keto stane ato bene edhe rezistence kunder okupatorit. U rrethuan pabesisht se ndoshta dikush dhe i tradhetoi, por nuk u mposhten. Strehimi do t’I vihej zjarri e brenda do te digjeshin te ngujuarit. Ne kete situate perballe forcave gjermane reaguan trimat e Rrapes, Kadiru dhe Ismaili.


Nje kunvend trimash do t’u mbetej ne goje Ismailin dhe Kadriun. Ismaili i thote Kadriut nuk kemi cfare te bejme, do te luftojme e qendrojme deri ne vdekje. Dhe ashtu ndodhi duke luftuar kunder okupatorit me ato mundesi qe kishin. U perballen me armikun, nuk treguan se ku ishin strehuar luftaret e popillit. Mbi ta rane plumbat vdekjeprures, mbi pjestaret e familjeve u bene torturat me cnjerezore.
Me gjakun e ketyre deshmoreve u shkrua edhe nje histori qe i perjetesoi ata brez pas brezi. Lapidari ne Rrape simpolizon gjakun e tyre per driten e lirise e te pavaresise kombetare. Per keto dy luftetare rapsodi kendoi kengen:

Per liri s’na dhimbset jeta

Ne kenget tona, qe zemrat thurin,
Heroizmi ngre flamurin,
Hyn ne to gjithe historia,
Trimeria dhe lavdia.
Keshtu hyne ne kengen time,
Dy bij tima t’Rrapes trime
Burra ma t’mire s’i zen syni;
Kadri Zogu e Male Shqiri,
Ne fshati Rrape linde e rrite;
Ne vorfni, pa buke, pa drite;
Zhveshur e zbathur, ne shpin mjerimi,
Keq nga vera, keq nga dimni.
Ata shihnin mbi shqipnine
Cizmen e huaj me tradhetine
Ne terror donin ta mbanin
Per jete vendin ta skllaveronin.
Nuk durum shqipet zinxhire,
Rroken armet per t’qene t’lire,
Kur Brigada ne Rrape u ngjit;
Edhe fshati n’kembe u ngrit;
Kardiu, Mala e djem te tjere;
Rroken armet, te lehte si ere.
Nuk pushuan as nate, as dite
Priju shokeve prite me prite,
Trego rruge e trego shtigje;
Vra gjermane, makinen digje.
Bisha ngordhi, liria erdhi,
Por shume gjak shqipnia derdhi!
Ne ket gjak, qe lule mbiu,
Jane dhe Mala e Kadriu!
Ato dite, ne Lufte te Rrapes,
Jeten i falen, lirise, vatres.

_______
Pergatiti: stafi i Forumi Pukjan
Shenim: Ky material po publikohet per here te pare ne internet nga Forumi Pukjan. Materiali publikohet ne kuader te 20 nentorit, dites se Çlirimit te Pukes.
Date: 19 nentor 2013
ilustrimi fotografik: Forumi Pukjan

[Forumi Pukjan]

Forumi Pukjan ne kuader te dites se Çilirimit te Pukes nga pushtuesit si dhe te renet per Liri e Pavaresi ju publikon gjithe emrat e Deshmoreve te Atedhuet qe jane nga rrethi i Pukes:

Deshmore te rene per Liri e Pavaresi

1. Frrok Gjergji
2. Ndue Rrucaj
3. Keqan Neziri
4. Mustafe Braha
5. Deme Brahimi
6. Rexhe Baci
7. Kurt Cina
8. Myftar Selmani
9. Ndoc Deda
10. Çup Qafa
11. Prengë Curri
12. Zekë Curri
13. Sali Salihi
14. Zenel Aga
15. Qerim Sokoli

Deshmoret e rene pas vitit 1939

1. Ali Bytyçi
2. Zoje Djaloshi
3. Rrustem Toska
4. Nikoll Gjura
5. Pashke Hajdari
6. Zenel Çoba
7. Ymer Çoba
8. Leke Berisha
9. Ndue Ndreca
10. Halil Terbuni
11. Ismail Brahimi
12. Kadri Brahimi
13. Pjeter Alia
14. Shaban Uka
15. Bardhok Jaku
16. Dode Lleshi
17. Mehmet Muslia
18. Mark Kolgjoka
19. Ndue Mhilli
20. Pjeter Jaku
21. Vat Ndou
22. Prend Nika
23. Sadik Selmani
24. Gjoke Lleshi
25. Prenda Lleshi
26. Zef Faslia
27. Frrok Peraj
28. Zek Lleshi
29. Nikoll Cuku
30. Mark Deda
31. Pjeter Kovaçi
32. Aleksander Filipi
33. Nikoll Vorfi
34. Luke Mhilli
35. Zef Ndoj
36. Ismet U. Laçi
37. Gjin Ndoj
38. Mark Gjergji
39. Qazim Hyseni
40. Pllumb Isufi
41. Mark Isufi
42. Petrit Gega
43. Allaman Dervishi

______
Publikon: Forumi Pukjan
Pergatiti: Gezim Kopani
Burimi: Muzeu Historik i Pukes.
Date: 20 nentor 2013
Burimi: http://forumipukjan.blogspot.com/

[Forumi Pukjan]

PERIUDHAT KRYESORE TE LUFTES SE PUKES PER LIRI E PAVARESI
(Në kuadrin e kryengritjes së përgjithshme antiosmane 1912)


