Faruk Myrtaj

[G@briel]

Refleksione mbi një libër që i u rriktheva sërrish

Nga Aleko Likaj

Ditet e nxehta te kesaj vere ne Peloponez, me bene qe te jem paksa me i kujdesshem. Ndryshe nga Bordoja e Frances, ku prej tre vjetesh ende nuk e njohim, dhe e shijojme stinen e veres si ne mesdhe, u desh qe keto lloj pushimesh verore, ti kaloja i mbyllur brenda mureve te shtepise se nenes sime, nen efektin e nje aparati klime, qe e bente ajrin « konstant », per nje te pamesuar si mua.I u rriktheva leximit ne ate ambjent. Nje ndjesi e çuditshme me kishte bere vetem nje çast perpara nisjes per ne Patra, te marr nga biblioteka e shtepise sime ne Bordo edhe librin ; « Hijet e Virgjereshave ». Mbase nje fakt i thjeshte, qe ka te beje edhe me nje nisme private, e disa kineasteve te rrinj shqiptare, nxenes ne shkollen « Marubi » , ne Tirane, te cilet kishin zgjedhur per te realizuar nje film per pune dipllome, pikerisht nje tregim nga ky liber ; « Bote ciganesh », ishte dhe mbeti nje arsye me shume, qe ta rrishfletoja serrish. Shume vite me pare e kam ndjekur tregimtarin Myrtaj, dhe qe te jem i sinqerte deri ne fund, midis letrareve te rrinj te asaj kohe, egzistonte mendimi, qe Faruku ishte nje ze krejt i veçante ne gjinine e tregimit. Natyrisht, qe une nuk e njihja autorin aso kohe, por libri i pare i tij, «Njerez qe kam njohur», dhe me pas tjetri, «Marreveshje per te jetuar » me kishin krijuar nje ndjesi te paperseritshme, midis emrave te krijuesve te rrinj qe qarkullonin ato vite, kryesisht nga periudha e 80 tes, deri ne pragun e kapercimit te sistemit.

Pas nje banjoje qe beja ne det, ku shfaqesha ne oret e para te mengjezit, kthehesha me linjen 4 te urbanit te Patres, dy ore afer mesdites, per te vazhduar leximin e « Hijeve… ». Kisha mbetur rrob a peng siç thuhet sot, i atyre tregimeve qe nuk ishin realisht krejtesisht te panjohura per mua. Mbase « magjia » qe mbeshtetet fort tek forca e fjales, por edhe te « kurthet » qe ngre autori, te cilat, shpalosen pastaj paragraf pas paragrafit. Ndonje mbetet i tille deri ne fund, sa, edhe kur e ke mbyllur ate faqe, ende ndjen si nje jehone te larget, si nje imazh qe ka mbetur diku, e qe vazhdon te shfaqet ne nje salle te boshatisur, ne nje celuloid, qe tashme ti nuk mund ta shohesh.Kete pyetje i a kam bere vehtes, sapo mbarova tregimin e ciganeve, per te cilin metafora qe perben vete thelbin e tij, dhe te mesazhit qe kerkon te percjelle autori tek lexuesi. Nuk e di pse ndodh kjo keshtu ne tregimin e Myrtajt, ndaj e kam konsideruar si nje lloj magjije, qe te ben te ndjesh te veçanten tek ky autor. Gjithesesi, ato jane te ngjizuara, dhe kane ne thelb realen, ate çka ndodh rreth nesh. Faruku ne tregimet e tij perpiqet qe te jape ndjesine e jetes se vertete, jo thjeshte te pershkruaj jeten a ta kritikoj, por faktikisht ta beje ate te gjalle. Eshte kjo, mbase magjia-sekret qe faktikisht eshte e vertete kur e lexon Kete fakt ka konstatuar edhe mikesha ime, poetja Iliriana Sulkuqi, e cila ne nje mesazh qe me ka nisur keto dite, me ka percjellur kete ide per prozen e Myrtajt: « Kur shkrimtari zbulon apo merr përsipër të shkruajë realitetin që ai e sheh, e prek dhe e ndjen tej palcës së shpirtit të tij, ai s'e bën këtë për vete, por për të gjithë ata që duhet të kuptojnë në çfarë kohe jetojnë, nga vijnë dhe ku shkojnë. Ai frymon të rilidhë bashkësinë e një AND-je nga rrjedh. Pikërisht për këtë arësye - tretet i harruar. Faruku ka një sens moral jashtzakonisht të ekuilibruar, ku mjeshtërisht pena e tij e sprovuar ndan gazetarin nga shkrimtari. Kjo, falë përvojës sëj tij si gazetar, falë talentit krijues të tij edhe si poet. Fjala e tij, merr vlera të mrrekullueshme, qoftë e thënë në gojën e personazheve, qoftë në përshkrimin e karaktereve të tyre apo në përshkrimin e mjediseve ku ndodhin ngjarjet. Fjalët, jo të kërkuara, por të natyrshme (një fjalor i pasur leksikor, pa teprime gjuhësore, bie menjëherë në sy), bëjnë që tregimet e tij të lexohen me një frymë, pa të ngecur fjala në fyt, pa t’u marramendur vetja nëpër labirinthe pa krye, siç na ndodh shpesh kur lexojmë tregime të stërzgjatura e pa kurrfarë mendimi. Nëse çdokush nga ne mendon se ka diçka për t’i dhënë letërsisë, kam bindje se Faruku, ashtu sikurse edhe shkrimtarë të tjerë, të cilët tashmë kanë hyrë në top-listën e njerëzve të Penës Shqipe, me të vërtetë ka diçka për t’i dhënë letërsisë.»

Por libri te mrekullon. Kete e kupton pasi e ke mbyllur edhe faqen e fundit. Te pakten, ky eshte mendimi im. Dhe kur them keshtu, kam parasysh gjithe krijimtarine e Faruk Myrtajt ne gjinine e tregimit te shkurter, ne kontekstin e letrave shqipe te ketyre viteve te fundit. Ka nje rritje brenda vete krijimtarise se tij. Kete fakt ma verifikon edhe nje nga tregimet e fundit qe e lexova para tre a kater muajve, «Turmat e dimrit». Sapo e lexova, nxitova qe ti dergoj nje mesazh urimi, jo nga ato qe shkruhen sa « per te kaluar rradhen », por per ti thene, shkrimtarit, se, « na e ke dhene mrekullisht ne te gjithe dimensionet filozofine e turmes ». Ishte vertete nje ngjarje per ne te gjithe, e jo vetem per Farukun. Por, le te kthehemi perseri tek « Hijet… » si, dhe tek vera e nxehte e Peloponezit , atje ne mesdhe, prane detit te kaltert, ku pertej dritares se dhomes sime, pas avujve te nxehte qe çliroheshin nga suprina e kripur e nje deti te qete e te paqte,shfaqeshin konturet e Itakes homeriane.. Kjo ndodhte sapo thyhej mesdita, kur rrezet e diellit fillonin te perthyeheshin duke ikur drejt perendimit, atje ku ishulli lahej e tretej ne det. I heshtur dhe hijerende, ashtu si ne legjenden qe e solli tek ne.

Ajo qe te bie ne sy menjehere tek proza e Myrtajt, ka te beje ne rradhe te pare me vete strukturen e tregimit. Faruku, jo vetem qe eshte nje njohes i shkelqyer i detajeve teknike, por di po aq mire qe ti «ekonomizoje» ato. Gjithmone ne funksion te idese dhe mesazhit qe kerkojne te percjellin. Fraza duket se lemohet dhe axhustohet, jo vetem me kujdes, por te duket si e skalitur nga nje dore mjeshtri, alla Mikelanxhoje.Ka nje leksik per tu patur zili.Te qeruar e te zhveshur nga huazimet qe i ndeshim rendomte, si nje fenomen-plage keto vitet e fundit tek shume krijues te tjere e te rij.Keshtu edhe personazhet, te cilet vendosen gjithmone nga Myrtaj ne skakieren e tregimit ne pozicione te nje dramaciteti, qe ne momentin e pare, te krijojne pershtypjen se nuk kane asnjefar zgjidhje. Shkrimtari i ben te besueshem ata, pikerisht sepse u le ne dore qe te zgjedhin vete fatin e tyre. Dhe kete ata e bejne mire, edhe pse here-here ata kane perpara ndonje suprize ideore, qe perfundon me nje zgjidhje te mençur. Ata jane ne pergjithesi karaktere qe nuk i ngjajne njeri tjetrit, ashtu si ne jete do te thosha.. Kane bote dhe shpalosin para lexuesit virtute. Pa i pergjithesuar dhe i permendur qe te gjithe sipas tregimeve te ketij libri, dua qe te pohoj se ata mbesin realisht dhe ngjizin tek ne.Nuk e di pse me ishte krijuar mendimi
shume vite me pare, pas leximit te vellimit poetik, «Dielli i nentokes» se Faruk Myrtaj, do te mbeste ne poezine e re shqipe. Ka qene fund vjeshte i vitit 85 – se. Edhe pse kisha lexuar vite te shkuara nje vellim tjeter me temen e nentokes, nga minierat qymyrgurore, te mikut tim te vjeter Ilirian Zhupa, « Dielli… » i Myrtajt jo vetem qe nuk ishte nje kopje e Zhupes, por sillte perveç risise, edhe nje game tjeter temash nga bota qe rrilind ne sgaferat e nendheut, brenda arterieve te saj. Pastaj ne kapercellin e dy sistemeve, 90-91, kuptova qe poeti ishte shkrire brenda prozes se tij te shkurter. Ndaj per mua tregimet e Farukut, kane jo vetem nje trill poetik, por realisht ato konceptohen si te tille. Dhe ky me duket se eshte tashme nje qellim me vehte i autorit, sa here ulet qe te beje prozen e tij. Eshte kjo arsyeja, mendoj une qe ne tregimet e Murtajt ka shume figura artistike, sa qe here – here te duket se ndonje prej tyre ka nje ngarkese te tepruar me to. Ky nuk eshte nje iluzion qe merret me kotesine e gjerave qe s’kane fund, por nje realitet i prekshem. «Autobuzi i dates 1» edhe pse duket se nis si nje rrefim i zakonshem qyteze puntoresh, nga ato qe ishin ngritur ne disa pika te rrendesishme te artereve te atdheut, fillon e hyn shpejt ne piken « vluese ». I vizatuar nen nje doze humori dhe alegorie te kendeshme, autori perveç personazheve zberthen artistikisht me elemente poetike, « piken e zgjidhjes ». « Bote ciganesh » nepermjet nje metafore zberthen njeriun e sotem me dramen e tij ne dhera te huaj. Jeten tone te emigrantit ne te kater cepat e kesaj bote te vockel, edhe pse autori merret me elemente te tjere figurativ, brenda jetes se nje grupi ciganesh.Vete tregimi « Hijet e virgjereshave », vendos ne qender karakterin e nje njeriu femer-burre duke e zbritur ate nga sheshi i bjeshkeve, qe ende e ruajne nje aureole epizmi deri ne ditet tona, te mbetura te virgjera, jo vetem psikologjikisht, por edhe me natyren e tyre krenare, te stolisura me nje lloj bukurie te eger qe u a ka transmetuar vazhdimisht banoreve qe jetojne ne ato vise, per ta sjelle pastaj mijra kilometer larg, ne ambjente te nje kontinenti verior, ku gelon nje jete krejt e ndryshme prej saj.Me nje gjuhe te pasur e te thelle ne mendim, personazhia « operon « ne nje ambjent « djerre » siç eshte aeroporti…
« Rroba per andej », « Nje europiane bredh ne Ballkan… », « Bermuda »…, duken se ndertohen mbi dramen e individit duke patur ne thelb kontraditen me vete shtetin, shoqerine dhe ambjentin qe i rrethon. Me vjen mire qe te rendis ketu edhe mendimin e Lazer Stanit, shkruar posaçerisht ne hyrjen e botimit, i cili perkon me ate qe kam ne koke edhe une vete, pas rrileximit te ketij libri te mrekullueshem.

« Në të gjithë letërsinë e Faruk Murtajt, - veren Stani - shteti perceptohet si armik i individit, si një e keqe fatale... Nëse shteti është një e keqe e domosdoshme në shoqëri, eksperienca shqiptare mesa duket e ka provokuar autorin që të jetë një armik i papajtueshëm me shtetin. Edhe pse askund shteti nuk shqafet si një i tërë, në shumicën e tregimeve të tij shteti dhe qeveritë kanë një prezencë armiqësore, rrënuese dhe fatkeqësisjellëse për individin. Në letërsinë e tij, shkrimtari Faruk Murtaj e shikon individin shqiptar në katër raporte kryesore: individi në raport me vetveten, individi në raport me të tjerët, individi në raport me shtetin dhe individi në raport me të huajt (joshqiptarët). Duket se drama e individit të krijuar nga Faruk Murtaj është dramë që vjen nga deformimi i këtyre raporteve, nga mosekzistenca e harmonisë në këto raporte. Arsyet këtu janë disa, por më thelbësori është tipi sociopsikologjik i krijuar në rrethana të caktuara historike, sistemi i dyshimtë i vlerave, i krijuar nëpërmjet imponimeve të vazhdueshme në mungesë të lirisë, informacioni i vonuar, absurdi dhe marrëzia që nganjëherë përshkruhen si një fatalitet i racës. Faruk Myrtaj është mjeshtër në përshkrimin e raportit midis individit dhe shtetit. Ai e përshkruan këtë raport me një realizëm tronditës, pa kaluar as në historicizëm dhe as në kriticizëm. Për fat të keq të shqiptarëve, shteti për ta ka qenë gjithnjë një armik, që është identifikuar ose me pushtuesin (të huajin) ose me uzurpatorin (të brendshmin). Një shtet i tillë nuk mund të jetë tjetër veçse një shtet keqbërës, një shtet që nëpërkëmb fatet e individit dhe njëkohësisht që zgjon te individi ndjenjën antishtet – anarkizmin. Edhe pse individët e Myrtajt nuk janë anarkistë në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale, ata janë individë armiqësorë me shtetin ose individë të shkatërruar – hije që kanë humbur kuptimin e ekzistencës.

Edhe individi në raport me të tjerët është një individ i ndrydhur, një individ jo i lirë, mosbesues, hezitues. Sentenca e Sartrit “Ferrei janë të tjerët” duket se gjen një vend të dukshëm në tregimet e Faruk Myrtajt, ndërkaq me të huajt është krijuar një raport ekzotik, falë një virtuti të lashtë, mikpritjes, pavarësisht se kjo ndjenjë e shqiptarëve për të huajin perceptohet si relike ekzotike prej tyre, si çudi e ruajtur prej kohëve të vjetra. Individi me vetveten, në prozën e Myrtajt, nuk gjendet në një raport më pak dramatik, ngaqë ai gjithnjë e ndjen se nuk mund të jetë ai që do të jetë, ai nuk mund të mendojë atë që do të mendojë, ai nuk mund të bëjë atë që do të bëjë në një çast të dhënë. Kjo në tërësinë e vet e bën individin në prozën e Myrtajt një individ dramatik në ekzistencën e vet, që lëviz midis fuqisë dhe pafuqisë së tij, midis rebelimit dhe nënshtrimit, midis ikjes dhe kthimit të vazhdueshëm.

Pak kohe me pare jam shprehur, per nje moment te rrendesishem ne jeten e Farukut, siç eshte ikja nga humbetira bituminoze e nje zone si Selenica e Vlores, se ka qene vertete proza e tij, ajo qe e solli drejt qendres te kryeqytetit, pikerisht ne ato vite, ku diktatura kishte ngritur kurthe e bariera te panumerta per gjithe intelektualet shqiptare. Dhe nuk jam gabuar ne kete lloj gjykimi. Art-magjia ne gezofin e prozes se Myrtajt, jo vetem qe ishte nje ze i veçante ne letrat shqiptare, por te krijon nje ndjesi qe mund te ta japin vetem shkrimtare te medhenj te hasur ne rrugen tende.

Kesisoj, « Hijet e Virgjereshave », jane dhe mbesin nje « mision i arrire », per krijues si Faruk Myrtaj, te cilat jo vetem e nderojne autorin qe hulumton ne kete fushe prej afro tre dekadash, por edhe e rendisin ate, pa dyshim ne arradhen e mjeshterve me te mire ne te gjithe hapsirat ballkanike, ndoshta edhe me tej.

Nuk e di pse gjate kthimit te linjes ne tragetin Patra-Ankona, ne kete fund gushti, qe posa lame pas, nen ajrin e nxehte te stines duke kaluar ne ngushticen midis Korfuzit dhe Sarandes ne buzembremje, e ku shkembijte me dukeshin si nje bust i larget se bashku me nje vello mugetire qe perçudnoheshin atje tej, mu duk vehtja si personazh i tregimit te Faruk Myrtajt, tek « Bote ciganesh », i cili se bashku me familjen e vet duhej qe te largohej i pari nga ai kamp endacakesh pa e ditur pastaj se cili do ta kallte nder dhé ate cope zemer qe la pas. Dhe befas ndjeva se me pershkroi nje dritherime qe me beri te mekem, dhe pastaj te ngasherej duke mbajtur brenda kraharorit nje gulç qe u vetekyç. Me kurizin e dores se majte fshiva lotet qe rreshqiten ne faqe duke lene rreke ne te dy anet e buzes. Dy hapa me tej nje çift te rrinjsh greke qe kishin ardhur nga Athina per te udhetuar pastaj, drejt veriut te Italise ne kufij me Zvicren, si alpiniste drejt nje ekspedite, qe me sa dukej i priste prej ditesh, ne nje çast te vetem u ndjene si te turperuar.Nuk ishte puthja e tyre ajo qe kishte zgjatur ne parmaket e kuvertes te gjigandit « superfast » ne krahun tim te djathte, qe i kishte bere te ndjenin ate lloj ndrojtje, por gjendja ime e renduar psikologjike prej mergimtari, perballe atdheut qe me vidhej ngadale pas vellos qe hidhte nata…


-

Marrë nga ZemraShqiptare.net

[G@briel]

Një “atdhe tjetër” - recension nga Robert Martiko

Pas gërmadhave herë perverse e herë diabolike të letërsisë së Realizmit Socialist, ku njerëzit e artit me dashje ose pa dashje, për ngjitje me çdo çmim apo në trajtë naive, u gjendën në shërbim të një diktature poshtëruese e varfëruese deri vëllavrasëse për gjithë shqiptarët, një dorë e re krijuesish, shkrimtarësh e poetësh sigurisht do dukej, dhe besoj se më në fund po shfaqet në horizontin artistik shqiptar. S’na mbetet veç ti përshëndesim, si bij të lirisë, që dëshirojmë të jemi realisht, dhe jo të obskurantizmit, genocidit e vëllavrasjes, që mund të na kërkohej të ishim.

