Isuf Luzi

[Askusho]

ISUF LUZI
(1913-2000)

Isuf Luzi ka lindur në vitin 1913 në Kaninë të Vlorës, ai ka mbaruar Universitetin e Sorbonës dhe është zotërues i mëse tetë gjuhëve të huaja. Një nga eksponentët kryesorë të Ballit Kombëtar, njeriu që me idealin e atdhedashurisë mbrojti tezën e Kosovës në konferencën e Mukjës. Është emër i respektueshëm në auditorët e universitetit të Buenos-Airesit, gjë që i shpërblehet me medaljen e artë të akorduar nga autoritetet qeveritare. Profesori që dha leksione në mëse 60% të universiteteve amerikane ku dhe sot emrin e tij do ta gjesh me gërma të arta në podiumet e nderit. I vetmi shqiptar që arrin gradën më të lartë PROFESOR EMERITUS, titull që ia dorëzon në dorë vetë presidenti Regan. Antikomunist i vendosur dhe pjesëmarrës në shumë kongrese ndërkombëtare të demokracisë. Autor i më se 120 veprave letrare, artistike, në prozë e poezi, të botuara dhe të pabotuara, një promete i harruar nga koha, dhe kjo një borxh për historinë shqiptare. Jeta e tij është e mbushur me peripeci, por dhe me atdhedashuri për atë tokë të pashkelur që prej 55-vjetësh. Profesor Doktor Isuf Luzi ishte ai që ndërmjetësoi takimin e Perez De Kuelar, koleg dhe shok i tij me pushtetarët në Shqipëri.

KUR BIE SHI NË FSHATIN TIM

Kur erret dita në drekë, mbi Karaburun, Sazan, Protonovë, shfaqen disa rè të holla si deve shkretije, ngarkuar me lesh të krehur, duke shëtitur mbi Pashaliman.
Llogoraja, Shashica dhe Kanina mbulohen nga një mjegull e dendur përtace si mërzi pleqërije.
Nga Shashica zbresin tatëpjetë rè të zeza që mbulojnë diellin dhe menjëherë zë të bjerë një shi i dendur, si me inat e mëri, sikur janë shkëputur rrënjët e qiellit. Çuditet bujku, që shiu në vend që të bier mbi fusha dhe ara të mbjella, hapur dheu goja-goja, i etur si udhëtari i shkretisë, ai bie mbi liman e prapa Sazanit. që i ngjan një vigani të krrusur, dënuar nga Dodona të qëndrojë gjysmë brenda-gjysmë sipër detit. Pas pak çastesh sqarohet qielli, del triumfator dielli që përshëndet jetën. Menjëherë zogj, mëllenja, xhikomale e dallëndyshe dalin nga çerdhet, duke kënduar një simfoni që i ngjan një lutjeje në një tempull Feje.
Nga nxehtësia vesa fillon të teret nga lulet, të cilat largojnë mërzinë, bashkë dhe mërzinë e plakut që del për shëtitje.
Tani dita është më e bukur. Mbi portokalle, limona, pjeshkë dhe qershi fluturojnë me ngjyra të papërshkueshme, më të bukura se ato të Ticianit që pikturoi llëret e femrave si gjalp dylbeku, mbi pjata farfuri të kuqe, me buzëqeshje ironie dhe provokacioni, si gazi i vashave të fshatit tim, që ecin duke folur e qeshur, duke u hedhur si sorkadhe.
Venë në gezdare për të mbledhur manushaqe dhe tallen me vështrimet e djemve që u bien në qafë. Dhe aq të bukura janë, sa ta bëjnë borxh t’i urresh dhe t’i vështrosh me mëri.
Ky është tjetër lloj shiu me mjegull në sy e stuhi në zemër, që është e pamundur t'i gjesh emër, veçse dashuri.

[Askusho]

NATËN QË IKU POETI

Rrezet e hënës nëpër dritare ishin më të forta se qirinjtë që po shkriheshin duke lotuar.
Një dhomë e vogël, hëm dhomë gjumi, hëm bibliotekë, hëm laborator ëndërrimesh, ish mbushur me miq të panjohur, nga trashëgimtarët, nxënëse e nxënës të gjysmë shekulli shkuar. Atëherë ishin shqerrka dhe shqerra; tani, prindër dhe gjyshër.
Ndonjë e re, me cepin e një shamije terte lotët, që të mos i prishnin kozmetikën. Mbaruar agonie, mbeti vetëm, dhe u krodh në boshësi, ashtu siç e kishte zakon të zhytej në detra pa plazhe të imagjinatës. Fantazmat i qëndruan besnike nëpër raftet e shkrimeve të tia.
Ra të flerë, e zuri gjumi.
Kur u zgjua e prisnin punët e zakonshme: letra e bardhë, ngjyra e zezë dhe penda besnike që po tundej brenda në botile, sikur i thoshë: merrmë, përdormë!
Vendosi të dilte nga arqeja mavi për të provuar që nuk kishte vdekur. U çudit, kur të tërë iu larguan si të trembur nga lugati. Disa femrave të reja u ra vilani, ranë për sheshi pa ndjenjë jete.

***

Natën e parë pas varrimit e kaloi me kontrollin, korrigjimet dhe radhitjen e shkrimeve që pati ndërprerë vdekja e papandehur, siç i ndodh çdo frymori. Shkronjat i dukeshin si miza dheu që lozin mbi letër, pa i dhënë kohë për t'i lexuar.
Fëmija e braktisi nga diziluzioni që nuk i la pasuri: hidhërim më i ashpër se ai i luftëtarit që humbet luftën dhe Idealin.
Qëndroi një çast i dëshpëruar duke soditur trajtat, ngjyrat dhe dimensionet e shkrimeve të tia. Nuk u besoi syve dhe kujtoi që nuk mbante mend asgjë. Kjo e trishtoi më shumë se vdekja.

INTERMEZO

Janë disa litarë të përbërë nga ulurimat e gjakut dhe Të plumbit. Ata zgjaten dhe udhëtojnë paralel me Kohën si lumenj kujtese. Po të bëjnë pikëpjekje me Historinë, ata i mblidhen për fyti fajtorit që vdes nga asfiksia. Jemi argasur dhe mësuar ta quajmë Vdekje natyrale ose misterioze sepse regjistri i kalendarëve të anatomisë sonë është shkruar me hieroglife.

