Si u burgosën dhe internuan bukuroshet e viteve 30-40

[Albo]

Si u burgosën dhe internuan bukuroshet e viteve ‘30-’40

Historitë e vajzave të Institutit Femnor “Nana Mbretneshë” rrëfehen në një libër. Fati i tmerrshëm i shumë prej tyre që rrokulliseshin në terrin më të zi të diktaturës komuniste. “Ato ishin më të bukurat, më të mirat e Shqipërisë…” – shkruan autorja e librit, Meri Lalaj

Meri Lalaj: Si u burgosën dhe internuan bukuroshet e viteve ‘30-’40

Aida Tuci



“Ato të gjitha duken aq të bukura në fotot e atyre viteve bardhezi. Sytë e tyre ndritin nga etja për dijen, për kulturën… Ishin vajzat e Institutit Femnor “Nana Mbretneshë”. Vetëm se fati për disa prej tyre do të ishte i tmerrshëm. Ato do të rrokulliseshin në terrin më të zi të diktaturës komuniste. Ato do të vuanin vite të gjata nëpër burgime dhe internime. Ato më të bukurat, më të mirat e Shqipërisë”. Kështu shkruan Meri Lalaj në librin e saj më të ri, titulluar “Instituti Femnor Nana Mbretneshë”. Në nëntor të këtij viti do të mbushen 80 vjet nga çelja e Institutit, ku u formuan qindra vajza që luajtën një rol të rëndësishëm në emancipimin e vajzave dhe grave shqiptare. “Mes tyre, fatkeqësisht jo pak, që nga vitet 1945 deri më 1990 ranë pre e represioneve komuniste dhe shumë prej këtyre vajzave do ta shihnin veten me pranga në duar, me shami të zeza, me jetë të nxirosur nëpër burgje, internime dhe persekutime.

Vetëm pak prej këtyre vajzave që kishin bashkëshortët në krye të shtetit socialist i mbijetuan persekutimit”, – thotë autorja e librit, shkrimtarja Meri Lalaj. Pikërisht këtë rrjedhë ngjarjesh ka ndjekur ajo në libër, duke sjellë mes të tjerave dhe fatet e bukurosheve të viteve ‘30-’40. Ishin vajza që lexonin klasikët, jepnin shfaqje teatrore, botonin gazetën e tyre, shkruanin poezi, mësonin t’i binin violinës, pianos, shëtisnin rrugëve me biçikleta dhe motorë, dilnin me kilota dhe luanin volejboll e basketboll…por mësonin dhe sesi të bëheshin zonja shtëpie, të qepnin e të gatuanin. Libri i Meri Lalajt është përpjekja e parë për të rindërtuar historikun e këtij instituti. Autorja sjell përmes dokumenteve arkivore të panjohura më parë historikun e krijimit të kësaj shkolle, ndërsa përmes kujtimeve dhe dëshmive të disa prej protagonisteve sjell historinë e trishtë të atyre vajzave që fati i zi i rrokullisi në terrin e zi të diktaturës komuniste. Ishin “Ato më të bukurat, më të mirat e Shqipërisë”.

Lalaj: Liri Belishova këmbënguli të shkruajë këtë libër

”As që ma merrte mendja se një ditë do të ulesha për të shkruar këtë libër. Ndërsa unë nuk ndodhesha në Shqipëri, më telefononte zonja Liri Belishova. Kur u takuam ajo më tha se zonja Vangjeli Mele kishte mbledhur nga Arkivi i Shtetit materiale, që kishin të bënin me Institutin Femnor “Nana Mbretneshë”. Të them të drejtën vetëm pata dëgjuar për këtë Institut. (Flitej si nën zë, pasi mbante atë emër ‘Nana Mbretneshë’ dhe Shqipëria si vend komunist nuk kish të bënte me mbretër apo mbretëresha.) Kisha parë edhe filmin “Vajzat me kordele të kuqe”, që i kushtohet kësaj shkolle. Nuk e di çfarë mendimi më vetëtiu në kokë atë grimë kohe kur thashë: “Po, do ta shkruaj!”.