Madje, na bie për detyrë ti përshëndesim me zemërgjerësi. Dhe jo me atë heshtjen karakteristike, zemërligë, të denjë për karaktere që burojnë prej truve kapadainj, stereotipë, të shpifur, burracakë, hijerëndë, fodull së jashtmi e bosh nga brënda, të cilët, një krahasim biblik i konsideron me varret e zbukuruar, lyer me gëlqere të bardhë nga jashtë, por që brenda nuk përmbajnë veç pocaqi, kërma, kafka e kocka, të denja për kultura botësh të paditura, të egra, të prapambetura, përfaqësuesit e të cilave, brenda vetes së tyre, nuk ziejnë gjë tjetër veç “mjerim, urrejtje e mburrje…” siç do të shprehej i madhi poet gjerman, Henrik Haine, te poema e tij e mirënjohur “Atta Troll”.

Një nga shkrimtarët e spikatur të këtij fenomeni të ri letrar, iluminist, modern, në trajtë tepër të spikatur nga pikëpamja letraro-artistike, lexuesi shpresoj ta gjejë te Faruk Myrtaj, i cili i shfaqet kësaj radhe publikut shqiptar nëpërmjet romanit “Atdhè Tjetër”. E, meqënëse dëshiroj të jem jo vetëm i saktë por edhe i kuptueshëm e praktik, për të mos rënë edhe unë në guackën e praktikave mendjelehta, boshe e stereotipe, më lejoni të citoj disa prej pasazheve më të bukura në lidhje me natyrën mbresëlënëse, të librit të Farukut. Gjen aty jo vetëm ironinë e hollë akademike, elementin kozmopolit, human, nostalgjik, patriotik e historik, por edhe aftësinë e tij mendimtare, filozofuese, gjuhën ekspresive, mëvetësinë stilistike, aq e domosdoshme në një vepër letrare, e aftë të ngjallë përfytyrimin dhe imazhin estetik, si karakteristika të domosdoshme për të përcaktuar stofin e një shkrimtari të mençur, të aftë, komunikues, mbresëlënës e me peshë kombëtare…

Ja disa prej ekstrakteve karakteristike në lidhje me sa parashtrova...:

“…Po shijoja ndjesinë nostalgjike sikur avioni i mërgimit lëvizte po aq ngadalë sa treni i provincës sime. Ndryshimi qëndronte se prej avionit nuk mund të dilja, të ndizja një cigar me ndokënd dhe të kthehesha sërisht në të… "

“Atdheu duhet dashur edhe kur ikim prej tij, perifrazova përshpirtjen e tjetrit, (shkrimtarit që na kujton se Atdheu duhet dashur edhe kur të vret- shënimet janë të miat, R.Martiko) si për ti kthyer një hua…”

“…Jetët imitojnë të shkruarat…"

“…Perëndimi kurrë nuk e njohu Lindjen. Edhe këtë herë, në fund të viteve ’80, si në vitet ’40, po mjaftohej me ndarjen e kurorës së fituesit. Në fund të Luftës së Dytë, me musteqen ndau botën, teksa tani me njeriun me blanë po ndante demokracinë. Viktimat janë të njëjtit: ata që e njihnin dhe s’e deshën komunizmin më parë se të mbinte në këto troje…Gorbi s’po e ndryshon Lindjen, korbi shpëton të zezën duke ndërruar rroben e tij. S’kuptoj pse brohoret Perëndimi…”

“…Ne u bëmë me para kur ti u largove nga ne, morëm paratë që nuk more ti…Nga ato paguaj unë, më kupton?!” Dhe duke bërë më tej, “nuk e harroj, kemi qenë njëlloj…” Teksa, herë tjetër, “por ne s’të kemi faj…Ti vetë u hoqe mënjanë…Okay?!”

“…S’është e lehtë të bëhesh dhe të mbetesh burrë shteti në këtë vend. Duhet të jesh qenie me shumë koka, nga një kokë duhet patur për secilin prej fqinjëve. Por na është dashur së paku edhe një kokë tjetër, një qafë tjetër, edhe më e lartë, për të këmbyer shenja e mesazhe me të mëdhenjtë e kohëve, larg… Mbase ka ca fatalitet në këto histori ballkonesh të pasmë të Europës, por si s’doli dikush, xhanëm, qoftë edhe një i vetëm, në momentin e betimit, me dorën në flamur, t’u kërkonte të dërguarve të botës ta lejonin të betohej në emër të … popullit të tij?"

“A e merrni dot me mend dilemën e shkrimtarit kur librat e tij botoheshin në perëndim pa emrin e përkthyesit?! Ai e dinte se kjo ndodhte rëndomë në vendin e tij, në shtetin e tij diktaturë. Kënetat, bje fjala, thaheshin prej të burgosurve të regjimit, me punë të papaguar të tyre, por mos përmendja për arësye biografike e emrit të përkthyesit të tij, jo vetëm në vendlindje por edhe në botimet në Perëndim, dhimbte shumë. Shumë më shumë… Më dhimbshëm se heshtja për Nobelin e pa-uruar për Nënë Terezën, më rëndë…Janë plagë që s’mbyllen as në trupin e të vdekurit këto…”

“Njerëzit përqark (këndej, në emigrim, R.Martiko) janë të gjithë të panjohur, të pa asnjë lidhje me njeri tjetrin, të pa interesuar për jetët përqark. Gjithçka tingëllon e përkohëshme, si një ekran me filma dokumentarë për jetë në planetë të panjohur qeniesh të tjetërta. Jeta shembëllen si një lëvizje e nxituar përpara një pasqyre të madhe, diku në një kryqëzim. Duket sikur shoh shumëçka, marrë vesh shumë gjëra, shumë hollësi, arësye të jetëve këtu, por fillon dita tjetër dhe në pasqyrë s’mbetej asgjë e ditës më parë… “

“…ne (emigrantët, R Martiko) pyesim shumë rrallë. Janë aq shumë gjërat që s’i dimë, sa më mirë i bjemë shkurt: s’pyesim për asgjë. Për të shkruar këtë ese do duhej të bënim krehjen e ngjarjeve, pasi të trazonim kujtesën, për të nxjerrë prej andej ndonjë gjër të gëzueshme. Tani që s’ishim më atje, vendlindja dukej më pak e qortueshme, shumë më lehtë e falshme, ndonëse jo deri në pse-në e ikjes prej saj. Secili nga ne mund të sillte në kujtesë edhe ngjarje të dhimbshme. Sidosi, diçka për njerëzit më të dashur, që e bënë të vështirë ikjen tonë; ose ndonjë histori me njerëz që s’na deshën, të cilët, pa e ditur, na e lehtësuan ikjen.”

“Më vonë morëm vesh se tërë librat e shkruar prej nesh, prej popullit të lirë shkrimtar, ose prej popullit në profesion shkrimtar të lirë, do përktheheshin në të gjitha gjuhët e botës. Përkthimi do kryhej falas, në shenjë pendimi për të shkuarën e tyre, prej cave që ose sapo ishin liruar prej burgjeve, ose vazhdonin të mbeteshin atje, në qelitë klasike, në pritje për të paraqitur garancitë dhe mirësjelljet për tu ndjerë sinqerisht njerëz të rinj, siç ishim ne jashtë hekurave…”

“Si vallë arritën të ndjeheshim mirë në atë lloj vetmie, ë?!”
“Vetmia s’është gjithnjë e keqe..”, mu përgjigjë Tina.
“Si s’qenka e keqe? Asnjë prej librave që kemi lexuar atje, nuk gjendet këtu. Tërë këta tituj këtu, të panjohur atje. Qindra libra dhe autorë që s’i kemi pasur dot në moshën e formimit të mendjes e shijes…”
Tina heshti për pak. Për të më lënë të merresha me veten. “Është mirë të ndjerit e mungesës, edhe me vonesë…”, shtoi pas pak.
“Si ta ndjenim mungesën, kur s’dinim ç’kishim?”
“Mungesat ndjehen kur u vjen hera…”

“Ne…vijmë prej vetmisë së madhe. Nuk thashë prej vetmisë së madhe politike. Vetmia politike ishte e shefave të mëdhenj, oborreve dhe oborrtarëve, stafeve, siç quhen sot, ideologëve dhe bashkëpunëtorëve të ngushtë. Na lanë vetmuar si njerëz, na ndanë prej njerëzimit, si foshnje poçerish provuan të na rrisin…”

“Personazhet e Kafkës na trubullojnë edhe sot e kësaj dite, ngaqë ata janë siç kemi qenë ne dikur, heronj të dorëzuar. Brenga jonë si lexues rritet edhe më, teksa mëvetësohemi e ndjejmë se, edhe si personazhë, jemi përshkruar krejt tjetër: ngrirë si njerëz, rrëgjuar mendërisht, vyshkur ndjesisht, pa reagime. Nuk na shfaqën si qenie njerëzore, dhe kurrë krijesa fiziologjike. Problemet tona, hallet si heronj të asaj letërsie, thjesht të qenieve politike, zgjidhjet e tyre një herë e mirë të parashikueshme. Ekonomi letrare e planifikuar. Aq sa sot dyshojmë nëse vërtetë kemi qenë. A quhet art letërsia që i vidhej njeriut. Më thua dot, a mund të ketë letërsi në Korenë e Veriut sot?!”

“Pyetëm, atje nga vijmë, për atë shoqen a mikeshën tënde, a ç’e ke….Ashtu ka qenë edhe atje. Pak si djalë e pak si gocë, pak si femër e pak si mashkull…”
Siç është kjo botë, me sa duket, doja tu thosha. Pak kapitaliste pak socialiste, pak e drejtë dhe pak e padrejtë, siç janë njerëzit pak të lirë e pak robër, si ai mëmëdheu ynë i bekuar pak Lindje pak Perëndim, siç ky planet rrotullohet rreth diellit e rreth vetes, siç banorët e sotëm të tij, pak emigrantë dhe pak vendas, siç rendi botëror, dreqi ta marrë, pak në paqe e pak në luftra lokale…”

“Sa më shumë kohë e këndejshme kalonte, aq më shumë merresha me veten. Ndjehesha gjithënjë e më i etur për të ndjerë veten, dhe kjo bëhej më e lehtë kur ndodhesha vetëm. Gjatë Orëve të Kafkës, siç nisa t’i quaj. S’di pse i strehova nën këtë emër…”

“Mos fol në shumës, harrove?! S’ke të drejtë të flasësh në shumës, ti, lindor, kujtohem ta përmend, ta tokëzoj veten. Thuaj për veten, nëse ke për të thënë. Vetja, që ke brenda, ai je! A ka më të largët se ajo, kur s’e di? Edhe nëse e di, a je gati ta çmosh, ta nderosh? Është tjetër pastaj nëse ajo çfarë ke i hynë në punë ndokujt këndej…”

“Në qelizat e memories time ka zero elementë, u thashë fëmijëve në mbrëmje. Dëgjoi edhe gruaja. Të tre bashkë, më vështruan si një komision mjekësh."

“Po, tani do filloj të ndjehem i këtushëm! Just a brand new man…”

“Mungesa e bisedave dikur, për librat lexuar dikur, enciklopeditë dhe albumet e asokohshëm, prej të cilave s’më kujtohej asgjë. Sigurisht kisha menduar, dikur do të vinte një ditë harrestare për të ndodhurat atje, por jo që mund të vinte…kaq menjëhershëm. Së paku pa ndjerë diçka të këtushme në vend të tyre…s’e prisja këtë fshirje kujtese glaciale. Më çuditërisht akoma, si kompensim, po më kujtoheshin tituj librash dhe autorë që nuk i kisha lexuar!”

“Ke fat të madh që s’di gjë, ose di shumë pak, për këtë vend. Në munç, bëj të mbetesh i tillë në raportet me të: të mos dish për të dhe të mos dijë për ty! NorthLandi le të jetë çfardo e gjithëfarësoj, por mendoje se për ty s’është. Rezisto, mos iu dorëzo joshjeve, ngasjeje, interesave. Shmang çdo mundësi njohjeje të thellë me mjedisin ku rron dhe fjolla e kënaqësisë do vazhdojë. Çdo detaj, secila prej hollësive dhe kurioziteteve që kërkon të rrëmbej shqisat e tua, mund të shndërrohet në arsye dhe nxitje për të menduar për të. Ngaqë është e pamundur t’i shmangesh ndikimit prej njohjes, shmangu kontakteve. Bëj punën, me të cilën ushqehesh e paguan rentën dhe shko e mbyllu në vetminë tënde. Mos provo të mësosh, as për kureshtje, se si e sundojnë në këtë vend, të ndjehesh qetë, pa probleme…”

“S’di pse e kisha një parandjenjë se ai (Obama, R.Martiko) mund t’i kthente një vizitë dinjiteti vendlindjes së tij. Do ngrihej në qiellin këtu me avionin presidencial, dhe do zbriste atje, në origjinën e prindërve, diku aty afër brigjeve prej ku niseshin skllevërit për në Tokën e Lirë, që nuk i ishte premtuar atyre, por që destinimi megjithatë, ua mbante fshehur bërjen president të një pasardhësi dikur të tyre. Ai do shkonte, qoftë edhe thjesht për tu kujtuar jetëve që vazhdonin atje, se mirësjellja e lëshuar prej vend-origjinave, kudo në botë, ka rëndësinë e vetë, edhe pse për rastin e tij si fat i zbardhur tashmë s’kishte asnjë vlerë.”

“Unë nuk kundërshtova gjë, dhe as thashë gjë me zë! Por, është e drejta ime të mendoj dhe besoj se edhe në fushën e ligjit, e drejtë vlenë të konsiderohet diçka që përkon me natyrën njerëzore dhe me eternalen. Në këtë kuptim, ka ende ligje të padrejta që, edhe pse si ligje jemi të obliguar t’u bindemi, s’jemi të detyruar të heshtim apo të mos shpresojmë se një ditë do abrogohen…”

“Befas u kujtova ndjesisht se e kisha tepruar me kohëqëndrimin në bregliqen. Është shumë bukur këtu, shumë më bukur se ç’mund t’i lejosh vetes për kënaqësi…Përderisa more atë vendimin tjetër, i thashë vetes. Nxitova të ikja…”

“Kam frikë se ky s’është Perëndimi yt, thuajse i pëshpërita vetes. Ndjeva që më dridheshin supet, hepoheshin e sërish lëshoheshin, si të donin të afroheshin tek njeri tjetri. Por nuk i linte koka, koka ime, dhe mjaftoheshin në orvatjen të më fshihnin fytyrën, që ashtu të mund të thërmohesha pazhurmshëm në lotë.
Prisnin ta rrëfeja dehshëm lumturinë e të qenit siç zyrtarisht duhej të isha. E dija se më kqyrnin, por kjo as që më bezdiste. Me këtë gjuhë të brishtë, edhe më të pafuqishme për të shprehur ndjesi të tilla, s`mund tu bëja të ditur se, në të vërtetë, i druhesha kqyrjes prej vetes, jo prej tyre.”

Nëse ndodh ta lexoni, do gjeni shumë më shumë gjëra të kësaj natyre të shkruari, dhe kjo më sugjeron të vazhdoj më tej, përtej citimeve.

Duke vijuar të prek zhvillimin e letërsisë në Shqipërinë e pas rënies së Diktaturës së Kuqe e të Keqe, më duhet të citoj shkrimtarin francez Charles Péguy, i cili thotë: “Një fjalë nuk është e njëjtë për një shkrimtar ose tjetrin. Njeri e nxjerr atë prej zorrëve të barkut, ndërsa tjetri e tërheq nga xhepi i palltos.” Personaliteti i mësipërm i kulturës franceze e thotë për të bërë dallimin midis artit të shtirë, inekzistent, dhe atij që merr frymë, rritet, zhvillohet në tokën pjellore të lirive humane, për të evidentuar rëndësinë e ndryshimeve cilësore në kontestin historik, kultural dhe politik.

Do të dëshiroja të shtoja se sot, pas njëzetë-e-dy vjetësh Liri, atë liri që është, për ata që përjetuan barbarinë e Sistemit të Kuq e diçka arritën të regjistronin në ndërgjegjen e tyre: “fjalët artistike” nuk delnin nga xhepi i palltove të shkrimtarëve, por nga goja me dhëmbët e mprehta si kama të Propagandës Vllavrasëse…

Sipas filozofit francez Jean-Paul Sartre, në esenë e tij “Çfarë është literatura”, theksohet fjala “appelle” në kuptimin “thirrje”. Sepse detyra e pa-shpallur, por edhe e paneglizhueshme e çdo shkrimtari është që nëpërmjet Fjalës dhe shkrimeve të tij, të bëjë të mundur lindjen e një bote të re, e cila të zëvendësojë të parën. Të kalburën! Kanibalen! Kryeposhtëruesen, për njeriun në përgjithësi dhe për vetë shkrimtarët!

Mirëpo, jo çdo individ arrin të kryejë purifikimin e tij shpirtëror. Më bën përshtypje e madje më vjen për të qeshur me disa nga kalemxhinjtë e së kaluarës, të cilët nuk përpiqen të hapin sytë, por mbledhin rreth vetes dy ose tre hyzmeqarë/shkrimtarë të rinj/vjetërakë, thjesht për të treguar se sa i “madh” ka qënë ai në kohën e kaluar…Mbase të rinj të tillë a të vjetër të vjetëruar magjepsen ende para tyre. U servilosen. Ndoshta presin për ca dekorata pa vlerë. Çuditërisht, të parët pozicionohen në ndonjë rast si trima, shkarazi, pranë vetë Enver Hoxhës!.. I cili po të mbrinte çasti i Spastrimeve të Mëdha, nuk do të ngurronte të shtypte këdo prej shqiptarëve. Si miza! Pa përjashtim!

