Keqkuptimet mbi Zogun
MENTOR NAZARKO
Tekstet e historisė me autorė shqiptarė qė dominojnė rozėn e historianėve shqiptarė me eksperiencėn e tyre, ato qė dominojnė literaturėn historike nė qarkullim nė vend, e shohin nė mėnyrė tėrėsisht tė zezė figurėn e Ahmet Zogut, Mbretit tė shqiptarėve nė shekullin e 20-tė. Kjo ngjyrosje mbetet ende e fortė dhe pėr shkak se emrat qė bartin kėtė pozicionim janė autoritarė nė shkencė dhe ata qė i kundėrshtojnė janė ende emra tė rinj. Derisa tė shkojmė te njė gjykim i ekuilibruar mbase duhet tė kalojė edhe mė shumė kohė. Ka disa autorė tė rinj shqiptarė qė pretendojnė tė paktėn njė shikim me shumė ngjyra tė kėsaj figure, por ata nuk kanė shitur aq kopje nė veprat e tyre sa autorėt e vjetėr apo me peshė mė tė madhe. Po ashtu dhe autorėt e huaj qė kanė shkruar me realizėm pėr mbretėrinė nuk kanė arritur tė zėnė vendin qė duhet nė tregun e pikėpamjeve mbi historinė. Nė kėtė gjendje tė fakteve historike, pra atyre tė servirura, megjithatė ka vend pėr hipoteza tė reja qoftė dhe pėr tė nxitur debatin publik dhe nxjerrė atė nga kėneta ekzistuese. Edhe pa asnjė lloj pretendimi shkencor. Pa u mbėshtetur mbi fakte tė reja, por thjesht dhe vetėm mbi riinterpretimin e tė vjetrave.
Janė disa mite mbi figurėn e Zogut prej historiografisė dominante, tė cilėt pėrgėnjeshtrohen lehtėsisht po prej fakteve qė kjo historiografi ka zbuluar apo ka lėnė nė errėsirė sipas oreksit politik tė kohės kur janė formuluar ato qėndrime. A ka nė kėto mite inerci qėndrimesh, bindje shkencore tė painteresuara, gjykim me metrin e kohės sė sotme, apo ēfarė…?
Po ku mbėshtetet ky gjykim i nxirė i figurės sė Mbretit Zog? Ai mbėshtetet mbi disa mite, tė cilat, sipas premtimit tė mėsipėrm, do tė tentojmė t’i riinterpretojmė. Mė saktė, ftojmė pėr riinterpretim, posaqė autori nuk ka asnjė pretendim shkencor nė formim, nė studime tė vjetra apo tė reja personale mbi historinė.
Miti i parė. Mbreti Zog nuk ėshtė trashėgimtar i njė familjeje tė madhe mbretėrore dhe ai e krijoi vetė mbretėrinė. Kjo ėshtė plotėsisht e vėrtetė dhe riinterpretimi qėndron nė njė moment shumė tė thjeshtė. Kur fillojnė mbretėritė si forma shtetėrore, nga e marrin titullin mbretėrit e parė tė njė dinastie? Nga Zoti, siē pretendonin dikur? Nga asamble tė zgjedhura, siē e krijoi Zogu, apo me vetėzgjedhje? Nuk po merremi me pikturimin e Zogut si satrap injorant, kur njė nga kundėrshtarėt e tij mė tė mėdhenj shumicėn e kohės, Faik Konica, thotė se gjatė viteve tė Luftės sė Parė Botėrore nuk lanė pa parė shfaqje tė re tė operas nė Vjenė. Pra dhe monarkia jonė do tė kishte njė fillim, mjaft qė ai tė ishte i ligjshėm.