Janë disa trena të fabrikuar prej dhimbjes, mallkimit, pendimit ose mërisë për Hakmarrje. Ata udhëtojnë pa pushim në stacionet lokalë që nga zemra e të vdekurve në zemrat e të gjallëve, me qëndrime vetëm në stacionet e shkollave fillore. Po të jetë e drejtë mësonjësja e jetës i nxjerr nga xhepet, ua shpjegon nxënësve, të cilët e ruajnë brendinë për ta përdorur kur të martohen me nështrashat e mëdha të kombit, të shkencës ose artit. Ata trena pagëzojnë qytetërimet në shpirtin e popujve.

Janë disa shira që bien me shtëmbë papushim nga qielli, i cili i pati dhuratë nga deti, lumenjtë dhe detet. Këta i patën dhuratë nga skutat e planetit dhe presin ato shira të marrin pronën e tyre. Këto shira në disa shtigje stinash lidhin si zinxhirë vitet në shekuj për të gatuar në laboratorët e tyre helmin, i cili në shoqërinë e anomalive të njerëzve, helmojnë jetën mbi tokë. Nga ky helm vdesin më parë virtytet, pastaj talentet, pastaj iniciativat. Përfundojnë në vdekjen e qytetërimeve. Deri në shekullin tonë kanë vdekur njëzet qytetërime të kalbur që vlejnë vetëm si ushqim për MUZETË.

INTELIGJENCA

Ekzistojnë shumë lloje, shumë grada, me shumë pesha specifike INTELIGJENCE.

l.
Ekziston një lloj inteligjence inferiore: Kur njeriu e njeh veten, bën pale gabime në dëm të tij dhe më pak në dëm të shoqërisë.

2.
Ekziston një lloj inteligjence inferiore: Kur njeriu nuk e di, nuk e njeh unin e tij, bën shumë gabime, po më shumë në dëm të shoqërisë.

3.
Ekziston një lloj inteligjence normale: Kur njeriu e njeh UNIN e tij, bën shumë pak gabime në dëm të vetes së tij dhe pak në dëm të shoqërisë.

4.
Ekziston një lloj inteligjence superiore. Kur njeriu nuk e njeh veten e tij, bën gabime në dëm të tij, po më shumë në dëm të shoqërisë.

5.
Ekziston nje lloj inteligjence superiore: Kur njeriu e njeh veten e tij, bën pak gabime në dëm të tij dhe aspak në dëm të shoqërisë.

6.
Ekziston një inteligjencë GJENIALE: Kur njeriu nuk e njeh veten e tij, bën pak gabime në dëm të vetes së tij, po mund të bëjë më pak në dëm të shoqërisë. I vlen shoqërisë.

7.
Ekziston një inteligjencë GJENIALE: Kur njeriu e njeh veten e tij, porse e nënçmon UNIN e tij. Ai njeri vlen pak për vete e shumë për shoqërinë. Einshteini, njeriu i konsideruar deri më sot GJENIU më i madh që ka krijuar raca njerëzore në të gjithë Historinë e qytetërimeve që njihen, tha: “Unë di vetëm një gjë të sigurt dhe kjo është që UNË nuk di asgjë”.

8.
Ekziston një inteligjencë fjalamane që mësonjësi im e quajti: HOMO LOQUAX. Ky është ai njeri që flet mbi të gjitha degët e diturisë njerëzore PROBABILISHT, pa ditur asgjë thellësisht. Ky lloj njeriu është i dëmshëm si për vete edhe për shoqërinë njerëzore.

9.
Ekziston një inteligjencë praktike: Ky njeri punon e transformon mirë lëndët e natyrës, në shërbim të shoqërisë. Bergsoni e quajti këtë HOMO FABER. Industriali, që transformon metalet në komfort, i shërben vetes dhe shoqërisë.

10.
Ekziston një inteligjence teorike praktike: Ky njeri vlen për përparimin e qytetërimit. Bergsoni e quajti: HOMO LABORATORI. Ky është shkencëtari, në shërbim te shoqërisë edhe aspak për veten e tij. MEDICINA, FARMAKOLOGJIA, KIRURGJIA, STOMATOLO¬GJIA dhe të gjitha shkencat e tjera.

11.
Ekziston një inteligjencë GJENIALE-IMAGJINATIVE KRIJONJËSE: Krijonjësi i shkencave dhe i arteve, më fisniku: Poeti-muzikanti-piktori-astronomi. Ky njeri e djeg jetën e tij si qiriu për të ndritur të tjerët, dhe pa e kuptuar arrin në varr pa i njohur ëndjet, këndelljet dhe mirënjohjen. Ky është viktimë e shoqërisë.

12.
Inteligjenca për arsye që deri sot, nuk i njohim, pëson kriza ose nuk pëson kriza: krizat janë si disa llamba drite që shtohen gjatë jetës deri sa arrijnë tek GJENIU. Konfuci, Buda, Brahma, Krishti, Muhameti i pësuan këto kriza në moshë të pjekurisë mendore. Po ashtu të gjithë filozofët, letraret, shkencëtarët, artistët. Ka përjashtime në poezi dhe në muzikë, disa që foshnjë kanë kryer kryevepra. Ajo inteligjencë që nuk pëson krizë, mbetet prapa ose e pazhvilluar. Kjo lloj inteligjence është shkaku i falimentimit të monogamisë ose martesës kristiane.
Kur njëri nga të dy pëson krizë dhe nga 10 llamba që pati në fejesë, arrin në 100 ose 1000 llamba pas martesës, dhe shkaku i jetës qëndron kur ish me 10 ose 15 llamba, atëherë vdes komunikimi mendor dhe, meqënëse truri komandon gjithë organet e trupit, vdes dashuria. Mbetet zakoni ose interesi financiar ose dogma fetare. Të tria janë flluska sapuni. Divorci fillon me tru dhe mbaron në shtrat. Fëmijët janë vetëm zinxhirë lidhjeje e dobët, deri diku sa të rriten.

