Hieromonak Nektar Terpo

Voskopojari që tronditi themelet e Perandorisë Turke në Ballkan

1. Përqasje historike e vitit të lindjes

Me gjithë interesimin e treguar këto njëzet vitet e fundit, kryesisht nga studiues grekë, jeta e hieromonakut Nektar Terpo vazhdon të mbetet ende, në mjaft aspekte, një mister i pazgjidhur plotësisht. Ajo çka është konsideruar aktualisht si “përparim” në këtë drejtim nuk është zbulimi i të dhënave apo fakteve të reja, por ndërthurja dhe interpretimi në një këndvështrim të ndryshëm i atyre ekzistuese. Mjafton të përmendim se nuk dihet me saktësi as viti i tij i lindjes. Çdo hamendësim që është bërë në të kaluarën dhe që vazhdon të bëhet edhe në ditët e sotme ose është i pamotivuar, ose ndërthuret me fakte të tjera që, sidoqoftë, nuk mund të konsiderohen të pakontestueshme. P.sh. G. Valetas, filologu grek që i kushtoi atij një monografi të tërë (O armatomenos logos, 1971), daton 1690-ën si vit të lindjes së tij. Këtë pikëpamje, edhe pse krejt të paargumentuar, e pranojnë edhe disa studiues bashkëkohorë. Të tjerë, si p.sh. profesori i Universitetit Aristotelian të Selanikut A. Glavinas e kanë vënë në dyshim, duke i kundërvënë dëshminë e Evlog Kurillës, i cili shkruante më 1935 (Grigorios o Arjirokastritis, o metafrastis tis Kenis Dhiathiqis is to alvanikon) se në Skitin e Shën Anës në Malin e Shenjtë kishte hasur një dokument të vitit 1709, në të cilin shkruhej “Hieromonak Nektar Voskopojari”. Ky dokument, i cili sot nuk ekziston, por pranohet vetëm duke u bazuar në çiltërsinë e padiskutueshme morale të E. Kurillës dhe në aftësinë po aq të padiskutueshme profesionale të këtij studiuesi të shquar shqiptar, hedh poshtë vitin 1690 si vit të lindjes së Nektar Terpos për faktin e thjeshtë se asnjë nëntëmbëdhjetëvjeçar nuk mund të jetë hieromonak, pra një murg i hirotonisur në prift, pa u shkelur me të dyja këmbët kanonet e Kishës Orthodhokse.

Ndërkohë, dëshmia e sipërpërmendur e E. Kurillës nxjerr në pah një aspekt tjetër të panjohur deri atëherë të N. Terpos, qëndrimin e tij për një kohë të pacaktuar në Malin e Shenjtë. Ky fakt duket se “asfikson” disi në aspektin kohor praninë e tij dinamike në disa nga qendrat më në zë të besimit të krishterë të viseve shqiptare, si Korça, Elbasani, Myzeqeja etj., pa llogaritur këtu hipotezën mbi shkollimin e tij në Institutin Flangian në Venetik, etj. Si ka mundësi që, brenda një periudhe relativisht të shkurtër kohore, siç është jeta e tij aktive, të përfshihet edhe qëndrimi për një kohë sigurisht jo të shkurtër në Malin e Shenjtë? Kësaj pyetjeje mund t’i përgjigjemi fare mirë nëse marrim parasysh kushtet e kohës dhe nevojat e Kishës Orthodhokse për të përballuar valën e islamizimit masiv, që vinte në rrezik ekzistencën e saj në zonën qendrore dhe jugore të Shqipërisë së sotme.

Duke bërë një parantezë, përmendim se N. Terpo është konsideruar si “pararendësi i Shën Kozma Kolkondasit” jo thjesht në cilësinë e tij murgërore, por në mënyrën e ushtrimit të aktivitetit hierapostullor, i cili konsistonte kryesisht në ndalimin e valës së islamizimit të të krishterëve dhe inkurajimin e tyre në kushtet e një trysnie të gjithanshme. Në gjysmën e parë të shek. XVIII, kur zemrës së monakizmit shqiptar mezi i dëgjoheshin të rrahurat, kur ata pak murgj që i kishin rezistuar me shpirt në dhëmbë sfidave të kohës ndiheshin të pafuqishëm për të përmbysur gjendjen e krijuar, shfaqja e figurës së ndritur të Nektar Terpos dhe ushtrimi i veprimtarisë së tij në një mënyrë që i tejkalon caqet e mundësive dhe mendësive të bashkatdhetarëve të tij klerikë dëshmon se misioni i tij ishte projektuar në një qendër të fuqishme të orthodhoksisë botërore, larg realitetit të mjerë kishtar të Shqipërisë së atëhershme. Sipas të gjitha gjasave, hieromonaku voskopojar u përgatit për këtë mision në Malin e Shenjtë, njësoj si pasardhësi i tij, Shën Kozma Kolkondasi, disa dekada më vonë. Të dy këta hierapostuj kanë të përbashkët zellin e krishterë për të predikuar gjithandej tek bashkëfetarët e tyre, për t’u dhënë shpresë e për t’i nxitur në besnikërinë e tyre ndaj besimit të të parëve.

