Italo Kalvino

[Askusho]

ITALO CALVINO


KOPSHTI MAGJIK

përktheu Dritan Çela


Xhovanino e Serenela po çapiteshin përgjatë shinave. Poshtë shtrihej një det gjithë luspa dhe, ku më shumë e ku më pak, i kaltër. Shinat ishin të shndritshme e të nxehta, aq sa digjnin. Por mbi to ecej mirë dhe mund të bëje gjithfarë lojërash: të qëndroje në ekuilibër, ai mbi njërën shinë dhe ajo mbi tjetrën, dhe të ecje duke u kapur për dore ose të hidheshe nga një traversë në tjetrën, pa vënë këmbë mbi çakëll. Xhovanino e Serenela, pasi kishin gjuajtur gaforre, po ktheheshin rrugës së shinave dhe, siç ishin marrë vesh, do të hynin edhe në tunel. Sa bukur ishte të luaje me Serenelën! Ajo ndryshonte nga të gjitha moshataret e saj që përherë i zë frika e, pa një pa dy, ia plasin të qarit. Kur Xhovanino thoshte: “Shkojmë atje”, Serenela e ndiqte gjithnjë pa bërë fjalë.
Ding! Ata u hodhën përpjetë e panë sipër tyre. Ishte ndërruar sinjali i një semafori në majë të një shtylle. Dukej si një lejlek i hekurt që krejt papritur kishte mbyllur sqepin. Një copë herë mbetën ashtu, me kokën lart: sa keq që se kishin parë! Kurse tani nuk ndreqej më!
- Po vjen një tren, - tha Xhovanino.
Serenela nuk luajti nga shina:
- Nga? - pyeti.
Xhovanino hodhi sytë përreth, thua se i dinte mirë ato punë. Tregoi vrimën e zezë të tunelit, që herë dukej qartë e herë vagullt, përmes dridhjeve të afshit që ngrihej nga çakëlli i hekurudhës.
- Andej, - tha. Dukej sikur tashmë e dëgjonte gulçimën që vinte mbyturazi nga tuneli dhe e shihte tek ia behte para tyre krejt papritur me rrapëllimën e rrotave, që hanin shinat pa mëshirë.
- Ku do të shkojmë, Xhovanino?
Andej nga deti kishte agave të hirta me brerore të pakalueshme gjembash. Drejt malit vraponte një gardh plot gjethe e lule. Treni ende spo dëgjohej: ndoshta e kishte fikur motorin, po ecte pa zhurmë dhe do tu dilte përpara papandehur. Po ja, Xhovanino kishte gjetur një të çarë në gardh. - Këndej!
Gardhi, i mbuluar nga bimë kacavjerrëse, ishte një rrjetë e vjetër metalike gati në të rënë. Diku ajo ngrihej nga toka e pështillej në formën e një kaushi, si cepi i një faqeje libri. Xhovanino ishte futur tashmë përgjysmë e po rrëshqiste nga ana tjetër.
- Më ndihmo pak, Xhovanino!
U gjendën të dy përmbys mbi një leh në qoshen e një kopshti, me flokët gjithë gjethe të thata e grimca dheu. Gjithçka përreth ishte e heshtur, nuk lëvizte as edhe një gjethe.
- Shkojmë, - tha Xhovanino dhe Serenela u përgjigj: - Po.
Në kopsht kishte ekualipte të mëdha e të moçme dhe rrugina të shtruara me zhavorr. Xhovanino e Serenela ecnin në majë të gishtërinjve, duke u munduar të mos bënin asnjë zhurmë. Po sikur tani të vinte i zoti i kopshtit?
Gjithçka ishte shumë e bukur: kubetë e ngushta e shumë të larta me gjethe ekualipti të përkulura dhe ngastra qielli; mbetej vetëm ai ankthi i brendshëm për kopshtin që nuk ishte i tyre dhe prej ku, ndoshta, do ti përzinin nga çasti në çast. Nga një kaçubë mareje, në një kthesë, u ngrit fluturim një trumë harabelash me cicërima. Pastaj ra përsëri heshtja. Mos, vallë, ishte një kopsht i braktisur?
Po hija e drurëve të mëdhenj, në njëfarë vendi, mbaronte dhe fëmijët u gjetën nën qiellin e hapur, përballë leheve me petunie e me dredhëza të selitura për merak, përballë rruginave, parmakëve e shpinoreve prej dru bushi. Në pjesën më të lartë të kopshtit ngrihej një vilë me xhama farfuritës, me perde të verdha e portokalli.
Njëlloj, gjithçka dukej e shkretë. Dy fëmijët, tek shkelnin mbi zhavorr, i bënin sytë katër: mbase dyert e dritaret mund të hapeshin nga çasti në çast, në ballkone do të dilnin zotërinj e zonja të rreptë dhe qen trupmëdhenj do të lëshoheshin nëpër rrugina. Pranë një ulluku gjetën një karro. Xhovanino e zuri nga dorezat dhe e shtyu përpara: në çdo vërtitje të rrotës, dëgjohej një kërkëllimë: Serenela u ul mbi karro, ndërsa Xhovanino e shtynte. Kështu, bënë përpara të heshtur, duke kaluar ndanë leheve dhe currilave të ujit.
- Atë, - thoshte herë pas here Serenela me zë të ulët, duke treguar një lule. Xhovanino ndalej, shkonte ta këpuste dhe ia jepte. Kishte bërë tashmë një buqetë me lule të bukura. Por, duke kapërcyer gardhin për tia mbathur, ndoshta do ti duhej ti hidhte të gjitha.
Më në fund, arritën në një shesh me rrasa e çimento, aty ku mbaronte zhavorri. Në mes të sheshit hapej një gropë e madhe katërkëndëshe: një pishinë. U afruan: ishte e veshur me pllakëza të kaltra dhe e mbushur deri në buzë me ujë të kthjellët.
- Hidhemi? - pyeti Xhovanino.
Afërmendsh, duhet të ishte diçka me shumë rrezik, përderisa ai e pyeste dhe nuk i thoshte vetëm: Hidhu! Megjithatë, uji ishte aq i kaltër e i kthjellët dhe Serenelës nuk i dridhej syri. Zbriti nga karroja, duke lënë aty buqetën e luleve. Rrobat e banjës i kishin të veshura, sepse deri atëherë kishin gjuajtur gaforre. Xhovanino u hodh: jo nga trampolina, se mund të dëgjohej pllaçuritja kur të binte në ujë, por nga buza e pishinës. U zhyt thellë e më thellë, me sytë hapur. Përreth nuk shihte tjetër veç kaltërsi dhe duart e tij porsi dy peshq rozë; ndryshe nga nënujët e detit, plot hije të gjelbëreme e të zymta, krejt pa formë. Ja, një hije rozë sipër tij: Serenela. U kapën për dore dhe dolën në sipërfaqe nga ana tjetër, disi me ankth. Jo, vërtet asgjë spipëtinte dhe sy njeriu nuk mund ti shihte. Por ndryshe nga çe kishin menduar, nuk po kënaqeshin: gjithnjë e më shumë ata ndienin hidhërim e ankth, sepse gjithçka përreth nuk ishte e tyre dhe nga çasti në çast mund ti zbonin.
Dolën nga uji dhe mu pranë pishinës gjetën një tavolinë ping-pongu. Menjëherë Xhovanino e gjuajti topin me raketë: Serenela ia ktheu me zhdërvjelltësi nga ana tjetër. Nisën të luanin, duke gjuajtur topin sa më lehtë, që të mos dëgjohej brenda vilës. Befas, ndërsa rrekej të priste një gjuajtje të lartë, Xhovanino e flaku topin tej me forcë. Për dreq, topi i ping-pongut vajti e ra mbi një gong që varej ndërmjet shtyllave të pjergullës dhe që kumboi zymtë e gjatë. Dy fëmijët u strukën pas një zhabine. Sa hap e mbyll sytë, ia behën dy shërbëtorë me xhaketa të bardha e tabaka të mëdha në duar. Ata vendosën tabakatë në një tryezë të rrumbullakët, nën hijen e një çadre me shirita të verdhë e portokalli, pastaj u larguan.
Xhovanino e Serenela iu afruan tryezës. Kishte çaj, qumësht e ëmbëlsirë. Nuk mbetej tjetër, veç të uleshin e ti shijonin. Mbushën dy filxhanë dhe prenë dy riska. Por përsëri nuk ndiheshin rehat, rrinin ulur në anë të karriges duke tundur gjunjët. As ëmbëlsirës, çajit e qumështit nuk po ia ndinin shijen.Çdo gjë në atë kopsht ishte ashtu: e bukur dhe e pamundur për tu shijuar nga ai sikleti dhe frika e brendshme, që fëmijët i torturonte njëlloj sikur të kishin bërë faj të rëndë, për të cilin së shpejti do të ishin të detyruar të përgjigjeshin.
Iu afruan vjedhurazi vilës. Përmes fletëve të një grile, panë nga brenda një dhomë të bukur e të kredhur në hije, me koleksione fluturash nëpër mure. Dhe në këtë dhomë ishte një fëmijë i zbehtë. Djali fatlum duhej të ishte i zoti i vilës dhe i kopshtit. Rrinte ulur në një shezlong e shfletonte një libër të madh me figura. Kishte duar të hajthme e të bardha dhe mbante pizhama të kopsitura deri në grykë, edhe pse ishte verë.
Tani, duke e përgjuar përmes fletëve të grilës, dy fëmijëve po u fashitej ankthi pak e nga pak. Në të vërtetë, dukej sikur djali i pasur rrinte ulur, shfletonte librin e vështronte përqark me më shumë ankth e siklet se ata. Ai ngrihej majë gishtërinjve sikur druhej që dikush, nga çasti në çast, do të vinte për ta dëbuar, sikur të ndiente që libri, shezlongu, fluturat e kornizuara nëpër mure, kopshti me lojërat, sillën, pishinat e rruginat nuk ishin të tij, ata i përkisnin vetëm gabimisht, prandaj dhe ai nuk mund ti gëzonte, por vetëm të pranonte mbi kurriz pasojat e atij gabimi të hatashëm, që kishte ndodhur pikërisht për faj të tij.
Djali i zbehtë përsillej me hapa vjedharakë nëpër dhomën e tij të kredhur në hije, përkëdhelte me gishtërinjtë e bardhë kornizat e fluturave dhe ndalej për të mbajtur vesh. Xhovaninos e Serenelës, që tashmë ishin qetësuar, filloi tu rrihte sërish zemra më fort. Ishte frika për një si magjepsje që mbretëronte tek ajo vilë e tek ai kopsht, tek të gjitha ato sende të bukura e komode, si një padrejtësi e bërë kohë më parë.
Dielli u murrëtye nga retë. Gojëlidhur, Xhovanino e Serenela u larguan. Morën përsëri nga rruginat, me çap të shpejtë, por ama pa vrapuar. Kaluan këmbadoras atë gardhin. Përmes agaveve gjetën një shteg që të shpinte te plazhi i vogël zallor, ku shtëllungat e algave ndiqnin bregun e detit. Pastaj sajuan një lojë shumë të bukur: betejë me alga. I hodhën njëri-tjetrit me grushte në turinj, derisa ra mbrëmja. Për fat të mirë, Serenela nuk qante kurrë.