RADIOSKOPI

1.
Duhet të mësojmë të mbajmë shpirtin të zgjuar, jo me mjete mekanike, as me shfrime të shqisave që qorrohen lehtësisht, porse me një varg ekspektacionesh të çdo agimi. Kur e ndjej që, as heronjtë e mendimit, as patriarkët e arteve, as Feja ime: poezia dhe muzika, nuk më ndihmojnë, përpara se t'i dorëzohem monologut të lutjes fetare që është dorëheqje e shkund ndërgjegjen me fuqinë guxonjëse të vullnetit e të eksperiencës. Shoh qartë si në një pasqyrë kristali një jetë organike origjinale, kafshë e shpendë që vizatojnë silueta gjeometrike rreth meje si një film i bukur me ngjyra. Mundohem ta rrëmbej skenën për ta ngjitur mbi letër. Ngjan sikur mërzia dhe trishtimi janë motër e vëlla të frymëzimit.
Mendoj që kështu do të jeté edhe piktura e revolucionit mistik.
Është ashtu, diçka siç i ngjan piktorit, i cili ngjall në realitet një mitologji, si Karavaxho pa dhembjen e Marijes në çastin kur i biri binte nga pesha e kryqit, duke ngjitur shkallët e Kalvarit dhe ngrihej pa mërzi për të vazhduar udhën e paracaktuar.
Pikturoj në imagjinatën time skena të Historisë që nuk ua kemi historinë. E shoh dhe e dëgjoj Ballshën e parë duke ju folur ushtarëve para se të nisej për të vënë në bindje barbarët e Ballkanit.
Sikur e dëgjoj që me flet një zë me gjuhën e të cilit jam pak i familjarizuar. Është ZARATHUSTRA që më thotë: “Përparimi është një kështjellë ku gjithkush vë një cickërr rërë e gëlqere; fillo detyrën tënde!”. Ti ke më parë instinktin, pastaj konkretizimin e një ëndrre, një opinion që më vonë transfigurohet në dituri, ashtu si bima ka rrënjët, trupin, fletët dhe burbuqet që do të bëhen fruta.
Besoi instiktit deri ne fund dhe kur të ngjan që nuk të jep dot arsye. Besoi imagjinatës krijonjëse edhe kur nuk gjen dot logjikë. Besoi frymëzimit edha kur të duket foshnjor, Ky është spektri i dashurisë për njerëzinë dhe për Universin, ai ka nëntë shkallë për t'u ngjitur deri në sferat e qiejve, ashtu siç bëri NIRVANA.

2.
Durimi i bazuar në arsyen dhe i nxehur nga ndjenja, fiton kundra dhembjes saqë e bën këtë FRYMËZIM për të qarë fatkeqësitë e të tjerëve me dashuri dhe solidaritet. Mirësia vjen si konsekuencë e kësaj gjendjeje shpirtërore të bujarisë për të dhënë sa më shumë. Nga kjo gjendje shpirtërore, lind bujaria me zemër në dorë, pa vështruar kurrë të metat e të tjerëve. Ngadalësisht vjen përvujtnia, që është shpërblim i dashurisë dhe që shpie në një zonë fitimi: përtej së mirës dhe të ligës, ku nuk gjen vend asnjë përlyerje tokësore, Aty nis sfera e lartë, ASGJËSIMI ynë për t'u gjerbur nga Natyra dhe PËRJETËSIA, që janë ideali i transformacionit tonë në shpirt për brezat e ardhshëm. Shkallët e durimit: mirësia, bujaria, përvujtnia, altruizmi, sinqeriteti përgatisin njerëzimin e shekujve të ardhshëm për një botë më të mirë, më të pastër, më të lumtur. Këtu fillon ETERNITETI.

3.
Ndiej brenda në UNIN tim origjinal, si në ndonjë shtresë FROJDIANE, të ndërgjegjes, një KANDAR peshonjës dhe ekuilibronjës të emocioneve të zorshërn. Kur kam trishtim në UNIN tim, ai kandar më sjell në sipërfaqe të ndërgjegjes arsyet e gabimit tim pse jam i trishtuar. Këtu fillon një tjetër jetë shpirtërore. E ndiej qartë që ai kandar luan një rol kryesor në HUMORIN tim. Kur kam dëshpërim, aq sa duke mos gjetur udhë tjetër, mendoj në dorëheqjen, ai kandar më bind që ne nuk jemi të varur nga evenimentet e shoqërisë, ose të ndodhive historike. Më bind që me anë të vullnetit, unë mund t'ia rregulloj BUSULLËN anijes sime dhe të mos u bindem, as t'u shtrohem stuhive të kohës. Bindem ne këtë konkluzion: SHPIRT-MENDJE. Dhe nuk jap DORËHEQJE.

4.
Eksperienca më ka bindur që aftësia ime, për të dëshiruar, për të gëzuar, për t'u kënaqur janë në masën më të madhe aftësia e lindur në mua, me karakteristikat e mia, ashtu siç është fytyra ime origjinale. Vë re rreth e përqark meje dhe shoh njerëz që, pa arsye të rëndësishme janë të kënaqur nga jeta dhe shoh të tjerë që, duhej të ishin të kënaqur, po që janë të trishtuar, Ngjan sikur disa janë lindur me një botile SHAMPANJË në dorë, sikur se të tjerë, janë lindur me një botile helm. Si njërës palë, edhe tjetrës do të doja t'u thosha, që disa lindin me një botile HASHASHI nën hundë, kurse të tjerët me një tufë trëndafilash. Jeta e mirë nuk mund të përkufizohet me një APOFTEGMË, porse do të jetë mirë të vazhdojnë të gjitha anët e prizmit të shpirtit, më përpara se t'i dorëzohen DËSHPËRIMIT.

5.
Dostojevski shkroi: “Dashuroni çdo fletë peme, çdo rreze drite, çdo shpend, çdo kafshë, të gjitha gjërat që shihni dhe prekni, që dëgjoni dhe që ndjeni”. Mendoj që mistiku rus, në atë çast do të ketë menduar në Zotin. Kushdo që do të ketë atë aftësi le ta përdor, porse besoj që, edhe ata që nuk mendojnë Zotin, mund të dashurojnë të gjitha bukuritë e Natyrës, po të kenë të mprehta antenat e ndërgjegjes që të rrëmbejnë çdo çast të bukur që jep jeta. Edhe kur udha që kemi marrë del e shtrembër, kemi plot kohë ta gjejmë udhën e drejtë, mjafton që të koncentroheni në ndërgjegjen dhe mendimin tonë. Të jemi të guximshëm që ta bëjmë AUTOKRITIKËN aq drejtësisht, siç do ta bënte një armik yni. Anasjelltas, atëherë do të dashuroheshim me çdo krijesë dhe me bukuritë e Natyrës. Kështu do të kuptonim qëllimet e UNIVERSIT.