Miti i dytė. Mbreti Zog ka vrarė shumė kundėrshtarė tė vet politikė. Nuk ėshtė provuar nė mėnyrė tė pakundėrshtueshme se nė disa vrasjeve tė figurave politike si Gurakuqi, Avni Rustemi dhe ndonjė tjetėr – Bajram Curri u vra nė njė operacion policor – qėndron ai mbrapa kėtyre vrasjeve. Por le ta marrim pėr tė mirėqenė kėtė hipotezė. A nuk ishin paksa tė ashpėr rivalėt e vet politikė, qė nuk i zgjidhnin hesapet me Mbretin me zgjedhje, me rrugė politike, por me atentate? Sa atentate i janė bėrė Mbretit? Dhe cila ishte rruga qė ai ndoqi pėr tė luftuar kundėrshtarėt e tij politikė, nė njė kohė kur dėnimi me vdekje duhet tė ishte normal? A e pėrdori Zogu dėnimin me vdekje ndaj komunistėve, siē bėri Enver Hoxha me shumė prej intelektualėve apo pinjollėve tė familjeve borgjeze?
Miti i tretė. Zogu erdhi me ndihmėn e serbėve nė pushtet dhe ishte njeriu i tyre. Ėshtė tėrėsisht e vėrtetė se Zogu erdhi nė pushtet me ndihmėn e Serbisė, qė ishte, nė fakt, toka mikpritėse e shumė prej bashkėluftėtarėve tė Enver Hoxhės, siē ishte Myslym Peza, Haxhi Lleshi apo tė tjerė. Dhe, nė fakt, Zogu kėtu nuk bėri ndonjė dallim nga Enveri, qė u instalua nė krye tė Partisė Komuniste me ndihmėn e komunistėve serbė, apo Berisha dhe Nano qė u mbėshtetėn te ndihma e partive motra greke pėr tė ardhur nė pushtet. Berisha, nė fakt, edhe sot mbėshtetet te ndonjė mik serb. Pra, liderėt shqiptarė janė mbėshtetur te fqinjėt historikisht. Por duhet pranuar, ama, se Zogu u shkėput prej serbėve shumė shpejt. Dy traktatet qė Zogu nėnshkroi me Italinė nė vitin 1926 dhe nė vitin 1927, ishin qartėsisht traktate antigreke dhe antiserbe. Atėherė cilat ishin koncesionet qė Zogu u bėri serbėve?
Kaluam kėshtu te miti i katėrt, Zogu i dha Shėn Naumin dhe njė pjesė tė Vermoshit serbėve sipas Marrėveshjes me Pashiēin – ky mbetet tė jetė koncesioni mė i madh. Na duhet tė riinterpretojmė faktet apo tė nxjerrim nė dritė mė tė plotė faktet qė historiografia e majtė, edhe nė ditėt e sotme, i mban nė errėsirė. Marrėveshja me Pashiēin s’ishte marrėveshje ndėrshtetėrore, por marrėveshje midis dy personave privatė, megjithėse tė dy u bėnė kryeministra disa muaj pas kėsaj marrėveshjeje. Ndėrkohė, nga 16 pika tė kėsaj marrėveshjeje, nuk ka realizim tė asnjėrės, me pėrjashtim tė realizimit tė pjesshėm pėr Shėn Naumin dhe Vermoshin, por me shkėmbime territoresh, qė ka nevojė pėr sqarim. Ishte me tė vėrtetė kontradiktore logjika krahasuese e njė historiani tė ēėshtjeve diplomatike para pak ditėsh nė njė artikull. Ndėrsa nuk e quante marrėveshje, tė ashtuquajturėn Marrėveshje tė detit me Greqinė, meqenėse nuk u ratifikua nė parlamentet e tė dyja vendeve, konsideronte marrėveshje atė tė Zogut me Pashiēin, qė s’kaloi asnjė hap tė iterit diplomatik. Inercia e tij nė qėndrimet e dikurshme shkonte dhe mė tej. Ai fliste me hollėsi pėr sipėrfaqet qė Zogu i dha Jugosllavisė nė Vermosh – jo tėrė Vermoshin - por konsideronte tė parėndėsishme ato sipėrfaqe qė Zogu i kishte marrė nė kėmbim Jugosllavisė nė zonėn e Pogradecit, pa dhėnė emrin e tyre, por vetėm tė njė fshati – Peshkėpije. Cili prej historianėve dominantė ka bėrė ndonjė analizė tė vlerės strategjike tė kėtyre territoreve, por vazhdimisht paraqitet sikur Zogu dha pa asnjė kundėrvleftė Shėn Naumin? A kishin kėto territore afėr njė rruge tė rėndėsishme qė lidhte Tiranėn me Korēėn dhe juglindjen e Shqipėrisė ndonjė vlerė strategjike dhe si raportohet kjo vlerė nė raport me vlerėn e Shėn Naumit, arsyetim qė e bėnte Mehdi Frashėri, diplomati i shkėlqyer, mbrojtėsi i Ēamėrisė dhe negociatori i marrėveshjes? Kur tė bėhet kjo analizė, atėherė nė mėnyrė tė qetė mund tė pranojmė tradhtinė e Zogut me Shėn Naumin. Mė nė fund, edhe po tė konsiderosh marrėveshje atė me Pashiēin, Zogu nuk respektoi kurrfarė pike tjetėr.