Ishte Liri Belishova ajo që i dha idenë autores Meri Lalaj dhe këmbënguli që të shkruhej një libër për Institutin Femnor ‘Nana Mbretneshë’”. “Me kthjelltësinë dhe mençurinë e saj, Liri Belishova më saktësoi shumë hollësira të ngjarjeve të kohës, me kujtime për profesorët apo bashkëkohëset. Qëllimi i këtij libri është për të saktësuar të vërtetat në historinë e këtij Instituti dhe të jetës shqiptare në vitet që lamë pas”. Meri Lalaj mendoi se procesi i shkrimit të këtij libri do të ishte thjesht vetëm për ato vajza të bukura, të mençura, që mësuan në atë Institut, pa patur as idenë më të vogël se çfarë pune e vështirë e priste për të mbledhur materiale e dëshmi për të vërtetat (këtë e thekson shpesh gjatë gjithë bisedës rreth librit) e jetës së shumë prej ish-bukurosheve të Tiranës që u përndoqën nga sistemi komunist. “Nuk e dija se me sa njerëz duhej të bisedoja, sa e sa libra, gazeta e materiale të tjera duhej të shfletoja dhe sa fotografi do mblidhja.

Çdo ditë unë jetoja me vitet e shkollës së tyre, me përpjekjet dhe vetëmohimin e tyre në luftën për çlirimin e vendit, me idealet, me ëndrrat e tyre të bukura për të ardhmen. Herë-herë ndihesha e burgosur si Didi Biçaku apo Gjyslyme Dervishi, jetoja vitet e gjata të izolimit të Musine Kokalarit, provoja kulmin e karrierës dhe fundosjen me tridhjetë vite në internim si Liri Belishova, gëzoja për fatin e lumtur të Nermin Vlorës dhe Vera Blloshmit. E kudo më ndiqte nga pas Ramizeja (Gjebrea)…Pasi pata lexuar një shkrim në gazetë, doja të shkoja në Durrës për të takuar zonjën Drita Malile, kur më thanë: “Drita ka shtatë a tetë ditë që ka ikur nga jeta!”. Kërkova të bisedoj me zonjën Shpresa Qeribashi (Bushati), takova të birin, i cili më tha se nëna e tij nuk mund të fliste për shkak të një tromboze që i kishte ndodhur më 1 janar. Duke ecur rrugës, më zuri syri një lajmërim vdekjeje, në të cilin ishte shkruar emri Zaira Mati. Me zonjën Zaira pata pasur rastin të ndodhemi ulur në një nga datat 15 të muajit, siç mblidheshin zakonisht vajzat e kësaj shkolle, dhe patëm biseduar për librin që ajo kishte përkthyer.

Një ditë u takova me zonjën Dhurata Strazimiri (Jegeni) dhe biseduam gjerë e gjatë, e kur telefonova për të saktësuar diçka, më doli e bija duke më thënë se nëna e saj pat pësuar goditje cerebrale dhe ishte paralizuar krejt. Gjithnjë e gatshme më ka qëndruar pranë zonja Viktori Gjikondi me kujtesën e saj të mrekullueshme, duke m’u përgjigjur për çdo pyetje që i kam bërë. Vangjeli Mele, gjithashtu si dëshmitare e ngjarjeve të atyre viteve dhe punën e palodhur që ka bërë në mbledhjen e materialit nga Arkivi i Shtetit dhe nga burime të tjera. Afërdita Tutulani më dorëzoi një foto ku kishte dalë Margarita, motra e saj me disa vajza, duke më thënë: “Kjo fotografi është pa të nxira pasi e kishim negativin në familje…” Janë shumë dëshmi që vijnë në këtë libër për vajzat e Institutit: Ballkëz Halili, Didi Biçaku, Drita Kosturi, Drita Pelinku, Fiqiret Sanxhaku (bashkëshortja e Mehmet Shehut), Liri Gega, Liri Belishova, Musine Kokalari, Nermin Vlora, Ramize Gjebrea e shumë e shumë të tjera.