- Mars, prill e maj 1912 krenë të bajraqeve të Pukës, të nxitur edhe prej dom Gasper Thaçite Zenel Mustafë Agës u besatuen me “Besën e Bajrakve“, “ Beslidhjen e Shtatë Bajrakve” për çlirimin e gjithë krahinës së Pukës prej sundimit osman;
- Besatuesit kryesor qenë: Zenel Aga, Bibë Ndoja, Palush P. Markaj e Frrok Kolë Pemati Iballe; Marash Marku e dom Gasper Thaçi, Qelëz; Halil Musa e Hasan Neziri Kabash; Frrok Kolë Gjoni Qerret; Frrok Kolë Rexha e Qerim Sokoli Bugjon; Prend Uka, Ndrekë Markiçi, Pal Ndou e Mhill Shpendi Berishë; Salih Aga i Malziut, Marash Ukë Delia i Kokdodës; Ndre Nika e Sadri Sheqeri, Dardhë; Kolë Mar’ Vata i Dushit; Zef Nikolli i Kçirës, Keqan Qerimi iTrunit, Selman Laçi i Mdhojës etj.
- Maj 1912, Kuvendi i Shtatë Bajrakëve të Pukës, mbledh në Tmug të
Midhës, vendosi Besëlidhjen e kryesinë e saj, me prijës Zenel Agën; – 12 qershor 1912 Besatuesit e Pukës, mblidhen te kisha e Qelzës,
ku vendosën 29 qershorin, sulmin mbi garnizonin osman, në qytezë Pukë;
- KATËR muaj para Shpalljes së Pavarësisë, që prej 25 korrikut 1912, viset
e Pukës ishin plotësisht të lira prej sundimtarëve osman dhe
vetëqeveriseshin prej krenëve tradicional vendor;
-TRI herë: 29 qershor, 21 gusht e 7 shtator 1912 është sulmuar garnizoni i qytezëz Pukë prej afro 400 kryengritësish të viseve të Pukës, prej djelmnisë së Besëlidhjes deri sa u çlirua përfundimisht më 7 shtator 1912.
- Përfundimisht, më 7 shtator, afro TRE muaj para ngritjes së Flamurit në Vlorë, çlirohet edhe qyteza e Pukës, baza e fundit e garnizonit turk në viset e Pukës dhe më 8 shtator 1912, mbi gërmadhat e ish-garnizonit të qytezës së Pukës, aty ku më parë ngrihej flamuri osman u ngrit Flamuri i Bajrakut Pukë ( i Terthores ) prej atdhetarit të shquar Halil Musës;

PUKA NË LIDHJE ME KOSOVË E MIRDITË PËR LIRI E PAVARËSI

Puka, krahinë gjeografike mbi udhët që lidhnin bregdetin Adriatik e Shkodrën me Kosovën dhe në lidhje të ngushta me ta si edhe me Mirditën, ishte në dijeni të ngjarjeve politike, të forcimit në rritje të përpjekjeve për Liri e Pavarësi. Prej qiraxhijsh, malësorë që shkëmbenin mallërat e tyre në fruta, pishë e pezhve në Gjakovë, ku blenin misër e grurë, si edhe tregtarë prej Kosove e Shkodër me lëvizje-lindje Perëndim vinin lajme si:
“ Në maj u sulmue Gjakova e Peja”, “ 21-25 maj zhvillohet Kuvendi i Junikut” Kosovë për një program të përbashkët mbarëshqiptar:
“ 31 maj sulmohet e çlirohet Peja”.
Po kështu vinin lajme prej Shkodre e Mirdite:
“ 29 maj 1912 Gjeto Coku me malsorë sulmoi Lezhën.”
Kjo situatë e nderë politike përreth viseve të Pukës nxiste edhe krentë e bajraqeve dhe udhëheqësit e komitave, që në grupe të vegjël qarkullonin në mbarë krahinë, sidomos brigjeve të Drinit të Iballës e të Berishës, që bashkoheshin në një organizim të përbashkët të Shtatë Bajrakëve të Pukës. Mark Frrok Bajraktari në librin e tij :” Coptimi i Shqipnisë dhe kryengritja e Pukës 1911-1912,” botuar në Kanada, më 1967, shkruan se, që prej vitit 1910 e në vazhdim, me ndonjë ndërprerje gjatë dimrit, komitat ishin në më se 11 çeta komitash, si në Berishë, Bugjon, Fierzë, Mëzi, Trun, Flet, Dush etj. me 7 deri në 8 veta secila. “Trimat e Kosovës na i çojshin zemrat peshë e na shtyjshin me u shpejtue për Beslidhjen e Shtatë Bajrakëve, -tregonte Marash Mëhilli i derës së
Bajrakut të Berishës, pjesëmarrës në Kryengritjen e 1913, 23-vjeçar aso kohe. – U caktue tubimi i krenëve dhe prijsave të djelmnive dy të diela para Shpalit te kasha e Shpalit, Qelez, kinse për meshët e festes së Shpalit për mos me ra në sy të Turkut. Si u çue mesha, Zenel Aga u foli për qëllimin që kishte ky kuvend burrash për besatim, për BESLIDHJEN e Shtatë Bajrakëve. Kuvendi njizani thirri: “ PER BESLIDHJEN, BURRA! Dita e sulmit nuk u shpall. U la që me 28 qershor të vijshim për festën e Shpalit dhe atë natë do të caktohesh se kur do të msyhej Puka, kryeqendra e Shtatë Bajrakëve. Kjo u tha kështu me qëllim që të mos zbulohesh prej anmikut dita e msymjes, që t’i kapshim turqit në befasi, se kështu e kishim ma kollaj luftën me ta.