6.
Ekziston një fuqi në shpirtin e njeriut aq e bukur dhe e fortë sa edhe mirëbërëse. Ajo është si një sirenë e vogël magnetike, që herë pas here na zgjon nga realiteti për të udhëtuar në jetën e ëndrrave.
Kur ajo tringëllon dhe ne e ndiejmë veten të lumtur, me gaz e hare, na vijnë ndërmend të dashurit tanë, që kanë kaluar në jetën e amëshuar. Kjo fuqi është aq e parezistueshme, sa që na rrëmben në një DIALOG me ata, dhe i shohim të gjallë para syve. Na duket se i prekim me duar. Mendimet, simpatitë, dashuritë tona hedhin valle rreth nesh në mënyrë që krijojnë një bashkëpunim e botëkuptim misterioz aq të gjallë, sa na duket realitet. Ashtu shoh tim atë, që më këshillon duke më qortuar gabimet e bëra dhe më tregon një kriter të ri për të mos i përsëritur. Shoh nënën që më qorton me zemërim, përse nuk iu binda këshillave të saja. Shoh vajzën që më qan nga vetmia në një varrezë të largët. Shoh gruan që me lutje e me lot kërkon të më bindë të mos vuaj se nuk qe faji im; më flet mua sikur i flet Zotit me dashuri mistike. Kur mbledh veten marr ndërgjegje të një realiteti tjetër; ky lëndori, që më mban rob me aprovimin tim.


7.
Kështu foli Ekleziasti:
Ekziston një stinë për çdo veprim dhe një ditë për të vendosur udhëtimin. Ekziston një çast për të rilindur dhe një çast për të vdekur; një kohë për të mbjellë dhe një kohë për të shkulur çdo bimë; një kohë për të qeshur dhe një kohë për të mbajtur zi; një kohë për të shkatërruar dhe një kohë për të ndërtuar; një kohë për të shpërndarë gurët dhe një kohë për t’i mbledhur; një kohë për të larguar dhe një kohë për të përqafuar ndodhitë, një kohë për të mbajtur heshtje dhe një kohë për të folur; një kohë për të dashuruar dhe një kohë për të urryer; një kohë për luftë dhe një kohë për paqe. Duhet te dimë që të zgjedhim kohën.
Unë do të shtoja: Jepmë, o Zot durim të mbaj qetësi në kohët negative; jepmë fuqi për t'i drejtuar, porse më shumë jepmë, o Zot, dritë të dalloj njërën nga tjetra; dhe atëherë, jepmë fuqinë që t'i zotëroj unë ato dhe jo ato mua, duke më bërë një top llastiku, me të cilin të tjerët të lozin PING-PONG me mua.
Bier e ngrehu, herë duke vrarë gjunjët, herë duke shembur turinjtë për muri: mësova që arsyeja e rrëshqitjeve ish sepse unë vazhdoja besnikërisht kursin e ndodhive. Në një çast të moshës mesatare, ndjeva një rrënqethje, si një krizë në shpirt me një dritë të re në trup. Hapa sytë dhe pashë qartë që FAJI nuk ishte i imi, por i ndodhive të epokës fat-zezë. Atëherë vendosa të mos u bindem ndodhive, po ta zgjedh rrugën time. Ish vonë. Mësova që njerëzit e mëdhenj nuk kanë vajtur pas ndodhive, porse ata i kanë krijuar ndodhitë. I tërë problemi qëndron tek guximi: Të kesh besim në veten tënde. Heronjtë e mendimit na bënë njerëz, tani është detyra jonë të bëjmë ne njerëz të tjerë; të krijojmë ne ndodhitë transformonjëse për të krijuar avenire të rinj, të pavarur nga nënshtrashat e Historisë.
Koha e re duhet të marrë individualitetin e saj me personalitetin e saj origjinal.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, korrik 2009)

[Askusho]

ISUF LUZAJ

(Parathënie e autorit për librin “Lamtumira e Yjeve”)

I
Nga të pesë artet, letërsia dhe nga të pesë degët e saj, poezia, nuk e pranojnë mediokritetin.
Një pikturë jo perfekte, vështrohet,
Një skulpturë jo perfekte, durohet,
Një arkitekturë jo perfekte, banohet,
Një muzikë jo perfekte, dëgjohet,
Një bukuri jo perfekte, soditet,
Një roman jo perfekt, lexohet,
Porse, një poezi jo perfekte, NUK DUROHET.

