Inxhinieri Robert Rapo: Ju rrefej si u ndertua Kombinati Metalurgjik i Elbasanit

[Albo]

INTERVISTA/ Flet Robert Rapo, inxhinier ndërtimi në Metalurgjik: Mehmet Shehu, Rrahman Hanku, Spiro Koleka dhe Hajredin Çeliku, 4 byroistët që përgjigjeshin për veprën gjigande

Urdhri i Enver Hoxhës: Për Metalurgjikun e gjithë Byroja politike të rrijë zgjuar natë e ditë, sepse është çlirimi i dytë i Shqipërisë

Ndërtimi i Kombinatit Metalurgjik ka filluar herët, që në vitin 1962 me uzinën mekanike dhe vazhdoi për rreth 25 vjet”. Kështu u shpreh për gazetën “Telegraf”, Robert Rapo, inxhinieri i ndërtimit të Metalurgjikut, i cili nënvizoi se, “marrëdhëniet me specialistët kinezë në fillim ishin të shkëlqyera dhe ata ishin shembull në të gjitha drejtimet. Më vonë me ndryshimin e klimës politike edhe marrëdhëniet e tyre ndryshuan deri në prishjen e plotë”.

Kam filluar punë në Kombinatin Metalurgjik?

Unë kam filluar punë në vitin 1975. Pasi mbarova Fakultetin e Inxhinierisë së Ndërtimit në Tiranë. U caktova të punoj në objektin 222, pranë Uzinës 12 në repartin e koncentratorëve.

Çfarë ishte kjo uzinë?

Uzina 12 ishte zemra e kombinatit, ajo do të prodhonte Nikel-Kobaltin e pastër, një material shumë i rëndësishëm për atë kohë dhe për tani, të cilat do të përpunonin materialin tonë mineral, të Pogradecit. Prodhimi i këtij materiali tepër strategjik do të siguronte një buxhet shumë të madh për ekonominë tonë. Pra, ndërtimi i kësaj Uzine, si dhe uzinave të tjera Enver Hoxha e ka quajtur çlirimin e dytë të Shqipërisë.

Kur ka nisur ndërtimi i Metalurgjikut?

Ndërtimi i Kombinatit Metalurgjik ka filluar herët, që në vitin l962 me uzinën mekanike dhe vazhdoi për rreth 25 vjet. Periudha më intensive ishin vitet 1968- 198o. Ky kombinat u projektua nga shkencëtarët tanë dhe me ndihmën e kinezëve,por u ndërtua plotësisht me personelin shqiptar inxh-teknik dhe atë punëtor. Aty punonin në ndërtim montim mbi 15 mijë punonjës, të ndara nëpër ndërmarrje sipas rretheve, sepse çdo rreth kishte detyrimet e tij dhe plan punimesh. Marrëdhëniet me specialistët kinezë në fillim ishin të shkëlqyera dhe ata ishin shembull në të gjitha drejtimet. Më vonë me ndryshimin e klimës politike edhe marrëdhëniet e tyre ndryshuan deri në prishjen e plotë.

Sa ishte kostoja e kësaj vepre?

Kostoja e veprës arrinte rreth 5 miliardë dollarë në atë kohë. Kujdesi i Qeverisë për K.M ishte i një rëndësie të veçantë, specialistë nga dikasteret përkatëse, nga Qeveria, madje edhe nga Byroja Politike ishin të angazhuar çdo ditë në kombinat, kështu Rrahman Hanku, Spiro Koleka, Hajredin Celiku, bile edhe vetë Mehmet Shehu ishin të pranishëm nëpër uzina natë apo ditë. Në këtë kohë drejtor i ndërtimit të K/m ishte Feruz Mataj një nga inxhinierët më të mirë të vendit dhe drejtor i shfrytëzimit ishte Hajredin Çeliku. Unë gjatë kësaj kohe kreva edhe stazhin e partisë 3 vjet në prodhim, i cili një rëndësi të madhe për kalitjen fizike dhe ideopolitike të kandidatit me virtytet e klasës punëtore si thjeshtësia, dashuria për punën, për shokun, lufta kundër arrogancës, prepotencës, dëgjimit të zërit të masës etj.. Pra edukimi në gjirin e klasës punëtore ishte një shkollë e madhe e edukimit të kuadrove. Pas mbarimit të stazhit ishte vetë klasa punëtore ajo që të lëshonte rekomandimin për pranim në parti apo jo. Grupe sabotazhi nuk kemi patur dhe kjo ndodhte për disa arsye. Në radhë të parë të gjithë punonjësit që vinin nga rrethet kalonin në filtrin e org.bazë të partisë dhe atje zgjidheshin më të mirët, pra ishin të shoshitur mirë. Por nga ana tjetër në brigadat e ndërtimit ishin infiltruar edhe punonjës të sigurimit që ishin sy e veshë dhe punonin nëpër brigada si punëtor të thjeshtë dhe ndiqnin elementët e pakënaqur, apo sabotatorët ekonomike. Këtë e mora vesh shumë vjet më vonë në vitin 1998. Isha ulur në një klub dhe kur vjen një punëtor i brigadës elektrike, Besnik quhet dhe gjatë bisedës më habiti kur më tha që unë kam qenë punonjës i sigurimit të shtetit në brigadë dhe merresha me sabotimin ekonomik dhe më tregoi fotografinë si oficer dhe grada që mbante. U habita, por këto paskan qenë normale.