…Eh! Pamja është aq e qartë sa nuk mbetet ta them unë: Nuk ka gjë më qesharake. Veçanërisht ata që inkuadrohen sot në kafene apo klube të caktuara me muzikë të vjetër. Të urrejtjes së shqiptarit kundër shqiptarit!… Kujtojnë se partia mund të bëhet për ta Vaska Pagëzuese e Siloamit. Ku falen gjynahet. Me një salto të bukur mortale, çuditërisht, i gjen të transformuar edhe në patriotë të mëdhenj. Merreni me mend: ish informatori vëllavrasës gjen forcën perverse të zhvillohet papritur edhe në patriot! Pa kurrfarë fisnikërie në shpirt! Pa pikë humanizmi! Konkret. Për Shqiptarin. Prandaj shfaqa më sipër imazhin e varreve të bukur nga jashtë e të qelbur nga brenda. Pasi ndërgjegjia morale është ajo forcë e madhe që dëbon paditurinë e njëkohësisht atë verbërinë e mirënjohur… Klasike. Të shpirtit!

Dalloj, në libra të tillë si i Farukut, ka ndodhur një lloj ringjallje…Aq e domosdoshme në mënyrë që letërsia shqiptare të marrë trajta të madhërishme. Të bukura. Dinjitoze. Duke prishur ekuilibrin inert, në dëm të injorancës, shkrimtari duhet të influencojë direkt në mëndjet e lexuesve. Por që të ndodhë një gjë e tillë duhet në radhë të parë ti hapë sytë vetvetes. Të shpëtoj nga syshtrëmbësia apo strabizmi. Ndoshta për herë të parë në jetën e tij të zbulojë bukurinë e vetmisë shpirtërore. Në mënyrë, që kur të jetë zgjuar prej gjumit të tij të rëndë, letargjik, të vetë-izolimit të kondicionuar prej robërive klasike apo kushteve të vështira të emigracionit, i fuqizuar si kurrë më në jetën e tij prej entuziazmit të jashtëzakonshëm të lirisë së mendimit, të rendë për te lexuesi apo bashkatdhetari i tij, duke i treguar se sa i bukur është dielli që ndriçon jashtë Shpellës së gjendur në zemër të Malit. I shkruaj këto, ngaqë, i mrekulluar, gjeta te romani “Atdhè Tjetër” zbulimin e forcës së një vetmie të bukur kozmopolite. Veç jo egoiste!… Ngaqë pothuajse në çdo faqe libri, dalloja kthimin e Farukut shpirtërisht në Shqipëri. Edhe pse ndodhet sot në Kanada: me mijra e mijra milje larg vendlindjes së tij të dashur.

Fenomenin e ri, të shfaqjes së një letërsie dinjitoze e përshëndes me entuziazëm. Pa dyshim, në të gjitha shkrimet e kësaj natyre trajtohen tema ku elementët autobiografikë gjejnë vendin e tyre të pa diskutueshëm. Por, një shkrimtar i emigruar në një Vend të Civilizuar, arrin ta pasurojë veprën e vet edhe me ato mrekullitë kulturale, energji pozitive që gjenden në themelet e atyre lloj qytetërimesh të cilat kanë bërë të mundur edhe prosperitetin ekonomik. Sepse kultura, mentaliteti, edukata, përbëjnë gurët themeltarë në mbarëvajtjen e kombeve. Jo trutë e mbyllura e stereotipe me idiotësitë klasike të së kaluarës…

Duke e përshëndetur autorin e romanit “Atdhè Tjetër”, më lejoni të përshëndes gjithë letërsinë e re: me vlera të vërteta të dala prej tabanit kombëtar shqiptar, sot në ditët e ngrohta të lirisë. Të asaj lirie që është, aq e brishtë, pas Dimrit të Madh, izolimit të tejzgjatur poshtërues e pervers për gjithë shqiptarët. Pa përjashtim.

* * *

[Pinxhuku]

Rreth tregimit “Wrong Number” të shkrimtarit Faruk Myrtaj
nga Astrit Lulushi

Tregimi në shqip me titull anglisht, “Wrong Number”, mund të quhej edhe “Gabim me dashje”. Në të, Faruk Myrtaj trajton anën e mirë të gabimeve, të gabimeve pa të keq, të atyre gabimeve që vetëm kur nuk ndodhin, e bëjnë jetën të duket e mërzitëshme, monotone, si një film bardhë-e-zi.
“…a thua dashuria qe shndërruar pikërisht në keqardhje? Për më keq akoma, në gjendje të tillë lëngate shpirtërore, më kishte zënë gjumi. Si vulë e trishtë e sundimit të ftohjes polare...’’, thotë Myrtaj.

Shkrimtari i ngjan njeriut në fokus. Ai kuptohet nëse e njeh temën që prek e nuk druhet të thotë: “Jam ai që jam”. Ky sinqeritet e cliron atë nga vetja, prandaj edhe nuk mund të rrijë pa shkruar. Madje kur mendohet se ka arritur cakun, si ai që ende nuk ka gjetur atë që kërkon, shkrimtari kthehet e fillon të ecë kokëulur, në të njëjtën rrugë, duke hapur sytë e shkelur mbi gjurmët që e paten sjellë deri aty. Ajo që shkrimtari kërkon është substanca; brendia, e padukshmja që anashkalohet, nuk përfillet, pa të cilën shumë njerëz bëjnë, edhe pse pa të gjithçka duket boshe.

“Wrong Number” mund të kuptohet edhe si rrëfim i gabimeve të vogla, por që ia vlejnë. Gabime të tilla, si gjemb trëndafili, kur shpon, e bëjnë njeriun të ndjeshëm, të hapë sytë për të parë se dicka të bukur mban në dorë.
“Më përmendi një zile telefoni...M’u deshën pak çaste kthjellimi….Gjithë-gjithë dy a tri miq kishim, në këtë qytet të stërmadh. Vendlindja na e gëlltiste jetën në kafe-llafe, por s’kishim pritur një vetmi kaq ngjethëse, si kjo e këtushmja. Mezi e prisnim zilen e telefonit. Edhe të bërë pa dashje...” (F.M., po aty)

“Wrong Number” është sinjal zgjimi, thirrje për shkëputje nga rutina e dalje nga plogështia; thirrje a kujtesë për të shijuar të mirat për rreth.
“Wrong Number”, gjithashtu krijon imazhin e një skulpture në proces, ku për hir të formës, guri a druri merr nga artisti goditje të pamëshirëshme. Dhe Myrtaj gdhend guximshëm. Ai shpreh mendimet që njeriu bluan vecanërisht në mërgim, ku punës dhe halleve iu shtohet edhe malli.

“Ai që kishte ngatërruar numrin kërkonte ndjesë, pa e ditur se e ndizte për pak minuta zjarrin tek ne. Si kështjellë rëre thërmohej qetësia brenda mureve, kur gabuesi i telefonatës ndodhte i gjuhës mëmë...’’ (Wrong Number, F.M.)

Ndjenjat e mendimet mbeten intime derisa njeriu vendos t’i shprehë. Që të kuptohen ato duhet të rrjedhin natyrshëm e hapur, dhe Myrtaj nuk ngurron. “Kalova dorën rreth belit të saj. Të gruas sime. Asnjë shenjë bezdisje. Tek prekja, ndjeva dëshirën e strukur prej mungesës së gjatë... Ajo tjetra (në telefon) vazhdonte të fliste. … Absurdi bubullinte: tërë ç’fliste, absolutisht pa lidhje me mua. Por, marrëzisht, ndjehesha mirë”. (F.M., po aty)

Tregimi “Wrong Number” nuk duhet lexuar pjesë-pjesë. Në brendi të tij vështirë se mund të hyhet me një vështrim të përciptë. Kjo jo sepse Myrtaj synon të bëhet i lodhshëm, por mendimi i thellë, veçori e shkrimeve të tij, bën që kapërcimi qoftë edhe i një fjalie, të sillte keqkuptim a humbje të fillit të mendimit.


-Burimi-

[Pinxhuku]

Humbja e Individit në tregimin e Faruk Myrtaj "Turma e Dimrit"

Nga Aida Dismondy

Sot pata rastin, ndonëse me vonesë, të lexoj tregimin “Turma e Dimrit” të shkrimtarit Faruk Myrtaj. Teksa lexova tregimin më tërhoqi forca vepruese e Turmës, të cilën autori e prezanton qysh në titull duke na ndezur kërshërinë. Në aspektin historik si lexues kemi qenë dëshmitare por dhe pjesëmarrës në turma, veçse autori na tërheq vëmendjen se Turma së cilës ai i referohet është ndryshe nga simotrat paraardhëse apo pasardhëse, kjo turmë aludon për Revolucionin Bolshevik, përmbysjen e një sistemi regjimi dhe vendosjen e një tjetri ku të pasurit nuk ekzistojnë më. Pra, një ngjarje historike pret të lexojë lexuesi, veçse si mjeshtër i penës, Z. Myrtaj nuk na paraqet detaje të revolucionit, por hyn drejt e në psiqikën e tij duke paraqitur një analizë të Turmës, kësaj force vepruese, që merr gjithëçka përpara, me një fytyrë të patipartë, të përbërë sikur thotë rrefyesi nga njerëz të shfytyruar, individë që kanë humbur vetveten ndërsa i janë bashkuar Turmës, e me të qenë pjesë e saj dhe koshiencën apo ndërgjegjen dhe të vepruarit me logjike. Madje, karakteri i Valmirit që është krekosur përpara se t’i bashkohet Turmës, e paraqet më së miri këtë humbje të identitetit. Valmiri po i bashkohet Turmës, duke u nisur nga një fjali që ka dëgjuar por as e ka të qartë se për çfare arsye po bashkohet, pasi ne te nuk verejme ndonje bindje të theksuar politike apo ideologjike. Ai është tip i lëkundshëm, nga ata që i thonë „Po“ cdo argumenti apo bisede pa u ndalur të mendojnë për vete. Shpotinë e Zonjës ai nuk e kupton teksa ajo luan me idenë e kalimit te Pallatit si pronësi të Valmirit. “Më duhet t’ju lë zonje” thotë Valmiri “ të bashkohem me ata të tjerët”. Qysh në fillim Valmiri prezantohet me një detyrim që ai duhet të përmbushë e njëkohësisht distancohet nga “ata” të cilëve do t’u bashkohet. Ku “ata” janë është Revolucioni, kështu thotë Valmiri, ose më saktë “Revolucion “,dhe kuptimi i tij për revolucionin është tepër I përciptë dhe jo i menduar, madje është e qartë se Valmiri do të jetë veç një ndjekës i mendimeve apo deshirave të dikujt, në këtë rast Turmës. Për të qenë më konkretë, këto janë fjalët e Valmirit ”ata thonë se pasuritë do t’u jepen të varfërve”, perseri peremri i vetes se trete “ata” dhe perseri distancimi dhe terheqja nga “ata” dhe ç’ka mendoj se është e rëndësishme motivi i vetëm pse Valmiri po i bashkohet Turmës është thjesht material. Më tej, të terheq vemendjen në përgjigjen e Valmirit referenca e “ata thonë” teksa Valmiri bëhet gati të hyjë mes Turmës ai akoma distancohet nga “ata”, çfarë mund t’i japë dhe mundësinë e tërheqjes mirëpo e kundërta ndodh qysh në pikënisje Valmiri është i tërhequr dhe i fshikulluar nga mendimet e të tjerëve, qysh në fillim Valmiri ka dorezuar identitetin e tij dhe kapacitetin për të menduar si individ dhe t’i nënshtrohet përpara se t’i bashkohet asaj, t’i nënshtrohet turmës, forcën vepruese dhe ndjellëse të së cilës autori e shpjegon në analogjinë e “ujit të kataraktit” dhe fuqinë e tij gërryese. Uji teksa lëviz krijon shtrat kështu dhe turma krijon shtratin e saj. Porse në veprim të kundërt me ujin që duhet të mblidhet pa të krijojë shtratin, turma e ka krijuar shtratin e saj shumë më përpara se të mblidhet si e tillë, i ka hyrë dhe ngulitur në mendjen e individit, të tipit të Valmirit, që ai të mos e shikojë më veten si „Njeshi“ si Uni por si pjesë të një komuniteti më të cilin ai ndan një mendim, në rastin konkret dëshirën për t’u pasuruar. Këta individë që i bashkohen turmës nuk kanë forcën në vetvete të kundërpërgjigjes ata sikur Valmiri,“binden lehtë“ nuk duhet shumë përpjekje për t’i terhequr këta individë dhe për t’i paraqituar ata me joshjen e psikozës së Turmës. Psikoza e Turmës mëkon dëshirën e natyrshme të individit për të qenë pjesë e një komuniteti, të cilen Freud e lidh me principin e kënaqësisë, ndërsa rrëfyesi e krahason me „verbimin e kënaqësisë seksuale“. Por deshira e lindur e njeriut per te qene pjese e komunitetit ndryshon nga te qenit pjese e Turmes, pasi ndërsa individi në komunitet supozohet të ketë mundesinë e ushtrimit të vullnetit të tij të lirë, kjo nga një pikëpamje iluministe, Turma, mentaliteti i saj e mbyt „Njëshin“, ashtu sikur e shpjegon dhe autori. „Njëshi“, individi paralizohet nga Turma dhe gjithëçka e tij i dorëzohet forcës hipnotizuese të Turmës, të cilën autori e përngjason me „një xhevahir të rrallë“. Por ky është pikërisht qëllimi i Turmes, joshja e individit për ta pasur atë nën kontroll që më pas Turma të vendosë tërësisht sundimin e ideve të saj. Madje dhe rrefyesi e ka të vështirë t’i rezistojë Turmës, pasi ajo është „e frikshme“, e të gëlltit në gojen e saj të mbushur me dhëmbe të gërryer, të kalbur. Rrëfyesi ndodhet përpara një lufte, duke iu referuar Darvinizmit, përpara luftës për ekzistence. Të mbijetojë ai duhet të shkojë me Turmën përndryshe, sikur ai pohon do të behet „bezhdile“ apo „ashkë zjarri“ duke dalluar keshtu nga Valmiri, ai i bashkohet Turmës për mbijetesë. Duke sjellë kështu ndërmend një përqasje historike ku mijëra e mijera që brohoritën nëpër turma e vazhdojnë t’u bashkohen atyre, bëjnë kështu për shkak të frikës që i kap për momentin, sikur rojen rrëfyes, frikës së mos përfundimit në „bezhdile“. Nga ana tjetër rrëfyesi është i kujdesshëm të mos identifikohet me Turmën, ai ndonëse vepron si Ajo, nuk vandalizon por përkundrazi rend më tepër për të mbrojtur objekte të dashura të tij, një libër, jo nje libër dosido,por librin e tij më të dashur, në dhunën e kujdesur ndaj librit ai e shpëton, shpëton atë grimcë dijeje dhe kënaqësie që rrëfyesi ka gjetur në faqet e atij libri, dhe nuk ia dorezon Turmës e ngre në ajër për ta vënë më pas pranë zemrës. Libri është thesari i tij, “xhevahiri” i tij i “rralle.” Njëkohësisht, roja rrëfyes, teksa është brenda turmës shikon nga aftër vërshimin shkatërrues të saj në gjithëçka që prek teksa lëviz e tëra si masë. Por Turmën nuk e shikojmë veç në lëvizje, e shikojmë dhe të transformuar në të tashmen e rrëfyesit, ndërkohe që në dukje paraqitet e shpërndarë por edhe si një rrjedhë uji e paqme, pasojat e saj tek individi janë te pariparueshme, ai është i tulatur dhe ka dorezuar Unin, për hir -duke iu referuar perseri Frojdit- të objekteve të dëshiruara që i japin ose ai është i bindur se i japin kënaqësi. E thënë ndryshe, individi nuk ekziston më, është shndërruar në objekt që i përket turmës. Kjo duket edhe në përdorimin e fjalëve e atyre, të cilët duan të bëjnë një paraqitje të ngjarjeve në një film, siç e dëshironin ata të kishte ndodhur. Filmi është një iluzion i realitetit dhe kurrësesi realiteti, si rrjedhojë forca e turmës vepron tashmë për të ndërtuar imazhin e saj, për të vendosur në psiqikën e objekteve të saj një realitet imagjinar. Këta “artdashës“ duan të përfundojnë projektin por dhe ky është kolektiv askush nuk flet në vetën e parë, çfarë do të sinjalizonte individin ose rivendosjen e Unit, ata flasin në shumës përdorin përemrat vetorë në shumës, foljet janë në shumës, bile në emër të barazisë refuzojnë të njohin veten si individë, me tipare e mendime të veçanta dhe kanë marrë fytyrë kolektive të Turmës. Turma ka triumfuar dhe ka në dorë jo veç „xhevahiret“ pra materien, pasurinë e dëshiruar por sikur shprehet Marksi „është dhe forca intelektuale guvernuese“, me fjalë të tjera Turma dikton dhe intelektin e individit duke këmbëngulur që t’i nënshtrohen asaj. Madje ajo ka kaq tahma sa nuk pyet as për ata, Valmirët, që u verbuan nga premtimet joshëse të saj. Nga ana tjetër individit si mbetet tjetër veç të manovrojë brenda psikozës së Turmës dhe e ka të vështirë të shkojë kundër rrjedhës së saj me detyrim ai bëhet finok, tjetërsohet ose hesht. „Hapa portën dhe mbeta gjallë...“ thotë rrëfyesi. Pra, e vetmja gjë që i lejohet individit është liria e kufizuar, mbijetesa e përditshme, sikur u përmend më sipër. Pa qenë pjesë e Turmes, Individi bëhet molekulë apo atom i saj, qoftë dhe fjetës, pasi të jemi të vetëdijshëm se Turma për të cilën kemi lexuar është e një lloji tjetër, është Turmë Dimri, e nëse i referohemi sërish analogjisë së ujit të kataraktit, kjo masë uji në dimer ka shumë mundësi të ngrijë dhe të shndërrohet në akull. Me fjalë të tjera, jo vetëm që shkatërron si masë uji në lëvizje gjithë sa i del përpara por dhe ngrin. Me raste ngrin veç në sipërfaqe e me të ardhur pranvera fillon e shkrin, por të mos harrojmë se Dimri i sjellë nga Turma në fjalë ishte i tejgjatë, gjysmë shekullor, u shndërrua në akullnajë e ngriu dhe mbyti miliona individë. Psikoza e saj ka lënë gjurmë në sistemin nervor të individit që herë përpëlitet e herë gjallërohet në realitetin e ri të passhkrirjes. Por autorit s’i intereson passhkrirja, Myrtaj na lë në mendime, në të tashmen e rojes që mbahet fort me zgjuarsi tek Uni i tij dhe pas Revolucionin, akoma në Dimër.