Nëse pikëpamja e sipërtrajtuar duket bindëse, atëherë kemi zgjidhjen e një sërë problemeve që lidhen me jetën e Nektar Terpos. Pikësëpari zbutet deri në një farë mase kontradikta që ekziston midis vitit të pretenduar të lindjes së tij (1690) me qenien e tij hieromonak qysh në vitin 1709. Sigurisht, që viti 1690 nuk mund të jetë viti i lindjes së tij, pavarësisht se shtyrja e tij shumë vite përpara, vetëm për të përkuar kanonet e Kishës që përcaktojnë moshën minimale të hirotonisjes së priftërinjve me moshën e tij si hieromonak në Malin e Shenjtë, nuk ka pse të shndërrohet në qëllim në vetvete. Përderisa ai përgatitej për një mision të caktuar, pra përderisa ai do të dërgohej në viset shqiptare për të penguar përhapjen e mëtejshme të islamizimit masiv, atëherë duhet pranuar se mund të ketë pasur një përshpejtim të procedurave të parashikuara në një masë që në asnjë rast nuk është konsideruar si shkelje skandaloze e kanoneve të shenjta, por si një akt “ekonomie” për përballimin e situatave emergjente kishtare. E theksojmë këtë, sepse veprimtaria e tij në Shqipëri përpara se të vendosej përfundimisht në Venedik, ku në vitin 1732 botoi për herë të parë në greqisht librin e tij “Pistis” (Besimi), dëshmon se nuk kemi të bëjmë me një njeri të moshuar e të pafuqishëm, por me një misionar dinamik, i cili përballon lehtë si udhëtimet e gjata e të vështira ashtu edhe rrahjet e keqtrajtimet prej atyre që acaroheshin kur dëgjonin predikimet e tij të zjarrta.

Debatet e kohëve të fundit për përcaktimin me sa më shumë saktësi të vitit të lindjes së Nektar Terpos nuk kanë marrë në konsideratë disa të dhëna të tjera historike, të cilat mund të përbëjnë dhe çelësin për zgjidhjen e këtij problemi. Eshtë fjala për anëtarët e familjes së shquar voskopojare Halqeu, e cila ndërtoi më 1752 me shpenzimet e veta kishën e Apostujve të Shenjtë. Kaq të ngushta kanë qenë lidhjet e familjes Halqeu me N. Terpon dhe kaq i thellë nderimi që ushqenin për të, saqë rreth një dekadë pas vdekjes së tij, siç na informon voskopojari Theofrast Gjeorgjiadhi, në hyrje të kësaj kishe kushdo mund të shikonte figurën e këtij hieromonaku të përnderuar, me kamillaf në kokë dhe shkopin episkopal në dorë, ndërsa rreth e përqark emrin e tij. Njëri prej anëtarëve të kësaj familjeje, Dhimitër Halqeu, shfaqet si përkthyesi i fjalës së Shën Kirilit të Aleksandrisë nga greqishtja e vjetër në greqishten popullore të kohës. Këtë përkthim Nektari e përfshiu në librin e tij duke e mbishkruar si më poshtë: Fjala e atit tonë ndër shenjtorë Kirilit, Kryepiskopit të Aleksandrisë, mbi daljen e shpirtit dhe ardhjen e dytë, përkthyer nga helenishtja në gjuhën e përbashkët të grekëve prej hierodhaskalit Dhimitër Halqea prej Voskopoje, tepër e dobishme dhe madje e denjë për të shkundur nga gjumi i thellë e letargjik i përtacisë të gjithë ata që jetojnë me moskokëçarje për vdekjen dhe shkujdesje për ditën e tmerrshme të Gjykimit të pritshëm. Një emër tjetër, ai i Joan Halqeut, gjithashtu hierodhaskal, njohës i mirë i greqishtes, italishtes dhe latinishtes, i cili u shqua për një periudhë si drejtor i Institutit Flangian të Venedikut, figuron gjithashtu përkrah Nektar Terpos në disa periudha të caktuara të jetës së tij si në Shqipëri, ashtu edhe në Itali.