Kur jeni ndjerë më keq gjatë ndërtimit të veprës?

Gjatë ndërtimit të kombinatit më keq ndjeheshim kur ishin festat apo ditëlindjet e udhëheqësve të Mao Ce Dunit, Enver Hoxhës apo Stalinit, gjatë kësaj kohe bëhej nata ditë duke punuar PARESHTUR duke realizuar detyrat në kohën e duhur dhe me cilësi. Por keq e kemi ndjerë veten edhe kur kemi pasur fatkeqësi siç ishte helmimi i 8 inxhinierëve dhe teknikëve në vitin 1975 për një pakujdesi të vogël në uzinën 12. Desha të theksoj edhe një ngjarje tjetër që ka ndodhur në kombinat. Një inxhiniere e re gjatë zbatimit të projektit gaboi diku duke sjellë një dëmtim ekonomik rreth 2 milionë lekë. Ajo u pezullua nga puna dhe pritej arrestimi i saj, sepse në atë kohë për 200 lekë të reja menjëherë arrestoheshe dhe jo sasi parash. Çuditërisht për këtë rast erdhi vetë Mehmet Shehu, ish- kryeministri i kohës, i cili pasi dëgjoi drejtuesit e kombinatit,të trembur edhe ata, u habitën të gjithë ku ai tha; “Punë e madhe për 2 milionë lekë, vajza bëri një eksperiment, vazhdoni punën.'' Ne u shastisëm. Ndërsa në vitin 1977 në Kombinatin Metalurgjik e bë Kongresi i 7 i BRPSH, në një nga uzinat e kombinatit. Shoku Enver u prit me ovacione të jashtëzakonshme siç ishte traditë në atë kohë dhe në këtë kohë u hodh edhe parulla ''të pastrojmë ndërgjegjen siç pastrojmë çelikun nga skorrjet'', e cila u bë lajtmotivi i kohës.

Sa vetë punuan më vonë në Kombinat?

Në kombinat punonin në shfrytëzim rreth 10.000 punëtorë dhe mbi gjysmat ishin gra. Gruaja ishte forcë e madhe drejtuese, sa specialistët e huaj që erdhën në kombinat pas ‘90-s u habitën me shkallën e kualifikimit dhe të drejtimit të tyre. Turqit u shtangën sepse nuk e konceptonin dot që në këto uzina si në çelik të punonin gra. Në vendin e tyre as imagjinohej. Por edhe ky kombinat pas 90 u shkatërrua pothuajse plotësisht dhe tani është kthyer në një rajon kanceroz për zonën.

Çfarë ndodhi në vitin 1985?