Nga Aida Dismondy
22 Maj 2008


-Burimi-

[Pinxhuku]

'Dritat e Italisë'
Recension nga Luan Canaj

Mbi prozën e Faruk Myrtajt

I nxitur prej protagonistit të romanit të fundit, Horizont, të Modiano-së, po sillja këto ditë ndërmend disa grimca kujtimesh prej rinisë, këtu e çerekshekulli më parë, brufulli kujtimesh të stërpikura nga përjetime ëmbëlake të pushimeve të verës, praruar prej diellit mesdhetar a ngazëllyer prej moçmërive mitike, në ekskursione a ekspedita të përvitshme arkeologjike, ngjarje të ndërprera papritmas, miqësi të brishta të mbetura pezull, ngrirë diku në të shkuarën e largët si në një të tashme të përjetshme, dëshmi të arratisë marramendëse të kohës.

Teksa këqyra një grimë herë raftin e posaçëm të bibliotekës sime, në mërgim, aty ku zënë vend ato pak libra të letërsisë sonë më të rishtë, këtij peizazhi përjetimesh ekzistenciale erdh' e iu mbivendos natyrshëm coha letrare e përmbledhjes me tregime "Dritat e Italisë" të shkrimtarit Faruk Myrtaj, botuar nga Ideart, por ende pak i përmendur si një prurje në prozë e denjë për t'u veçuar.

Anipse u bëjnë jehonë hapësirave, njerëzve e ndodhive të lidhura ngushtë me jetën e autorit të tyre, siç do të shprehej Gilles Quinsat-i te "Kërcimi në kohë", tregimet e Myrtajt shfaqen shumë të kujdesshme karshi çdolloj vërtetësie autobiografike.

Emrat e personazheve që vihen në lukth të rrëfimit, duket sikur nuk i përkasin asnjë gjenealogjie vetjake, por së toku, që në faqet e para të kësaj përmbledhjeje me tregime, na zhysin vetiu në një univers paralel, as plotësisht të dallueshëm, as kryekëput të ndarë nga realiteti që ne e njohim fort mirë.

Tregimi "Nata e vajzave", që çel "Dritat e Italisë", spikat si një parabolë artistikisht e arrirë, teksa ngërthen njëherësh në thurimën e vet mitin, historinë e filozofinë e përkorë në trajtën e një sarkazme të tipit orwellian, përcjellë me anë të një rrëfimi liriko-epik të bëmave socio-politiko-kulturore që ndodhnin në Kolonë, ky kipc në miniaturë i Shqipërisë sonë të djeshme (dhe jo vetëm), meqenëse ngjasojnë si dy pika uji si "truall shtet më vete prej një shekulli, pesëdhjetë vite prej të cilit i veçuar prej pjesës tjetër të botës".

Tregimi përbën një lavd të shpirtit të femrës në përgjithësi, ku shpalimi drithërues i gjendjes së gruas në fshatin shqiptar, me gjithë tragji-komizmin e vet të pashoq, karshi bukurisë ndjellëse të «grave të andejme», «grave të matanë lumit» e «Botës Tjetër», nxjerr në pah konturet e një kontrasti të kobshëm.

Jeta lumturore shqiptarkave të tregimit përbëhej nga e vetmja periudhë ndryshe e rrojtjes së tyre, javës së të bërit nuse, që e patën ëndërruar aq shumë qysh në fëmijëri, tek dramatizimi miklues i «lojës me nuse», që harrohej sakaq bashkë me fëmininë, teksa ende të sarritura i vinte përfund rropatja në emër të nderit e jetës sfilitëse...

Në tregimin "Dritarevetëm", sakralja e profania bashkëjetojnë në një simbiozë e djeshmja jonë në diktaturë dhe e tashmja. E si për ta përcjellë bindshëm zezonën e asaj kohe pa dyer e dritare, ku duhej tjetërsuar rrokopujë gjithçka, për «të harruar ç'kishim qenë», thirret në ndihmë mitologjia: "Për siguri, u imitua Zeusi kur përmbysi Kronin.

Diçka më tej akoma: jo vetëm zjarri, si në kohët antike; tashmë duhej kontrolluar edhe drita." Tregimi që emërton përmbledhjen, "Dritat e Italisë", ka si nxitje një fotografi të dikurshme, të viteve të rinisë së hershme.

Ashtu si tek "Dhoma me dritë" e Roland Barthes-it, ku rrëfimtari niset në kërkim të nënës së vet të zhdukur, përmes fotografive që i kanë mbetur prej saj, fotografia e një kushëriri me disa shokë në Plazhin e Vjetër, aty nga fundi i viteve '50, që përfunduan të gjithë në burg, ditën kur u nisën të zbatonin planin e arratisjes, i jep krahë përfytyrores së Myrtajt, i cili nis sakaq një shtegtim tronditës në viset e së shkuarës.

Jeta e Shpëtim Borshit, protagonistit të tregimit shndërrohet në fillin lidhës të një rrëfimi polifonik, duke nisur që me kohën kur djaloshi ëndërrimtar "çdo verë, e linte kryeqytetin dhe, për dy a tri javë, i gëzohej jetës në fshatin e gjyshërve...", diku majë kodrash, ku kundrimi i diellit gjatë perëndimit vagullor në det qe kthyer ca nga ca në një rit të vetmisë. Mirëpo, erdhi një ditë e bregu i detit u shpall "zonë e ndaluar" e s'mbetej gjë tjetër veçse të përsosej vetmia gjatë ritit.

Myrtaj me një stil finosh, herë-herë si tek Kuteli, ia del mbanë t'i jap thellësi e gjallëri tregimit duke shqyrtuar me tëholli marrëdhëniet komplekse të qytetarit me shtetin, si për të dalë natyrshëm tek tema e tij më e parapëlqyer: individi dhe turmat.

Tregimi "Turmat e dimrit" përbën një nga pikat kulmore të përmbledhjes duke përcjellë aq mençurisht filozofinë e turmave "që kështu janë gjithnjë: të papërfytyrueshme, të pallogaritshme, të paparashikueshme...Nuk ka njeri që të mos jetë ndjerë i joshur, i kërcënuar, i mahnitur apo i gëlltitur prej turmave."

Kështu do ketë ngjarë deri diku edhe me "Njeriun e turmave" të Edgar Allan Poe-së, që Baudelaire-i e përktheu vetë në frëngjisht dhe e përmend aq shpesh në veprën e vet, teksa një oqean vrumbullitës kokash njerëzore e mbushte rrëfimtarin e Poe-së me një emocion të mrekullueshëm krejt të paparë.

Me këto vise farfuritëse rrëfimi fqinjërojnë edhe tregime të tjera si "Punë pasqyrash" (ku miti i Narcizit përbën nyjën e rrëfimit), "Ne, këtu, poshtë", "Murgu i Lindjes" a "Fotografi me të vdekur brenda", ku përvajshëm, pa zë, qelia e burgut a miniera përvijohen simbolikisht me ngjyrat e një rrethi të Ferrit dantesk.

Zaten, ashtu siç e kanë cilësuar studiues të tjerë, ku do të veçoja qasjen kritike të Ali Aliut (Buzëqeshja e hidhur, në hyrje të Nudo-s zyrtare, Vatra, 2006) e të Lazër Stanit (Prozë e shqiptimit të të vërtetave tronditëse, që shoqëron Hijet e virgjëreshave, Arbëria, 2006), edhe "Dritat e Italisë" mbetet gjatë në shojzat e kujtesës e të vetëdijes sonë letrare, duke dëshmuar se në stilin rrëfimtar të Faruk Myrtajt, kumbojnë jehonat më të arrira të traditës sonë në prozë dhe risitë e shkrimtarisë bashkëkohore.

** * **

Titulli: Dritat e Italisë (tregime)
Autori: Faruk Myrtaj
Faqe: 222
Botime IDEART, 2009

Përmbajtja e librit (tregimet):
Nata e Vajzave
Dritarevetëm
Mos ik, Nadja
Dritat e Italisë
Murgu i Lindjes
Si vdesin shpendët
Fotografi me të vdekur brenda
Ne, këtu poshtë
Po bëhemi të gjithë qesharakë
Punë pasqyrash
Rrugë-humbur
Shenjt Ndëshkues
Turmat e Dimrit
Vetja tjetër
Wrong Number



-

[G@briel]

NE SY TE KOSOVES, BEHEMI ME TE VERTETE
-Bisede me shkrimtarin e gazetarin Faruk Myrtaj -

- Ndonje ngjarje tuajen nga koha e komunizmit, si pershtypje te afert te perjetimit e te perceptimit te atij realiteti te vrazhde e asburd...
Nja 12 vjec kur me disa moshatare te mi shkuam te marrim copa druri qe nxirreshin si mbeturina prej minieres. I perdornim per zjarr ne shtepi. Keshtu benin te gjithe, kjo ndodhte perdite, por s’di pse na kapen e na cuan tek zyrat. Shef ne ate zyre ishte nje i dehur me “lufte klase”. “Myrtaj je ti?!” me pyeti. Duke u nisur nga tiparet dhe floket. “Po...” i thashe. “Ah, sapo ata andej filluan te levizin, levizet edhe ju ketu brenda!” “Ata”, ishin monarko-fashistet greke, qe kishin sjelle trupa ne kufirin jugor, “Ne”, te deklasuarit apo me ndonje klecke ne biografi. Endè i vogel, s’e njihja mire luften e klasave, por dija se babai (studiuar ne Tregetaren e Vlores) mbante fshehur nje tip kartoline te “Shqiperise Etnike”, Natyrales, ku perfshihej Shqiperia Veri-Lindore dhe Epiri i Jugut si Cameri. Ende s’i ndaja mire “ata” ne pushtet, “ne” te buzeqeshjes se klasave te permbysura dhe aq me pak te pyesja shefin e verber: A me thua dot, nga kush druhet babai qe e mban fshehtazi ate kartolinen e bukur?!


- C’ ishte krijimtaria juaj e asaj kohe, si e shihni me syrin e se sotmes?
Mbase s’do isha marre kurre me te shkruara, nese do shkoja normalisht per universitet. Mbeta pa shoke moshe ne Selenice, u mbylla, nisa te mbaj shenime dhe te shkruaja. Pas sprovash, erdhi botimi, me tej momenti kur ndjeva se mbase per shkak te jetes, subjektet qe ofroja ishin origjinale. Mjeshteria s’vjen njekohshem. Per fat hyra ne letersi me “vizen” e njerezve ku punoja, minatoreve. Pas familjes, vitet me ta me kane shpetuar prej farses politike te kohes, por edhe prej lustres se dukjes pa thelb qe zbeh letersine e te gjithe koheve. Minatoret i kam konceptuar si qenie njerezore, jo si zoter te diktatures qe lulezonte ne emer te proletariatit. Hyjne e dalin cdo dite nga nentoka, truall i te vdekurve, semuren te djelave dhe nxitojne te vdesin shpejt, pasi dalin ne pension...

- Kur keni ndjere se duhet t'i kushtoheni letersise?
Te afermit me horizont, te konfirmuarit si “emra” ne Letrat, ndikojne. Per mire e per keq. Pohimet e para ne poezi i kam pasur prej H. Mecajt e Xh. Spahiut, ne proze prej T.Lacos. Shtysa te forta, ne momente te ndryshme, me jane bere: Vemendja e vleresimi
i Petro Markos, tek i cili shkrimtari dhe njeriu ishin ne te njejten permase; Nje recense e befte e Dh. Shuteriqit, qe shkruante se “...tregimet e F.M., per te cilin mora vesh se punon ne miniere, me kujtojne Bjornsonin dhe Unamunon, te cilet ai me siguri nuk i ka lexuar, por tek ta e con talenti dhe jeta e tij...”; leximi i disa poezive dhe rekomandimi i leshuar per shkolle te larte i Dritero Agollit, si kryetar i Lidhjes, dhe ...optimizmi i A. Kallullit! Bashke me pak te tjere, A. Kallulli kishte analizuar, shfaqur e madhuar emrat e shkrimtareve me ne ze te kohes, edhe pse sot nuk ua permend kush. Rastisi te mirrte per recense librin tim te pare.
Ne nje vjershe aty, titulluar ca si ashper, “Sille djalin ne miniere”, i drejtohesha nje babai-drejtor, djali universitar i te cilit mbetet edhe ne vjeshte:
“Nuk eshte fjala vec te puna e djalit,
Ne shqetesohemi mos i thua ne mbremje
Ka kush e nxjerr mineralin,
Duke pasur ne dhe femijet tane ne mendje!”

Per keto motive, Kallulli me uroi forte kur e takova. Me 1983, duke shetitur ne Tirane, befasisht, me pyeti: “A e di ti se c’do te thote fjala Plenium?” Asokohe kishte vdekur vullnetarisht kryeministri M.Shehu dhe K.Hazbiu, minister i brendshem, ngushellohej qe “Partia e Tij po e pushkatonte”, por une mbeta pa goje perpara Kallullit. Ai dinte per “klecken time biografike”, por une s’e njihja sa te prisja pyetje te tille dhe, aq me pak, t’i jepja pergjigje. Por me kishte pyetur per t’u pergjigjur vete: “Plenium do te thote: mblidhen ca peshkaqene, per t’i ngrene koken njerit prej tyre!” Me vjen mire qe se fundmi A.Kallulli ka “zbardhur kujtesen”per Bilal Xhaferin. Njeriu jep papushim prova se, edhe kur s’ka mundur t’ua heq mundimin te tjereve, e ka ruajtur si xhevahir shpirti dhimbjen e vleren e tyre.
Ne promovimin e nje permbledhje me tregime te autoreve te rinj te kohes, ne sallen e madhe te Lidhjes, prozatori Naum Prifti u shpreh: “Me kane pelqyer vecanerisht dy tregimet e Faruk Myrtajt.” Natyrisht me erdhi mire, por kur fjala iu botua tek “Drita” emri im ishte zhvendosur ne liste, kurse po ky Naum foli per antologjine ne TVSH, harroi fare te me permendtte! E kam pyetur me vone, edhe tani qe te dy jetojme ne America-n e Lire, dhe: “Eh, kush e di se si ka qene puna, i dashur Faruk!”

- Shkrimtari i preferuar i rinise, qe mund te quhej udherrefyes i juaj ne boten e letersise? Cilin shkrimtar cmoni me se shumti sot?
Ne nje takim per kulturen shqiptare ne Suedi, pyetjen me te veshtire, pra me te mencuren, ma beri nje kosovarli, me jo pak vite burg per bashkim me atdheun ame. Kisha qene mysafiri i tij naten me pare, endè nuk po ia qartesoja dot habine time pse ai njeri i mire, me kulture e patriot, kishte bere burg jugosllav per shkak te Enver Hoxhes, por ne takim ai po me pyeste ne sy te botes: “Cili eshte shkrimtari shqiptar me i lexuar per ju?” - S’mund te mos them se eshte Ismail Kadare!, u pergjigja. Ne rreshtin e pare te salles, krahas disa miqve suedeze, vura re buzeqeshjen e Sekretarit te ambasades M. Shanaj dhe bashkeshortes, poeteshes N. Lako. Nje brez i tere artistesh e krijuesish dhuron dashamiresi per Emrat ne Letrat. Bluan perbrenda rezerva. Por s’duhet neglizhuar deri ne fund heshtja e tyre... Pyetja m’u perserit nga tjeterkush, ne ndihme atij qe kishte pyetur me pare! - I. Kadare, perserita. Eshte turpi yne, nese ish-ambasadori ka shkruar kunder kandidatures se Kadarese per ‘Nobel-in’. Ju kerkoni te permend emra te tjere e une jam gati ta bej kete. Te Vdekurit e Medhenj jane ende te ndaluar, te tjere, pak o aspak te zene ne goje, vazhdojne te mbeten hije. Por, kur flasim per lexues e shkrimtare, ata i ngjajne piloteve te ndeshkuar me aksident ne fluturim te hershem. Karaktere te vertete, per fat te keq humbur ne hapesire. Si lexues, s’dime ku t’ua vendosim kuroren e luleve...” Salla miratoi. Edhe ai kosovarliu me vite burgu. Kisha leshuar paksa, por jo me pak kishte leshuar edhe ai. Njeriu kerkon me shume sinqeritet, ne nje bote qe vertete tenton drejt se vertetes, por qe jo gjithnje vepron si e tille. Asokohe endè nuk flitej per Dosjen K. Ne mbremje isha mysafir tek Shanaj e Lako. Po vinin mesazhet e para prej zgjedhjeve ne Shqiperi. 1996. “Ne Gramsh e djathta ka fituar 67%!” po bente monologun e regjisori Shanaj. “Ne Gramsh e djathta?!, pyeta une. “Ne Gramsh do te votohet per PD-ne ne kete perqindje pas disa vitesh, kur ne te votojme kunder saj!”, shtova, duke qeshur me Natashen.