[Askusho]

ITALO KALVINO

Shqipëroi: Pilo Zyba

AJRI I MIRË

- Fëmijët e tu – ju drejtua mjeku – kanë nevojë të thithin ajër të pastër, të shëtisin në vënde malore, dhe të bredhin nëpër livadhe. Doktori ndodhej në mes të krevatëve, në një bodrum ku banonte familja e Markavaldos, dhe po mbështeste stetoskopin në kraharorin e Terezinës së vogël në kraharorin e brishtë si kraharori i një zogthi të vogël e pa pupla. Krevatët ishin vetëm dy, ndërsa fëmijë katër, që të gjithë të sëmurë.Nxirnin kokat nga kreu e nga këmbët e krevatëve. Faqet u përvëlonin dhe sytë u shëndrisnin.
- Mos janë si puna e lehës te sheshi këto livadhet? – pyeti Mikelinoja.
- Vëndet malore mos janë si qiellgërvishtësi? – pyeti dhe Filipetoja.
- Ky ajri i mirë a hahet? – u hodh Danieleja.
Markovaldoja, hollak e i gjatë, dhe gruaja,e shkurtër e topolake,ishin mbështetur me bërryla në të dyja anët e një komoje gjysëm të shkatërrur. Pa lëvizur bërrylat ulën kokat poshtë duke mërmëritur të dy njëherësh:
- Ku të mbytemi ne, janë tetë gojë që duan të hanë, siç jemi të krimbur në borxhe? Nuk dimë si t’ia bëjmë?
- Vëndi më i mirë ku mund t’i shpiem, - është rruga.
- Ndërsa ajër të mirë do të thithim – vazhdoi e shoqja, - kur të na nxjerrin në rrugë e të detyrohemi të flëmë jashtë.
Një të shtunë mbasdite, mbasi u shëruan fëmijët, Markovaldoja i nxori për të bërë një shëtitje kodrave jashtë qytetit. Ata banonin në atë lagje të qytetit, që ishte më larg kodrave. Për të arritur deri atje bënë goxha rrugë, hipur mbi një tram të mbushur me njerëz, ku fëmijët shihnin përqark si të shushatur. Trami filloi të boshatisej,matanë dritareve, që tashmë kishin mbetur të lira, u çfaq një rrugë që ngjitej. Sa arritën në stacionin e fundit ata u nisën për rrugë.
Pranvera sa kishte hyrë, dhe drurët lulëzonin nën rrezet e një dielli të ngrohtë në të vakët. Fëmijët shikonin rreth e qark duke e ndjerë veten si të huaj. Markoveloja u priu nëpër një rrugë me brezarë që ngjitej mes gjelbërimit.
- Baba, ka shkallë pa shtëpi? - pyeti Mikelinoja.
- Kjo nuk është shkallë shtëpie, është si rrugë.
- Rrugë, po makinat si ja bëjnë nëpër shkallë?
Rreth e rrotull kishte avlli shtëpish dhe matanë tyre drurë.
- Ç’janë këto mure pa çati? Mos i kanë bombarduar?
- Janë kopshte... një lloj oborri... – u shpjegonte babai, - Shtëpitë ndodhen brënda, mbrapa drurëve.
Mikelinoja tundi kokën, jo dhe aq i bindur:
- Oborret janë brënda shtëpive dhe jo përjashta.
Terezina pyeti:
- Po në këto shtëpi kush banon,drurët?