Por për autoren Meri Lalaj, ky libër mbetet i hapur për t’u vijuar dhe për t’u plotësuar me libra të tjerë dhe të tjera histori ende të parrëfyera. “Do doja që në këtë libër të kishte të dhëna më të plota për Karl Gurakuqin, Arshi Pipën e të tjerë, por me gjithë përpjekjet e mia nuk ia dola dot. Kështu ndodhi edhe me Hysni Babameton dhe profesorë të tjerë, për të cilët nuk munda dot të gjej të dhëna”.

Ish-nxënëset e Institutit Femnor “Nana Mbretneshë”, që u jepnin gjallëri atyre viteve, sot janë shumë të moshuara, një pjesë kanë ikur nga kjo jetë duke marrë me vete edhe kujtimet dhe reliket e rinisë së tyre. Ato që kanë mbetur vazhdojnë të ndjekin ritualin e përmuajshëm të takimeve çdo datë 15 të muajit te “Tajvani”. Rrëfejnë histori e tyre dhe kujtojnë shoqet e Institutit.

Letra e Drita Kusturit për shoqen e Institutit Femnor “Nana Mbretneshë”, Ganimet Gjilani dhe copëza historish të shkëputura nga rrëfimet në librin dedikuar vajzave që studiuan në këtë shkollë

Drita Kosturi: Ganimet, të kërkoj falje që solla komunizmin

Një nga mikeshat e Institutit të Drita Kosturit ishte dhe Ganimet Gjilani (Fratari), e cila vinte nga Kosova. Të dyja vajzat ishin ndër ato të shumtat që u dënuan nga fati për të vuajtur regjimin komunist. Pas viteve ’90, Ganimet Gjilani fton për drekë të gjitha shoqet e Institutit, por nga njëra prej tyre e pikërisht nga Drita Kosturi i vjen një letër shfajësimi: “E dashur Ganimet…, mua dhe shumë shoqe të shkollës, na e mori mendjen komunizmi… por besomë, para se të provoj këto gjellëra kaq të mira më jep një dru të mirë…Po po, më jep një dru se e kam thënë edhe në një takim me të persekutuarit, pasi komunizmin… që të shkatërroi ty e mijëra të tjera si ty dhe familje për pesëdhjetë vjet me radhë…këtë komunizëm ua solla unë e shumë të tjera si unë, edhe shumë nga shoqet tona të institutit “Nana Mbretneshë”…Megjithatë edhe unë vetë e vuajta skëterrën komuniste porsi ju…tani gjej forcën për të kërkuar falje” dhe u mbyt në lot. Ky ishte fati i trishtë i dy prej vajzave të institutit, që dëshmohet në këtë libër nga e bija e Ganimetes, Sabire Halili.

Didi: Si i shpëtova pushkatimit për bombën në Ambasadën sovjetike

Hadije (Didi) Biçaku bashkë me motrën e saj më të madhe Semijë Biçaku, ishin të dyja nxënëse në Institutin Femnor “Nana Mbretneshë”. Didi merrej edhe me sport, luante volejboll dhe basketboll dhe stërvitej duke rrëshqitur me patina nëpër rrugët e Tiranës. Më 23 shkurt të vitit 1951 ajo arrestohet nga tre ushtarakë të Sigurimit të Shtetit. Akuzohet për bombën në Ambasadën sovjetike. Didi Biçaaku (Maliqi) i shpëtoi pushkatimit për bombën tek Ambasada sovjetike, por jo shoqja e saj, Sabiha Kasimati. Didi ishte dëshmitarja e fundit që e pa gjallë Sabihanë. Didi rrëfen në këtë libër: “U dëgjua një zhurmë makine.

U hap dera dhe të burgosurit po i futnin në makinë, në fund isha unë me Sabihanë. Ajo hipi, kur do hipja unë, ndërsa kisha hedhur njërën këmbë më shtyu njëri nga rojet dhe më shkëputi prangën e dorës. Sabihaja po më fliste të shikoja. Unë pandeha se ata po i lirojnë dhe po qaja se doja të shkoja me ta. Gardiani që po më shpinte në birucë më tha: “Po ti deshe të shkoje të Ura e Beshirit?”. Më futën në birucën e madhe. Dy ditë nuk futa bukë në gojë, vetëm qaja përmes lotëve, thurja vargje me mend për nënën, time, për motrën, mbesën e vogël…Motrës sime i kishin thënë te porta e burgut se më kishin pushkatuar. Pas tri a katër ditësh më izoluan. Kur isha vetëm në qeli nuk kisha frikë se çfarë mund të më ndodhte, por më tepër frikësohesha nga kacabunjtë, akrepat dhe minjtë e mëdhenj që vinin vërdallë nëpër birucë.