A e konsideroni veten disident te asaj kohe? C’ishte disidenca nen komunizmin shqiptar? A ishte e mundur te beje disidentin?
Shteti i A.Zogut s’mund te behej demokratik, edhe sikur Zogu te mbante kryeminister Fan Nolin, por shtet u be, shtet shqiptar. Shoqeria kishte pervijimet, shtresat e klasat, normale per ate kohe kur s’ndjeheshim inferior ne ate Ballkan qe ishte. Perkundrazi. Por hyme ne Luften e Dyte me mbret dhe dolem me Sekretar te Pare! Komunizmi ishte virus i futur se jashtmi, ndaj s’mund te mos fillonte e vazhdonte dhunshem. Jo pak shqiptare e dinin kete qysh ne fillim: njihnin “boten”, Lindjen, Perendimin, dhe s’mund te pranonin internacionalizmin si ndeshkim te nacionalizmit. Qysh ne krye “kunder”, kjo kategori ishte e denuar te heshtete, te mos artikulohej, te mos botonte –nese ishin krijues, te flakej nga profesionet dhe zyrat e shtetit, e dyshuar prej tij internohej e burgosej. Nuk duhen kerkuar mes tyre disidentet e tranzicionit te sotem! Disidenca e sotme lulezone midis atyre qe kane qene dhe kane bere emer nen komunizem. Konkurentet per disidente jane prej atyre qe mbeshteten pushtetin “popullor”, por qe me vone u zhgenjyen. Dikush i pashperblyer, tjetri i neglizhuar ne lojen per pushtet a lavdi. Midis tyre jane edhe ata qe munden ta shohin “boten e lire” ne kohen kur prej Shqiperise vetem zogjte mund te hynin e dilnin pa leje! Mbase shkuan ndermend te ndryshojne dicka ne vend. I sherbyen kohes politike, por, per ndjesi, gjykim apo thjesht per veti te talentit, perdoren nentekstin, alegorine, por kurrenjehere prononcimet publike. Fillim-vitet ’90 ishin thirrja ne skene e tyre. E kuqja ne Shqiperi kishte qene aq makabre, sa bashkoi ne te njejtin burg kundrat e hershem dhe te pakenaqurit e saj. Dekretimi i pluralizmit te dyte, te viteve ’90, (i pari ishte ai i viteve ’30) si efekt dominoje i tere Lindjes, krijimi i opozites perpara se te burgosurit politike te linin burgjet, e la te gjymtuar ate. Ne syprinen e ngjarjeve dolen pjesa liberale e komunisteve, bijte e tyre, ose te deklasuar te perdorur. Ndaj behet i ngaterruar problemi i disidences ne Tirane. Ne kete absurd fjale-kryqesh, njeriu i paradhomes se R.Alise, (nje autoritet enciklopedik, si vlere) pergatite e boton Dosjen K. I. Kadare mjaftohet me faktin se “s’dinte gje, deri ne castin e botimit...”. Me vone libri promovohet ne frengjisht, jo ne perkthimin e J. Vrionit, por ca me vone akoma, pikerisht ne Kosove, Kadare i fashiti hamendjet duke pohuar se as kishte qene disident, dhe as donte te bente ate. Ne sy te Kosoves ne te gjithe behemi me te vertete.

- Si vendoset te shkoni ne Kanada?
Nuk e konsideroj veten emigrant ekonomik, por ndokush do te ma merrte si alegorike, nese do permendja ekzilin politik! Lashe shumecka mbas, me te mirin, me te dashurin, me te duruarin lexues tim - nenen, nuk eshte e lehte te fillohet jete e re me trup te vjeter, por ndjehem shume me mire... Lajmet prej atdheut jane po ato: pa drita, pa uje, pa zgjedhje te lira, pa motiv shkollimi. Deri sa te perfundoj copetimi e rindarja e prones se te tjereve prej politikes grykese, s’pritet te vihet rregull e stabilitet. Do vije momenti, te pasuruarit prej tranzicionit t’u duhen ligjet dhe rregullat e vijat e bardha... Duhet kerkuar ndjese, ne “thembren” e ketij arsyetimi: ne atdhe ka plote njerez te ndershem e te zot, qe s’kane ndermend mergimin, por me shume jane ata qe s’e arrijne dot. Dhe, eshte e larte shifra e atyre qe s’votojne.

- Si e paramendonit perendimin e enderruar dhe si e perjetuat ne realitet?
S’jam natyre qe enderroj zgjuar! E marre jeten sic vjen, mjaftohem me c’arrij te bej. Kanadane, e mendoja si “shoqeri e mireqenie ngritur nga te tjere, per jetet e tyre”. Nga qe ne shoqerine shqiptare, parimisht e “ngritur edhe prej meje, per jeten time”, po ndjehesha gjithnje e me “teper”, nisa te motivoja e te sajoja aresye te ikjes! Edhe fjala po behej me e dhunshme, jo vetem ne politike, jo vetem ne gazetat krijuar e financuar politikisht. Deri edhe “shefat” e Letrave vazhduan te sillen si pushtetare absolute. Thua sikur s’ishin rrezuar institucionet e se Shkuares, por thjesht nderruan emertimet.
Ne te vertete u nisa me idene se po shkoja diku aty, matane oqeanit, nga ku do kthehesha pas fare pak kohesh. Por ja, po iken viti i katert... Amerika e Veriut eshte bote tjeter. U kam shkruar ca miqve ne Tirane se eshte cudi qe ne Kanada s’ka Parti Pune, jo si ajo “e bekuara jone”, qe ndaloi te gjitha punet jo-kolektive! Ne kete ane Botes, ditet jane pune. Duket sikur jetojne per te punuar, punojne per te paguar renten, por ushqimi, ngrohja, energjia elektrike, uji, liria, mevetesia, nuk jane probleme si ne Shqiperi.
E kam fjalen per ata njerez qe njoh, deri tani, kryesisht emigrante. Te tjeret jane ende larg. Por njerezit shfaqen c’jane. Ketu nuk jeton per hir e per sy te tjetrit. Fqinji eshte i panjohur. Orhan Pamuk e vizaton mrekullisht psikologjine lindore, madje edhe kembimet e perandorive. Ne Ballkan jane kusherinj te gjithe. Kendej, po deshe, s’ke as prind, as vella, as mik. Rregullator eshte paraja, per secilin, e siguruar e tera neper banka, me perqindje interesi thuaj zero. Intelektualet e Lindjes vijne kendej e kuptojne se kane qene nje si lloj “komisaresh”: dinin te flisnin e te muhabetosnin per gjithcka, por s’dinin te benin gje prej gjeje! Ne Perendim te pyesin “Cfare di te besh?”
Femijet po, jane te ftuar ne Ishullin e Mundesive te Hapura. Tregoj sa di, deri tani. Me vone mund te them te tjera. Keshtu edhe kur ika nga Provinca e Vogel, Selenica, dhe kur ika nga Provinca e Madhe shqiptare, Tirana. Neser ka te ngjare te marre vesh se Kanadaja s’ishte tjeter vecse padituria ime e derisotme. Kur ta kem njohur si Selenicen dhe Tiranen, mbase do te me ngjaje ca si ato, dhe kush e di per ku do marre rruge! Nese do mund...Por mbase do kthehem aty ku u nisa! Perse jo?! Bota ka kohe ne levizje, ndonjehere duket se eshte ne Ikje. Madje, te krijohet ideja se ajo nuk di ku po shkon. Do te doja te ndjehesha prane atyre qe besojne se eshte ne kerkim e siper...

- Ne tregimin "Virgjereshat shqiptare" shkruani se "te gjitheve u duhet te ndryshojme". A ndjeheni si shkrimtar me mision?
Nje mik i ri kanadez, shkrimtar, e ka pranuar rregullin kur rri me mua: ai qe ka radhen, paguan kafen per te dy. Jo secili te veten. Ia imponova kete zakon ballkanik! Emigranter sjellin me vete jetet e kulturat e interesat e tyre. Ne kete kahe, te gjithe ndryshojne. Por shteti eshte shtet, shoqeria eshte e pjekur, e konsoliduar, ka klasa, shtresa, profesione, ka te varfer dhe te pasur, sipas jeteve dhe aftesive, ka vija te bardha, per te gjithe. Secili ben jeten qe do e qe mund, karakteret e pafytyresite, vlerat dhe antivlerat, morali dhe inversi, bashkejetojne nen strehen e lirise se individit. Nuk mund te vihet ne dyshim, civilizimi tashme eshte ne Perendim, megjithese problemet e Lirise nuk jane aq te lehta. Atje ku s’e ke fare Lirine, atje si i behet?! Kendej ka edhe te droguar rrugeve, por te gjithe, edhe ata qe sa-vijne ketu e mesojne cuditerisht shpejt se s’ke te drejte te cenosh privacine e tjetrit. Nje shtet i fuqishem, perballe nje individi te lire, te shenjte ne te drejtat e tij. Bote e lirise deri ne tepri, ndonjehere mund ta quash edhe te shthurur, por ne cdo rast duket liri e rregulluar me ligj, te cilit duhet t’i referohesh, nese e di, nese e njeh, nese ke ngè, fuqi e nerva te ndjekesh ligjin...kjo po.
Perendimi ka ditur te marre e te pershtase ca predikime false te Lindjes, por nuk shkoj deri atje sa te pohoj se Lindja nuk ka edhe virtyte perballe virtyteve e veseve te Perendimit. Te gjithe duhet te ndryshojne, duke ushtruar te qenin ne Liri. Heroina ime tek “Hijet e Virgjereshave” eshte personazh i kooptuar prej noveles se shkrimtares se njohur kanadeze Alice Monro: ka emrin e gjyshes, jo jete si te sajen. Shqiperia u hap – sepse ra Lindja, njerezve u kerkohet te ndryshojne, me aq te shpejt sa rrezikojne shthurjen...Si te mos ndjehesh “me mision” ne mes te kesaj drame?

- Personazhi i juaj ndjehet i hutuar, i humbur e i tjetersuar, pa te sotme, prandaj edhe pa te ardhme, mes dy boterash e dy koherash. I tjetersuar eshte edhe njeriu i perendimit, "mes veseve te sodit". Cila mendoni se eshte rruga e shpetimit nga tjetersimi te njeriut modern?
Njeriu gjithnje ka probleme. Bota eshte nje lemsh i madh qe rrotullohet per shkak te rendeses se problemeve e halleve. Mu per shkak te kesaj vetie, rrugen Tirane-Toronto avioni e ben per nje kohe me te gjate se rrugen Toronto-Tirane. Mergova se he-per-he Shqiperia duket e parregullueshme, por sigurisht nuk u nisa per te ndryshuar Kanadane! Veten po, sa mund te epem ne kete moshe. Per ti qetesuar koleget e mi, them duke qeshur se nuk u nisa per te bere shkrimtarin, por emigrantin! Letrat jane tjeter gje. Per te hyre ne to realiteti kanadez duhet kohe. S’eshte e lehte te enderrosh anglishten e shkruar me doren e shijen tende, por kam nisur te provoj kenaqesite e ketushme: nje natyre e mrekullueshme, por te duhet te gjesh kohe te lire te vezhgosh jetersimin e ngjyres se gjethes per shkak te orbites nordike te diellit, apo te gjendesh deshmitar i debores ne diell...
Duhet paguar cmimi. Emigrantet e hershem, tashme ‘vendes’, e kane paguar edhe me shtrenjte. S’kane pasur as rruget, as kudo-ngrohjen e sotme, asgje. U nisen me bibel dhe me kushtetute ne dore, punuan si kuaj, dhe u shperblyen me mirenjohje per kete. Fisnikeria vjen vetem kesisoj.

- Nga gjendja e tashme ne Shqiperi, a mund te thuhet se jane te kaluara dhembjet e tranzicionit? A po e rikrijon Shqiperi identitetin e saj te ri?
Ne te vertete s’kam aq deshire te hyje ne kete teme. Kaluanr 15 vite, por Presidentet e Republikes dhe Kryeministrat atje pranojne te llangosin gishtin me boje, per t’i provuar popullit se jane te ndershem se votojne vec nje here! Ju ne Prishtine e keni perpara kete rruge: kam frike se do ta beni te njejte. Ne mos, ca me ngaterruar. Pavaresia e shpejte eshte e drejte elementare, por a e mendoni dot sikur Tirana, nje shekull e pavarur, te kishte te drejten te vetevendoste per zgjedhjet e pronat e korrupsionin?!

- Ne Ballkan nuk mbarojne kurre pashallaret, sederllinjte dhe mercenaret. Disa nga tregimet a novelat tuaja mbase do te dilnin me te plota "shtrire" ne ndonje roman? Pse kryesisht jeni percaktuar per prozen tregimore?
Eshte sugjerim bere edhe nga te tjere, por mbase s’ka rene ora! Provova me “Qytetin e Ministrave” por Ali Aliu, miqesisht me uroi per “tregimet e novelat nga Qytetit i Ministrave”! S’di pse. Mbase koha fizike fragmentare, menyra se si shkruaj, pa-aftesia per te hyre ne hollesi romaneske (personazhet e mi nuk vishen, nuk hane!), por mbase ngaqe edhe vete romani po vuan krizen e tjetersimit te lexuesit dhe te autoreve. Nuk jam i teri per romanin pa asnje subjekt, por romani i deri pak viteve me pare eshte pa asnje medyshje i palexueshem. Ka prozatore te mire, edhe pse vijne me nje background soc, qe lexohen ne tregimin e shkurter por jo me si romanciere.

- Sa e njihni letersine kosovare, si e shihni ne krahasim me ate ne Shqiperi? Cfare mendoni per te ardhmen e Kosoves ne pergjithesi?
Kam idene se, per meriten tuaj, ju na njihni me thelle. Keni botuar e lexuar Koliqin, Fishten, Camajn, Poradecin, Kutelin, Markon, kur ata kane qene te ndaluar ne Tirane, teksa neve na ka ardhur vetem nje liste e rregjuar prej krijimtarise ne Kosove. Disa emra aty meritojne me shume vemendje. Nuk i njohim mjaftueshem, por besoj se ftohja, censura s’ka qene refuzuese thjesht per Kosoven. Eshte refuzuar letersia ndryshe. Disa prej autoreve te mbetur menjane, jane te pangjashem, tjeter prej shijes se kultivuar per lexuesin e Tiranes.
E mendova paraprakisht kete moment bisede me ju. Po te me kerkohen emra, thashe me vehte, duke qeshur, nuk do t’u them asnjerin prej atyre te permendurve! Rexhepi le te matet me Ismailin, Fatosi e Xhevua le t’i gezohen Ali Podrimjes! Brezi tjeter do pohoje veten. C’duhet pritur, per shembull, qe Mehmet Kraja dhe Kim Mehmeti ne proze, Eqrem Basha ne proze e poezi, Ramadan Mysliu ne poezi dhe kritike, te konsiderohen te medhenj si Te Medhenjte Tradicionale ne Letrat Shqipe?! Anton Pashku eshte po aq i panjohur ne Shqiperi si Martin Camaj!
Ne kete kahe, ju keni me shume “shqiperi” ne qelizen tuaj te pare.



[Intervista eshte e disa viteve me pare. Botuar ne Gazeten Zeri"]

[G@briel]

TREGIMI I MYRTAJ TINGËLLIMA BASHKËKOHORE ‘SHQIP’ EDHE NË GJUHËN E HUAJ

Nga Fatmir Terziu
Roehampton University
Media, Cultural Studies & Politics

Në vend të hyrjes

Në një betejë të një lufte përshtatjeje me strukturat e reja që s’kanë qenë më parë të shfaqura, njërëzit gjithashtu përpëliten të fitojnë betejën e stisur natyrshëm midis imazheve dhe eksperiencave të vjetra dhe të fitojnë e krijojnë imazhe të reja: të realizojnë atë që sot është e mundur, të shikojnë dhe tregojnë atë që sot po bëhet e ndjeshme dhe gati-gati e tipit të kompletuar. Kështu thotë Bertolt Brecht, teksa shton se kështu ata në një model të madh tregojnë të renë e Re, që është vështirë të imagjinohet, po që pa pyetur funksionon. Tani qëkur këto modele janë gati në skenë dhe përfaqësohen edhe nga letrat shqip, dhe njërëzit që i lëvrojnë ato, natyrshëm ka edhe tendenca bashkëkohore. Duke iu referuar Brechtit, këto modele janë gati të krijuara dhe mbira mbi të vjetrën, dhe janë në lulëzim prej eksistencës së saj, dhe koha bën të vetën kur e vjetra shfaqet fals, por ata jo, kështu që ato e kanë sfiduar atë. Ata bëhen vetëm një udhë e re. Në këtë udhë është edhe proza shqiptare, përfaqësuar me tregimin e shkurtër.