Sa më shumë ngjitej, Markovaldos i dukej sikur po çlirohej nga era e rëndë e mykut të magazinës ku punonte. Për tetë orë rrjesht nuk pushonte së mbarturi pako. Prej pluhurit, që shndriste nën rrezet e dritës që hynin nga dritaret, prej të kolliturave gjatë gjithë natës. Tani fëmijët i dukeshin më pak të verdhë, sikur ishin bërë njësh me dritën dhe gjelbërimin që i rrethonte.
- A ju pëlqen këtu?
- Po.
- Pse?
- Nuk ka policëund të qëllosh me gurë, e mund të këputësh lule.
- Të thithësh edhe ajër, a po thithni ajër të pastër?
- Jo.
- Këtu ajri është i mirë.
Të gjithë u përtypën.
- Ç’ne! Nuk ka pikë shije.
U ngjitën deri në majë të kodrës. Mbas një kthese, poshtë dukej qyteti, i shtrirë pranë rrugës së murrme. Fëmijët po luanin në një livadh të gëzuar si asnjëherë tjetër. Frynte një fllad i lehtë, filloj të ngrysej. Në qytet filluan të dukeshin dritat e para. Markovaldoja ndjehu një dallgë ndjenjash, si atëherë kur ishte djalë i ri dhe kishte ardhur ne qytet. Ishte joshur nga këto rrugë, dhe prej këtyre dritave.
E pushtoj menjëherë trishtimi, kur mendonte se do kthehej atje poshtë, dalloj ne atë peizazh konturet e lagjes e tij, ju duk si një rrafshirë plumbi, e turbullt e mbuluar nga tjegullat e dendura të çative, nga njollat e tymit, që tymtonin mbi oxhak.
Koha u freskua, duhej t’u thërriste fëmijëve. Kur i pa që koloviteshin mbi degët e një peme, hoqi dorë nga ai mëndim. Mikelinoja ju afrua dhe i tha:
- Baba, pse nuk vijmë të banojmë këtu?
- Këtu nuk ka shtëpi xhan i babit, nuk banon njeri! – I tha babai, pse dhe ai vetë të njëjtën gjë po mendonte.
- Asnjeri? – Ja priti Mikelinoja. – Po ata zotërinjtë? Ja shikoj!
Kishte nisur të errësohej, nga një livadh po ngjitej një grup burrash me mosha të ndryshme, veshur me rroba të rënda bojhiri, të gjithë me bereta dhe bastunë. Vinin grupe – grupe, duke qeshur me zë të lartë, dhe mbështetur tek bastunët ose duke i mbajtur në parakrah varur në dorezat e lakuara.
- Çfarë janë këta? Ku venë? – pyeti Mikelinoja babanë. Markovaldoja po i shikonte në heshtje.
Njëri u kaloi fare pranë, ishte një burrë i bëshëm rreth 40 vjeç.
Mirëmbrëma! – përshëndeti. – Hë ... çfarë të rejash na sillni nga qyteti?
- Mirëmbrëma, - ju përgjigj Markovaldoja, - për çfarë të rejash e kini fjalën?
- Jo jo asgjë, thashë ashtu kot sa për të thënë diçka, - tha tjetri dhe ndaloj; Kishte një fytyrë të madhe, të bardhë, në ngjyrë të trëndafiltë në të kuqe, një shprehje të turbullt, mbi mollëzat e faqeve.
- Kështu i pyes të gjithë ata që vijnë nga qyteti. Kam tre muaj këtu, e merrni me mënd?
- Në qytet nuk zbrisni kurrë?
- Kur të duan mjekët! - buzëqeshi ëmbël. - Dhe këtyre këtu! - goditi me gisht gjoksin, qeshi pakëz dhe morri frymë me vështirësi. - Më kanë nxjerrë dy herë si të shëruar por sa kthehem në fabrikë nis prapë avazi! Prapë më sjellin këtu. Nejse, durim, duhet durim!
- Edhe ata si ju janë?...- pyeti Markovaldoja duke treguar njerëzit e tjerë,që ishin përhapur rreth, e në të njëjtën kohë mundohej të shikonte Filipeton,Terezën dhe Danielën, që i kishin humbur nga sytë.
- Të gjithë shokë të kampit të pushimit, - foli tjetri dhe i shkeli syrin, - tani në këtë orë kemi liridalje. Ne biem të flemë herët. kuptohet nuk na lejohet të largohemi nga territori...
- Cili territor?
- Nga territori i sanatoriumit, nuk e dini?
Markovaldoja kapi për dore Mikelinon, që po dëgjonte pak i trembur. Mbrëmja po ngjitej shpatit,poshtë nuk dallohej më asgjë, errësira e kishte gëlltitur qytetin, dhe kishte përhapur gjithandej hijen e vet. Kishte vajtur ora të ktheheshim.
- Terezina, Filipeto! – u foli ai dhe u nis ti kërkonte. – Më falni, - i tha njeriut me të cilin po bisedonte, - nuk po i shoh më fëmijët e tjerë.
Tjetri ngriti vetullat.
- Janë më poshtë, - tha, - po mbledhin qershi.
Markovaldoja pa në gropë një dru qershie dhe rreth saj njerëz me rroba bojëhiri, që me dorezat e bastunë të ulnin degët dhe këpusnin fruta. bashkë me ta, Terezina me të dy djemtë të kënaqur po mblidhnin qershi, merrnin dhe kokrrat që u jepnin, dhe qeshnin të gjithë bashkë.
- Vajti vonë, - tha Markovaldoja. – Bën dhe ftohtë. Ejani të shkojmë në shtëpi...
Njeriu i bëshëm drejtoi majën e bastunit nga drita që ishin ndezur poshtë në qytet.
- Mbrëmjeve, - tha, - bëj shëtitje me këtë bastun në qytet. Zgjedh një rrugë, një radhë dritash dhe e ndjek. Ndalohem përpara vitrinave, flas me njerëz të njohur... Kur të jeni duke shëtitur në qytet na kujtoni ndonjëherë...
Fëmijët po ktheheshin me kurora lulesh në kokë, të zënë për dore me të sëmurët.
- Sa mirë është këtu, baba! - tha Terezina. Do vijmë të luajmë dhe tjetër herë...?
- Baba, - u hodh Mikelinoja, - pse nuk rrimë edhe ne këtu si këta zotërinjtë?
- U bë vonë! Përshëndetini zotërinjtë! Nisemi! Thuajuni, faleminderit për qershitë. Nisemi!
U nisën për në rrugën e kthimit. Ndjeheshin të lodhur. Filipoja kërkoi ta merrnin në krah. Daniela, kaliqafë, Terezinën, nëna e tërhiqte për dore, kurse Mikelinoja, më i madhi, shkonte përpara duke u rënë me shkelma gurëve, plisave dhe drurëve që gjente përpara.

[Askusho]

ITALO KALVINO
(1923-1985)

Italo Giovanni Calvino Mameli u lind në Santiago de Las Vegas të Kubës. Studion në liceun Kassini të Sanremos. Merr pjesë në luftën partizane, eksperiencë të cilën e përshkroi në një prozën e tij dedikuar rezistencës: “Rrugica e rrejtave të merimangave” (1947). Pastaj punon për revista e gazeta të ndryshme. Më vonë publikon shumë libra në prozë që do ta bëjnë një nga autorët më të rëndësishëm italianë të pasluftës.