A. Valetas, i cili nuk shquhet për saktësi historike, shkruan se Dhimitër dhe Joan Halqeu ishin vëllezër. Historianë të njohur grekë si K. Vakalopulos, por edhe më të vjetër se ai, ngulmojnë se ishin atë e bir. Madje përmendin 31 janarin e vitit 1667 si ditën e pagëzimit të Joanit prej të atit të tij, i cili ishte prift. Dëshmi tjetër e rëndësishme, e cila plotëson kuadrin e problemit që jemi duke trajtuar, është se Nektar Terpoja dhe Joan Halqeu mbetën deri në fund shokë të ngushtë, një lidhje kjo që kishte filluar qysh nga bankat e shkollës. Pra, duke u nisur nga fakti se ishin bashkëmoshatarë, duke ditur edhe ditën e saktë të pagëzimit të Joanit, e cila nuk është larg ditës së lindjes së tij, mund të themi gati me bindje të plotë se edhe viti i lindjes së Nektarit vërtitet aty rreth viteve 1665-1667.


2. Aspekte të jetës dhe veprimtarisë së tij hierapostullore

Studiuesit e Nektar Terpos lidhin rininë e tij të hershme me formimin e tij si klerik dhe erudit në Malin e Shenjtë. Nuk mungojnë ndërkohë edhe zërat që i mëshojnë shkollimit të tij në Institutin Flangjinian të Venedikut (G. Valetas, Maria Qelemenu-Duru) të themeluar më 1665 nga kleriku orthodhoks Thoma Flangjini (me origjinë nga Korfuzi). Kanë mjaftuar vetëm disa fjalë në italisht që hasen në librin e tij “Besimi” që kjo hipotezë, sidomos këto vitet e fundit, të merret seriozisht në konsideratë. Nga ana jonë besojmë se provat e sjella nuk vërtetojnë një gjë të tillë. Fjalët në italisht janë të përdorimit të përditshëm, si p.sh. strata (strada=rrugë), borsa (trastë), paga (shpërblim) etj. Pra, përderisa ato nuk shprehin terma apo nocione intelektualiste, nuk mund të shërbejnë si dëshmi bindëse të shkollimit të tij në Venedik. Vetë Terpoja shkruan se librin e tij nuk e ka shkruar për eruditët dhe të shkolluarit, por për të paditurit dhe katundarët. Logjika e thjeshtë thotë se s’ kishte asnjë arsye të përdorte fjalë të panjohura apo të vështira, aq më tepër të huaja, për lexuesit e tij të pashkollë, të cilëve edhe u drejtohet. Gjithsesi, si Voskopoja, ashtu edhe një pjesë e madhe e viseve shqiptare, ruanin prej kohësh marrëdhënie të ngushta tregtare me Italinë, prandaj dhe përdorimi i këtyre fjalëve në librin e Terpos, të cilat duhet të ishin integruar në fjalorin e përditshëm të vendësve, nuk mund të ketë veçse karakter praktik.

Sipas E. Kurrillës, pas kthimit nga Mali i Shenjtë, Nektar Terpoja u vendos në Manastirin e Shën Naumit dhe më pas në atë të Ardenicës. Ky version është pak a shumë i pranuar nga të gjithë, pavarësisht se ai vetë, në librin e tij “Besimi”, nuk jep të dhëna të drejtpërdrejta për manastiret në të cilat kishte jetuar, të paktën jo për qëndrimin e tij në Shën Naum. Në veprën e tij monumentale (Grigorios Arjirokastritis..., fq. 139), ku i kushton hapësirën e nevojshme edhe N. Terpos, E. Kurrilla shkruan: Duket se Terpoja shërbeu edhe në manastirin e Shën Naumit, siç e kemi vërtetuar tashmë, por kryesisht jetoi në Ardenicë. Në fakt, pavarësisht nga pohimi “siç e kemi vërtetuar tashmë”, ai nuk kishte vërtetuar deri në atë moment një gjë të tillë. Kjo mund të jetë një nga arsyet që K. Garicis, i cili më 2002 botoi studimin kritik të librit “Besimi”, bashkë me një hyrje të gjerë, në të cilën trajton figurën e tij bazuar në të gjitha të dhënat bibliografike të deriatëhershme, të dale në konkluzionin se hieromonaku nga Voskopoja nuk ka jetuar në manastirin e Shën Naumit, gjë që, sipas tij, vërtetohet edhe nga fakti se në libër nuk përmendet kurrë as emri i këtij manastiri, as emri i Naumit si shenjtor.