Nga qelia më nxirrnin dhe më shpinin në hetuesi tek “Shtëpia me gjethe”. Më mbajtën 5 muaj në burg”. Didi Biçaku pas kësaj nuk punoi më në arsim, profesion për të cilin kishte kryer Institutin, pas daljes nga burgu punoi si rrobaqepëse e më vonë në ndërtim. Tani është 86 vjeçe dhe me dhjetëra vite e mbajti brenda vetes ndodhinë se si shpëtoi nga pushkatimi, nuk guxonte ta rrëfente. Nuk kishte dëshirë të kujtonte të kaluarën.

Musine Kokalari dhe rrëfimi i mjekes së Rrëshenit

Krejt rastësisht, autorja e librit Meri Lalaj njihet me mjeken që ka qëndruar pranë Musine Kokalarit në ditët e tmerrshme të sëmundjes që i mori dhe jetën. Meri sot ndjehet shumë e keqardhur që nuk ia mban dot mend mbiemrin mjekes, madje shpreson që ajo të bëhet e gjallë, qoftë dhe për t’i dhënë disa foto që Meri Lalaj ruan si kujtim nga dita e takimit mes tyre. Por në këtë libër autorja sjell bisedën që ka bërë me mjeken e quajtur Marta për ditët e fundit të jetës së Musine Kokalarit. “Siç më ka rrëfyer mjekja Marta, e cila punonte në Rrëshen, Musineja ndërroi jetën të premten, nuk e varrosën të shtunën sepse nuk donte njëri nga punëtorët e komunales, e diela ishte pushim. Kur vajtën të hënën, trupi i saj kish pësuar kafshime nga minjtë që vinin rrotull”.

E bukura mbi të bukurat, Ramize Gjebrea

“Mbyll sytë e në përfytyrimin tim shfaqet Ramize Gjebrea e ulur në një stol, aty tek cepi i oborrit të konviktit, duke thurur triko me shtiza…me ato flokë të verdhë, me sytë e kaltër dhe fytyrën e ëmbël…ngjante si engjëll”, – kështu e kujton Ballkëz Halili miken e saj të Institutit, Ramize Gjebrean, e cilësuar si më e bukura mbi të bukurat. Ramize Gjebrea u dënua me pushkatim. Skuadra e pushkatimit me qëllim u përzgjodh të ishte vetëm me vajza. Shoqet e shkollës qëlluan mbi trupin e Ramizës me shtatë plumba. Njëri prej plumbave e vrau vetëm sepse këndoi këngë dashurie.

Liri Belishova: Mësuesja ime, Liri Gega

“Mësuesja ime, Liri Gega më futi në rrugën për t’u bërë komuniste”, – kujton Liri Belishova. Liri Gega e përqafoi lëvizjen komuniste qysh në vitin 1940 kur ishte studente në Romë. Ajo u arrestua në flagrancë ndërsa ndodhej në takim me sekretarin e Ambasadës së Bashkimit Sovjetik, i cili ishte përgjegjës për zbulimin sekret në Shqipëri. Nga burgu e shpëtoi Mustafa Kruja: “Merre bijën tënde, por ajo tani është e infektuar me mikrobin bolshevik”, – do t’i thoshte Mustafa Kruja të atit të Lirisë, Beso Gegës. Por edhe kjo komuniste e orëve të para, një ish-nxënëse e Institutit nuk do t’i shpëtonte persekutimit. Në burgun e Tiranës Lirinë e mbyllën në qelinë numër 18, e cila ishte tërë kohës e errët, pa dritare dhe plot me minj të mëdhenj. U ekzekutua tok me bashkëshortin Dali Ndreu. Flitet sikur trupat e tyre të vdekur u shpunë diku në një fshat të Korçës dhe iu vunë zjarrin”, – dëshmon Agim Musta.