Përktheu: Bujar Doko

NJË FSHAT I PABESË

Natën, pa në ëndërr sikur një farë akrepi apo gaforreje i kafshoi këmbën. Ai u zgjua. Dielli ishte ngritur lart në qiell, dhe në çastin e parë Tomit ju lëbyrën sytë nga shkëlqimi i tij. Ngado që kthente kokën, shihte qiellin që vezullonte midis degëve të pishave. Pastaj njohu vendin ku, një natë më parë, i lodhur për vdekje dhe i cfilitur nga një dhembje e padurueshme në këmbën e plagosur, kishte rënë përdhe, mbasi kishte parë se në një errësirë të atillë nuk kishte si ta gjente rrugën nga kishin ikur shokët.
I hodhi një sy këmbës së vet. Lecka, e nxirë nga gjaku, ishte ngjitur pas plagës dhe këmba ishte enjtur.
Të djeshmen plaga i qe dukur një gjë fare pa rëndësi. Kur në luftim e sipër një plumb i kishte prekur kofshën, ai as që e kishte vënë re fare. Gabimin e kishte bërë më vonë, kur, duke u tërhequr bashkë me njësitin partizan nga pylli, kishte thënë: «Jo, jo, unë eci për bukuri vetë”. Dhe me të vërtetë atëherë i qe dukur se çalonte fare pak. Por kur kishte krisur pushka në pyll dhe partizanët ishin shpërndarë nëpër drejtime të ndryshme, ai kishte mbetur prapa. Për të bërtitur nuk bërtiste dot, prandaj ishte endur poshtë e lart, gjersa e kishte zënë nata. Atëherë ishte shtrirë mbi halat e thata të pishave, që mbulonin tokën, dhe kishte fjetur kushedi sa kohë. Tani dielli ishte ngritur dy hostenë. Ai kishte pak ethe dhe nuk dinte fare se ku ndodhej.
U çua nga vendi. Hodhi në sup karabinën dhe ndenji një hop në këmbë, i mbështetur mbi një dege të trashë lajthie, e cila qysh të djeshmen i kishte shërbyer si patericë. Nga ç'anë të shkonte, as ai s'e dinte. Përqark shtrihej pylli dhe përtej pyllit nuk dukej asgjë. Në majë të një kodre shquhej një shkëmb bojë hiri. Tomi u ngjit me vështirësi atje. Para syve të tij u hap papritmas një luginë. Mu në mes të luginës, i mbuluar nga kupa e palëvizshme e qiellit, u duk një fshat i vogël, që ngrihej në majën e një bregoreje dhe që rrethohej nga vreshta te vogla, të cilat zbrisnin shkallë-shkallë shpateve. Një rrugë fshati plot me pluhur varej poshtë duke dredhuar e gjarpëruar te kthesat. Pranë shtëpive dhe ndër ara s'ndihej rob i gjallë. Asnjë zog nuk fluturonte në qiell. Rruga e pluhurosur, ku të përvëlonte dielli, dukej sikur ishte hapur kasten për hardhucat. Dhe nuk dukej asnjë gjurmë gjermanësh, thua se të djeshmen nuk ishte zhvilluar asnjë betejë aty.
Tomi kishte qenë edhe herë tjetër në këtë fshat. Jo të djeshmen, sigurisht, por disa muaj më parë, kur partizanët kishin kaluar këndej në njësite prej pesë-gjashtë vetash. Ata nuk kishin qëndruar aty, sepse fshati lidhej nëpërmjet rrugësh me lokalitete të shumta, ku qenë vendosur forca të mëdha armike, dhe atje mund të bije lehtë në kurth. Pa çka se nuk kishte ndonjë garnizon të përhershëm gjerman. Ca kohë më parë kur tërë ky rajon ndodhej në duart e partizanëve dhe ata hynin lirisht fshat më fshat, si në shtëpinë e tyre, Tomi kishte kaluar aty një ditë të tërë. I kujtohej ende ajo ditë; i kujtoheshin vajzat që i kishin pritur partizanët me lule, i kujtoheshin fytyrat e qeshura të njerëzve, këngët e vallet në natyrë dhe gostia që kishin shtruar vendësit.
«Do të shkoj prapë në fshat, -tha me vete Tomi. -Me siguri do të dalin njerëz që kanë për të më ndihmuar të gjej shokët.
Por atij ju kujtua aty për aty një fjalë që pat thënë Fulmineja, një shok i njësitit të tij, fjalë sa cilës asohere ai s'i kishte dhënë asnjë rëndësi. Gjatë asaj mbrëmjeje të paharrueshme që kishin kaluan në fshat, Fulmineja pat thënë se pikërisht ata banorë të atjeshëm, me të cilët ai do të kishte aq shumë qejf të takohej, tani fshiheshin nëpër shtëpitë e tyre dhe nuk u dilnin partizanëve... Duke thënë këtë, Fulmineja kishte qeshur nën hundë dhe kishte lëmuar kondakun e pushkës së tij të vjetër. Sidoqoftë, Fulmineja e kishte pasur gjithnjë zakon të fliste kështu. Tomi u mundua ta largonte nga mendja këtë kujtim dhe, duke dalë nga pylli, u nis për në fshat.
Dielli shndriste ende nga çdo anë, por nuk digjte e nuk verbonte si më parë. Në qiell kishin dalë re të verdha. Duke çapitur rrugës, Tomi përpiqej të mos e përkulte këmbën e sëmurë, kësisoj ecte më lehtë, megjithëse balli i qe mbuluar ma djersë. Donte të arrinte sa më parë deri te shtëpitë e para, por edhe më shumë kishte qejf të takonte ndonjë njeri, të shihte qoftë edhe ndonjë shenjë jete në atë fshat, i cili së këtejmi dukej si ndonjë grumbull i thjeshtë tjegullash. Mbi një mur që rrethonte një arë zbardhte një fletë letre. «Shpallje» ishte shkruar në krye të letrës. «Cilitdo që do të ndihmojë për të kapur gjallë ose vdekur një bandit të rrezikshëm komanda gjermane i premton... «Tomi zuri ta griste shpalljen me shkop. Por ju desh të merrej një copë herë me të, sepse letra ishte ngjitur fort dhe nuk shqitej dot.
Muri mbaronte dhe mbas tij shtrihej një gardh prej rrjete metalike. Në hijen e një fiku po çukiste përdhe një pulë. Gjersa këtu kishte pula, patjetër do të kishte dhe ndonjë qenie njerëzore. Tomi nisi të vështronte përmes rrjetës, midis fletëve të kungujve që ishin kacavarur përpjetë nëpër hunj të ngulur në tokë. Befas midis fletëve të kungujve i zuri syri një fytyrë të palëvizshme dhe të verdha si ndonjë kungull. Vuri re se ishte një plakë, që po e vështronte me vërejtje dhe që ishte e veshur krejt me të zeza.