Kjo apoftegmë e Filozofisë së arteve1) është pranuar e vërtetë që prej tre mijë vitesh më parë me Budën, Konfucin, Platonin dhe nga të njëzetë e një filozofët që përbëjnë mendimin universal.
Një roman, një novelë, një biografi, një dialog ose monolog, një episod historik, lexohen një herë dhe mbështeten ne raftet e vjetër të çdo biblioteke, porse një poezi e vërtetë me art, filozofi, bukuri, ndjenjë, emocion, mesazh etj., lexohet një mijë herë nëper shekuj, siç lexohen Homeri, Dante, Gëte, Rilke, Lamartin, Musse, Leopardi etj.
Në poezi, ekzistojnë dy fuqi misterioze: fuqia tërheqëse dhe fugia shtytëse-largonjëse, si në fizikë, por ekziston edhe një fuqi e tretë, si një cilësi estetike: Origjinaliteti.
Të dy fuqitë e para: Tërheqja, pëlqimi pozitiv dhe shtytja, largimi negativ, japin si rezultat: imitacionin dhe kontradiksionin, si dy fuqi ekuilibri të Universit.
Fuqia e trete misterioze është ajo që zëvendëson Arkitektin e Universit, i cili krijon, rregullon, kontrollon fuqitë kozmike.
Frymëzimi është fantazia, iluzioni, dëshira dhe sa shije të tjera që çelin apetitin e shkrimtarit.
Ky frymëzim vjen së jashtmi dhe fillon shumë ngadalë, si violina e një UVERTURE që na përgatit fantazinë për të hyrë në botën e dramës së muzikuar, që e quajmë me një fjalë latine "OPERA".
Në mes të atyre tri fuqive, na puth si një fllad freskonjës kujtesa e leximeve si koinçidenca dhe simpatira të temperamentit, që janë si parfumi i furrit, që na ndjell shijen e bukës. Këto figura, trajta, ngjyra, mendime, përshkrime, bukurira do të shkëlqejnë në muzikën e vargut dhe në ndjenjën e sinqertë të ngjitjes së shpirtit në një atmosferë më të lartë se jeta fizike. Kjo përshtypje fantazie, shumë herë ngjan me një FANTAZMAGORI që i jep trup fizik idesë, bukurisë dhe së vërtetës. Kur kjo gjendje e parandjen trishtimin, atëherë në shpirtin e poetit vjen mërzia.
Ndodh shumë herë që poeti mërzitet nga mungesa e rregullit, padrejtësia ose asnjanësia e shoqërisë së ftohtë letargjike dhe për udhë shfrimi i mbetet vetëm refugji fetar. Në disa raste perfeksioni, këtë gjendje shpirtërore e gjejmë me termin REVELACION, në shenjtorët si AGOSTINI i AFRIKËS ose në MISTIKËN e MUHHAMAD GAZALIUT në interpretimin e besës Islame ose në Budën që e quan NIRVANA.
Atëherë gjërat marrin figura e kuptime misterioze, sikur kërkojnë një zhvillim të ri të problemit te vjetër të PËRJETËSISË.
Gjendet poeti në mes të Metofizikës, Metalogjikës nga një anë, pozitivizmit, materializmit, tautologjisë nga ana tjetër, dhe kërkon një udhë shpëtimi. Shumë poetë si GËTE, HYGO, D'ANNUNZIO, BORGES, PRUST etj. kërkojnë udhën e shpëtimit nga angushtia e boshësisë në një krijim FANTAZMAGORIE, ashtu si i eturi gjen kënaqësi në një gotë uji burimi ose në ndonjë degë me trëndafila të freskët që një dorë bujare ia dhuron si mirënjohje dashurie.
Trazohen shumë herë, me një vetëtimë humori, vargjet optimiste, dinamike të ndritur, dashuronjës me fantazmat e mërzisë, si rubi, të zezë mbi një pjatë farfuri të bardhë plot me ACQUAMARINE të BRAZILIT, që padashur e përvujtësisht sjellin atë lloj melankolie si tingujt e këmbanës se madhe të Fretërve në Shkodër, kur lajmëron vdekjen e një shoku. Ne këtë çast, më duket që vdekja nuk është aq e tmerrshme siç e sheh SARTRE dhe mësonjësi i tij HEIDEGGERT përpara boshësisë.
Vargu fillon me një gjendje shpirtërore qumësht të bardhë të Shën Anselmit ose të RUMIUT në lutjet mistike.
Është në këtë jetë imagjinare, që kam shprehur diku në vargjet e mia bonjake të mërgimit afërsisht kështu: "Në sa pretendova, asgjë nuk realizova, sepse vonë e kuptova, që jam gatuar nga bashkimi i asgjësisë dhe fatcaktimit cinik, me dëshirën djegëse që durova gjithë jetën, t'i lë një testament, si mësonjës shkolle fillore, rinisë së shekullit 21 (njëzet e një) pa shpresë të qartë që do të ma dëgjojë. Di që s'jam asgjë, as do të jem i gjallë kur të kem vdekur, veçse një zë në vesh, një pikturë panorame historie me ngjyra, një meteor, si një fletë luleje e vdekur në poçarin e një kishe të braktisur të një fshati, kush e di se ku".
Do të doja që jeta të shpjegohej sinqerisht, për t'u ngjitur në lartësirat e kozmogonisë me vallen e yjeve edhe pse këta më thonë: Lamtumirë!
Eksodi që bashkoi solidaritetin me idealin dhe fuqizoi vullnetin për përpjekje të palodhshme, krijoi një gjendje, shpirtërore perseverance në luftën e ideve, që më frymëzoi një superioritet angushije klinike, që herë pas here ndizet si një dritë e pa kontrollueshme, as nga realiteti, as nga mëshira, as nga perëndimi duke kërkuar një ligj njerëzor si ai i serenitetit të yjeve në mes të qiellit të ZODIAKUT.

II
Janë disa çaste të NËN-NDËRGJEGJES, kur kërkesa përpiqet për muri, që na ndan të shohim ç'ka në atë anë të tij, porse gjejmë një asgjësi, një boshësi, një errësi, me aq turbullim të imagjinatës, me aq neveri të jetës, saqë mendim i kërkon REFUGJE në Filozofi, pastaj në Metafizikë dhe Metologjikë.
Ne këtë gjendje shpirtërore kërkoj atë që Sokrati i pëshpëriti nxënësit të tij FEDUSIT, kur i tha: "Qoftë e mundshme që e BRENDSHMJA dhe e JASHTMJA e njeriut të jenë NJË". Më ngjan sikur Ati i Filozofisë është duke biseduar me BUDËN dhe me IBN-AL-ARABINË, në udhëtimin e vetmuar të të parit.
Në eksperiencën e ekzistencës sime, kam gjetur se disa çaste mendimi, në heshtje, nëpër krahë të imagjinatës së disiplinuar na paraqiten disa kujtime jete, disa ambiente imagjinare, disa rregulla sjelljeje, disa dorëheqje nga uritë e mishit dhe të gjakut, që lehtësohemi nga balta e gravitetit të instikteve që na ngjizen në harmoninë e muzikës së BACHUT dhe në Mësimin e KONFUCIT.
Janë disa rrugë që i çelin shpirtit dritaret për të parë si përbrenda dhe përjashta, një sërë aksidentesh, koinçidenca surprizash, që na bëjnë të nënqeshim, duke u tallur me trishtimin.
Duhet ta shohim jetën që së larti e që së largëti, sikur jemi në aeroplan, nga ku duken vetëm bukuritë e natyrës, gjeometria e qyteteve në lumturi, sepse nuk shohim ç'ndodh në mes të njerëzve, që të shumtën e herës është TRAGJEDI. Ashtu do na duket jeta në paqe dhe harmoni, e bukur, e gëzuar. E sotmja me premtim të sjellë një të nesërme të lumtur. Do shohim shumicën e fenomeneve të Natyrës si një epokë të re krijimi, festimi, yjet që shkëlqejnë duke na u afruar, zogjtë që këndojnë rreth nesh, burimet që gurgullojnë një harmoni paqeje, njerëzit që duan njëri-tjetrin.
Janë fenomene shumë paqësore, pluridimensionalë të Natyrës, të reflektuar në një pasqyrë në binomin: ARTE-SHKENCA, që janë prodhime të intelektit, që provojnë se jeta ekziston si përbrenda në shpirt dhe përjashta në mendje, në krijim, në veprim. Maksimi i njohur: “Ku është shpresa, është jeta”, më ngjan më i sigurt ta kthehim 180 gradë dhe të themi: "Ku është jeta, është shpresa".
Jeta është mjeti, po shpresa është frymëzimi, fuqizimi, vërvitja, besimi, zjarri që çel kyçet e misterit, duke dhënë jetë dhe dritë atje ku mungojnë motivet dhe iniciativat. Ajo ndez çirakët e kërkesës dhe të therorisë. Ajo është ilaçi i mrekullueshëm i mendjes; ajo është mjeku i pagabueshëm si në diagnozën dhe në farmakologjinë kuronjëse.
Aleksandër Pope shkruajti: "Shpresa është pranvera e përjetshme: në zemër të njeriut të drejtë".
Shpresa u jep jetë të re idealeve edhe kur ngjan se ata po vdesin. Ajo ripërtërin ëndrrat, ajo u jep fuqi të re jete përpjekjeve, ajo fiton kundra çdo porte të mbyllur, ku është shkruar: PAMUNDËSI.