Drita Kosturi


Meri Lalaj, autoria e librit


MAPO

[Cen Durimmadhi]

Respekt respekt dhe vetem respekt per keta ZONJA te medha te Shqiperise! Tek ne u vra e bukura ne cdo forme te saj, por kjo qe sillni ketu i dashur Albo eshte krim i madh!

[Albo]

INTERVISTA/ Flet ish -nxënësja e Institutit Femëror “Nëna Mbretëreshë” Didi Biçaku (Maliqi)

-Margarita Tutulani ishte shoqja ime e ngushtë

-Nexhmije Hoxha dhe Vito Kapo ishin më të mëdha, por mbaheshin për vajza të ditura

-Alqi Kondi ishte një djalë, i urtë, i ditur, që nuk përtonte të ndihmonte

- Në vitin 1947 formova për herë të parë skuadrën e volejbollit për femrat në Berat

-Babai im u burgos nga xhonturqit në Selanik, për patriotizëm, ku dhe vdiq

-Reiz Malile në Berat si Sekretar i Parë u dallua si njeri korrekt

-Në vitin 1951 më arrestuan si pjesëmarrëse në bombën që u hodh në Ambasadën Jugosllave

- Më mbajtën 5 muaj në qeli, pa më thënë arsyen

- Specialisti italian ishte shumë kërkues dhe nuk falte për cilësinë

Albert ZHOLI

Me origjinë jam nga Elbasani, nga fisi me shumë emër i Biçakçinjve, të njohur për patriotizëm dhe për inteligjencë. Nga fisi i tyre kanë dalë me dhjetëra intelektualë, por dhe patriotë që kanë dhënë pasuri dhe jetën për atdheun. Një ndër ta është dhe babai i saj Qamili, të cilin xhonturqit e burgosën e torturuan, për përhapjen e gjuhës shqipe, derisa vdiqnë burgun e Selanikut, Greqi.

Kam lexuar se ju keni mësuar në Institutin Femëror “Nëna Mbretëreshë”, kur filluat në këtë shkollë?

Unë në këtë Institut kam filluar në vitin 1937. Pra dy vjet përpara se të fillonte lufta, apo kur Italia fashiste do të pushtonte Shqipërinë. Në këtë institut unë kam bërë një vit Pedagogjiken, pastaj unë kam shkuar dhe vazhduar mësimet në gjimnazin e Tiranës. Pra, Instituti kishte dhe konvikt për femrat, ku ne paguanim konviktin paçka se më vonë unë fillova të mësoj në gjimnaz. Ahere gjimnazi i Tiranës ishte me nam, ose më mirë të themi gjimnazi më i mirë në Shqipëri. Ne ishim shumë femra që flinim në konviktin e Institutit Femëror “Nëna Mbretëreshë” ndërsa shkollën e bënim në gjimnazin e Tiranës. Nuk ishte shumë larg dhe ne shkonim në grup. Ahere nuk të ngacmonte njeri kur shkoje në rrugë.

Kë do të veçoja nga shoqet e gjimnazit në atë kohë?

Do të veçoja “Heroinën e Popullit” Margarita Tutulani, Rozi Laçaj etj.. Dua të theksoj se në atë kohë gjimnazi ndahej në Gjimnaz Real dhe Gjimnaz Klasik. Gjimnazin e vazhdova dy vjet dhe me fillimin e luftës u ktheva në qytetin tim të Elbasanit. Këtu vazhdova dhe mbarova shkollën Normale të Elbasanit, shkollë që ishte po aq me emër sa dhe gjimnazi i Tiranës.

Si ishte Margarita Tutulani?

Një vajzë e bukur, e hedhur, guximtare. Ajo ishte si të thuash komandantja jonë. Ne e pyesnim për çdo gjë dhe ajo nuk hezitonte të na ndihmonte. Ne gjithmonë mblidheshim rreth saj sikur ta kishim motër të madhe.

Si u ndjeve kur more vesh vrasjen e saj?

S’e besova. M’u duk ëndërr. Edhe sot nuk e besoj dot. A mund të vritet një vajzë e tillë në lulen e rinisë. Kam qarë nën zë për ditë të tëra. E mora vesh vonë dhe nuk mund të shkoja apo të bëja diçka.