29 QERSHOR 1912, SULMI I PARË MBI GARNIZONIN TURK

Parsia e Beslidhjes u kujdesue me sa mundi që populli të armatosesh. Të siguroheshin sa ma shumë armë e fishekë për sa ma shumë malsorë, por ishte e vështirë të siguroheshin qindra armë e fishekë kur shumë malsorë nuk kishin me çka t’i blejshin. Kurse, forcat turke kishin armët e kohës: “manxerre mbreti” e fishekë me shumicë. Bile edhe mitraloza e topa.
U ba e si u ba dhe nja 400 burra u mblodhën Naten e Shpalit , me 28 qershor, nëpër Qelzë: Breguminë, Mardhnaq, Koderbojë dhe Dedaj, ku lutej Shpali. Parësia çoi fjalë se Diten e Shpalit nuk çohet meshë se” do të sulmojmë Puken”.
Sapo dolëm në Fushpukë, disa prej djelmnisë sonë morën zemër e thirren me sa za kishin: “ N’ tabe, burra, t’i kapim me dorë, me dooorë!” Atëhere krejt djelmnia u çue pergjysë në kambë me armtë zjarr e hyxhym mbi istikame, me thirrmen të gjithë bashkë sa ushtoi vendi: “ Me dooor, buuurra!” Po nuk ishte punë që bahesh, se ushtria kishte xanë vend mire. Ishin krejtësisht të mbrojtun. Po edhe djelmnia e Besëlidhjes nuk donte të kthehej mbrapa. Donte të hynte në istikam. Në atë sulm u vra Jak Marka Ndreca i Qelzës, që kishte mrri deri afer tabeve të ushtrisë, ku mbet i vramë. Turqit mrritën me ia pre kryet e me ia marrë
në istikamin e tyne. Pak ma larg u vra edhe shoqi i tij prej Qelze, Mhill Marashi. Po djelmia e Qelzes me pushkët zjarr e të mbrojtun prej djelmnisë së Berishës e të Bugjonit, i mberrthei turqit mbas istikamit dhe mundi me terhjek trupin pa krye të Jak M. Ndrecës dhe trupin e papremë të Mhill Marashit e t’i varrosshin ma vonë te kisha e Qelzës. Në mbrojtje të djelmnisë së Qelzës, ranë të plagosun rand: i biri i bajraktarit të Bugjonit, Rexh Frroku e bashkë me ta Ndue Kukeli, prijs i djelmnis së çetës së vet.
Atëhere, Ndoc Mar’ Deda me Mark Kolikun që na prijshin ne të Berishës na thanë të tërhiqna.” Jemi terheq deri kah gjysma e kodrave të Dedajve. Aty me çetën e vet Ndoc Mar’ Deda bashkë me Mark kolikun shpëtuan të plagosurit.
Kajmekami i Qytezës së Pukës vendosi të hakmerrej kundër Prijësve pesë ditë pas tërheqjes së malësorëve. Kështu, më 4 korrik vetë kajmekami udhëhoqi forca xhandarmërie e ushtarë që sulmuan në befasi Kabashin, ku grabitën e dogjën shtëpitë e Halil Musës e të Hasan Nezirit bashkë me stanin e Avdi Musës në lagjen Klos. Prej Klosi ranë në Qelzë, ku grabitën e dogjën shtëpitë e Marash Markut, Deli Nikollit, Frrok Nikës e Nikollë Gjergjit. Në Qerret të Vogël grabitën e dogjën shtëpinë e Frrok Kolë Gjonit. Edhe mbas këtyne ngjarjeve lëvizja e përgjithshme nuk u shua. Ajo u përgjithësua. ( Burimi kryesor është shkrimi i Kolë Bibë Mirakës, Kryengritja e Pukës rreth vitit 1912. Revista “Hylli i Dritës”, Shkodër, 1937, Nr. 10, f. 459-468.)
Pas kësaj “ fitoreje “, kajmekami, i mbështetur edhe prej disa forcave shtesë që i erdhën prej Shkodre, mori zemër dhe vendosi ta vazhdonte ndëshkimin në Midhë, Berishë, Iballe e Brigje. Po Prijësitë e Besëlidhjes vendosën për një tubim, kuvend, në Tmug të Midhës më 11 korrik. U muar vendim që Midha të bëhej qendresa kryesore dhe e fundit kundër forcave turke. Në ndihmë të Midhës do të shkonte Bajraku i Berishës, Bajraku i
Bugjonit, Bajraku i Iballës dhe Bajraku i Terthores, ku dihej të thyhej forcave kryesore osmane . Midha qëndroi heroikisht edhe pse pësoi humbje të mëdha.
Me humbjet e rënda në Midhë ushtria osmane u përmblodh në Pukë, në pritje të një sulmi të dytë. kurse Parësia e Besëlidhjes mori masat përgatitore për sigurim armësh e municion dhe të sulmonte mbi garnizonin e Pukës, qendra e vetme e mbajtur prej turqve në Shtatë Bajraktë e Pukës. Për Besëlidhjen tani ishin krijuar kushte të reja lehtësuese, se Kryengritja e Përgjithshme kishte fituar në Kosovë dhe më 9 gusht kryengritësit kosovarë kishin hyrë në Shkup.
U ftuan në Shkup përfaqësuesit e të gjitha krahinave. Puka do të shkonte bashkë me Mirditën me prijës Gjon Marka Gjonin. Në telegramin e konsullit të Austrohungarisë, Prizren, 16 gusht 1912, i telegrafohet Vjenës zyrtare se “ …kapiteni i Mirditës kaloi këtu (në Prizren ) për në Shkup duke pasë një përcjellje të madhe…kështu pesë nga Mirdita, tre nga Kthella, kater nga Malësia e Leshit, shtatë nga PUKA, nji nga Kurbini, shefi i tre bajraqeve të Kurbinit, dhe që të gjithë me përcjellësit e tyre.”
Prej këtu del qartë se Puka ka dërguar shtatë përfaqësuesit e vet për Shtatë Bajraktëe Pukës me shoqëruesit e tyre. Kjo pjesëmarrje e përfaqësuesve të Pukës në Shkup u bë shkas për shpejtimin e përgatitjes për sulmin e dytë kundër garnizonit turk në qytezën e Pukës. Kjo nxitje nuk dha kohën e mjaftueshme për përgatitjen e duhur për një sulm të suksesshëm. Berisha dhe fshatra kufi munguan në përgjithësi, sepse më 22 gusht ishte festa e Zojës në Mertur e Apripë, ku lutej me miq. Në këto kushte Parësia e Besëlidhjes iu drejtua fshatrave të Rrugëmadhes, Bajrakut të Malziut, Nikollë Currit të Fushë-Arsit, si edhe fshtrave të Bajrakut të Terthores.
Iballe me Rrugmadhe sulmuan kah Lejthiza, veriu, kurse Bajraku i Malitzi sulmuen kah Qafgjeli, juglindje të Pukës. Qendroi e luftoi deri sa u vra si burrat Keqan Qerimi i Trunit, sot Dëshmor i Atdheut.