III
Fati i librave të mia, mbetet ENIGMË sepse shumë kohë më ndau nga gjeneratat e reja të atdheut, sepse kam jetuar në botën e bibliotekave pa kontakt me realitetin e atdheut, sepse rutina e mësonjësit më mban në një frazeologji sintetike, e zorshme për ligjërim, sepse nuk njoh termat teknike të Filozofisë në gjuhën time, sepse më është e pamundur të vij në kontakt me botën intelektuale shqiptare: sy për sy, vesh për vesh, zë për zë...

IV
Sa më shumë vuaja, aq më shumë më forcohej besimi që pata në lirinë e popullit tim, sa më shumë gjendesha i vetmuar, aq më shumë jetoja në mes të racës sime. Pjesa më prodhonjëse e kohës së jetës, më burgosi në ëndrrën e Atdheut. Më ndihmoi memoria, që është si një monedhë lëmoshe: më jep aq pak sa do ajo, për të blere bukën e përditshme dhe, ky shqetësim është armik i iniciativës për krijim letrar. Njoha hëm guximin, hëm diziluzionin si dy fytyra antagoniste, që me uniformën e paditurisë loznin PING-PONG me përpjekjen time si top llastiku, nëpër labirintet e arsyes e të ndjenjës, pa pasur, për më shumë se gjysmë shekulli njohjen e miqësisë së popullit tim.
Qesh i kuptuar dhe i respektuar nga turma anonime e auditorëve dhe klasave të shkollave të huaja, ku dëshiroja të shihja racën time, dhe, ky pengim irracional, më bënte të mendoja që duartrokitjet e nxënësve u ngjanin hipokrizisë së funeralit, ku njerëzit kontraktojnë muskujt e fytyrës dhe vështrimet, për t'ju adoptuar situatës uniforme amorfe, pa asnjë shqetësim shpirtëror të dhembjes...
Më ngjante vetja, si një i dënuar me vdekje, të cilit për kënaqësi të fundit, i jepet "privilegji" të asistojë si spektator real në një komedi humoristike. Mbyllesha në lëvozhgën e mërgimit, e përbërë nga dhembja e nostalgjisë për Atdheun tim.
Njoha frymëzimin e kohës, porse në të njëjtën kohë, njoha edhe zhgënjimin e saj, që më shkiste nën këmbë, siç shket kumi nga dora që, sa më shumë ta shtrëngosh, aq më shumë e aq më shpejt bie, ikën, zhduket.
Puna ime, që ushqehej çdo orë e çdo ditë nga heronjtë e mendimit për t'u bërë burim, ku do të gjerbnin rinia e huaj heterogjene në raca, gjuhë e ngjyra, më jepte shpërblim shpirtëror të papërshkrueshëm. Porse, kur vështroja të rinjtë e të rejat të entusiazmuar nga horizonti i ri që çelte filozofia, më kapërthente një trishtim i papërshkrueshëm, kur mendoja në rininë shqiptare, që s'e kisha në klasat e mia. Më dukej sikur predikoja në mes të SARARËS. Sepse e dija që porsa të mbaronin studimet, kjo rini do të më harronte, siç harrohen një palë këpucë të vjetra të palë këpucë të vjetra të hedhura poshtë. Po të ishte rinia e racës sime, jo vetëm që do të takoheshim gjithë jetën, por do të kisha gëzimin të ndërtoja kështjella qytetërimi për racën time fisnike. Në mijëra te reja e te rinj, të të gjithë kombësive te botes, të cilëve u koja çdo ditë ushqimin e katedrës, më dukej që i hidhja ujë me kabash plazhit për ta transformuar në kopsht me lule. Shumë herë më paraqitej si fantazmë figura e AGUSTINIT të AFRIKËS, i cili tregon që në një nga ditët e jetës së tij, duke shëtitur në buzë të detit, mendonte si ta zgjidhte problemin e ekzistencës së Zotit. Në një çast pa një foshnjë që me një kabash nxirrte ujë nga deti dhe e derdhte mbi kumin e plazhit. U çudit filozofi, të cilin pas vdekjes e deklaroi Vatikani shenjtor, dhe, duke qeshur i tha foshnjës:

- "Mos u lodh kot, se ti me këtë kabash me ujë deti,
nuk e bën dot plazhin lulishte"
- "Edhe ti mos u lodh kot, - iu përgjigj foshnja,
- se kërkesa jote është më marrëzi se imja".

Dhe në çast foshnja zhduket. Kishte qenë një ëngjëll i krijuar nga Krishti për të korrigjuar mendjen e At AGUSTINIT.
Pra, mendoja nga dëshpërimi: dje qesh dikushi, që erdha nga BOSHËSIA me karakteristikë anonimije si një VEXHETAL i panjohur, dhe, nesër do të jem ASKUSHI në vendin tim. Ky obsesion i atdhedashurisë, m'u bë një trishtim klinik i pashërueshëm.