Proza që dominohet nga dëshira. Imazhe të dëshirës. Figura shprese. Mbjedhje dhe korrje utopike. Dhe natyrshëm ajo që mbetet: të shkruarit utopikë në shfaqjet e tij të shumta është kompleks dhe kontradiktor. Ai është, në një udhë, që rrethrotullohet nga nevoja të paplotësuara dhe kërkon klasën specifike, grupimin, dhe individualitetin në unitetin e tij të kontekstit historik. Por si do t’a gjej ai atë në një kohë që limiti i tregimit që flet me një gjuhë, sado e bukur dhe e dëshiruar të jetë ajo, përbën limit? Pra duhet pen-përkthyesi dhe rrugëtimi në këtë rrugë që duhet lëvruar sa më shpejt, me qëllim që edhe tregimi shqiptar, ashtu sic është të flasë shqip edhe në gjuhë të huaj. Dikush e ka nisur këtë dhe dikush jo. Koha e kërkon atë sot, me shume se kur sot në tregun e letrave…

* * *

Nuk e di pse më erdhën ndër mend disa emra kur nisa të shkruaj për shkrimtarin shqiptar Faruk Myrtaj. Janë dhjetra që më qarkulluan ndër mendje: Nasi Lera, Naun Prifti, Betim Muço, Zija Çela, Teodor Laço, Kiço Blushi, Lazer Stani, Halil Jaçellari, Roland Gjozaj, Nase Jani, Teodor Keko, Ilirian Zhupa, Ramiz Gjini, Agron Tufa, Prec Zogaj, Gezim Hajdari e mjaft të tjerë. Nuk e di vërtet pse më pas u ndala tek “Sytë e Dashurisë” së Nasi Lerës, “Në Bregenc Nuk Shkohet për të Vdekur” të Lazër Stanit dhe “Nesër është e Diel” të Halil Jaçellarit. Diku ndoshta nuhata mes larmisë leksikore një nuancë disi pikëlidhjeje që më transportoi mendimin gjetkë, pikërisht aty ku një bisedë me një kolegen time të Universitetit të Roehamptonit në Londër më bëri të thelloj kërkimet dhe të nis të shkruaj për këtë temë që prej kohësh në fakt më pati intriguar. Kështu duke kërkuar dhe vazhduar kërkimet e mia gjeta tregimet e përkthyera në gjuhën tjeter të Faruk Myrtajt nga Arben Kallamata ne anglisht dhe nga Luan Canaj ne gjuhën franceze, që menjëherë më tingëlluan ndryshe dhe gati-gati më bënë t’i rilexoj e pse t’a fsheh t’i rilexoj gati dy-tre herë. Dhe të them natyrshëm ky rilexim nuk ka të bëjë aspak me ‘sfidat e dygjuhësisë që Ardian Vehbiu e shpreh në intervistën e Endrit Trebickës, edhe pse ato si të tilla të pamohueshme vetë Vehbiu i quan ‘të përballueshme’. Ajo që më pas unë kuptova ishte në fakt një problem tjetër: Tregimet e Faruk Myrtajt flisnin shumë bukur ‘shqip’ edhe në Gjuhën Angleze. Dhe pikërisht këtu unë u ndala dhe i afrova koleges simë një tufë nga vëllimi me tregime i Faruk Myrtajt “Hijet e Virgjëreshave’. Një prej tregimeve përkthyer nga Kallamata “Dritarja e Fundit” (The Last Window) kishte mbërthyer më së shumti kolegen time Maxine Newlands, që është edhe Lektore në School of Social Sciences, Media and Cultural Studies në University of East London. Ajo që në fakt biseda miqësore me të më ngacmoi ishte pikërisht kjo punë e mirë e përkthimit, për të sjellur në anglisht ato vlera ende të fshehura të tregimit shqip. Ato natyrshëm janë shumë dhe kanë vlera të papërsëritshme. Për rastin konkret tregimi i piketuar i Myrtajt shërbeu si një model vlerësimi dhe rimburësimi për këtë mungesë të madhe në tregun e tregimit. Natyrshëm ky ishte problemi, më tha Newlands, por ajo që më bëri të pëlqej tregimet e Myrtajt ishte diçka ndryshe, mënyra e renditjes së frymëzimit, një frymëzim tipik tregues dhe tërheqës. Duke pikasur këtë vlerësim dhe duke u mbushur me krenari për tregimtarin shqiptar, vendosa të shoh më tej krijimtarinë e tij që tashmë kishte filluar të tërhiqte sadopak edhe lexuesit në gjuhën angleze, siç e tregonte edhe fakti i tregimeve të përkthyera nga autorë të ndryshëm e të sjella për lexuesin e gjuhës së huaj në mënyrë të përsosur. Të përkthesh tregimet e tjetrit natyrshëm do të thotë se ato kanë ngjallur interes.

Interesi për to ka qenë që në botimin e parë të tij në poezi “Dielli i nëntokës” (The sun of the underground) (1985) të cilin e botoi në Tiranë dhe ishte thuajse një frymëzim që krehu imagjinatën e tij të trazuar të punës në nëntokën e Selenicës. Pastaj botimi tjetër në poezi “Rroba e fjalëve gjithnjë ngushtë më rri” (The cloth of ëords always is tight on me) (1991), që e bëri të linte gati përgjithmonë këtë zhanër dhe të niste rrugën e tij ku spikat më tepër. Ai nisi me “Njërëz që unë kam njohur” (1987), “Marrëveshje për të jetuar” (Deal for life) (1989), Nudo Zyrtare (1996), “Njerëzit janë tepër” (The People are unnecessary) (2000), “Njerëzit janë tepër” (The People are unnecessary) 2000, Shkup, Macedonia, “Luftëtarët vriten në paqe” (Warriors get killed in peace) 2003, Pristina, Kosove, “Nudo Zyrtare", (ripublished-ribotuar), 2006, Shkup, Macedonia, “Hijet e Virgjereshave", (The Virgins Shadows), 2006, Tirana, Albania. Novela “Qyteti i Ministrave” (The City of Ministers) (1998) e shkruara nga Faruk myrtaj padyshim më pas krijoi edhe brumin e tij të veçantë që kishte nisur të vlonte me vëllimin “Nudo Zyrtare”.



1.
Dikur rinor dhe i dashuruar pas poezisë, por vetëm për pak kohë, vetëm për pak ‘dashuri’ në nivelin poetik, nëse do të rezervonim një titull që në fillim për njeriun e letrave shqipe, Faruk Myrtaj. Ndërsa unë shpreha dëshirën të shkruaj diçka për prozën e tij, ai me kënaqësi më afroi një filozofi sinqeriteti:

“Nuk di nëse njihemi, nëse jemi takuar, por kjo nuk ka pikën e rëndësisë! Shqiptarët njihen më shumë me njëri tjetrin kur ikin prej Shqipërisë së vogël, teksa duhej të ndodhte e kundërta! Por kjo mundësi duket se ka ardhur edhe prej faktit që Bota Internetike nuk është më e madhe se Shqipëria Reale!”

Dhe unë gërmoj në bagazhin e tij tashmë të shtuar edhe në disa gjuhë të tjera ku vepra e tij është përkthyer dhe lexohet këndshëm, njëlloj si në shqip.


2.
Ajo që tingëllon tamam moderne në prozën e shkruar nga një shkrimtar shqiptar është dhe veçohet tek “Nudo Zyrtare”. Aty e shprehura dhe fjala ngjajnë si një plotësim i njëra tjetrës, aspak tekanjoze më njëra-tjetrën dhe tepër tipike, tepër Farukiane. Këtë e pranon vetë autori: “Po, është e vërtetë, “Nudo Zyrtare” ka qenë dukja ime e parë serioze. Jo se ndjehem i pakënaqur me tregimet e mia të periudhës së minierës, jo”. Dhe këtu ndoshta fjala ‘pakënaqësi’ lidhet edhe me pikëlidhjet e vjetra, ajo natyrshëm ruan lidhjen model shkrimtar-lexues dhe ndjehet krenare edhe pse sinqeritetiti i Myrtajt shpjegon:

“Ka lexues dhe shkrimtarë që më mbajnë prej atyre mbresave. Për mua ka qenë përcaktuese periudha 5 vjeçare e punës nëntokë, në Selenicë të Vlorës. Në një kuptim, u jam falenderues njollave në biografi, që m'i përdorën për të mos më lejuar të ndiqja shkollën e lartë. Thuajse u mbylla në shtëpi-punë, dhe nisa të mendoja për botën pa mua. Edhe pse dija pak për të, më pak akoma për letrat e mëdha dhe shkrimtarët, por them se mos-dija është shkak parësor që na bën të kërkojmë”.

3.
Autori komplex i letrave shqipe ndjehet modest, por edhe pse i tillë ai zbulon vlerat e rrëmbimeve dhe frymëzimeve poetike: “Vjershat që shkruaja asokohe natyrisht më dukeshin të bukura, librin e parë e botova me to, por shpejt duhet të pranoja se poeti ishte provizor tek unë: ishte shfaqur vetëm sa për të më joshur. Tek tjetërkush do përfundoja! Në të vërtetë proza nuk e përjashton poezinë tek kurmi i saj: njëlloj si gratë e mira që nuk na i marrin për të keq kur, me to në krah, syri na rrëmbehet tek ndonjë femër e bukur që është fati i dikujt tjetër!”
Dhe pikërisht aty ku ndërton themelet jeta nis dhe kastracioni njërëzor, nis avazi i mallkimit. Një dritare… Një shtëpi… Një vatër që i mungon kryeburrit, të zotit të shtëpisë. Dhe këtu sintaksa godet dyfish. Godet me figurën letrare të huazuar nga fqinja e saj ‘letërsi’ dhe rigodet me fshesën ironike tejet të goditur popullore. Natyrshëm ajo mirëpritet teksa pena dhe ideja e Farukut sjedh me domëthënie një bagazh të lehtë për t’u kuptuar: “Koha e shkurtër e qëndrimit në një nga vendbanimet e përkohshme, ndërpritej bashkë me njohjet e reja që kurrë nuk arrinin të bëheshin të vjetra. Më së fundi, ngaqë ishte verë, ishim vendosur në një qëndër zjarri të madhe, një nga ata bunkerët e artilerisë së rëndë, që pushteti i kaluar besonte se do ta përdorte në rast sulmi të njëkohshëm të dy superfuqive.
Më kujtohet mirë dita kur e braktisëm bunkerin. Ikëm prej andej si prej një lufte, për të mos u kthyer më kurrë atje, nëse nuk quhen kthim kujtimet për të. Nëna kishte ardhur për të na marrë, mua, vëllanë tjetër dhe motrën, më e madhja mes nesh, që ishim në shkollë. Atje jashtë, në rrugë, priste babai. Na përqafoi të dyve, përqafoi edhe mamanë dhe pastaj përsëri ne të dyve. Motra e madhe nuk ia ndante sytë. Mos kishte kthyer ndonjë gotë babai?! I pashë me lotë sytë e babait. Vështrova nga mamaja. Kuptova se kishte ndodhur diçka e mirë, gjersa ajo nuk i fshehu lotët prej nesh.
“I kanë dhuruar një shtëpi...”, na tha mamaja me zë të ulët…”
Dhe ndërsa “Dritarja e Fundit” hapet ashtu metaforike, ashtu fuqishëm artistikisht ajo zbret dhe plotëson dëshirat e lexuesit që përhumbet në këtë mrekulli letrare. Thuajse me një gjuhë të ngjashme dhe tepër tërheqëse pikëtakohet edhe tregimi:“Autobuzi i datës 1”. Autori seleksionon mënyrën komunikuese letrare dhe paraqet një pesazh që gati të mbërthen që në hyrje: “Ditën e parë të çdo muaji, Sherafi i gjatë, me supet paksa të rëna, gjithnjë i veshur me sqimë dhe buzëgaz, duket tek sheshi në qendër. Është e vetmja ditë e muajit me autobuz të ardhur nga kryeqyteti. Kësaj dite ‘S’ është qytet-thi më i çuditshëm në botë. E vetmja ditë ndryshe e tij. Ditëve të tjera ai harrohet pas halleve të veta të vogla dhe llafeve për botën e madhe.

Klubi ku dehen minatorët, skuadra e futbollit të kategorisë së tretë, hoteli ku thuajse s’bujt askush, kinemaja ku filmat lajmërohen gjithnjë si të rinj për shkak të ndryshimit të titujve, muzeu ku drejtori që është edhe ciceron përsërit tërë entusiazmë se e ardhmja nis tek e shkuara, gjithçka shoqërohet nga mbiemërori “Minatori”. Njerëzit ushqehen nga miniera, aty punojnë tërë burrat, deri sa dalin në pension ose deri ditën kur pësojnë ndonjë aksident nën tokë. Në hyrje dhe në qendër të qytetthit është vendosur i njëjti bust, Busti i Minatorit, dhe ... edhe VC-ja publike quhet “VC Minatori”…”

Por gjuha seleksionuese e Myrtajt i përshtatet edhe kohës, pikërisht tamam ashtu si edhe karakteret e tij të gjinisë femërore përshtaten. Pikërisht si “Bermuda” manaxhon bukurinë e saj. Këtu ajo që natyrshëm të bën të përhumbesh, nuk është thjesht bota femërore e karaktereve, por figura e përsosur që i paraqet ato nën modelin Farukian të prozërimit shqip. Aty natyrshëm rrjedha e lojës prozatorike kalon në rregulla të detajuara: “Secila prej femrave të tjera në këtë qytet do ta dëshironte këtë gjë, por asnjera nuk guxoi.
Mbase pikërisht kjo pafuqi, kujdesi ynë për të mos rrezikuar, bindja e shfaqur si urtësi dhe mirësjellje nga ana jonë, e pati shtyrë Gridën drejt atij veprimi të guximshëm, që fillimisht mund të dukej si gjest kryeneç. Në të vërtetë, shkurtimi me dy tri gishtrinj i fustanit, po të krahasohet me minifundet e sotme, me fundet deri në ije të çarë, me zbulimin e kërthizës së barkut, për të mos kujtuar pastaj pothuaj-nudot, ishte një ndryshim fare i vogël, një gjest aq i papërfillshëm sa, tani, pas disa vitesh nga ajo mbrëmje, tingëllon si diçka për të qeshur. Tashmë, jo vetëm bukuria natyrore që nuk ka pse fshihet më por, me njëqind mënyra, me njëmijë mjete, ç’nuk bëhet që të ajo të shfaqet edhe atje ku s’është.”


4.
Dhe kur kalon përsëri aty ku ti ke pikasur ‘pikën e dobët’ edhe autori e ndjen arritjen e tij padyshim “Nudo Zyrtare” është tjetra për t’u shprehur. Autori shprehet: “Nudo Zyrtare” është libri i shkruar shumë shpejt. Ishin bërë disa vite duke rënduar pas jetës, gazetave ku kam punuar, një jetë të tjetërt në Tiranën e lehtësuar nga hija direkte e izolimit, dhe shënimet që mbaja po ma merrnin frymën. Punoja në Ministrinë e Kulturës, që pjesë e shtetit ishte, por jeta që kisha bërë nuk më linte ta doja as edhe këtë variant shteti. Miku yt dhe imi, Lazër Stani, deri edhe së fundi ka përsëritur se "FM është armiku i Shtetit"! Në një kuptim po, gjersa shteti ende nuk është bërë Shtet, guvernator, qeverisës. Realisht unë nuk ndjehem dot mirë me qeveritë, jo vetëm në Tiranë, por me ato në Tiranë ca më shumë!” Kështu natyrshëm është proza e Myrtajt që ndjehet mirë, është “Nudo Zyrtare”, se tek e fundit c’është jotja mbetet jotja në ekonominë e “Lekut”, e pse jo edhe të ekonomisë së “Letrës” për shkrimtarin…, poetin, artistin.

5.
Pra natyrshëm fjala rikthehet e pasur te “Nudo Zyrtare”, aty ku autori thotë hapur: “Nudo nuk doli keq, fitoi edhe çmimin si libri më i mirë i vitit (atëherë nuk kishin dalë në qarkullim pendat e arta!). Vitin e kaluar, teksa gugloja emrin tim për të rejat e fundit në internet, vura se ribotimin e tij në Shkup! Për të mirë ishte nisur, i dërgova falenderimet,ishte shenjë pozitive për autorin, por a nuk duhej të më njoftonte botuesi Halil Zendeli? Bëra sikur u zemërova me të, por realisht urova që të më ndodhte kjo edhe me librat e tjerë!”

6.
Gjithësesi njeriu i letrave e thotë hapur ndjesinë e tij, e shpreh qartë dhe kuptueshëm. Planet kanë ikur dhe veprat kanë mbërritur: “vjet, me një parathënie të të pandreqshmit Stani, botova “Hijet e Virgjëreshave”, tek Arbëria e Abaz Veizit. Një botues, një shkrimtar i veçantë por ende i panjohur, për mua një mik e dashamirës që, në një shkrim esse të gjatë, është shprehur aq superlativ për mua sa nuk do të më mjaftoj jeta për ta justifikuar!” Dhe ne bashkohemi me esenë e Veizit, të palexuar deri më tash, për të thënë ndoshta atë që ne ndiem për veprën e Faruk Myrtajt, tregimin e tij tingëllues bukur shqip edhe në gjuhë të tjera…

PJESA E DYTE

Duke vazhduar intervisten pa pyetje...

7.
Fatmir, Me pelqen idea per ta zhvilluar intervisten si nje bisede, ku pak rendesi ka kush pyet dhe kush pergjigjet. Dhe, ne fund te fundit, nuk flasim per gjera thjesht private per te cilat duhet respektuar privacia! Ju permendni disa emra krijuesish shqiptar, pergjithesisht te njohur. Me lejo qe te them se midis tyre eshte edhe ndonjeri pak i permendur nga shtypi, ndonjeri qe ka kohe qe nuk shkruan me, apo ndokush qe mungon fare. Nuk eshte fjala thjesht per listen tende, apo per nje liste qe do ofroja une e keshtu me radhe, por per fenomenin e "berjes publik". Duke mos ditur kohen qe ju keni lene auditorin shqiptar, do te nxitoja te shtoja emra te tjere krijuesish, relativisht te rinj (por jo edhe aq te rinj ne moshen letrare). Madje, nese do te me lejonte largesia e njohjes, jane disa shkrimtare tashme ne Tirane, per te cilet do sakrifikoja tjetersimin e cdo liste hierarkesh! Eshte fat te arrish te perkthehesh, por Fat i Pare, ai i verteti eshte te jesh, te jesh shkrimtar dhe te konsiderohesh ne gjuhen tende. A e dime ne se ndokush, ben emer si krijues jashte shtetit (Gezim Hajdari ne Itali, me jehone njohje te pazakonshme deri edhe tek poete greke, sipas Dionis Qirixidhit), por shtypi letrar i Tiranes hesht?