7 SHTATOR 1912 - ÇLIRIMI I PUKËS DHE “ ORA E SHQYPNISË”

Megjithëse me dy sulmet e para malësorët nuk arritën ta çlironin kryeqendrën e tyre, qytezën e Pukës, prapëseprapë nuk hoqën dorë nga ky qëllim. Parësia e Besëlidhjes mori masa për çlirimin përfundimtar të Pukës dy javë mbas sulmit të dytë. Për këtë morën masa në dy drejtime: SË PARI, të gjenin mënyra që t’i ligshtonin ( demoralizonin) shpirtërisht forcat e garnizonit turk në Pukë. Për këtë porositeshin rojat e caktueme kah Dedajt, Qerreti i Poshtëm, Qelza, Bushati, Midha, Klosi, Qafë-Krovë e Qafë-Ajtyrë ( Kabash-Bicaj ) të qitej kajherë pushkë, kurse natën të ndizeshin edhe zjarre, për t’i paraqitë si zjarre të komitave që po përgatiteshin për sulmin përfundimtar.
Mbas luftës së Midhës nuk ju da ma lufta Turkut. Turku u mbyll në Pukë.
Dita e sulmit u caktua 7 shtatori. Berisha me Bajrakun e Terthores dhe pjesërisht i Kabashit do të sulmonin kah Koderdedaj dhe Koderlejthizë, kurse Thaçi me pjesën tjetër të Kabashit etj. të sulmonin kah Qafgjeli e Zezët.
Kur iu afruam Fushpukës për çudi zbuluesit tonë na thanë: “ Istikamet janë pa ushtarë! Gati nuk u xumë besë. Çfarë kishte ndodhë! Forcat turke e panë se Puka do të merresh. Me aq sa ishin, nuk u bajshin ballë malësorëve, prandaj u tërhoqën natën për në Shkodër .
Kështu pak a shumë ka shkruar edhe Kolë Biba te “Hylli i Dritës” 10/1937: “ …me 5 shtatuer u mblodhën tinzisht në Krrab të Iballës. Me 6 shtatuer në mbramje mrrrin në Bicaj të Kabashit. Prej këtu kishin qëllimin me u nis e me i ra Pukës. Tue gdhi dita 8 shtator në shenjë demostracioni e kunorzim fitoreje dogjën sarajnë.” Mark Frrok Bajraktari i Bugjoni bashkëkohës i luftërave për Liri e Pavarësi jep këto vargje:
…Shtat Barakt po e kan vendue,/ Puken sonte me sulmue,/ I madh ej vogel kush ka ç’llue!/ Kush me huta e novica,/ Kush me kmesa e sakica!./…Zana Madhe e Terbunit,/ Me gjith shoqe t’ majes Qllumit, / E bashku me or’ të Pukës,/ Fluturim ka ra n’ log t’ luftes, / DuenPuken per m’e çlirue!”
Gëzimin e madh të fitores, çlirimin e Pukës prej sundimit të gjatë osman, 7 shtator 1912, e shënon edhe Kolë Biba,( në shkrimin e botuar te “Hylli i Dritës”, nr. X, 1937), ku thot se në atë gëzim marrin pjesë edhe shqiponjat,
“ ORA E SHQYPNISË”: “ Rrugës prej Kryeziu e deri në Preçaj u kishin shkue tue fluturue mbi krye dy shqype të bardha, e dikush kishte fillue tuj i gjuejt me pushkë. Bibë Ndoja kishte nga vrap para e mbrapa tuj u bërtitë: “ Mos i gjueni se janë Ora e Shqypnisë.” Dhe për çudi Historia e Shqipërisë e të gjitha botimeve nuk i kanë këto përpjekje, këto luftëra e këtosakrifica të mëdha të Pukës.