---------------------------------------------------
1) Shih librin: “Filozofia e arteve dhe e shkencave”.

[Askusho]

ISUF LUZI
(1913-2000)

Isuf Luzi u lind në Kaninë të Vlorës. Pasi mbaroi gjimnazin në Shkodër, ndoqi studimet e larta në Universitetin e Sorbonës në Paris. Ishte delegat i Ballit Kombëtar, në Konferencën e Mukjes më 1943. Më Nëntor të 1944 u detyrua të marrë udhën e mërgimit; në fillim në Itali, pastaj në Argjentinë dhe nga 1965 në SHBA. Është një nga figurat më të spikatura të kulturës sonë kombëtare, me një krijimtari të pasur në fushën e letërsisë, historisë dhe filozofisë. Veprat e tij, shumica të pabotuara, përbëhet nga 93 vëllime. Krijimtaria e tij letrare fillon që në vitet '30 me përmbledhjen poetike "Rrëfimet", botuar më 1938. Më 1954 botoi në spanjisht romanin "Lumenjtë derdhen të kuq". Lexuesi shqiptar është takuar me të tepër vonë, në vitet '90, kur në Tiranë filloi të botohej ndonjë vepër e shkëputur e tij. Më 1995 u botua "Gloria e çmendjes" (poema), më 1996 "Ekzistenca dhe boshësia" (libër filozofik) dhe më 1999, libri "Sëmundjet e shekullit" (Esse filozofike).
Prof. Dr. Isuf Luzaj ka punuar për një kohë të gjatë në disa universitete amerikane si titullar katedre, shef i departamentit dhe si profesor i filozofisë, i letërsisë frënge, i gjuhës dhe i letërsisë spanjolle. Ai ka patur miqësi dhe korrespondencë me disa presidentë të SHBA. Titullin e lartë "Profesor Emeritus" ia ka vendosur në gjoks vetë Presidenti Regan.


ANGUSHI


Ekzistencë dhe Qënie, asimetri cinike,
Ekzistoj kur veproj; lë gjurmë udhëtimi.
Qënia jam, Esencë që lëviz si një hije
Pa e ndjerë Kohën as mike as armike,
Pa njohur udhën as ku të shpije drejtimi.
Këto janë trajtat e shpirtit abstrakt
Ndonëse kujdesi përgjegjës është i imi.
Nuk ekzistoj kur jam, veçse ankthi shëtitës,
Marrë frymë ndaj provoj, besoj që jam i gjallë,
Ndjek kopenë pas çobanit për qullin e ditës,
Shtohem në breza pa njohur ç'është malli.
Kjo është piktura e shpirtit frikacak,
Ja robot angarie: ja dash sa për gjak.
Qënia s'është mjaft, kur ekzistoj, jam i lirë.
Ekzistenca dhe Esenca janë qënia më e mirë.
Kjo është simetria e nderit, virtyt flori.


***

Kur jam, e gjej unin në çdo orë e çdo stine,
Ai që qesh dje, të heq zvarrë pleqërinë
Pa ditur as unë, nga vete e pse vi?
Ky është dënimi i jetës, ky është kërkimi.
Kjo ethja c tyre, kjo angushi!
Kur ekzistoj ngjitem në shkallë
Çdo çast një unë tjetër, larg nga uni i djeshëm.
Ekzistenca dhe esenca një formulë e rrallë,
E shoh kohën që do vijë si një pasqyrë e qartë,
I shoh ndodhitë si do vinë varg e varg.
Uni fluturon në sferë të përjetshme.

Ekzistoj në këtë orë të ftohtë e të trembur.
Drita e shpirtit ngadalë si shenjtore
Vjen pa e thirrur dhe më merr për dore,
Shërojmë çdo plagë shoqërisë së dhembur,
Esenca ekzistencës i është diell diamanti,
E nxjerr nga tuneli ku e burgosi kërkesa.
Në unin tim rron besa dhe shpresa,
Sjellin me karvanë dituritë e vjetra,
Guximin e heroit, fuqinë e gjigandit.
Dhe kur i mbarohet vaji kandilit
Digjet misionari qe është fitili,
Po drita vazhdon ne shekuj ndriçimin.
Ndaj ekzistoj me Esencë te misterit.
Ati i dheut, i detit, i qiellit
Kur më nisi, më dorëzoi fenerin
Për të udhëtuar udhën e kryqit.
Për t'i mësuar Kohës mësimin.


LUTJA E POETIT


O Zot! Unë s'e di, ose, s'jam i sigurtë
Je, apo nuk je?
A je mendonjës, gjykonjës, vendonjës?
A dëgjon me veshë? A sheh me sy
Ç'ndodh përmbi dhe?

Apo do jesh një fuqi magnetike,
Fuqi elektrike me ligje fizike,
Fuqi misteri me ligje matematike?
Atëherë, kur të flas ty, unë folkam
Me vete!
Po në qofsh ti, o Zot i vërtetë,
Zot mendonjës, siç thonë të gjitha fetë
Që i njoh mirë dhe mundohem t'i besoj,
Dëgjo, o i madh këtë lutje të shkretë:
Ki mëshirë për mua, po vdes prej mërzie!
Kam qenë i bindur, i dashur, i urtë,
Kam ndezur në ballë fener diturie
Ngado më shpuri çdo furi stuhie,
Kam edukuar breza rinie,
I sinqerte në page, mëshironjës në luftë.

Kam vuajtur kur vuanin të tjerët,
Kam rendur në ndihmë, kur qanin të mjerët,
Bishës i mësova drejtësi njeriu,
Jam shkrirë për të ndritur, siç shkrihet qiriu.

Po, o Zot i madh, Zot i adhuruar
Kur shoh gjurmët nga kam udhëtuar:
Çuditem me shpirtin, si i pati duruar
Gjithë padrejtësitë që erdhën kundra meje.
Asnjë mirënjohje, as mendje, as feje.
Kur u dhashë bukë, më qëlluan me gurë,
I nxora nga deti, më hodhën në lumë,
I përqafova, më ndukën me dhëmbë,
U shërova plagët, më shtytën me këmbë,
U dhashë dashuri, më dhanë hidhërim,

Që sot e tutje, nuk do të kem më durim.