8.
Letersia europiane ka dallimet e saj nga ajo e North-America-s, dhe letersia ballkanike dic me ndryshe. Lexuesit e ketushem jane po aq te cuditshem sa edhe shkrimtaret e tyre! Duken paksa te ftohte rrijne shume vetem dhe mbase nga kjo parapelqejne te lexojen memuare se tregime, me shume poezi qe tregime, dhe me shume romane se tregime! mendoj se mungesen e jetes se vet kerkojne ta plotesojne me jete te personazheve. Tregimi nuk ta zgjat shume, tregimi te ben te mendosh. Keta ketu qark meje kerkojne te harrohen!
(Kam frike se po e pelqej edhe une nga pak kete menyre jetese!)
Jane pak emra shkrimtaresh te realizmit ideologjik shqiptar qe vazhdojne te botojne sot, por le te themi se te gjitha letersive u mungon dicka. Sepse ideologjite jane te pranishme kudo, edhe pse jo ne trajten makabre te kushtezimit te ekzistences, si ajo e periudhes se komunizmit te mbyllur ne Shqiperine tone. Ajo qe ia ka shkurtuar jeten letersise shqip te asaj kohe eshte jo aq prania e enver hoxhes si personazh apo socializmit si parrulle, as ngjashmeria ne tematike e veprave te tij me romanet me te shperblyer te dites; letersia e asaj kohe pa liri ishte pashmangshmerisht e privuar prej individit, prej individit te lire, ajo kishte shmangur Njeriun si qenie ekzistenciale. Letersia e nje dite perendimore shtyhet ne ekstremin tjeter: e sheh njeriun kryesisht si qenie ekzistenciale! Madje, tek letersia e tregut ketu, lulezon skema e kundert e realizmit socialist, por me ngjyrim tjeter: atje njeriu nuk e zinte dot ne goje fjalen dashuri si te tille, kendej dashuria eshte loje me trupin, kryesisht te femres; atehere kishte vetem personazhe pozitiv, kendej ka vetem personazhe me probleme sociale apo fizike, droge apo krimi.

* * *

Dhe natyrshëm teksa biseda kalon në shtratin e vet tematika e një shkrimi, sado që synon të bëj lojën e një thesi magjik, prapë se prapë mbetet e hapur, se thesi aq ‘nxen’. Ajo që ndodh në kësi rrastesh është mirëkuptimi figurativ i problemit në lëminë e vet të trajtuar. Dhe gjersa problemi është i lindur nga krijues dhe i ndërtuar për krijuesit, padyshim ka një qëllim; atë të shtrëngimit të duarve pas një ringu tejet dashamirës dhe miqësor. Po a ka ring miqësor?! Në letërsi ai duhet prodhuar, ai duhet mirëgjetur, se kështu largohen xhelozitë, nëse janë, se kështu fillon të fryjë era e së mirës, era mbresëlënëse për brezat e ardhshëm të krijimtarisë.

* * * * *

[G@briel]

Tri poezi nga Fraser Sutherland
Përktheu e përgatiti : Faruk Myrtaj

Foto: Fraser Sutherland

Nga Libri "Malcolm"

Pothuaj Në Shtëpi

Përtej portës së pasme së shtëpisë
diku në oborrin aty mbajti këmbët,
a thua ngrirë në borë,
duke sfiduar të ftohtët
si një dhelpër majë kodre,
a si një qen gjahu në përgjim,
Në qendër të qetësisë
Së një tjetër bote.
Ç’vallë nuhat në të ftohtin e skajshëm?
Ç’zëra vijnë prej së largu?
Joshja e viktimës? Troku i thundrave të kuajve të parajsës?
Përgjues mbeti,
Për minuta të tëra.
Çfardo t’i jetë endè aty rrotull,
çfardo t’i jetë shfaqur atë ditë.
Ai iu dha, u dorëzua...
Por atë ditë u kthye çaprëndë për drekën,
duke lënë për më vonë ç’ka do të ndodhte.

* * *

E gjelbër deti

Një grua vuri re tek unë sytë e gjelbër
Unë pata menduar se ishin në blu të zëntë
Paskësaj duhet të mësohem me këtë, të pranoj,
xhelozinë, zilinë, dhe të qenit naiv,
shkatërruar nën sipërfaqen e ujit
premtimin e trazuar të një qielli të rrënuar.

Një det pas stuhie
nxjerr në breg një djalosh i cili,
për shkak të së ardhmes që i kanë ofruar,
del prej meje dhe largohet.

* * *

Grusht

Atë ditë në trotuar
Një i panjohur më goditi në fytyrë
S’e mora vesh kurrë përse…
Nuk isha duke folur në cellular
por mbase ishte thjesht një gjest simpatie
ose urrejtje ndaj universit,
ose nuk pëlqente dukjen time,
ose ishte ngritur me humor të keq nga shtrati
ose s’kishte shtrat fare, njeriu i shkretë
Ose urrejtje krejt të paklasifikueshme…
Edhe vetë kisha menduar të goditja ndonjë të panjohur,
Por kurrë s’munda të gjeja ndonjë shkak.

Asnjë i panjohur s’më ka goditur
Dhe ngjarja më sipër s’ka ndodhur.

* * *


Afëri dhe afrime midis jetëve dhe letrave

Kur Fraser Sutherland na ftoi për Krishtlindjet e mbrame, nuk ekzistonte as edhe një shkak i vetëm të prisnim që, pas më pak se dy ditësh, të ishte po ai (poeti dhe prozatori kanadez Fraser Sutherland, që miqësisht e thërras Frashër, thjesht për afëri shkronjore me vëllezërit poetë dhe filozofë frashërllijë) të na njoftonte sërish, kësaj radhe për një lajm skajshmërisht të rëndë...

Shkuam dhe iu gëzuam oborrit të pasmë të shtëpisë së tij të thjeshtë thuajse veç librore, sjelljes pa teklif të bashkëshortes së tij mes një grupi miqsh të familjes që “mbase asgjë tjetër të përbashkët s’kishim”, dhe natyrisht dlirshmërisë së djalit të tyre universitar, Malcolm. 25 vjeçari Malcolm studionte për afërsitë dhe afrimet mes religjioneve, dhe sillej me ne të ftuarit –të të gjithë zejeve, profesioneve, racave e kulturave- si me ca shpirtra që ishin aty për pak orë dhe pastaj kush e di në cilat udhë do t’i kërkonte përballimi i jetëve që kishin zgjedhur.

Dy ditë më pas, ishim të lutur të besonim se Malcolm nuk jetonte më. Mëngjezin tjetër kishin shkuar ta zgjuanin, në shtratin e tij, pa arritur dot...

Kësaj radhe shkuam në kishë, ku Lamtumira për Malcolm, njëherësh me dhimbjen për humbjen e pamatshme, gjente rast të sillte në kujtesën e pjesëmarrësve detaje dhe momente të mëhershme nga jeta e tij.

Përmendja e tyre “sikur…” e lehtësonte ndarjen që, edhe ajo, e përkohshme është.

Shtatë-tetë muaj të tjerë më pas, është sërish Fraser, që na ftoi në promovimin e një libri me poezi, titulluar “The philosophy Of As If”. A thua si vazhdim të zbulimit të “afërsive dhe afrimeve midis jetëve dhe përtej-jetëve” të të birit...

Ose si shembëllim tjetër i filozofisë” së një dhimbjeje tjetër, në anën tjetër të oqeanit njerëzor, se për jetën mund të shkruhet sidomos pas vdekjeve...

Në faqen e parë të librit, si kushtim, lexojmë:

Do të dëshiroja një mendje tjetër, një trup tjetër dhe një tjetër jetë.

Mos është ca si shumë kjo që kërkoj?

Fraser Sutherland, nuk e zë n’goje të birin. As jetën as pas-jetën e tij. Ai thjesht luan fjalësh me “sikur-e”. Prej nga ka zgjedhur edhe titullin e librit: “The Philosophy Of As If”. Por, me dy fjalë, ç’është filosofia e “sikur…”

…mbështet përshtatjen e një këndvështrimi me “…sikur” ndaj njohurive, fakteve, të kuptuarit dhe vetëdijes. Kështu njerëzit inkurajohen të testojnë apo përshkojnë konstrukte të ndryshme të ngjarjeve meprirjen për t’i parë se ç’mund të ndodhë nëse ata veprojnë “sikur” këto konstrukte janë siç marrin përsipër t’I shohin ata. “Sikur…” plotëson nocionin inspirues të alternativizmit konstruktiv, që bazohet në idenë se ka një infinit mënyrash e rrugësh për të ndërtuar jetën dhe botën.

Tërë ç’ka njerëzit është mirë të dijnë në këtë sipërmarrje letake, është të relaksojnë konstruktet e diçkaje, t’i gëzohen mundësisë së një konstrukti apo forme tjetër, dhe më tej testimin e këtyre varianteve sikur ato të jenë trajta të tjera të vërteta.

Nëse këto alternativa nuk provohen dot të dobishme (por, edhe nëse po, testohen si thjesht eksperimente), ndokush mund të vazhdojë të formulojë variante të tjera konstruktesh të të njëjta ngjarjeve dhe veprimeve me “sikur…” në vend të mëparshmeve. Duke inkurajuar këtë mënyrë lojacake të eksplorimit, orvajtja bëhet një eksperiment që njerëzit e përdorin si verfikim të ndërtimit dhe qëndresës së hipotezave të veta.



-
Gazeta Standard, 2010

[G@briel]

INTERVISTË - Faruk Myrtaj: Ku i gjetën oazet ata në atë shkretëtirë

Faruk Myrtaj: Ku i gjetën oazet ata në atë shkretëtirë

Është lindur më 4 mars 1955, në Selenicë të Vlorës ku edhe përfundoi, më 1974, shkollën e mesme të përgjithshme, gjimnazin. Për shkak të absurdit politik të kohës, iu privua për një kohë të gjatë e drejta për studime të larta. Iu desh të kryente më parë shërbimin e detyrueshëm ushtarak (2 vjet) dhe të punonte (për 5 vjet) punëtor në minierën e bitumit në Selenicë. Studimet e larta i kreu në vitet 1983-1988, prej të cilave u diplomua inxhinier minierë (markshajder), në Universitetin e Tiranës. Si inxhinier punoi një vit në minierën e qymyrgurit Memaliaj, Tepelenë.Në nëntor 1989 vjen në Tiranë, si gazetar në “Zëri i Rinisë”. Prej atëherë ka punuar në fushën e gazetarisë, në disa gazeta si “Alternativa”, “Rilindja Demokratike”, “Republika”, “Albania”, nëndrejtor i përgjithshëm në Agjencinë Telegrafike Shqiptare (ATSh.), zëdhënës shtypi në Ministrinë e Kulturës Rinisë e Sporteve dhe së fundi në Agjencinë e Tregtimit dhe Shpërndarjes së Librit Artistik e Shkencor, Tiranë. Prej fillim viteve '80, ka qenë i pranishëm në shtypin dhe letërsinë shqip. Me 3 nëntor 2003 emigroi për në Toronto, Kanada, ku jeton bashkë me gruan, djalin dhe vajzën e tij.


Ju i përkisni brezit të shkrimtarëve që krijuan në një periudhë jo të lehtë. Si e kujtoni atë periudhë të krijimtarisë tuaj dhe si do ta gjykonit sot letërsinë e shkruar gjatë kohës së komunizmit?
Mbase nuk do të isha marrë kurrë me letërsinë, nëse do të më ishte dhënë e drejta për në Universitet. Ishte viti 1974, kur, dikush, në kinemanë e Selenicës, ku po zhvillohej diskutimi popullor (përvojë e revolucionit kulturor proletar kinez), për lejimin apo jo në universitet, u shpreh: ”Le të mësojë sa të dojë F.Myrtaj, p.sh. nuk ka për të marrë universitet nga Pushteti Popullor...!” M”u lejua vetëm pas 9 vjetësh. Kur u diplomova, më 1988-ën, s”ndjeva asnjë gëzim për diplomën e inxhinerit të minierave. Megjithatë, në këto vite përfitova të drejtën për t”u parë dhe ndjerë si ”i padëshiruar”. (Bëri një përpjekje poeti Xh. Spahiu, që unë të filloja tek Zëri i Popullit, por arritën - Letrat Anonime!). Origjina prej shtresës së mesme, vitet e minierës, tortura e pafund shpirtërore e prindërve që bënin gjithçka për të na shkolluar, diktuan të lexuarin, të menduarin e, natyrisht, të shkruarin. S”mund të kisha nota entuziazmi ndaj pushtetit. Në rrethin familjar ai ishte send i huaj. Vjershat e tregimet e hershme kishin nismë dhe gjendje minierën, njeriun në nëntokë, atë që hynte e dilte çdo ditë nga trojet e varreve. Ishte shpëtuese e justifikuese për mua. Secili ka paguar çmimin për atë kohë. Ndokush hoqi dorë nga të shkruarit, një tjetër shkruante e nuk botonte, dikush e pati vështirë të jetonte, një tjetër i gjeti të gjithë rrugët të hapura. Të gjithë ishin të përgjuar, por jo të gjithë ndëshkoheshin. Diktaturës mund t”i bënte hile vetëm ndokush që kishte bërë marrëveshjen me të...Krijimtaria nuk mund të gjykohet. Ajo është dëshmi e pakthyeshme. Letërsia lexohet ose jo. Ai që ”gjykohet” është autori. I vendosur në kohën e Djeshme, pa bërë llogaritë për Sotshmen.

Duke u ndalur sërish tek kjo letërsi, cili është vendi i saj në kohët e sotme?
Sot e kësaj dite, shtypi dhe një pjesë e opinionistëve vazhdojnë të lakojnë emrat e autorëve të lançuar ato vite. Edhe pse shkrimtarët që nuk u penguan apo u favorizuan nuk lexohen më. Ndaj u hapën kanatë faqet e gazetave, krahas kujtimeve të byroistëve. A thua rrojmë nën propagandën e djeshme. Shkruhet edhe sot çka kemi ndjerë dje, kur edhe si lexues ishim nën trusni! Nuk marrim mundimin t”i rilexojmë librat në fjalë. Për të verifikuar së paku shijen e tyre! Nuk mund të kishte diktaturë jetëgjatë pa letërsinë dhe hierarkinë e saj. Edhe ata shkrimtarë që gëzonin talentin, sot nuk ndjehen mirë: ku i gjetën oazet ata në atë shkretëtirë Përderisa kishte aparate të përkryera përgjimi e syçeltësie, si ndodhi që nuk funksionuan për ta Si rastisi që kundërshtarët e tyre letrarë përkojnë një për një me kundërshtarët e komunizmit Si guxuan dhe si mundën t”i siguronin përkthyesit prej radhëve të ish-të burgosurve, kur dihej se ç”të priste po të flisje rastësisht në rrugë, me ndonjërin nga ata. Si e morën guximin të kapërcenin kufijtë e izolimit, kur dihet se vetëm zogjtë mund ta bënin një gjë të tillë, pa lejen e autoriteteve! Kam prirjen të besoj se të shkruarit me realizëm e sinqeritet i përgjigjeve të këtyre pyetjeve e të tjera, do të ishte më e mirë se letërsia e asaj kohe. Kadare më ngjan se po bën pikërisht këtë, duke e kuptuar se diktatori, përkthyesit dhe shkrimtarët janë të gjithë të vdekshëm, por askush nuk ta falë që biografinë ta rishkruash si krijimtari apo letërsi dokumentare! ”Letërsia është letërsi dhe biografia biografi”, por të gjallët s”mund të mos sillen si të gjallë, me sy, vesh, zë, ndërgjegje, reagim: viktimat dhe dëshmitarët e dhunës nuk mund të bëjnë sikur nuk ka ndodhur gjë. Brezat më vonë po, ata le të merren vetëm me librat e shkruar. Sot varret janë të freskët dhe këngën, pas fatkeqësive të mëdha, pritet ta hapë ai që dhimbjen e ka më të madhe e jo ndokush që bën dasmë e martohet me gruan e tij me të cilën ka qenë i ndarë pa gjest legal e publik! Por s”do të ishte më e lehtë sikur të merreshim thjesht me librat e asaj kohe. Sidomos librat e shpërblyer e propoganduar (variantet origjinalë, jo të ripunuarit pas ndryshimeve politike) kanë kusuret e tyre. Në to njeriu është shpërfillur, personazhit nuk i është lënë asnjë shans si qenie ekzistenciale. Heroi i atyre librave, ashtu si vetë autorët, është kryesisht qenie politike. Duhet kujtuar e përsëritur dhimbja e madhe për atë letërsi: armiqtë e Pushtetit e të Diktatorit janë armiq edhe të autorit, edhe të personazhit, me synimin e qartë që të transferohen edhe në armiq të lexuesit! Ajo letërsi nuk lexohet më si dikur, lexohet progresivisht pak, madje shumë më pak do të lexohet, dhe ky është qëndrimi i vetëm realist që mund të mbahet ndaj saj.