Dëshmorët e Pukës

Siç e pat edhe Promemorjen në mermer në varrezat e Dëshmorëve të Pukës, përgatitë me inisiativën dhe përkujdesjen vetëm të Bashkisë Pukë, edhe pse Dëshmorët janë të gjithë rrethit të Pukës. Aty në atë Promemorje ka një ndarje në tri shtylla. Në shtyllën e parë djathtas, siç e shikoni edhe këtu në poster, janë shënuar Dëshmorët rënë për Liri e Pavarësi të Atdheut, miratuar në kuadrin e 100-vjetorit të Pavarësisë me statusin e Dëshmorit të Atdheut.
Si kriter vendosjeje në shtyllën I kemi marrë kohën e rënies në altarin e Lirisë, prandaj kemi filluar me Frrok Kolë Gjergjin e Qerretit të Vogël dhe Ndue Mark Prendushin e Midhës, rënë korrik 1912, Keqan Qerimin e Trunit, rënë gusht 1912, Mustafë Adem Brahen rënë nëntor 1912 dhe është vazhduar me tre Dëshmorët e Kabashit: Demë Ismail Ibrahimi, Kurt Cina dhe Rexhë Baci, rënë më 1913, në mbrojtje të Shkodrës, rrethuar prej ushtrisë pushtuese serbomalazeze. Këtu më lejoni për një parantezë: shembullin e Dem Ismailit e ndoqën edhe pasardhësit e tij:Kadri Zogu dhe Ismail Shaqë Ibrahimi, dëshmorë të LANFNÇL.
Në vazhdim është Myftar Selmani i Micojit, Ndoc Mark Deda i Berishës dhe Çup Qafa rënë në lute me pushtuesit serbë më 1915. Që të tre kanë veprimtari patriotike që më 1910 e në vazhdim. Por duhet theksuar se Ndoc Mark Deda, të cilit iu vra baba dhe i vëllai, Mëhilli,formoi edhe çetën e tij me djemë trima berishas dhe mori pjesë në Luftën e Midhës dhe në luftimet për çlirimin e Pukës më 1912 e në vazhdim. Prandaj kënga e tij është kënduar edhe në Kosovë e deri në SHBA prej emigrantëve kosovarë. Në luftë me ushtrinë e Nemces, Austrohungareze, më 1918,kanë rënë Dëshmorë: Prengë Curri e Zekë Curri dhe Salih Tahiri. Nikollë Curri me çetën e tij kreu aksione të rësishme në Qerret, në Obot dhe sidomos në Mesul, siç këndohet në këngët e Prendush Gegës. Kjo shtyllë mbyllet me Zenel Agën e Iballës dhe Qerim Sokolin e Bugjonit që u vranë në një ditë, më 1925 prej agjenturës serbe. Veprimtaria etyre është përjetësuar në këngë popullore dhe botime. Në shtyllën e parë poshtë, majtas, rreshtohen: Ali Bytyçi dhe mbas tij, Nikollë Memë Quku, dëshmori i parë i LANFNÇL i Pukës, i cili përfaqësohet këtu prej nipit të tij, Dedë Qafa, “Mjeshtër i Madhë” (Për arsye kohe nuk do të vazhdojmë me të tjerët, promovuar prej kohësh, por do të ndalemi në shtyllën e tretë te dëshmorët: Pllumb Isufi dhe Mark Isufi, Martirë të Demokracisë, rënë më 1950, të cilët promovohen sot.)
______
Pergatiti: Studiuesi Prof. Xhemal Meçi
Publikon: Forumi Pukjan

[Forumi Pukjan]

Përkujtime për ata që iu përkushtuan luftës për Liri e Pavarësi

ROLI I PRIJËSVE MYSLIMAN TË PUKËS PËR LIRI E PAVARËSI


Përpjekjet e klerit mysliman të Pukës për lirinë dhe Pavarësinë e Atdheut janë të njohura qoftë përmes kujtesës historike, qoftë përmes disa burimeve arkivore me rëndësi. Këto përpjekje marrin shtytje që nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Ky fakt i rëndësishëm përgjithësisht është lënë në hije ose është paraqitë si rastësisht dhe i mangët me qëllimin për t’i pasqyruar klerikët myslimanë fanatikë e “anadollak” në islam, të cilët qenkan bërë, kështu, pengesë për lëvizjet patriotike; ndërsa, faktet tregojnë të kundërtën.
Një shembull i tillë ka qenë imami teolog Musa Dizdari, i njohur në popull me emrin Hoxhë Puka i cili është shquar për unitetin e komuniteteve dhe ringjalljen e përkushtimit atdhetar, sidomos në kuadrin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Teologu Musa Et’hem Dizdari, Hoxhë Puka ( 1800-1900) njihet si i pari imam vendas, për të cilin ruhen kujtime dhe burime arkivore për veprimtarinë e tij të shquar atdhetare, sado me sakrifica edhe në moshë të thyer.
Bazuar vetëm në vendimin e Gjykatës Ushtarake Shkodër 19 gusht 1881 dhe të akteve gjyqësore të Ministrisë së Luftës, përcjellë me shkresë prej Kryeministrit osman Pallatit Perandorak po në Stamboll, del se Ismail Salih Agë Kryeziu, në bashkëpunim me imamin e xhamisë së Pukës, Haxhi Musa Et’hem Dizdari dhe të Mahmud Bajram Paci, imami i fshatitPac të Bytyçit, dhëndër i Ismail Agës, bashkë me Abdyl Hoxhën e Gashit dhe Binak Alinë e Krasniqes, organizuan largimin dhe sigurinë e tij në Besë të Malësisë së Gjakovës prej Prizrenit deri në kufi me Pukë të Haxhi Ymer Prizrenit, Kryetar i Komitetit Drejtues të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Për Haxhi Ymer Prizrenin ishte lëshuar urdhër për kapjen e tij ( arrestimin ), si organizator “i kryengritjes që kishte themeluar dhe kishte përgatitë ai”, kundër Perandorisë Osmane gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878-1881, (Aktet gjyqësore,Shkodër).
Nëpërmes këtyre dokumentave osmane del se veprimtaria atdhetare për Liri dhe Pavarësi e Haxhi Musa Dizdarit, imam i xhamisë së Pukës, Hoxhë Puka, së bashku me Ismail Agë Kryeziun, del jashtë kuadrit krahinor, Kazasë së Pukës, sepse merr shtrirje me përmasa kombëtare, me përpjekjet në bashkëpunim për të shpëtuar Haxhi Ymer Prizrenin, kryetarin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, një prej figurave më të rëndësishme të Rilindjes Shqiptare.