Miti i pestė. Zogu ia shiti Shqipėrinė Italisė. Tė gjitha marrėveshjet e Zogut me Italinė nuk kanė asnjė ndryshim tė madh, madje ngjajnė mė favorizuese se sa ato qė qeveritė tona tė pas ‘90-s bėjnė me Italinė apo me shtetet fqinje. Zogu nuk mund ta shihte Italinė me sytė e pas 1939-s, sa kohė qė dhe fuqitė perėndimore kishin marrėdhėnie normale me tė. Me kėtė optikė s’mund tė krahasohen ato marrėveshje pėr nga vlerat e mėdha monetare qė ai ka marrė destinuar pėr zhvillim infrastrukture, arsimi etj. Ky mit bie thjesht nėse shikojmė veprimin e fundit tė Zogut. Nėse Zogu do tė ishte blerė nga italianėt, pse vallė ai nuk qėndroi si mbret nė Shqipėri, duke pranuar nė territorin e vendit ushtritė italiane qė do tė sulmonin Greqinė dhe qė vendoseshin sipas traktateve tė mbrojtjes reciproke firmosur me Italinė? Pse Italia financoi revoltėn kundėr tij, qė do tė shėrbente si pretekst pėr ndėrhyrjen e armatosur italiane?
Miti i gjashtė. Zogu nuk ndenji nė Shqipėri pėr rezistencė ndaj italianėve. Plotėsisht e vėrtetė. Zogu me frikėn e dezertimit tė njė pjese tė kuadrit politik dhe ushtarak qė ishin rreth tij, tė blerė nga vendi fqinj, nuk bėri guximtarin si ndonjė mbret apo kryeministėr i Greqisė. Zogu vetė nuk rezultoi trim tė vritej nė luftė apo tė mbathte opingat, siē premtoi. Por ka disa rrethana lehtėsuese. A nuk ishte drejtues i Ushtrisė Mbretėrore Abaz Kupi, apo dhe vetė Mujo Ulqinaku? A nuk bėri kjo ushtri njė rezistencė tė respektueshme, siē thotė historiani Bernd Fisher, qė flet pėr 300-400 tė vrarė nė radhėt e italianėve? A nuk ishin zogistėt e Kupit tė vetmet njėsi rezistence nė Shqipėri deri afėr mbajtjes sė Konferencės sė Pezės? A nuk ishte kjo arsyeja pse ata u ftuan nė atė Konferencė dhe Kupi ishte drejtues i Shtabit tė Pėrgjithshėm tė UNĒSH? Pėr kėtė flet Fisher, flet historiani austriak Neuwirth etj. Ikja e Zogut, megjithėse jodinjitoze, e prishi fabulėn e pushtuesit se ushtria italiane u vendos nė territorin tonė sipas Traktatit tė Aleancės sė vitit 1926. Pra kjo ikje e Mbretit Zog solli si pasojė juridike konfirmimin legal tė pushtimit, dhe jo tė ndonjė bashkimi konsensual me Italinė. Vetėm grekėt pėrdorin si argument tė vazhdimėsisė normale shtetėrore nga Zogu tek italianėt, faktin qė kurorėn shqiptare Viktor Emanuelit ia dha njė pėrfaqėsi e Asamblesė sė Zogut, por jo vetė ai. Madje, pjesa mė e madhe e zotimeve nė favor tė Jugosllavisė, parashikuar nė marrėveshjen me Pashiēin (bashkimi personal i dy kurorave, i ushtrisė etj.) iu akorduan Italisė pikėrisht prej kėsaj pėrfaqėsie parlamentare, dhe jo prej Zogut qė i refuzoi.