Për aksionin e borës në Kukës, ishte një ngjarje e veçantë. Në fund të vitit 1984 dhe fillim i vitit 1985, në muajin Janar, zona veriore e vendit u ballafaqua me një dimër të ashpër të paparë për vite me radhë, me shi, me reshje dëbore dhe ortekë me pasoja katastrofike për banorët e zonës. Gjatë kësaj kohe u shembën shtëpi, u vranë bagëti si dhe pati viktima në njerëz. Kjo situatë alarmante shqetësoi, të madh e të vogël në Shqipëri dhe si pasojë KQ, PPSH dhe Qeverinë shqiptare. Prandaj qeveria mori një sërë vendimesh të rëndësishme, midis, të cilave ishte kompensimi me ilaçe, të holla dhe bagëti për të gjithë banorët. Me porosi të vetë Enver Hoxhës brenda muajit qershor 1985 të ndërtoheshin të gjitha shtëpitë e reja dhe populli të sistemohej në to falas. Në atë kohë ekzistonte një solidaritet i jashtëzakonshëm. E gjithë Shqipëria u ngrit në këmbë, të gjitha kooperativat bujqësore dhanë me qindra bagëti si dhen e dhi duke kaluar nevojën e fshatarëve, veçanërisht kjo nga jugu i Shqipërisë. Po ashtu i gjithë populli dha një ditë pune dhe ja fali shtetit për kompensimin e pasojave të dëborës. Ndihmat që erdhën i tejkaluan disa herë nevojat. Qytetet e Elbasanit, Durrësit dhe Beratit dërguan fuqi punëtore specialistë ndërtimi për ndërtimin e objekteve. Më 8 janar 1985 nisemi drejt Kukësit, ishte një ditë e ngarkuar me shi, furtunë. dëbora në Qafën e Malit ishte 4 metra. Mirëmbajtja e rrugëve kishte bërë një punë të mirë për hapjen e rrugëve dhe kujdesi kur kalonin autobusët ishte shumë i madh edhe nga banorët ku kalonim. Në orët e vona të natës u ndodhëm në qytetin e ri të Kukësit. Masat ishin marrë si për fjetjen edhe për ushqimin. Nga ana e Ndërmarrjes së Ndërtimit të Kukësit kishin dalë drejtuesit e rrethit, me sistemimin tonë u mor vetë drejtori i ndërmarrjes inxhi. Mujë Noka. Të nesërmen vendosemi në Krumë, ku kishim edhe detyrën. Komandanti i Përgjithshëm i aksionit për rrethin ishte Luan Shahollari në atë kohë Kryetar i Kom. Ekz. KP. Rrethit, i cili na dha planin e punës. Aty mësuam se jo vetëm do të riparonim banesat e shkatërruara por do të ndërtonim edhe një sërë objektesh të reja social-kulturore. Të gjitha fshatrat do të pajiseshin me shtëpi kulture, çerdhe, kopshte, shkolla të reja si dhuratë të Partisë. Dhe kështu ndodhi me të vërtetë, në Nikoliq u ndërtua shkolla e mesme 2, kate, në Helshan dhe Kostur u bënë të reja çerdhet dhe kopshtet, si dhe shkolla. Një ndihmë të madhe ka dhënë edhe kryetarja e këshillit të bashkuar Bude Meshi, kjo cucë tropojane që ngjante si Shote Galica me atë veshjen karakteristike. Po kështu, mirë u punua në fshatrat Letaj, Tregtan, Muç-Has, Golaj etj.. E çuditshme po në këto zona kishte një patriotizëm të jashtëzakonshëm, megjithëse ishin në zona kufitare dhe ujë mbushnin në një vend nuk pati asnjë të arratisur. Këtë problem e patëm edhe ne drejtuesit sepse kishim frikë se mos ndonjëri kalonte kufirin, dhe afër ishte Gjakova. Por për fat nuk na ndodhi gjë, se pasojat diheshin pastaj Vdekja e Enver Hoxhës na zuri në Krumë, vdekja e tij na mobilizoi që detyrat të realizoheshin në kohën e duhur dhe 15 ditë para afatit. Më 15 Qershor 1985 për inaugurimin vjen vetë Kryeministri i vendit Adil Carcani dhe bëri inaugurimin e eliminimit të pasojave të dëborës në qytetin e Krumës. Për sqarim Adli kishte ardhur edhe 3 herë të tjera dhe i kishte ndjekur punimet.

Hidrocentrali i Banjës.