Hoxhë Puka, edhe pse kishte mosmarrëveshje me Ismail Agë Kryeziun për postin e kajmekamit të Pukës, të cilin e kërkonte për derën e tij, të birin, Et’hemin, funksionar në xhandarmërinë e Pukës, por, kur erdh puna për interesa kombëtare në kuadrin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, iu bë krah Ismail Agë Kryeziut dhe i vuri në shërbim të birin e vet, Et’hemin, rival me Ismail Kryeziun për postin e kajmekamit të Pukës.
Për aksionin Prizren – Pac, na tregoi hollësisht në Zherkë te Ismail Haxhia, Abedin Zenel Hoxha i Pacit, më 4 nëntor 2011. (Abedini, i vitl. 1934). Mahmud B. Paci, babëgjyshi i Abedinit, nën petkun e imamit, si edhe Abdyl Hoxha i Gashit, me Binak Alinë,udhëtuan për në Prizren, ku e morën në mbrojtje Haxhi Ymer Prizrenin dhe e kaluan në Bytyç te kulla në Pac, ku e priste Et’hem Dizdari i Pukës për ta përcjellë në Kryezi. Në Kryezi e priste i biri i Ismail Agë Kryeziut, imam Zenel Hoxha, imami i xhamisë së fshatit Kryezi. Në vazhdim, Haxhi Ymer Prizreni përcillet në siguri të plotë prej këtij imami të xhamisë së Kryeziut, Zenel Hoxhës, për te kulla e Hoxhë Pukës, Dizdari.

Për këtë përkrahje prej imamëve pukas, merren masa të ashpra prej qeveritarëve osmanë kundër Ismail Agë Kryeziut, Hoxhë Pukës dhe të bijve, të cilët arrestohen dhe dërgohen në gjyqin ushtarak Shkodër, sepse me veprimtarinë e tyre kanë “guxuar të nxisë veprimet kryengritëse dhe antishtetërore.” Me këtë akuzë gjykohen dhe dënohen “ të internohen jashtë vendit të tyre.”
Edhe Kryeministri në shkresën e tij, shoqëruar aktet gjyqësore Pallatit Perandorak, Sulltanit, thekson se “ Ismail Agai dhe hoxha i Pukës, Musa efendiu, kanë qenë nga njerëzit e rrezikshëm që patën turbulluar dhe prishë qetësinë e vendit”. Sulltani, në përgjigjen e tij 15 nëntor 1881, i cili thekson se “ Shkresa e lartë e shkelqesisë Suaj, zotni Kryeministër…si edhe aktet e tjera , u panë nga Madhëria e Tij”( Sulltani ) i cili urdhëroi që të zbatohet vendimi i gjykatës ushtarake për internimin dhe largimin nga vendi i tyre.

Përfundimisht, u internuan “me rrugën e Selanikut dhe të Aleksandrisë për në Merash”. Në Kryezi tregonin se përfunduan në Halep të Sirisë, ku u mbajtën në internim për afro pesë vjet, pa pasë asnjë përkrahje shtetërore, veç sa u shpërblye Hoxhë Puka prej vendasve, të cilët ishin shumë të kënaqur prej sjelljes së tij me ta dhe për sherbimet fetare që u kryente. (Akademia e Shkencave, Instituti i Historisë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet Osmane 1878-1881. Tiranë, 1978, f. 228.)

U liruan vetëm me amnistinë e Sulltanit me qëllim për të qetësuar Kryengritjen e Prizrenit më 1885, e cila u shtri deri në viset e Pukës nën udhëheqjen e Mustafë Ismail Kryeziut bashkë me të vëllain, imam Zenel Hoxha etj. Edhe sot kujtesa historike në Pukë, Kryezi, Bytyç etj. ruan respekt për këto figura, të cilët edhe pse me poste dhe prona, i rrezikuan në përkrahje të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe të udhëheqësve të saj. Për sa më sipër, Musa Hoxhë Puka së bashku me Ismail Agë Kryeziun, më 14 korrik 1965, me dekret Nr. 4040, dekorohen prej Presidiumit të Kuvendit Popullor me “MEDALJA PËR VEPRIMTARI PATRIOTIKE”