***

Të më paskëshe lindur një njeri të thjeshtë
Pa zemër, që s'ndien pulsin e trishtimit,
Një vreshtë rakie për të vjelur në vjeshtë,
Një kalli grurë për bukë të ushqimit,
Një mur i rrëzuar nga dielli dhe lloha,
Një shkëmb rrëzë mali që harroi koha,
Një fletë mullage, që s'e nduk asnjë gojë,
Një trung i rrëzuar i një pishe të vjetër,
Të më çanin xifla për dritë në kasolle,
Një vjollcë nën fier, s'vjen njeri të më kërkojë,
Një fletë dushku, lisi a molle
Që e rrëzon era pa dëshpërim
Rrënjëve të saj u bëhet ushqim.

Të paskësha lindur si çdo lodër foshnje,
Të gëzoja, të qaja kur bien dhe vriten,
S'qëndrojnë dot në këmbë, dalëngadalë
Sa të rriten,
Do bridhja me ta nga dera në qoshe,
Pa njohur as emrin, çdo të thotë dëshpërim.
Ti preferove, s'di përse? Zoti i Qiellit,
Që unë të vuaja në një lodër të humbur,
Që unë të vuaja torturat e Ferrit,
Një shpend arratije si shiut dhe diellit,
Pas fletës së plepit të mbërdhij duke u strukur.
Këngëtar të këndoj në pranverë e në verë,
Të qaj në dimër për halle të njerëzisë,
T'a hidhja zarin, të bjerë si të bjerë,
Kujdestar i lirisë për krah vegjëlisë
Të këndojë poeti, kur ka ëndje të qajë,
Ta djeg esencën e tij pa të metë
Për jetën absurde me kurthet e saj.
E ç't’i numëroj, kur ti i di vetë?
E ç'pret më ti, të të lus paskëtaj?


QUO VADIS DOMINE


Ne, jemi ç'ka na është dhënë pa e kërkuar
Dhe ç'ka na është marrë pa leje.
Çdo gjë që vjen është një dhuratë
Pa e merituar, si drita dheut.

Ne vimë miq udhëtarë: pa e kërkuar
Dhe të pa pyetur, nëse duam të vimë,
Porse vetëm për pale minuta;
Pra, ikim pa dashur të ikim.
Lëmë vendin që të vijnë të tjerë të panjohur,
Të flenë në dyshekun tonë
Duke ndenjur zgjuar,
Ca të tjerë në gjumë dhe kur nuk flenë.

Graviteti është dhurata jonë,
Ç'ka fitojmë, vjen kur humbasim,
Sepse ne kurrë s'e dimë alternativën
Në mes të së ligës e të së mirës,
Shqisat i gjejnë dhe na i qasin.
Veset kur i diktojmë është shumë vonë,
Nuk mund t'ua masim
Distancën që na ndanë.
Ashtu si drita vjen pas errësirës,
Errësira vjen pas dritës,
Pa u takuar kurrë.
Ashtu vijnë ndodhitë tona gjatë udhëtimit,
Na heqin zvarrë, si robër me litarë,
Pa e pandehur ne, ku do mbaronin
Dhe kur do na i tregonin
Shkakun, efektin dhe përse i krijuam.

Pesha qe na lënë ato trashëgim
Do na rëndojë mbi shpatulla si mali,
Ajo është dashuria që domosdo do transformohet
Në mëri, urrejtje, konflikte,
Rutinë monotone.
Të liga e të mira bëhen zakone,
Humbasin çdo kripë e çdo shije,
Ne rrëzohemi, rrokullisemi në bokërimë.
Është një qarkullim, si uji në avull,
Si avulli në ujë përjetësisht,
Jashtë kohës dhe hapësirës, i tërë Universi.
Ne: mikrokozmi; ndodhitë: makrokozmi.
Ku vete, zotni?


EPIDEMIA


1.
Shekulli i çmendur si oqean qiellor
Infektoi njerëzimin,
Një plagë në shpirt të çdo frymori,
Është tirania që pruri ai.
Shtypja e trurit trodhi mendimin dhe ndjenjën.
Ngriu njeriu në këmbë, sado që i dhembi
Si një shqerrë që i zë këmbët shkëmbi.


2.

Kur gjendem bosh: në shpirt e në mendje
Më shtyp diçka si një peshë hakërrimi,
Një korb që shpon me thonj në mushkri
Viktimë, pa shpresë shpëtimi.
Rritet çdo çast ankthi anonim
Nga origjina e lotëve,
Më djeg qiellzën si gjuhë nepërke.
Si një fletë këlkaze helmuese
Në gojën e foshnjës që e përtyp pa ditur.
Lotët tregojnë efektin e arsyes,
Ndërgjegjja mbetet shkretëtirë
Si shkatërrimet e qytezës
Nga shëtitja e tërmetit
Që erdhi pa thirrur, dërmoi dhe iku.
La prapa provën e fuqisë së tija
Në kryqet e varrezës.


3.

Era e mërgimit ka ngjyrë të murrme
E ngarkuar me hapësirë e me ujë;
Koha e bën eksperte në dhembje,
E shpalos flamurin e saj
Të bërë me tezgjah me lëkurë njerëzish
Të sëmurë.
Koprace siç është monedha e lëmoshës,
Si ajo e ftohtë, dita refugjohet
Në boshësinë e paditurisë,
E thyer si shpata prej shtogu
E një kusari lapurak
Që vjedh kasollet e të vobektëve:
Ashtu si dita nga braktisja e diellit,
Nga turpi mëshihet loti
Prapa qepallave lakuriqe të rrudhura
Të plakut, që s'shijoi asgjë nga shekulli
I tij.


4.

Në mes të kohës e të hapësirës
Mëshihet fantazma e gjesteve të mi,
Të mosgjësë se çmendur që ngjan si një hije
Që u ngjitej prapa ëndrrave të idealit
Të paarritshëm siç është lumturia,
Siç është Universi me galaksitë fugonjëse.
Ajo e dënoi me zë të burrit të ve
Që çdo agim dite, çdo errësim nate
I numëron dhembjet në tespije
Si bathët e fallit, në duar të një shtrige.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, qershor 2009)

Isuf Luzi - foto