Në librin “Besimi” Terpoja shkruan se në Krishtlindjen e vitit 1724 shkoi për të predikuar në fshatin Dragot të Elbasanit (Cërrikut). Për habi të tij besimtarët e mbledhur në kishë ishin vetëm gra. Prej tyre mori vesh se burrat ishin kthyer në myslimanë. Atëherë filloi të predikonte kundër turqve, madje me tone shumë të rrepta antiislamike. Dy vëllezër “agarenë” (arabë, saracenë), të cilët ishin subashë, pasi morën informatat e nevojshme, vajtën në shtëpinë e priftit të fshatit ku kishte bujtur pas meshës dhe e rrahën kaq keq, saqë edhe në vitet kur shkroi librin ankohej se krahu i majtë i dhembte ende dhe se nuk mundej të prehej në atë anë. Më tej rrëfen: Kur ndodhesha në duart e atyre dy tiranëve, dhjakoni i manastirit tonë, zoti Niqifor u ngrit të më ndihmonte, por nuk e la priftëresha me gratë e tjera, dhe mirë bënë, se mund të bëhej skandal, por qëndronte së largu dhe më shikonte duke qarë hidhur për vuajtjet e mia...

Sipas E. Kurrillës, dhjakon Niqifori, shoqëruesi i Terpos ne Dragot, ishte Mitropoliti i mëvonshëm i Sisanit (1746-1769), asokohe ndihmësi i Joasafit të Ohrit, por që figuronte si murg i manastirit të Shën Naumit. Këtë fakt ai e përmend në vazhdim, në jetëshkrimin e Niqiforit të Sisanit, duke i mëshuar fort thënies së Nektarit “dhjakoni i manastirit tonë zoti Niqifor”. Pra, besojmë se E. Kurrilla, ka përdorur frazën “siç e kemi vërtetuar tashmë” para kohe, duke krijuar padashur keqkuptime, por në vazhdim përcakton me mjaft qartësi marrëdhëniet e Nektarit me manastirin e Shën Naumit, duke lënë të nënkuptohet se si ai, ashtu edhe dhjakon Niqifori, i përkasin të njëjtës vëllazëri murgërore. Por duket se i vetmi fakt që disponon për të vërtetuar hipotezën e tij është emri “Niqifor” dhe asgjë më shumë. Kemi të bëjmë pra me një problem të koklavitur, i cili nuk mund të zgjidhet pa trajtuar më parë marrëdhëniet e Terpos me Ardenicën.

E vetmja gjë që dimë me siguri për jetën e Nektar Terpos është qëndrimi i tij për një kohë të gjatë në Manastirin e Ardenicës, me “Shën Mari Vaditësen” (“Ardenica” vjen nga greqishtja Ardhevusa = Vaditëse) e së cilës ndihet përjetësisht i lidhur shpirtërisht dhe trupërisht. Edhe pse larg, në dhé të huaj, zemra e tij rreh për të, kërkon ndihmën dhe ndërmjetimin e saj për vështirësitë që has në jetë. Edhe dedikimi i veprës së tij është gjithashtu për të: Këtë libër ia kushtoj prehrit të shenjtëruar të Zonjës Hyjlindëse, të mbiquajturës Ardenicase. Në mbishkrimin lutësor të ikonës së Shën Marisë së Ardenicës (e cila nuk mungon edhe ajo nga libri i tij) ku thuhet: Nënë e Virgjër Mbretëronjëse, ndihmoji shërbëtorët e tu, ai vetë shton: edhe Nektarin. Duket se jeta e tij në këtë manastir nuk ishte e lehtë. Me gjithë punën e madhe e të palodhur që kreu atje, padija, varfëria shpirtërore dhe interesat vetjake të klerit vendës i krijuan mjaft probleme, për të cilat lexuesit i informon vetëm në mënyrë lakonike: Unë ndërtova gjysmën e manastirit, në kohën time u bë me toka dhe vreshta, me Kryqe dhe Ungjij të artë dhe enë të tjera të shenjta, dhe, që të mos zgjatem, shumica e murgjve prej meje janë qethur dhe kur deshën më nxorën nga igumenia dhe konaku, të cilin e kisha ndërtuar vetë, por shkak për skandal në dëm të manastirit nuk u bëra dhe prapë, kur deshi kenobi, më vunë në krye. Nga ato pak të dhëna që parashtron në libër mësojmë se nxitësi kryesor i trazirave kundër tij ishte një farë Arseni, hieromonak edhe ai, i cili ka të ngjarë ta ketë zëvendësuar për një farë kohe në detyrën e igumenit.