Po Nexhmije Hoxhën a e ke njohur në kohën që ishe nxënëse në Institutin “Nëna Mbretëreshë”?

Po e kam njohur. Thoshin që është një vajzë e zonja, por me trup të vogël. Kam njohur dhe Vito Kapon, por ato ishin 4 vjeç më të mëdha se ne. Ne flinim në një konvikt. Dhoma ime me të Vito Kapos ishte ngjitur dhe Viton e kam njohur më mirë se Nexhmije Hoxhën. Pra me aq sa i kam njohur ishin vajza të bukura dhe të njohura. Por unë më shumë miqësi kam pasur me vëllanë e Vito Kapos, Alqi Kondin. Me të kam qenë në një klasë.

Si do ta përcaktonit Alqi Kondin?

Ishte një djalë, i urtë, i sjellshëm, i pashëm dhe i ditur. Lexonte shumë. Me të kishe qejf të bëje muhabet. Na ndihmonte në mësime. Por qysh pas shkollës nuk e takova më. Kur mora vesh vdekjen e tij, mbeta e befasuar.

A more pjesë në luftë?

Unë mora pjesë disa herë në shpërndarjen e trakteve. S’kisha moshë të madhe për pjesëmarrje në luftë, por megjithatë si familje e mbështetëm luftën.

Me mbarimin e luftës ku ju çuan me punë?

Vitin 1945 u caktova mësuese në fshatin Paftal të Beratit. Në atë kohë analfabetizmi ishte kudo në çdo vatër shqiptare. Unë aty kisha një dhomë të vogël në një shtëpi fshatari dhe isha tërë energji. Unë ahere hapa dhe disa kurse mbasdite për mosha të tjera në luftën kundër analfabetizmit. Njëkohësisht unë kam qenë dashamirëse e sportit dhe në Berat më ftuan që të shkoj për të hapur një skuadër volejbolli.

Pra ju shkuat nga Paftali në Berat për të hapur një skuadër volejbolli për femra?

Po. Me shumë kënaqësi dhe nuk doja të largohesha nga ai fshat, pasi aty isha mësuar dhe kudo më prisnin me shumë dashuri. Dhe unë arrita ta hap këtë skuadër volejbolli. Dua të them se për sportin qysh në institutin “Nëna Mbretëreshë” isha më e mirë. Që e vogël kisha shumë qejf patinazhin dhe luaja volejbollin, basketbollin, por dhe vrapin.

Sa larg ishte Paftali nga Berat dhe me se shkoje?

Në Berat shkoja më këmbë. Ishte rreth 1 orë e gjysmë larg. Shkoja vetëm pasi ahere siguria ishte e plotë. S’bëhej fjalë për makina. Sot në këtë moshë them si kam mundur të shkoj kaq larg me këmbë dhe vetëm.

Sa vjet vazhdove mësuese aty?

Vazhdova tre vjet pastaj më pushuan nga puna. U çudita, ngela e befasuar. Unë isha mësuese e dalluar dhe prisja vlerësim tjetër.

Po përse të pushuan?

Më pushuan pasi një i afërmi im u fut në burg. Pra i lashë shëndetin arsimit dhe pse kisha marrë disa fletë lavdërimi.

Nuk u ankove?

Po, u ankova. Ahere Sekretar i Parë në Berat ishte Reiz Malile, një burrë i qetë, i ditur dhe i mirë. Shkova në zyrën e tij dhe e takova. Ai s’e besoi dhe pasi mori disa të dhëna më tha se, pushimi nuk të ka ardhur këndej nga ne. E ka nga vendlindja dhe unë s’kam ç’të bëj. Ndaj po të them se, në arsim nuk mund të të lëmë. Me keqardhje. Por do të ndihmoj në punë tjetër.

Çfarë pune dhe ku?

U futa farmaciste në farmacinë e Kryqit të Kuq në Tiranë. Këtu qëndrova plot dy vjet. U pushua Drejtori i asaj farmacie detyrimisht u pushova dhe unë. Pushimet po më ndiqnin kudo. Nuk po më ndihte fati.

Kur je ndjerë më keq?