Teologu imam Isuf Arif Hoxha ( 1820-1919), i mbiquajtur Hoxha i Madh, teolog, hoxhë i xhamisë së Iballës, ka përkrah Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Në Prizren Isufi kishte mësuar në medrese për imam. Për më tepër imam Isuf Arifaj ishte mik me Dizdarin e Pukës, se kishte gruan prej asaj dere, Gjylen. Këto lidhje krushqie e miqësore i bashkuan më shumë në përkrahjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, që forcuan ndjenjat kombëtare, që u shprehën sidomos në ruajtjen e unitetit mes dy besimeve, në ruajtjen e raporteve të mira miqësore edhe me krushqi. Kështu, imam Isufi ishte nip i Cecë Halilit të Dardhës, burrë trim dhe guximtar, me të cilin ruante lidhje të ngushta nip-dajë. Për më tepër, imam Isufi ndihmonte dhe respektonte edhe kabashës të tjerë të Dardhës a të Mëziut si “dajë”, siç ishte rasti i Mark Balës së Mëziut i cili u sëmurë në Mertur, ku kishte shkuar për festë dhe erdh e vdiq në kullën kater katesh të imam Isufit, Hoxha i Madh, i cili e varrosi me nderime Mark Bal Gjonin, burrin mendtar e guximtar të Mëziut, ndërsa prifti Domeniko Passi, misionar italian, e kishte “ mallkue “ se kishte marrë grua të dytë për fëmijë, që ia përtrinë kullën në shuarje, që sot janë bërë mbi dhjetë familje me shtrirje që prej Mëziu, Shkodër, Tiranë deri në ShBA (USA).
(Cordignano, A. F. -Shqipëria nëpërmjet vepres dhe shkrimeve të një misionari… Romë, 1933. Përkthim i I. Zamputit. Dorëshkrimi ruhet në Muzeun Historik të Pukës ).

Teologu imam Zenel Adem Hoxha (1853-1945), imam e myfti i Pukës,” “Qytetar Nderi” i Pukës, i cili u kthye prej studimeve në vendet arabe më 1879, në moshë të pjekur dhe me një kulturë të gjerë islame. U kthye në një kohë kur ndihej shumë nevoja e tij, se situata politike ishte e nderë. Ishin vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Dënimi dhe internimi i Ismail Agë Kryeziut bashkë me imamin afro 80-vjeçar haxhi Hoxhë Puka, i lanë mbresa të forta, sa vendosi të ndjek udhën e tyre të Lirisë dhe të Pavarësisë të Atdheut, gjë që e tregoi gjatë kryengritjeve antiosmane 1910-1912 me përkrahjen e lëvizjeve për Liri e Pavarësi.

Zenel Hoxha u ka pri në namaz edhe Shefqet Turgut Pashës, korrik 1910, ministrit të brendshëm turk, Adil Beut, mars 1912, si edhe Hasan Riza Pashës, verë 1912, por në hybe u është shprehë: “Allahu e ka dhënë që çdo popull të jetoi në Liri në vend të vet.” Gjithashtu ka nxitë e përkrahë përpjekjet liridashëse të luftëtarëve, që luftonin për Liri e Pavarësi gjatë Kryengritjes së Përgjithshme 1912, dhe njëkohësisht ka ngulmuar për karakterin demokratik të Shtetit.
Në shkrimin “Kryengritja e Pukës rreth vjetit 1912” sado që pranohet se “Nuk duhet lanë pa permendë edhe Z. Zejnel Hoxha i Pukës…qysh në fillim kje simpatizues i levizjës, e kurdo ku e qite rasa,… bate nji soj propagande në favor të kryengritjes.” Por nga ana tjetër e trajton si një imam: “i pa kulturë e rritë n’atmosferë anadollake” (K.B. M.,Kryengritja…Hylli i Dritës. Shkodër, 10/1937,16 tetor, f. 468).

Ndërsa në botimin e dr. S. Sulës, Zenel Hoxhë Mehaj…cilësohet: “personalitet,i cili megjithëse kishte mbaruar një universitet teologjik në Arabi dhe kishte bërë specializim për terapinë e hypnozëz në shkollën e njohur botërisht, në Nepal, nuk kishte lakmuar poste dhe vende të rehatshme, por shërbente atje në zonën e thellë të Pukës…duke punuar me përkushtim të lartë.” ( Dr. S. Sula, Zenel Hoxhë Mehaj, një jetë për të tjerët.Tiranë, 2005, f. 40). Prandaj, Bashkia Pukë, më 2005 e shpall “Qytetar Nderi” “Për veprimtarinë e tij patriotike, fetare dhe intelektuale për vizionin demokratik e progresist dhe për cilësi të rralla humaniste.” ( VKBP Nr. 30, dt. 25.10.2005).

Si i tillë, jeta e tij është vlerësuar shembull virtyti: gjithmonë bujar, popullor, imam me cilësi të larta për ndërgjegjësimin e besimtarëve në mësimin dhe zbatimin e normave të besimit islam, por gjithnjë me respektimin e çdo besimi tjetër, unitetin e popullit si komb me atdhe të përbashkët kundër çdo pushtuesi qoftë. Prej tij mësuan imam të ardhshëm si: Asllan Hoxha, Beqir Hoxha, Sait Hoxha,Shaban Rexha etj., të cilët edukuan besim, respekt, unitet, ndjenja atdhetarie.
(Dr. Sulejman Sula, Zenel Hoxhë Mehaj…cituar).

Me fillimin e Luftës Ballkanike, vendin e pushtuesve osmanë po e zinin pushtuesit e rinj, pushtuesit e ushtrive sllave e greke me masakra barbare. Por ishte Sadik Hoxha , imam i Vaspasit që dha i pari kushtrimin e fillimit të luftës në Malzi kundër pushtuesve serbë, si edhe Osman Hoxha i Fletit. Bashkë me këta imamë populli mbarë e filloi pushkën që prej Vaspasi, Piste, Fleti etj. Kënga popullore shpreh meritat e tyre në këtë luftë:

“ Kush e nisi luften per Dri?!
Hoxhallart e Malitzi!
Sadik Hoxha, djal zotni,
Trim per pushk e zanatli!”

(Flet, 17 gusht,1983. MHP).