Le t’i rikthehemi tani hipotezës së Kurrillës mbi qëndrimin fillimisht të Nektarit në Manastirin e Shën Naumit dhe më pas në atë të Ardenicës, duke sjellë edhe një herë ndër mend se predikimi i tij në Dragot, në shoqërinë e dhjakon Niqiforit, ishte në Krishtlindje të vitit 1724. Kjo do të thotë se në atë periudhë ai duhej t’ i përkiste manastirit të Shën Naumit. Sikur qysh të nesërmen të shkonte në Manastirin e Ardenicës, deri në largimin e tij përfundimisht për në Venedik (1731), i mbeteshin rreth gjashtë vite për të kryer të gjitha ato që ai vetë përshkruan se kreu. Nëse zbresim edhe periudhën që nuk ishte igumen, atëherë koha në dispozicion për kryerjen e këtyre veprimtarive është e papërfillshme. Do të thoshim se, në kushte optimale, afirmimi dhe zgjedhja e tij dy herë si igumen, qethja (d.m.th. bërja murg) e shumicës së murgjve, ndërtimi i gjysmës së manastirit, grumbullimi i fondeve për blerjen e pronave të luajtshme e të paluajtshme kërkon të paktën dy dekada. Pra, nëse me të vërtetë Terpoja ka shërbyer edhe në manastirin e Shën Naumit, siç mendonte E. Kurrilla, atëherë sta- cioni i tij i fundit në Shqipëri duhet të ketë qenë ky dhe jo Ardenica, siç besojnë të gjithë.

Ndërkohë, tek të gjithë studiuesit pa përjashtim ekziston bindja e plotë se hieromonaku nga Voskopoja nuk i ktheu kurrë shpinën Ardenicës për hir të një manastiri tjetër. Eshtë e vërtetë që u largua një ditë prej saj, por me zemër të thyer, pa mundur të mbushë kurrë në vijim vakumin që i krijoi mungesa e Shën Marisë Vaditëse. Nga ana tjetër, largimi i tij prej Ardenicës është shumë më tepër se largim nga manastiri i tij i dashur. Madje është shumë më tepër edhe se largim nga Shqipëria. Eshtë largim njëherë e përgjithmonë nga Perandoria Osmane dhe juridiksioni i drejtpërdrejtë i Kishës Orthodhokse Lindore. Në përgjithësi historianët besojnë se koha e largimit përfundimtar të Terpos për në Venedik është gushti i vitit 1730, pas predikimit të tij në fshatin Grabovë të provincës kishtare të Belegradit (Beratit) dhe Shpatit, ku të kremten e Shën Mërisë u foli besimtarëve të kësaj krahine për rëndësinë e Pagëzimit dhe frytet e Shpirtit të Shenjtë që vijnë si pasojë e rrëfimit të çiltër. Në fakt, siç vërtetohet nga mbishkrimi katërgjuhësh i afreskut të Shën Marisë në kishën e manastirit të Ardenicës, i cili daton vitin 1731 dhe mban emrin e tij, deri në këtë kohë ai vazhdonte të jetonte këtu. Por nuk është kjo kryesorja. Mjerisht, ky mbishkrim konteston fuqishëm edhe mundësinë e fundit të vërtetësisë së hipotezës së Kurrillës në lidhje me shërbimin e Terpos në manastirin e Shën Naumit. Sa për dhjakon Niqiforin që e shoqëronte atë në Dragot të Elbasanit, nuk mbetet tjetër veçse të pranojmë se ishte njëri nga murgjit e Ardenicës dhe jo të Shën Naumit, i cili të vetmen gjë të përbashkët që kishte me Mitropolitin e mëvonshëm të Sisanit ishte emri dhe asgjë tjetër.


P. Kondili

(vijon ne numrat e ardhshem te gazetes Ngjallja)