Miti i shtatė. Zogu mori gjithė floririn e thesarit tė shtetit. Kėtu kemi njė mitologji tė pastėr komuniste. Nėse do tė kishte marrė tė gjithė thesarin, s’kuptohet se si mbeti thesar qė e gjetėn italianėt, u kaloi gjermanėve dhe pėrfundoi nė Berlin, prej nga ku u mor pjesėrisht prej anglezėve si dėmshpėrblim pėr incidentin e Korfuzit. Nėse Zogu do tė merrte njė pjesė tė floririt me procesverbale tė rregullta, siē dhe ėshtė provuar, pėr tė mbajtur njė administratė minimale nė mėrgim apo edhe pėr tė mos ia dorėzuar pushtuesit, nuk shikohet se ku ėshtė problemi sa kohė qė ai pėrfaqėsonte apo besohej se pėrfaqėsonte shtetin shqiptar nė mėrgim.
Miti i tetė. Zogu nuk u pranua nė Angli si oborr nė mėrgim. Kjo ėshtė e vėrtetė pjesėrisht, sepse Britania e Madhe mbajti nė njė formė tė caktuar akreditimi pranė Mbretit Zog atė qė para pushtimit ishte ministėr i saj nė Durrės. Por, edhe nėse e marrim tė mirėqenė kėtė fakt, nuk duhet tė harrojmė se Britania e Madhe, nė aleancė me Greqinė, kishte vendosur pėr ndarjen e Shqipėrisė nė favor tė fqinjit jugor nė pėrfundim tė luftės. Zogu, si pėrfaqėsues i shtetit shqiptar, i vazhdimėsisė sė tij nė kufijtė e paraluftės, ishte pengesė formale, ndaj kėshtu shpjegohet dhe ftohtėsia angleze nė trajtimin e tij. Sa pėr etiketimet ironike angleze kundrejt Zogut, sikur tė shohim nė arkiva se si shprehen pėr udhėheqėsit tanė tė pas ‘90-s apo pėr Enver Hoxhėn, mund tė tronditeshim shumėfish.
Nė pėrfundim, me gjithė defektet e mėdha pėr tė cilat ėshtė folur shumė, Zogu nuk bėri akte tradhtie as ndaj Serbisė, as ndaj Italisė, as ndaj Greqisė. Nuk u fali kishėn kombėtare grekėve, u qėndroi me dinjitet atyre, zhvilloi beteja me ta dhe nė skenėn ndėrkombėtare, kėrkoi pronat e shqiptarėve vazhdimisht dhe stabilizoi marrėdhėniet me fqinjėt nė pėrgjithėsi. Ai e zhvilloi vendin nė pėrputhje me aftėsitė e klasės politike tė nivelit mė tė lartė qė ai pėrfshiu nė qeverisje, nivelin e emancipimit tė shoqėrisė shqiptare. Ai e forcoi ndjenjėn kombėtare dhe mė nė fund nuk bashkėpunoi me armiqtė e Shqipėrisė, Jugosllavinė dhe Greqinė, pėr tė ndenjur nė pushtet apo pėr tė ardhur sėrish pas luftės, siē pretendojnė nė mėnyrė tė pazėshme disa historianė tė rinj tė sė majtės.
Krijoni Kontakt