Hidrocentrali i Banjës u studiua dhe projektua nga inxhinierët shqiptarë. Studimet janë kryer në Institutin e Studimeve dhe Projektimeve Nr.3 në Tiranë. Qëllimi i ndërtimit të H/C Banjës ishte kryesisht rehabilitimi i bujqësisë, në të gjithë Shqipërinë Qendrore, për një zhvillim intensiv të bujqësisë. Krahas kësaj ishte edhe problemi i prodhimit të energjisë elektrike. Vepra u inaugurua më 15 Qershor 1986, nga vetë Ramiz Alia. Banja është një fshat midis Elbasanit dhe Gramshit rreth 25 km larg Elbasanit dhe 15 km larg Gramshit. Hidrocentrali do shfrytëzonte rrjedhën e lumit Devoll. Diga që do të ndërtohej mbi këtë lumë parashikonte një lartësi 195 m, lartësi dhe 95 m, mbi nivelin e detit. Lartësia e rënies h= 100 metra. Struktura e saj është ndërtuar me bërthamë argjili të padepërtueshëm nga uji, si dhe betonarme të markave të larta. Liqeni që krijohet është rreth 15 km katror dhe shtrihet nga Fshati Banjë deri në qytetin e Gramshit me një kapacitet ujëmbledhës, rreth 500 metër kub ujë. Centrali elektrik do të përdorte 2 turbina të ardhura nga Franca. Kapaciteti prodhues do të ishte rreth 250 Gh, 250 milionë kilovat orë në vit. Qëllimi kryesor i veprës është sistemimi dhe rehabilitimi i bujqësisë që shkon nga zona e Sulovës, Elbasanit, Dumresë dhe shkon deri në Kuçovë. Ndërtimi i saj së bashku me kanalin vaditës Elbasan - Kavajë me emrin ''NAUM PANXHI'', do të bënte që e gjithë Shqipëria e mesme të vihej në një regjim të rreptë vaditës dhe si pasojë një intensitet të lartë të prodhimit bujqësor. Punimet në këtë hidrocentral drejtoheshin nga drejtori i përgjithshëm Kujtim Bejtaj. Nga të gjitha veprat e tjera Qeveria i kushtoi një rëndësi të jashtëzakonshme kësaj vepre, sepse politike e atëhershme kishte si pikësynim kthimin e bujqësisë nga një bujqësi ekstensive në një bujqësi intensive. Dhe këtë detyrë e plotësonte vetëm ky hidrocentral. Për këtë u morën masa për një trajtim të veçante për të gjithë punonjësit, si ata inxhiniero-teknik dhe punëtorët dhe specialistët e tjerë, Për këta u ndërtuan pallate për fjetje në kushte normale mensa me një trajtim të shkëlqyer ushqimi dhe gatimi. Në këto mensa nuk mungonte asgjë, ndërsa në treg në atë kohë kishte mungesa, djathi, mishi, veze etj.. Këtu nuk mungonte asgjë. Çmimet ishin simbolike dhe shteti paguante një pjesë të mirë të ushqimit. Makineritë që përdoreshin ishin prodhim japonez, marka të fundit. Punohej me makina 40 ton, si Centao etj, që shumë pak vende i përdornin, sepse kishin kosto shumë të lartë. Pagesat e punëtorëve ishin nga më lartat në vend. Një specialist merrte 2-3 herë më shumë se drejtori i përgjithshëm, ndërsa një ekskavatorist mbi 3 herë dhe kjo ishte normale. Punonjësit e Ministrisë së Ndërtimit pothuajse ishin në kantier, natë e ditë, byroja politike po ashtu kishte përfaqësuesit e saj, si Besnik Bekteshi, etj., që interesoheshin përditë për mbarëvajtjen e punimeve. Nga viti 1988, u vendos edhe një anije e vogël lundruese që ndihmonte njerëzit nga Banja, deri në Gramsh. Kështu vazhdoi kjo vepër deri në fund të vitit 1990. Për shkak të ndryshimeve të sistemit, si në të gjithë vendin, H/C BANJE u mbyll dhe si pasojë ai ju nënshtrua shkatërrimeve sistematike si dhe daljen jashtë funksionit të liqenit, duke u kthyer në baltovinë. Thonë që qeveria e tanishme po merr masa për ndërtimin e kësaj vepre komplekse, me investitorë nga Austria. Po të jetë e vërtetë është një fitore e madhe, sepse do t'i japë vendit një impuls përpara. Tymi dhe bloza mbulojnë gjatë natës të gjithë qytetin e Elbasanit.

Intervistoi: Albert Zholi