Imam Osman Hoxha ( 1847-1912 ), banues dhe hoxhë në fshatin Flet. Kulumri dhe në tërë Udhmadhen, bashkë me Bajram Hazirin , mezin, dhanë një shembull burrëror e të guximshëm, me fillimin e luftës kundër pushtuesve serbë më 12 nëntor 1912. Prandaj Fleti me Udhmadhen ishin betuar se do ta luftonin me të gjitha forcat pushtuesin serbë, të cilët po kryenin krime të vazhdueshme në Kosovë, siç i vunë zjarrin edhe Malziut, më 11 nëntor 1912, kur vetëm në Gdheshtë, Malzi, therën e masakruan 72 pleq, fëmijë e gra.
Sapo pararoja serbe e Divizinit famkeq “Drina “arriti te mullini i Fletit, imam Osman Hoxha, që kishte zënë vend mbas Hanit të Fletit, u vuri pushkën. Me shpejtësi vrau tre ushtarë serbë, të cilët i qitën rrethimin dhe e plagosën rëndë. Por, ndërsa qëndronte, i thirri mezinit Bajram Haziri: “O bini serbit se na qarti, bre!”

Bajram Haziri lëshoi kushtrimin: “Bini serbit, kush asht burr, se na vrau Osman Hoxhën!” -dhe shtiu drejt kolonës serbe që po i ngjitej luginës së Fletit. Mbas kushtrimit e pushkës së tij e gjithë lugina e Fletit u ndez flakë prej armëve të fletasve dhe sakajanëve të Vaspasit, të tërhequr mbas luftimeve të ashpra që kishin zhvilluar me pararojën e ushtrisë serbe, ku mbetën të vrarë 20 ushtarë dhe komandanti i tyre, përballë istikamit (poziciononit) të Ismail Arifit, i cili ra dëshmor i Atdheut, por u përjetësua edhe në këngë, ashtu si fletasit me Osman Hoxhën.
Kurse për luftën me serbë Vaspas – Flet, mund të shkëpusim këto vargje:

“ Kush e nisi luftën i pari?!
E kan nis dy hoxhallarë!
Hoxhallart e Malitzi!
Sadik Hoxha ish kan dai,!
Osman Hoxha ‘i shehitli!…
Ka nis luften me Serbi!
N’ ujt e Goskes jan mbyt nji mij!”

( Visaret e Kombit, vll. IV. Tiranë, 1939, f. 58-59, mbledhë në Lumë, Kukës.)

Në një këngë tjetër, motërzim, mbledhë në Kabash, më 1969, këndohet:

“ Kush e nisi luften me serbë?!
Osman Hoxha, past rahmet!
Osman Hoxha e Baram Haziri.
Qesi djemsh na i ka Fleti!
S’i ka krajli, s’i ka mbreti!
S’i mban toka, s’i mban deti!
Gjasht taborre kan mbet prej heri!
Gjasht taborre kan mbet prej ‘i dit!
Dy mij vet kan dal komit.”

Imam Sadik Prishtina, kosovar i përsekutuar prej pushtuesve serbë, sepse nuk u pajtua me pushtimin dhe barbarizmat e tyre mbi popullin e pambrojtur kosovarë. Sapo erdhi në Pukë, u caktua imam në Kabash, i cili, gjatë shërbimit në besimin islam, edukoi dashurinë për Atdheun, për kombin, flamurin e gjuhën e shkruar amtare, mohuar në shtetet fqinj sllavë e grek. Në Kabash hapi mejtepin më 1914 me mësimin shqip.

Imam Qazim Jonuz Nushi ( Gjakovë, 1898 – Pukë, 1976 ), i përndjekur prej shovinistëve serbë, u detyrua në fillim të viteve ’30 (1930) të largohej prej Gjakove dhe të kalonte kufirin e të vendosej në Kukës, ku e përkrah Selim Shehu. Mandej në Pogradec dhe së fundi në Pukë, imam në Qerret.
Kurrë nuk e harronte atë natë vere, kur i trokiti me forcë milicia serbe. I kërkoi t’ia lëshonte shtëpinë një familjeje serbe. Nuk e lanë të merrte asnjë rrobë veshmbathjeje. Jetoi në varfëri, por boll që ishte i lirë dhe në mbrojtje të shtetit shqiptar.

Gjatë pushtimit nazifashist u lidh me lëvizjen nacionalçlirimtare. U bë bazë e LANÇL dhe, kur u zgjodh këshilli nacional çlirimtar i Fshatit Qerret, më 1 nëntor 1944, e zgjodhën anëtar të këtij këshilli me kryetar Kadri Kasemin dhe sekretar Idriz Metin. Më 1967 e provokonin se “mban ramazan” dhe se lexon “ jacina”. Vdiq i pikëlluar, se nuk i dhanë vizë qoftë edhe për një vizitë në Kosovë, në vendlindje si i dyshimtë, si imam që vazhdonte të ishte besimtar në kundërshtim me porositë e partisë (PPSH).
Pukë, më 24 nëntor 2012. Këto janë disa shënime për rolin atdhetar të klerit mysliman në Pukë krahas klerit katolik për Liri dhe Pavarësi të Atdheut, që po publikohen në seminare e simpoziume, organizuar me nismën dhe kujdesin e imam Gëzim Kopanit, myfti i Pukës, i përkushtuar për forcimin e besimit Islam, por gjithnjë në harmoni të ndërsjelltë me komunitetin e besimit katolik.
__________
Burimi: Myftinia Pukehttp://myftiniapuke.org/
Autor: Xhemal Meçi, studiues “Mjeshtër i Madh”
Shenim: Ky material publikohet ne kuader te 20 nentorit dites se Çlirimit te Pukes.