-Ej! -i thirri Tomi.
Por plaka i ktheu krahët dhe bëri tutje pa u përgjigjur fare.
-Ej! -i thirri përsëri Tomi.
Por, si plaka ashtu dhe pula, u futën në një plevicë dhe aty për aty u dëgjua kërcitja e një llozi të ndryshkur.
Tomi vazhdoi udhën. Këmba po i dhimbte çdo çast më shumë dhe i vinte për të vjellë. Përpara tij u duk dera e një drithniku. Në mes të drithnikut kishte qëndruar i palëvizur një derrkuc i madh. Pak më tutje pa një plak të ligësht, që po vinte me ngadalë. Me gjithë vapën që bënte, ai qe veshur me pallto të madhe dhe kishte rrasur mbi ballë një kapelë. Tomi i doli përpara.
-Dëgjoni, mos ka gjermanë sot këtu? -pyeti ai.
Plaku u ndal dhe, pa ngritur fytyrën, tundi kokën.
-Gjermanë? -murmuriti ai sikur po fliste me vetveten. -Nuk di... Ne këtu as që kemi parë ndonjëherë gjermanë...
-As që keni parë ndonjëherë? -U habit Tomi. -Po dje? A nuk erdhën gjermanë këtu dje? Po luftime a nuk u zhvilluan këtu dje?
Plaku u mbështuall edhe më mirë me pallto. -S'di gjë, s'di gjë, -hungëroi ai.
Tomi bëri me dorë një gjest padurimi. Këmba i therte nga dhembja dhe muskulat i qenë bërë si të gurta. Ai u kthye dhe doli jashtë në rrugë.
Rruga ngjitej përsëri përpjetë midis dy rreshta shtëpish. Sigurisht ai nuk bënte mirë që po futej aq thellë në fshat fill i vetëm, ashtu i dërmuar dhe i rraskapitur siç ishte. Aq më tepër që ishte i armatosur. Por Tomit s'i harrohej ajo mbrëmje kremtësore e dikurshme, mbrëmje që tregonte se midis banorëve të këtij fshati partizanët kishin plot miq.
Befas, te qoshja e një shtëpie aty afër, u duk një burrë i shëndoshë me qafë të shkurtër, te kuqe. Tomi e ndoqi pas çalë-çalë, por trashaluqi u ngjit përpjetë shkallëve të jashtme, që çonin në katin e dytë të ndërtesës.
-Dëgjoni këtu! -thirri Tomi.
Por ai as që ktheu kokën. Atëherë Tomi u ngjit edhe ai përpjetë shkallëve dhe hyri brenda në dhomë para se ta mbyllte derën i zoti i shtëpisë.
-Ç'doni? -pyeti trashaluqi.
Para syve të Tomit doli një tryezë rreth së cilës ishin shtruar e po hanin supë që nxirrte avull tri gra të shëndosha që kishin nga një shtresë pushi të hollë si mustaqe mbi buzën e sipërme, aty ishte edhe një djalosh i thatë, të cilit gjithashtu i kishte dirsur mustaqja.
-Një pjatë supë, -U përgjegj Tomi, duke hyrë në dhomë me një çap të vendosur. - Kam dyzet e tetë orë pa futur asgjë në gojë. Jam i plagosur.
Gratë trashaluqe dhe djaloshi hodhën sytë nga fytyra e Tomit tek fizionomia e bëshme e kryetarit të familjes, i cili, duke turfulluar nëpër hundë, u përgjegj:
-Është e ndaluar. Nuk mundemi. Kemi urdhër.
-Urdhër? - pyeti Tomi. -Po nga kush keni frikë? Këtu në fshat nuk ka asnjë gjerman. Dhe sa për urdhrin, unë atë e grisa.
-Është e ndaluar, -përsëriti trashaluqi.
«U dashka ta tremb me pushkë...» mendoi me vete Tomi, por e ndjeu veten aq të ligësht sa që ju desh të mbështetej mbi shkop. Donte të ulej medoemos gjëkundi, por në dhomë nuk kishte asnjë karrige të lirë.
Duke vështruar rreth e rrotull në dhomë, pa në mur një tablo të mbuluar përgjysmë me një kalendar, e cila paraqiste një kalë. Ishte një kalë me kraharorin gjithë muskula, në yzengjitë e të cilit dukeshin dy çizme të zeza dhe përmbi çizmet një uniformë ushtarake, e stolisur me dekorata. Pjesa tjetër e tablosë ishte e mbuluar nga kalendari. Duke ngritur kalendarin, Tomi pa nofullat e kërcyera dhe kaskën e ndritshme të Musolinit.
-Po kjo këtu ç'është? -pyeti ai.
-Oh, ky është një portret i vjetër... Ka kohë që dhoma s'është rregulluar e spërndritur, - tha trashaluqi, duke bërë sikur desh ta fshihte, kurse në të vërtetë zuri t'i hiqte pluhurin.
-Nuk kuptoj, -murmuriti Tomi sikur po fliste me vete, -vetëm pak muaj më parë ju na pritët këtu aq mirë... Valle... gostitje... lule... Nuk ju kujtohet?
-Eh, eh!... Ne atëherë nuk ishim në fshat, -u përgjegj trashaluqi.
-Dhe për atë gostitje u shpenzua mielli ynë, -tha duke mos u përmbajtur dot njëra nga gratë.
-Tridhjetë thasë miell... -shtoi ajo, por aty për aty kafshoi gjuhën, pasi sytë e saj ndeshën në një vështrim të egër të të shoqit.
Tomit ju kujtuan padashur fjalët e Fulmines. -Mirë, atëherë -tha ai. -Po ku mund t'i gjej? Ku janë tani miqtë tanë?
Trashaluqi hapi krahët.
-Ku ta di unë?!... Këto kohët e fundit shumë familje... janë shpërngulur... ju, djalosh, bëni mirë të shkoni në bashki, të paraqiteni te kryetari i bashkisë; atje do t'ju ndihmojnë...
«Te kryetari! Po unë do t'ja mbush barkun me barut kryetarit tuaj të bashkisë! -desh të përgjigjej Tomi, por befas ndjeu se po i binte të fikët. Ndërkaq trashaluqi e shtyu Tomin pak nga pak deri jashtë dhomës, por pa e prekur pothuajse fare me dorë.
-Më duhet një doktor, jam i plagosur! -klithi Tomi.
Posi, posi, doktor! Edhe doktor do të gjeni atje tok sheshi; atje rri ai gjithnjë, -tha trashaluqi duk i mbyllur derën Tomit.
Tomi u gjend përsëri në mes të rrugës. Tani aty-këtu shiheshin grupe të vogla njerëzish, që po bisedonin me gjysmë zëri. Kur kalonte Tomi pranë tyre, ata hiqeshin mënjanë dhe ulnin sytë përdhe. Tomi pa një prift të gjatë e thatim, me një fytyrë të bardhë si fildishi; ai po bisedonte me një grua të shkurtër flokëlëshuar, së cilës dukej sikur i tregonte me gisht Tomin.