Sërish si një vëzhgues i letërsisë në vite, si do ta gjykoje atë çfarë ka ndodhur këto 17 vjet me letërsinë tonë?
S”është e udhës të kërkojmë njëkohësi ndryshimesh në politikë dhe në letërsi. E, megjithatë, ju keni të drejtë: pikërisht ky lloj paralelizmi ka ndodhur : lista e shkrimtarëve është po ajo, shkrimtarë disidentë dalin po ata në emër të cilëve propogandohej real-socializmi. Në politikë dhe në parlament janë po ata që ishin ose po ata që do të ishin sikur të mos ketë ndodhur asgjë. Demokracia që ”lulëzon” sot, realisht ka nisur në fund të viteve ”80! Kujtohen takimet e inspiruara politikisht për hapjen e letërsisë (siç u hapën mbledhjet e organizatave!) Vetëtiu takimi i Letrarëve të rinj në Korçë. (E zuri në gojë sërish Preç Zogaj pak ditë më parë, por s”di pse nuk tha se në Korçë ndodhi gjithçka e ujdisur paraprakisht.) Siç ishte dhënë leja për shkrimin e botimin e disa artikujve ”për zgjerimin e demokracisë” (”Zëri i Popullit”, ”Bashkimi” ”Drita”) apo për ”rishikimin” e disa autorëve të ndaluar (”Zëri i Rinisë”). Është lakuar emri i T.Kekos në takimin e Korçës. Keko mund të kundrohet shembull se si mund të riformatohet një figurë jashtë natyrës e vlerave reale. Dori ishte dashamirës, me të gjithë, por do të vinte buzën në gaz po t”i atribuonin rolin e sfidantit real. Tek ai shfaqej njeriu që s”bënte keq, tek ai brofte dëshira e hapjes dhe e tolerancës, por ai s”kishte as shkak, as ide, të rebelohej ndaj kohës që e kishte formatuar. Dhe realisht, kurrë nuk u rebelua. Tingëllon e panatyrshme, kur kërkohet t”i venë breroren atij të njeriut që s”bënte kompromise. ”Po unë vetëm kompromise bëj! Veç ashtu e mendoj ndryshimin!”, do të thoshte vetë, ai. Ardhur në Tiranë në nëntor 1989, nga një jetë më ndryshe, pata fatin t”i shoh edhe ngjarjet e personazhet me këtë sy. Zyrat po përgatiteshin për pluralizmin. Letërsia po kërkonte të shpëtohej, gjithashtu, fatkeqësisht sikur të kishte të njëjtin fat me politikën e bërë dhe jo me atë që pritej të bëhej. Kjo më ngjan si shkaku që, edhe sot e kësaj dite, letërsia dhe autorët e saj klasikë vazhdojnë të vuajnë të njëjtat ngërç me politikën. Është pa një të ardhme të respektuar letërsia që s”ka shenja apo gurë kilometrikë për rrugicat, rrugët, të cilave s” di t”u bëj dallimin midis autorëve të bulevardeve të rrëpirave apo superstradave. Lëvizja e viteve ”90 me lehtësi të habitshme u ashtu quajt ”Pluralizëmi për Herë të Parë” i shqiptarëve. A thua mund të harrohet kaq kollaj ai i viteve ”30!... Letrat shqiptare, gjithashtu, nuk arrijnë të pranojnë e të shpallin domosdoshmërinë e lidhjes e të vazhdimësisë jetike me letërsinë e viteve ”30. Që të bëjnë këtë, duhen pranuar përmasat reale, jo vetëm të Nolit e Zogut, por edhe të një radhë figurash atdhetar-politiko-kulturore që u kujdesën për farën e hedhur prej Rilindësve. Pastaj duhet rishikuar tërë farsa e pas ”44-ës, ”shokërimi” i Lidhjes së Shkrimtarëve prej ish-partizanëve dhe më pastaj prej ish-studentëve të Kampit Socialist. Madje, deri në prapaskenën e vitit 1990. Edhe pas ndryshimeve të paevitueshme, vazhdoi po ajo logjikë. Paralelizmi vazhdoi: partitë politike u krijuan para se të hapeshin burgjet politikë. Zotëruesit e lloj-lloj të Lidhjes së Shkrimtarëve nuk shkuan kurrë deri tek një Ndjesë (qoftë edhe kolektive) ndaj ish-të burgosurve shkrimtarë që u dënuan politikisht. Grupi i krijuesve e publicistëve thirrur në skenë në fillim të viteve ”80, pati shans tjetër, shumë më të favorshëm se ai i viteve ”50-”60. Fatkeqësisht, e ngjizën opinionin letrar me të njëjtin material prej të cilit ata vetë u krijuan, nga parapërgatitjet për pluralizmin. Midis tyre ka edhe krijues të vlershëm, por mezi i gjen të virtytshmit, teksa dinjitozët janë thuajse mungues. Mbase trishtimi im është më i madh së largu, por si ka mundësi të thirren për shërbime kaq shumë të dosjuar Si ka mundësi të bëhet me më shumë faj një i dosjuar me dhunë, se sa dhunuesit e tij Por edhe ti, dhimbje-madhi im, kur të shkojë ndërmend për vetë-hapjen e dosjes, si nuk e rrëfeve deri në fund Dosjen Tënde dhe viktimat e tua, që njerëzit të kishin mundësi të shprehnin keqardhje, falje. Përballë, midis, apo mënjanë tyre, ose me ndonjë fragment të përbashkët me pamjen zyrtare, e natyrshme kjo për kohën, është përvijuar një bashkësi e pa-unifikuar krijuesish që, në se nuk do të kenë sukses vetë, me siguri do hapin rrugë për të tjerët. Dihen vështirësitë. S”është e lehtë të sillesh ndryshe në Tiranë dhe të konfirmohesh po aty. Jam gati të përmend një varg krijuesish të tillë. E kam bërë edhe herë tjetër. Botimet e tyre në poezi, prozë e kritikë jashtë oborrit të vjetruar të letrave shqipe, po krijojnë fizionominë e re të letrave shqiptare. Përkthehen e botohen në botë pa ndihmën e shtetit a të partive. Rezervohem të përmend emra. Nuk do të doja të ngjallja mëdyshje, anësira, miqësi e armiqësi të paqena apo të panevojshme, shkaktuar qoftë edhe prej kësaj lloj përmendjeje! Mund të ketë edhe diferenca qëndrimesh (me njeri-tjetrin) për autorin e këtyre radhëve, ndaj emrave të lakuar apo nën tekstësuar, për letërsinë e Djeshme, të Pardjeshme, apo me raportet që duhen mbajtur midis Fatit të Autorëve dhe Fatit të Librave të tyre. Edhe pse disa nga autorët (që do të doja të përmendja), janë gjendur ndonjëherë duke u ”grricur” me njeri-tjetrin, jam i sigurt se ata bashkohen tek konceptimi i letërsisë dhe sjellja e shkrimtarëve, si pjesë e udhë prirjes botërore.
S”kam droje se gjykohem si i pamatur apo jo i urtë, teksa shprehem se librat e këtyre autorëve do t”i lexoja pa asnjë mëdyshje në këmbim të atyre që ende zbukurojnë listat e kahershme, por që për fat nuk lexohen më. Tingëllojnë mieranë zërat në ison e përzishme që :”Në periudhën e tranzicionit nuk ka prurje të konsiderueshme vlerash të mëdha”. Edhe më të suksesshmit midis shkrimtarëve që nuk u penguan apo u privilegjuan në kohën anti-letërsi, e kanë veten në dyshim, gjersa bëjnë shurdh-memecin, kur shtypi u hap mundësinë në debatet në fjalë. Nëse nuk përdorin fjalën, kur ajo kërkohet të thuhet, ç”u mbetet shkrimtarëve që tërë jetën u renditën vetëm e vetëm pas Triumviratit!

Mund të më rrëfeni se si u përjetua liria nga ju dhe brezi juaj dhe sa e lehtë ishte të mësoje veten me një ritëm të ri?
Ashtu si edhe të jetuarit, të shkruarit në liri është më delikat se të shkruarit në robëri, por mos mendoni ju se diktatura sjellë kryevepra! As Kadareja nuk mendon vërtetë kështu! A e përfytyroni dot Kadarenë në një mjedis liberalësh perëndimorë (jo si ai i Tiranës, ku i priste Pleniumi i Pashallarëve), në një mjedis ku ai të mos detyrohet të përdor nëntekstin, apo në një atmosferë ku të mos laliste këmbë sigurimsi (ama, jo si ata që kanë gjalluar gjithnjë, gjoja në shoqëri me të) Ia vlen të hulumtohet thelbi që gjallon brenda lëvozhgës se fjalëve që thuhen. Një shkrimtar i mençur më shumë se i talentuar në robëri, gjithnjë ka prirjen të shpjegojë më vonë veprën e tij. Për ta interpretuar sa më pak të qortueshme. Diktaturat si ajo e jona, ofrojnë subjekte tërheqës e të llahtarshëm, por të shkruash (aq më shumë të botosh) kërkon liri. Shkrimtari që arrin të gëzojë lirinë e të shkruarit e të botuarit në diktaturë, duhet të shndërrohet në një amfib, që gëzon të mirat e ujit e të steresë, kur dihet parimisht se për një shkrimtar me përmasa nuk është e mirë të ndodh kjo gjë. Për rrethanat, shkrimtari amfib është orvatur të mjelë lopën e politikës, nacionalizmit apo të trajtimin e religjionit, si ideologji. Në rastin euro-lindor, nacionalizmi ideologjik (komunist), realisht ishte internacionalizëm. Si internacionalizëm orvaten ta përdorin sot religjionin. Shkrimtarit i duhej të shkruante një ekspoze për shkrimtarët reaksionarë vendas apo botërorë, dhe ai e shkruante; i kërkohej të shkruante një poezi për Stalinin, një vjershë për të verbrin Fuat Çela, parathënien për ”Heronjtë e Heshtur”, dhe e bënte. Sot i vjen për shtat një parathënie prej (ose për) një të burgosur politik. Mbase tërë ky kalvar është proces adaptues i individit-njeriut, që nuk bën aq kujdes për autorin që e bart në kurriz të vet. Në rastin e Kadaresë, kam prirjen e dëshirën të jetë një lloj ndjese nënteksti i parathënieve në librin për poetët e pushkatuar të Librazhdit dhe parathënia në botimin e dytë të ”Rrno për me tregue” të At Zef Pllumit. Madje një ndjesë që duhet lëvduar si e sinqertë, po të kemi parasysh se (tashmë i Ndjeri) Pllumi, të tri herët në librin e tij e përmend Kadarenë e djeshëm me ngarkesë jo pozitive. Askush nga autorët e tjerë nuk e ka bërë këtë. Sado që nuk i kapërdijmë lehtë këto pirueta, a thua do të ishte më mirë sikur edhe Kadareja të koracohej nën parzmoren karakteriale, si Agolli Të vazhdosh të mbetesh si i pa sy në dritë, vetëm e vetëm se ke mundur të përfitosh prej të mezivështruarit në terrësirë Kjo është njëra nga mënyrat e të gëzuarit të lirisë prej shkrimtarëve që sido si u akomoduan, u ngjitën dhe lulëzuan në atë kohë të përbindshme. Kam prirjen të besoj se një mençurak si Kadareja s”mund ta donte komunizmin. Sepse e pa me sy shtirjen në selinë e letërsisë ruse: vuri re shëmtimin që i solli Gorkit përqafimi i ideologjisë; e pa se ku përfundon një letërsi që ndahet nga tradita realiste (letërsinë e madhe ruse të para-revolucionit dhe me letërsinë shqiptare të para-luftës). Megjithatë, merret me mend nevoja e pushteteve politikë për shkrimtarët: a ishte e lehtë mënjanimi dorës së shtrirë prej politikës A mund të refuzoheshin shanset e ofruara A mund të shmangeshin detyrimet pas pranimit të tyre dhe, më e vështira, si mundet vallë të shpjegohesh sot përballë atyre që, në të njëjtën kohë, ndërprenë atëherë të shkruarit apo përfunduan burgjeve Komunistët në propagandë janë po aq të pacipë dhe kurthngritës sa në ëndrrën e teorisë së tyre për barazi e drejtësi. Shkrimtarit i duhej të shante edhe Perëndimin (ku realisht po lartësohej edhe vet) kur kthehej prej andej, pra, duket që s”mund të ishte njeri i lirë. Si shkrimtar, brenda studios së tij, ka qenë gjithë sesi i lirë. Krijuesi dhe vetia e talentit për të qenë sfidues, u shfaqen realisht në disa prej arritjeve të tij jetëgjata. At Zef Pllumi (si të ngjashmit e tij), ka një raport të përkundërt: edhe pse i burgosur ai jetoi si njeri i lirë, liri që prodhoi librat e tij. ”Rrno për me tregue”, është libër i shkruar me jetë. Ndaj dhe jam i prirur t”i përgjigjem duke qeshur pyetjes suaj se si e përjetova lirinë dhe i gëzohesha lirisë së saj! Sjellim ndërmend fragmentin e kësaj natyre tek Dimri i Madh. Përdorimi i ”zoti” apo ”zonja” në komunikimin midis ”armiqve të klasës” ishte një lloj rezistence, por edhe shenjë shprese. Praktikë e natyrshme e atyre që nuk u pajtuan e nuk u përshtatën kurrë me komunizmin dhe uniformizmin në emër të barazisë false. Janë të mrekullueshme përsiatjet e Kadaresë për luftën midis të aftëve e të pa-aftëve, edhe pse hakmarrja e të deklasuarve, siç përshkruhet në roman, mund të lexohet në dy kuptime (veti e letërsive me nëntekst): Prej klasave të përmbysura, të shpronësuara, të persekutuara apo të burgosura, mund të lexohet si përmendje, si kujtesë: ” Një ditë mund të vijë edhe përmbysja juaj, bota vjen përqark, mos e teproni...”! Për kastën në pushtet, verbanëve të saj, në kuadër të praktikës së luftës së klasave, mund të lexohet edhe si paranjohje ”Shikoni! Mësoni se ç”janë klasat e përmbysura! Harrojini dhe pushojeni një çast luftën ndaj tyre dhe.. do të shihni se si gjallërohen armiqtë...dhe si kanë për të na varur... të gjithëve! Letërsitë, ashtu si edhe njerëzit, e presin në mënyra të ndryshme ardhjen e lirisë, sado iluzive, e brishtë apo e paplotë që të jetë ajo. Nëse vijmë tek realitetet e shpërfaqur në vitet ”90, kujtoj ditën e rrëzimit të monumentit të ”shokut Enver” në Sheshin Skënderbej. Unë u gjenda tek kangjellat e xhamisë pranë Sahatit. Pas pak minutash, kur makina tërhiqte simbolin e rrëzuar përdhe`, pas turmës së ekzaltuar, në radhët e para të saj, unë vura re dikë, një person që ende kishte zyrë e titull dhe makinë në përdorim nga një institucion i rëndësishëm për edukim. Thërriste në ekstazë: ”E shporrëm/ e shporrëm/ e shporrëm qelb...!” Doja ta besoja se ai e kishte nisur pastrimin tek vetja, që është më i vështiri. Ndonëse mund të lexohej edhe si përgatitje për të rimarrë pushtetin në pluralizëm.

Nëse i rikthehemi sërish komunizmit: ndryshe nga sot, kishim lulëzim të kritikës letrare edhe pse në një formë të censuruar. Çka ndodhur me kritikën?
Them se nuk ia vlen ta rikthejmë komunizmin që të provojmë lulëzimin e kritikës gjatë tij! Bashkohem me ata që mendojnë se nga gjërat që kanë qenë munguese, më shumë se gjithçka tjetër, është kritika. Edhe më e mjerë kritika letrare. Aty ku ka kritikë, s”mund të mos ketë letërsi të vërtetë. Ose: s”ka letërsi aq të shplarë sa ajo e kohës që marrim nëpër gojë! Ka pasur kritikë të zotë, ashtu si shkrimtarë të aftë, por zëri i tyre vyshkej më parë se të lulëzonte. Ajo çka botohej si kritikë ishte porosi partie për artet dhe letërsinë. Kritikët janë pjesa më e harruar e emrave të djeshëm. Ata më në zë, mundohen të ndreqin çka shkruan nën presion, por ndjehen në shpërfillje të rreptë, ndonjëherë të pamerituar. Ka pasur lulëzim kritike, në dukje, që krijoi hierarkinë e letrave shqipe: lartësoi shkrimtarët e partisë dhe, duke zhvilluar luftën e klasave, mohoi, akuzoi, la në anonimitet shkrimtarët anti. Shkrimtarët e mohuar po rikthehen, teksa askush nuk i kujton kritikët. Paradoksi merr dimensionin e groteskut: Sepse edhe shkrimtarët që u lartësuan prej tyre, as këta nuk i zënë në gojë kritikët! Mbase ia vlen të ftillohet lëmshi i këtij absurdi. Sinqeriteti i kritikëve mund ta bëj këtë përkthjellim: Ka pasur apo jo kritikë letrare Nëse s”ka pasur, kush i madhoi dhe i bëri të famshëm elitarët e sotëm, nëse as kritika dhe as politika Nëse ka pasur, a nuk u duhet pohuar meritë afirmimi, bie fjala i kreut të hierarkisë (Pak javë më parë se Lessingu të merrte Nobelin, dikush propozonte si kandidatë alternative të Kadaresë, Rexhep Qosjen, madje përmendën Kongolin, Aliçkajn, Mustafajn...). Më tej akoma, nëse në kritikë duhet llogaritur edhe mendimi i shkrimtarëve, mbi ç”bazë është mbështetur relativizimi dhe, si arësyetohet heshtja e të tjerëve (veç Treshes), kur debatohet për letërsinë e djeshme Pranojnë që s”janë veçse ilustrime të realizmit socialist Për shkak të talentit të Treshes dhe mos-talentit të tyre Përse nuk ngulin këmbë në pohimet e bëra për letrat shqipe, ose, në të kundërtën, përse nuk pohojnë të qenin jo-socialiste të letërsive të autorëve të djeshëm Logjika çalon në të dyja këmbët, absurdi mbetet absurd.

Tetor 2007

* * * * *

Faruk Myrtaj ka botuar:
1. ”Dielli i nëntokës', poezi, 1985
2. ”Njerëz që kam njohur", tregime, 1987
3. ”Marrëveshje për të jetuar", tregime-novelë, 1989
4. ”Rroba e fjalëve gjithnjë ngushtë më rri", poezi, 1991
5. ”Përse druhemi nga nacionalizmi", esse, 1995
6. ”Nudo Zyrtare", tregime, 1996
7. ”Qyteti i Ministrave", roman, 1998
8. ”Njerëzit janë tepër", tregime, Shkup, Maqedoni, 2000
9. ”Luftëtarët vriten në paqe", tregime, Prishtinë, Kosovë, 2003
10. ”Nudo Zyrtare", ribotuar, Vatra, Shkup, Maqedoni, 2006
11. ”Hijet e Virgjëreshave", tregime, Arbëria, Tiranë, 2006

Çmim: Libri ”Nudo Zyrtare” është shpërblyer me ”Çmimin për Librin më të mirë me tregime për vitin 1996”, nga Ministria e Kulturës e Rinisë e Sporteve.

Ka përkthyer në shqip nga anglishtja:
1. ”Toleranca, pragu i paqes”,”Tolerance, the threshold of peace” Betty Reardon, UNESCO.
2.”Pushteti i G.G.Markez”,”The poëer of G.G.Marquez”, Jon Lee Anderson
3. ”William Sarojan, tregime e novela”, "The best stories of Ëilliam Saroyan”
4. ”Stina e mallit”, ”No great mischief”, Alistair MacLeod
5. ”Harpa e barit', ”The grass harp", Truman Capote