Në vitin 1951 kur u hodh bomba në Ambasadën Jugosllave në Rrugën e Kavajës. Papritur mua më arrestuan. Kur më morën dhe më thanë akuzën hapa sytë. S’e besoja. Ç’lidhje kisha unë me Ambasadën Jugosllave?

Kush u burgos në këtë ngjarje?

Unë, Sabiha Kasimati, (e cila u pushkatua), e shumë të tjera.

Po çfarë u the në burg?

U thashë dua akuzën. Ata heshtnin dhe më thoshin je pjesëtare në grupin e hedhjes së bombës në Ambasadën Jugosllave. Ngrija supet. Çfarë t’u thoja? Qaja dhe nuk dija ku të gjeja mbështetje. Humba lidhjet dhe me njerëzit. Rrija në birucë si e hutuar. Vetja më dukej e humbur. Arrestuan disa gra, pas asnjë shkak.

Sa kohë të mbajtën në birucë?

Plot 5 muaj. M’u dukën si 50 vjet. A e kupton që dhe sot pas 60 vjetësh që po flasim nuk e di se përse më arrestuan? Aty dhe u sëmura. Duke parë gjendjen time si dhe duke parë që s’kishin fakte më liruan.

Ku shkove kur të liruan?

Kur hyn në burg humb çdo gjë. Kur dola asnjë s’më përkrahte. Doja të haja bukë, doja të jetoja. Kërkoja punë. Më thanë do shkosh vetëm në ndërtim. Pra unë vajzë e re të shkoja të punoja në ndërtim. Pranova. S’kisha rrugë tjetër. Fillova punë në Ndërmarrjen e Ndërtimit “ 21 dhjetori”. Punë e vështirë. Llaç, tulla, gozhdë. Pra një punë aspak për femrat.

Thjesht punëtore fillove?

Po, në fillim po, punëtore krahu. Por unë kisha shumë ambicie dhe më vonë i vura vetes detyrë që të mësoj profesionin e muratores. Pra po e vidhja profesionin. Pas disa muajsh e zotërova dhe fillova të marr vetë punë si mjeshtre muratore. Arrita të marr dhe kategorinë e tretë. Dola e dalluar dhe në këtë punë. Falënderoj prindërit për sa kam arritur pasi ata na thonin, që mësoni çdo lloj zanati pasi do ju duhet në jetë.

Keni lidhje me fisin e madh të Biçakçinjve në Elbasan?

Posi. Jemi një derë. Aqif Biçkau ka qenë xhaxhai i babait. Vetë unë jam vajza e Qamil, Biçakut, i cili, është burgosur xhonturqit, për veprimtari të theksuar atdhetare. E internuan me Isuf Elezin dhe me shumë patriotë të tjerë. Në fillim i çuan në burgun e Tiranës, mandej i transferuan në burgun famëkeq të Selanikut. Në Greqi. Ky burg kishte nam të keq.

Cila ishte arsyeja e burgosjes së babait?

Pasi ai punonte për përhapjen e gjuhës shqipe dhe propagandonte pavarësinë e Shqipërisë. Pas një viti ai u sëmur rëndë në burg dhe aty vdiq. Pra në Selanik. Kur më ka vdekur babai unë isha dy vjeçe ndërsa motra e madhe pesë vjeçe.

Sa vjet punove tek Ndërmarrja “21 Dhjetori”?

Rreth 4 vjet. Pas katër vjetësh u fejova dhe u martova në Elbasan, pra u ktheva në vendlindje. Për vite të tëra ngela poshtë e lartë. Në Elbasan fillova punë si rrobaqepëse. Madje, më kërkuan sërish që të futesha mësuese, por nuk pranova. E dija se do fillonin prapë letrat anonime, letrat për dënime. Doja të isha e qetë. Kjo do të ishte rruga më e drejtë për jetën time.

Po zanatin e rrobaqepëses, ku e kishe mësuar?

Pikërisht tek Instituti Nëna Mbretëreshë mësova, të qep, të qëndis, të arnoj. Pra fillova punë në një Ndërmarrje rrobaqepësie. Ishte një ndërmarrje shumë e mirë ku shumë punët tona shkonin për eksport.