Tomi, që mezi po i hidhte këmbët, kishte përshtypjen sikur shihte gjithnjë të njëjtat fytyra që kishte parë disa minuta më parë, dhe prifti me fytyrë bardhoshe herë zhdukej, herë dukej në secilin grup katundarësh, me të cilët fliste me zë të ulët. Tomi vuri re se qëndrimi i vendësve ndaj tij pak nga pak pa ndryshonte: ata pa e shikonin me interesim, disa madje edhe i buzëqeshnin; më së fundi ajo gruaja flokëlëshuar, e cila pak më parë kishte falur me priftin, i doli tani përpara dhe i tha me përkëdhelje:
-I shkreti djalë, ti mezi mbahesh në këmbë!
Eja me mua.
Ishte një grua shkurtabiqe me një turi të mprehtë si të dhelprës; nga regjistri shkollor që mbante në duar dhe nga fustani i saj i zi, që ngjante si uniformë dhe që ishte ndragur me shkumës, dukej se ajo ishte mësuesja e fshatit.
-Domethënë paske vendosur të paraqitesh vetë? Të lumtë! -vazhdoi të thoshte mësuesja dhe, duke dashur gjoja ta lehtësonte nga barra, zuri t'i tërhiqte pushkën nga supi.
Por Tomi e shtrëngoi karabinën fort për rrypi dhe qëndroi në vend.
-Ç'do të thotë kjo? Të paraqitem? Kujt t'i paraqitem?
Por mësuesja kishte hapur tashmë derën një klase. Bankat e klasës vërtet ishin hedhur cip mbi cip në një qoshe, por në muret e saj vareshin ende portrete që paraqisnin skena nga historia romake -marshime triumfale perandorësh si dhe harta gjeografike të Libisë dhe të Abisinisë.
-Ti rri tani këtu në shkollë, se ne do të të sjellim supë, -tha mësuesja dhe, duke dalë jashtë, u mundua ta mbyllte derën me kyç.
-Unë kam nevojë për një mjek, -tha Tomi duke shtyrë gruan mënjanë. -Tani më duhet një mjek.
Midis turmës së fshatarëve që ishin te sheshi Tomit i zyri syri një burrë të veshur me rroba të zeza, që kishte të lidhur në krah një fashë të bardhë me një kryq të kuq të madh.
-Ju jeni doktor, apo jo? -pyeti Tomi, duke ju afruar. -Kisha pak punë me ju.
Burri me kryq të kuq hapi gojën e tij pa dhëmbë dhe zuri të vështronte majtas e djathtas si me ngurrim. Por ata që ndodheshin pranë tij filluan ta shtynin mënjanë dhe ta këshillonin me zë të ulët. Së fundi, mjeku ju afrua Tomit dhe, duke treguar fashën e vet me kryq të kuq, tha:
-Unë jam asnjanës dhe për mua janë që të gjithë njësoj; unë kryej detyrën time.
-Është e ditur, -tha Tomi. -As mua s'më duhet ajo gjë. -Dhe vajti pas doktorit, që hyri në një shtëpi të vogël aty afër sheshit.
Njerëzit i ndoqën nga pas, por duke mbajtur një farë largësie. Befas u duk një burrë me qillota, i cili me një gjest urdhërues e duke thënë se tani do të merrej vetë me atë punë e bëri turmën të sprapsej.
Tomi hyri pas mjekut në një dhomë gjysmë të errët, që binte erë fenol. Nëpër tërë dhomën dukeshin copa garze të ndyrë, shiringa, tasa, stetoskopë. Doktori hapi kanatat e dritares dhe atëherë nga shtrati ku vizitonte mjeku të sëmurët kërceu befas një mace.
-Shtrihuni këtu dhe zgjatni këmbët, -murmuriti mjeku që kundërmonte nga vera që kishte pirë.
Tomi kafshoi buzën për të mos klithur ndërsa mjeku po i hiqte fashën e këmbës me duart që i dridheshin.
-Infeksion, infeksion i vërtetë...
Tomi kishte përshtypjen se kjo punë s'do të merrte fund kurrë.
Tani burri me kryq të kuq zuri të çpështillte fashën për të vënë në vend të saj një pecë të re, por fasha i ngatërrohej në duar dhe Tomit po i mbetej plaga prapë e zbuluar. Së fundi Tomit nuk ju durua më.
-Ju qenkeni i dehur! Më lini, se e bëj vetë! -thirri ai dhe, duke ja rrëmbyer mjekut fashën nga duart, e lidhi atë përbukuri, duke mbështjellë gjithë kofshën.
-Tani më jepni disa hapje për të zbritur temperaturën! Shpetj! -tha ai, duke u ngritur nga vendi.
Doktori zuri të kërkonte nëpër medikamentet e shpërndara nga të katër anët. Atëherë Tomi e humbi durimin dhe nisi të kërkonte vetë; lexoi emrin e një medikamenti, e çeli atë, piu menjëherë dy hapje dhe të tjerat i futi në xhep.
-Faleminderit, -tha ai duke hedhur pushkën në krah dhe doli jashtë.
I merreshin mendtë dhe ai me siguri do të qe rrëzuar te pragu, sikur të mos e kishte mbajtur ai burri me qillota, që kishte sprapsur turmën tek sheshi dhe që tani po e priste Tomin te dera.
-Po ti duhet të çlodhesh dhe të marrësh veten, -tha ai. -Je dërmuar fare. Eja tek unë, ja ku e kam shtëpinë, -shtoi ai, duke i treguar me dorë një ndërtesë përtej parmakut prej hekuri që dukej gjysmë vilë, gjysma shtëpi fshatari.
Tomi vajti pas tij, duke ecur si në mjegull.
Me të kapërcyer parmakun, dera e kopshtit u mbyll me krismë. Megjithëse dukej e vjetër, ajo derë ishte e pajisur me një lloz të mirë. Në atë çast zuri të binte këmbana. Ajo binte në mënyrë ritmike mengadalë, me intervale të njëjta, sikur do të varrosej ndonjë i vdekur, por tingëllima e saj ishte e rregullt dhe e qartë si alfabeti mors “Bash si telegraf...» mendoi me vete Tomi, duke u munduar ta përqëndronte tërë vëmendjen te këmbana në mënyrë që të mos i humbte ndjenjat.
-Ç'është kështu? -pyeti Tomi burrin me qillota. -Ç'ka që bie kjo këmbanë në një mënyrë kaq, të çuditshme? Dhe në një kohë të këtillë!...
-S'ka gjë, s'ka gjë, -u përgjegj ai. -Është prifti ynë. Siç duket, tani do të thotë meshën.
AI e futi Tomin në një dhomë të mobiluar mirë, që dukej si një sallon pritjeje; aty kishte edhe një kolltuk dhe një kanape. Mbi një tryezë ishte vendosur një tabaka me një shishe pije dhe me disa gota të vogla.
-Pi një çikë liker, -tha burri me qillota dhe para se të arrinte Tomi të thoshte se tani kishte nevojë për diçka krejt tjetër, e detyroi të kthente një gotë plot me liker. -E tani, me lejen tënde, po shkoj të porosi të na bëjnë gati drekën.
I zoti i shtëpisë doli jashtë dhe Tomi u lëshua mbi kanape. Padashur ai zuri të tundte kokën simbas ritmit të këmbanës. “Don-dan-din! Don-dan-din!” Ai ndjente se po kridhej në një dremitje të qetë, të thellë. Mbi një bufe, që ishte përballë tij, pa diçka të zezë, së cilës Tomi ja nguli sytë me vërejtje. Ajo vuratë e zezë sa vente zmadhohej dhe pak nga pak po i humbte përvijat e saj të prera. Për ta mposhtur gjumin, Tomi u përpoq ta kqyrte atë sa më mirë. Dhe ja, skajet e saj u bënë më të prera dhe dalëngadalë u kthyen në madhësinë e vet normale. Ishte një farë sendi i sheshtë, i rrumbullaktë, Tomi mundi t'i mbante edhe pak çaste sytë të hapur dhe së fundi vuri re se ai sendi i zi ishte një mbulesë koke me një xhufkë të mëndafshtë në majë: ishte festja e një jerarku fashist, e cila tani ruhej nën një kapak të xhamtë mbi bufe.
Tomi mundi të ngrihej nga kanapeja. Dhe pikërisht në atë çast u dëgjua së largu një farë zhuzhuritjeje. Ai mbajti vesh. Diku po kalonte një kamion, në mos më shumë. Zhurma e kamionit po shtohej çdo çast e më tepër. Tomi u mundua me të gjitha forcat ta mposhtte plogështinë që i kishte përfshirë gjithë trupin. Dukej sheshit se ajo zhurmë motorësh, nga e cila po kërcisnin tani xhamet e dritareve, kishte ardhur si përgjigje ndaj sinjaleve të këmbanës. Por ja, më në fund këmbana pushoi së rëni.
Tomi u afrua te dritarja dhe ngriti perden. Dritarja binte mbi një oborr të shtruar me plloça guri, ku po punonin disa burra që thurnin litarë. Tomi nuk mund t'i shihte fytyrat e tyre, por ata dukej se ishin njerëz në moshë të thyer, me një pamje të vrazhdë dhe me mustaqe të zeza, të trasha. Në heshtje të plotë, ata dridhnin me shkathtësi fije të gjata kërpi, të cilat i bënin litarë.
Tomi u kthye dhe kapi dorezën e derës. Dera u hap dhe Tomi u gjend në një korridor të vogël, ku kishte tri dyer. Dy prej tyre ishin të mbyllura me kyç; e treta, e ngushtë dhe e ulët, e nxori atë te një palë shkallë prej tullash. Pasi zbriti tatëpjetë shkallëve, Tomi u gjend në një haur të madh, të zbrazët. Në grazhdet e haurit kishte mbetur ca bar i thatë. Gjithçka përqark ishte e rrethuar me një parmak prej hekuri. Tomi nuk dinte si të delte së andejmi. Ndërkaq zhurma e motorëve sa vente shtohej. Siç dukej, një kolonë e tërë kamionësh, që ngrinin udhës një re pluhuri, po ngjitshin përpjetë. dredhave të rrugës, dhe po i afroheshin fshatit. E ai kishte rënë në kurth.
Befas Tomi dëgjoi një zë të hollë, që i thirri: -Partizan! Ej, partizan!
Fill mbas kësaj, nga një tog me sanë, doli një vajzë e vogël me gërsheta. Ajo kishte në dorë një mollë të kuqe.
-Na, merre, -murmuriti ajo. -Haje dhe ecë mbas meje, -tha duke i treguar një vrimë të madhe në murin e prapmë, mbrapa togut me sanë.
Ata kapërcyen murin dhe dolën në një fushë të lënë shkretë, që ishte e mbuluar me lule të verdha, të cilat u ngjanin yjve të vegjël, dhe u gjendën jashtë fshatit. Përmbi ta ngriheshin muret e vjetra të një kështjelle gjysmë të rrënuar. Zhurma e motorëve u bë më e qartë; makinat dukej se kishin mbërritur te kthesa e fundit.
-Më kanë dërguar të të dëftej udhën dhe të të ndihmoj të ikësh, -tha vajza.
-Kush të dërgoi? -pyeti Tomi duke kafshuar mollën, megjithëse tani ishte i bindur që asaj vajze mund t'i besohej symbyllur.
-Po të gjithë, të gjithë tanët. Ne nuk dalim dot sheshit në fshat dhe fshihemi. Përndryshe, po të na shohin, na kallëzojnë. Edhe unë kam dy vëllezër partizanë, - shtoi ajo. -E njeh Tarzanin? Po Tufanin?
-I njoh, posi -u përgjegj Tomi dhe mendoi: «Çdo fshat, qoftë edhe ai më armiqësori, më çnjerëzori ka dy fytyra, dhe vjen patjetër një çast kur të zbulohet befas fytyra e dytë, fytyra e mirë, e cila ka qenë gjithnjë, vetëm se ti nuk e kishe parë dhe as që shpresoj e ta shihje».
-E sheh atë monopatin midis hardhisë te rrushit? -vazhdoi të thoshte vajza. -Zbrit tatëpjetë monopatit; s'ka për të të parë asnjeri. Pastaj kali urën, por vetëm shpejt, sepse ajo duket e tëra. Së andejmi do të hysh në pyll. Nën një lis të trashë është një gropë, ku ke për të gjetur ca ushqim. E sonte mbrëmanet do të kalojë nëpër pyll një vajzë, që e ka emrin Suzana. Ajo është ndërlidhëse. Suzana do të të shpjerë te shokët. Haj tani, partizan, shko shpejt!
Tomi zuri të zbriste nëpër monopatin midis hardhive, pa ndjerë pothuajse aspak dhembje në këmbë. Përtej urës niste një pyll i dendur, i erret, me drurë të blertë aq të shpeshtë saqë rrezet e diellit nuk depërtonin dot në ta. Dhe sa më e qartë bëhej zhurma e motorëve, që vinte nga fshati, aq me i dendur e më i errët i dukej Tomit pylli.
«Po arrita ta hedh mbeturinën e mollës në përrua, do të thotë se kam shpëtuar», mendoi me vet Tomi.
Vajza me gërsheta, që kishte qëndruar në arën e lënë pas dore, pa se Tomi e kaloi urën dhe u zhduk prapa parmakëve të saj të ulët prej druri; pastaj pa se si ra në ujin e kulluar të përroit mbeturina e mollës, që spërkati kallamishtet aty pranë. Vajza rrahu shuplakat nga gëzimi dhe iku me të shpejtë.