Pra në këtë punë u sistemove përfundimisht?

Po. Ishte punë që e pëlqeja dhe që nuk pata asnjë shqetësim. Më ikën të gjitha ato gjërat e paparashikuara që kisha më parë. Në këtë punë punova derisa dola në pension. Pra një punë e qëndrueshme, larg lakmive dhe smirave, punë në të cilën dola në pension.

Ku shkonin kryesisht punimet apo prodhimet tuaja të Ndërmarrjes?

Shkonin në Itali. Gjithmonë vinte tek ne një specialist italian, i cili sillte modelet dhe jepte kërkesat për cilësinë. Ishte serioz dhe çdo gjë e jepte me disiplinë. Nuk falte për cilësinë.

A je ndjerë e vlerësuar për punën që ke bërë?

Mund të them se me kalimin e kohës më ka ardhur dhe vlerësimi. Por dua të veçoj se shkolla është mbi të gjitha. Pa atë shkollë unë nuk do të isha asgjë. Aty mësova ato profesione që nuk më lanë pa punë dhe pa perspektivë. Ekonomia shtëpiake, ka qenë lënda që më ka mësuar më shumë në jetë.

Instituti Femëror “Nëna Mbretneshë”? Ka një histori të bukur. Ai u themelua me vendim të Këshillit të Ministrave nr. 666, datë 2 tetor 1933. Në kohën që u hap ishte, i ndarë në dy degë në atë normale dhe në gjimnaz. Mësimi për herë të parë në këtë shkollë filloi më 30 nëntor 1933, me 388 nxënëse nga të cilat 288 ishin internatiste (konviktore), dhe 100 që banonin në Tiranë. Themelimi i një shkolle femërore të mesme me një program të gjerë erdhi si nevojë e kohës por edhe si kishin theksuar nevojën që të çelej në kryeqytet një shkollë femërore e plotë dhe e aftë për ti pajisur vajzat shqiptare me një kulturë të posaçme morale dhe atdhetare, pasi deri në atë kohë, asgjë nuk ishte bërë në këtë drejtim. Me propozimin e veçantë të ministrit të Arsimit zotit Dr. Mirash Ivanaj. Instituti femëror “Nëna Mbretëreshë” do të merrte përsipër edukimin e brezit të ri femëror dhe pajisjen e tij me kulturë të nevojshme. Ja se çfarë shkruhej në vendimin e Këshillit të Ministrave të marrë me këtë rast: Këshilli ministror në mbledhjen e tij të posaçme të mbajtur nën kryesinë e z. Pandeli Evangjeli, Kryeministër, me anëtarë zotin Vasil Avrami, ministër i Drejtësisë, Xhafer Villa ministër i Punëve të Jashtme, Musa Juka, ministër i Punëve të Brendshme, të cilët vendosën që të autorizojnë ministrin në fjalë ta hapë këtë institut në Tiranë. Duhet thënë se, ky Institut u formua nga bashkimi i shkollave amerikane e Kavajës, shkolla e stigmatimeve të Shkodrës, shkolla zonjusha “Kyriaz”, dhe normalja e Korçës. Me anë të këtij Instituti shteti shqiptar formoi të parin institut me kulturë kombëtare ku ministrat e arsimit kërkonin të përhapnin farën e diturisë, në veçanti ndaj antagonizmave fetare, ku shkolla veç për myslimanët e veç për ortodoksët që para pavarësisë prek ndjenjën e lokalizmit të sëmurë. E veçanta e këtij instituti ishte se znj. Roço, mori përsipër si ngarkesë të gjitha orët e italishtes, por me protestën shqiptare të mos kishte të drejtë t’u hiqte mësimin e frëngjishtes. Nga ana tjetër me pedagoget e tjera si, Any Marash, zonja Gërmenji, Matilda Berisha, Dodë Mazei, Nushi, etj., trupi pedagogjik filloi të funksionojë plot harmoni. Përpos tyre nuk mund të veçohet puna e mësuesve, Vasil Vinjari, Gavril Meksi etj.. Pra, në vitin e parë 1933-1934, Instituti, kishte 18 mësues, prej të cilëve vetëm 5 meshkuj.