[Askusho]

Përktheu Eqrem Biba

SYTE E ARMIQVE

Atë mëngjes, duke shëtitur rrugës, Pietro ndjente shqetësim të turbullt. Atij i bëhej se kudo, çap pas çapi, e ndiqnin sytë e një të panjohuri.
Pietro menjëherë ktheu kokën: rruga në periferinë e qytetit, me portat e panumërta dhe gjerdhet e drunjta, ishte e shkretë. U zemërua me vetveten dhe ktheu kokën përpara. «Ç'shikoj ëndrra me sy hapur?» Vazhdoi rrugën. Përpiqej të gjente fillin e këputur të mendimeve. Mëngjes vjeshte. Dielli i zbetë në qiellin e mjegullt s'ta gëzonte syrin, por as të shkaktonte atë ndrydhje të dhimbshme në zemër që japin ditët e vjeshtës së vonë. Megjithatë, Pietro ndjente mbi vete përshtypjen mbytëse se një i panjohur, një i huaj dhe armik ja ka ngulur sytë në zverk dhe shpejton t'i afrohet.
Në luftë me këtë vizion të turbullt, ai hyri në rrugën e madhe plot me njerëz, ndaloi në cep dhe përsëri ktheu kokën prapa. Pranë tij rrëshqiti një motoçiklist, një grua plakë kaloi me kujdes rrugën. Pietro mundohej më kot të lidhte lëvizjen e këtyre njerëzve me shqetësimin që e kish mbërthyer. Atë kohë ai kryqëzoi shikimin me një tjetër, i cili gjithashtu ktheu kokën prapa. Përnjëherësh, që të dy, larguan vështrimet nga njëri-tjetri, sikur kërkonin një të tretë.
Pietro mendoi: Ndoshta sytë e mi e shqetësuan.
Mbase sot, jo vetëm unë e kam shpirtin të trazuar. «Mund që edhe ky mëngjes i zymtë vjeshte ta ketë fajin».
Ai qëndroi në trotuarin e rrugës plot me njerëz dhe shikonte kalimtarët. Nën ndikimin e mendimeve të tij të shqetësuara, ai tregonte mprehtësi të veçantë në kapjen e çdo lëvizjeje, në dallimin e çdo gjesti të pakënaqur. Ja, ai atje, rrudhi ballin, sikur ju kujtua diçka shumë e keqe, e neveritshme .
«Ç'ditë e tmerrshme, - tha me veten e tij, ç'ditë e tmerrshrne!».
Qëndroi në stacionin e tramvajit. Nga padurimi përplaste për tokë majën e këpucës. Vuri re se edhe të tjerët, duke pritur tramvajin, tregoheshin nervozë. Me dhjetëra herë lexonin tabelën e vjetër të tramvajit, sikur prisnin të dilte së andejmi diçka e jashtëzakonshme. Konduktori i tramvajit ngatërrohej në llogaritë dhe gjithmonë zemërohej. Ai i ra ziles kaq fort, sikur donte të shurdhonte kalimtarët dhe motoçiklistët, që pengonin lëvizjen e tramvajit, ndërsa pasagjerët, të dëshpëruar, kapeshin fort në mbajtëset, si ata që rrezikohen të mbyten.
Pietro dalloi trupin e rëndë të Korrados, që rrinte tek dera e vagonit me vështrimin të tretur tej dritares, ndërsa me thonjtë e dorës kruante faqen.
- Korrado! - thirri Pietro, duke u ngritur në majat e këmbëve, mbi kokat e pasagjerëve.
Korradua u tremb.
- A, qenke ti Pietro. S'të pashë. S'e kisha mendjen fare në vend.
- Si duket, je me nerva të ngritura, - tha Pjetrua dhe, si kujtoi që ndjenjat e veta kërkonte t'ju a vishte të tjerëve, shtoi:
- Edhe unë, sot, s'jam në vete fare.
- Më thuaj, kush është i qetë në këto kohëra? - pyeti Korradua dhe në fytyrën e tij të gjerë u end një buzëqeshje e butë, pakëz ironike, që i detyronte të gjithë t'i dëgjonin me respekt fjalët e tij.
- E di si më duket? - pyeti. Pietro. - Sikur s'më ndahen sytë e një të panjohuri.
- Ç'janë këta sy?
- Sytë e një njeriu, që diku e dikur i kam parë.
Sy të ftohtë, sy armiqësorë...
- Ata sy ndofta s'të shikojnë ty, megjithatë ti ndjen vështrimin e tyre?! - pyeti Korradua,
- Po... sy si...
- Si të nazistit?
- Pikërisht, si të nazistit, - përcaktoi Pietro.
- Është e qartë, - tha Korradua dhe hapi gazetën që mbante në dorë. - Shiko lajmet. - Ai tregoi titujt e artikujve: «Kesserlingua u amnistua»; «Mbledhje e SS-ve»-, «Amerikanët financojnë neonazistët». Prandaj ne të gjithë sërish ndjejmë mbi veten tonë vështrimet e tyre.
- Kjo të jetë arsyeja, thua? Ahere, pse pikërisht tani ndjejmë vështrimet e tyre? Dhe para një ose dy vjetësh ata gjallë kanë qenë, pavarësisht se ndonjëri prej tyre mund të ketë qenë në burg, por që ishin gjallë, ne këtë e dinim mirë dhe gjithmonë e kemi pasur parasysh...
- Deri para disa kohësh ish-nazistët rrinin kokulur, si të mundur që ishin dhe ne filluam t'i harrojmë sytë e ujqërve. Vetëm një gjë ne s'harronim kurrë: masakrat e tyre, masakrat e ish-armiqve tanë. Ndërsa tani ish-nazistët përsëri kanë ngritur kokën dhe kanë filluar të na shikojnë vëngër, si ahere... Prandaj, ne përsëri filluam të kujtojmë ato kohëra dhe të ndjejmë vështrimet e tyre të egra.
Si Pietro dhe Korradua kishin shumë kujtime të hidhura nga ajo kohë... Ne e kemi fjalën tani për Pietron. Atij i vdiq i vëllai në kampin e përqendrimit.
Tani Pietro jetonte me të ëmën, në një shtëpi të vjetër. Atë ditë u kthye shumë vonë në shtëpi. Hapi portën, kërcitja e zakonshme e menteshave të ndryshkura, ecja me kujdes mbi zhurin e shtruar, - tamam si ahere kur vinte veshin e përgjonte dhe zhurmën më të vogël.
Nga bredh tani ai nazisti, që u fut si i çmendur në shtëpi, atë mbrëmje? Ndoshta, është duke kaluar ndonjë urë, apo endet trotuareve, pranë shtëpive të ulëta, me dritare të ndriçuara, Ç'rëndësi ka se si mund të jetë veshur. Ndoshta, si civil me mushamanë e mbyllur deri në grykë, kapele të gjelbër, sytë fshehur prapa gjyslykëve, përmes të cilëve hedh vështrimin e përqendruar deri këtu.
Hapi derën.
- A, qenke ti, - dëgjoi zërin e së ëmës. - Mirë që erdhe.
- Ti e dije se do kthehesha vonë, - tha Pietro.
- Mirë, mirë, por mbeta duke të pritur. S'më mbante vendi... As vetë nuk e di pse... Lajmet... Ata gjeneralët po komandojnë përsëri ushtrinë e bundesverit... kërkuan të provojnë se kanë pasur të drejtë...
- Dhe ti me këto gjëra! - thirri Pietro. - E di ç'thotë Korradua? Të gjithëve na vret vështrimi i nazistëve. Prandaj të gjithë jemi si me nerva... - dhe vuri buzën në gaz, sikur ato që tha të ishin vetëm mendimet e Korrados.
Nëna kaloi ngadalë dorën në fytyrën e saj.
- Më thuaj, Pietro, a do ketë luftë? A do bëjë vaki që ata përsëri të vijnë tek ne si okupatorë?
Pietro foli me veten e tij: «Ja, deri para disa kohësh, s'kishim asgjë të qartë, megjithëse nazistët gjermanë, gjatë luftës, treguan fytyrën e vërtetë të tyre, ndërsa tani e dimë mirë se një luftë e re do të ketë vetëm një fytyrë - fytyrën e vrasësve fashistë dhe shkatërrimin e tyre të plotë».
Pas darkës, Pietro doli nga shtëpia. Në rrugë binte shi.
- Dëgjo, Pietro, - tha nëna.
- Ç'ke mama?
- Ku vete në këtë kohë të keqe?
- Pse, ç'ke ti? Frikë?
- Jo, vetëm kthehu sa më shpejt...
- Mama, unë tani s'jam më fëmijë.
- E di, bir, e di... Rrugë e mbarë.
Ajo qëndroi derisa Pietro përplasi portën. Me ngadalë mbylli derën. Pas dritares binte shi. Ndoshta edhe atje, në Gjermaninë e largët, pas Alpeve, është duke rënë shi. Ndoshta, në këtë orë, ai SS-i, që i rrëmbeu të birin, vete në takim me ish-hitlerianët, veshur me mushamanë e zezë, mushamanë e vjetër ushtarake. Natyrisht, është qesharake të shqetësohesh e të prishësh rehatinë e netëve kot; ndofta, dhe pas një viti s'ka për të ndodhur asgjë, jeta do vazhdojë rrjedhën e saj të zakonshme. Por edhe në kohën e luftës takoheshin net të qeta, megjithatë të gjithë i shqetësonte pyetja: «Ç'do të ndodhë nesër?
I biri kishte kohë që kishte dalë, por ajo vazhdonte të qëndronte pranë dritares. Përjashta binte shi.
Dhe në këtë errësirë, përmes gjithë Evropës së lagur nga shiu, ajo dalloi vështrimin e syve të armiqve të vjetër. «Po, i shikoj sytë e tyre; por edhe ata, ama, i shikojnë sytë tanë». Ajo qëndronte në dritare, me trupin drejt dhe me sy të ngulur në errësirën e natës...