Mistifikimi i fjalës gege

[☆Angie☆]

Po lexoja shkrimin me poshte te Vehbiut ne blogun e tij (te botuar edhe ne gazeten Shekulli, sic shkruan edhe vete ne blog) e m'u duk interesant si shkrim, keshtu qe po e sjell ketu.

Shkrimi ne gazeten shekulli nga Ardian Vehbiu

Fjalëve s’u del kurrë pronari
Published on Wednesday, 08 August 2012 16:03

Shumë gjëra thuhen për pasurimin e shqipes së folur e të shkruar dhe sidomos për “hapjen e standardit ndaj leksikut të gegërishtes”. Çfarë është e drejtë dhe e përligjur mes këtyre dëshirave ka kohë që është nyjëtuar; ndërsa çfarë është e re, nuk është as e drejtë as e përligjur.

Natyrisht, është mirë që shqipja të pasurohet, sikurse është mirë që gjithçka të pasurohet: letërsia, artet, sporti, veshjet, madje edhe vetë qytetarët. Puna është si do të arrihet kjo, meqë vetëm dëshira për pasurim nuk mjafton.

Edhe në vetë fjalorët e shqipes të hartuar në vitet ‘70-‘80, mbi bazën e materialeve të Kartotekës së Leksikut Shqip, gjen ende shumë material të vyer, që pret të hyjë në përdorim. Që kjo nuk ndodh, s’ka të bëjë as me standardin, as me bazën dialektore të leksikut; por me faktin e thjeshtë që kultura jonë publike, së cilës i përgjigjet ligjërimi, është ajo vetë e varfër. Me fjalë të tjera, kot të shpresojmë e të bëjmë thirrje për pasurimin e shqipes, sa kohë që kjo shqipe vijon t’i shërbejë si veshje një kulture të varfër e djerrë. Arsyet pse kultura shqipe sot është e varfër dalin jashtë caqeve të këtij debati për gjuhën, sikurse edhe s’mund t’i kërkohet gjuhës që të pasurojë kulturën. Nga ana tjetër, ata që kërkojnë “hapjen e standardit ndaj leksikut të gegërishtes” nënkuptojnë se deri më sot standardi ka qenë njëfarësoj i mbyllur ndaj këtij leksiku – çfarë përbën, për mendimin tim, një spekulim toksik. Askush prej nesh, me përjashtim të pak specialistëve dialektologë dhe etimologë, s’e di, as mund ta dijë origjinën dialektore të fjalëve që përdor. Edhe kur dikush është i bindur se kjo apo ajo fjalë ndeshet në të folmen e katundit ose të krahinës së tij, kjo nuk përjashton që, e njëjta fjalë, të përdoret edhe në një katund tjetër, në anën e kundërt të trevave shqiptare. Tek e fundit, një pjesë e madhe e leksikut shqip, përfshi këtu edhe leksikun normativ (atë të fjalorëve standard) është ose e përbashkët për të dy kryedialektet – le të sjellim në mend fjalë të tilla si “mal”, “dorë”, “lis”, “eci”, “kodër”, “i mirë”, “i gjatë”, “kot” etj.; ose është përftuar a huazuar në kontekstin e shqipes së shkruar dhe nuk e ka prejardhjen nga ndonjë dialekt (p.sh. “përmbaroj”, “lokomotivë”, “gjakderdhje”, “imunitet”). Ka pastaj edhe fjalë që ndeshen në një dialekt, por jo në dialektin tjetër; sikurse ka edhe fjalë që ndeshen në një të folme të një dialekti, por jo në të folmet e tjera të po atij dialekti. Këto fjalë ndonjëherë i ndesh në fjalorët e fjalëve të rralla; koleksionistët leksikorë mahniten me to, ndonjëherë edhe vihen t’i lëvdojnë publikisht si “fjalë të bukura”; mirëpo problemi me to është pikërisht arsyeja pse kanë mbetur të rralla. Në përgjithësi, ne duhet të heqim dorë, sot, nga gjykimi etimologjik ose edhe thjesht historik i fjalëve; ose, për ta thënë më thjesht, t’i japim fund praktikës ideologjike të vlerësimit të fjalëve sipas biografisë. Shqipfolësi, madje edhe ai më eruditi, fjalët që përdor nuk i gjykon nëse janë toske apo gege, të vjetra apo të reja, huazime apo neologjizma; por sipas kriterit thjesht funksional: nëse ia bëjnë punën apo jo.

Bash për këtë arsye, gjuhën s’e pasurojnë dot gjuhëtarët dhe aq më pak kalemxhinjtë që zëvendësojnë një fjalë të listës së zezë me një tjetër të listës së bardhë; por kryesisht shkrimtarët e të gjitha llojeve e profileve, që janë të vetmit në gjendje t’i peshojnë fjalët përtej funksionalitetit *praktik në komunikimin e përditshëm; dhe arrijnë t’u hapin vend në të gjithë regjistrat. Në të njëjtën mënyrë, nëse ka krahina dhe të folme, të cilat ende nuk përfaqësohen mirë në trashëgiminë leksikore të standardit, atëherë nuk ka rast më të mirë për shkrimtarin me ndjeshmëri gjuhësore, që ta vjelë kopshtin e tyre gjuhësor, në emër të artit të vet dhe të lexuesit që do t’ia shijojë.

E me poshte shtjellimi i shkrimit ne blogun e tij.



MISTIFIKIMI I FJALËS GEGE

Kohët e fundit, në kontekstin e debateve për rishikimin e marrëdhënieve të standardit me “dialektet”, dëgjon të flitet rëndom për nevojën që shqipja “të pasurohet me fjalë të dialektit geg/të gegërishtes.”

E formuluar kështu, kjo nevojë mbështetet mbi një keqkuptim ose moskuptim të strukturës së leksikut të shqipes standard; keqkuptim i ushqyer dhe nga një analizë në thelb manipuluese e Arshi Pipës, në veprën e vet të mirënjohur, kushtuar standardizimit të shqipes nga regjimi totalitar i Tiranës.

Kësaj çështjeje i kushtova, tani së fundi, një artikull të shkurtër në “Shekulli”; por besoj se blogu më jep mundësinë për ta ilustruar më mirë tezën time.

Para së gjithash, shumë njerëz të interesuar për argumentin, por pa ndonjë formim gjuhësor për të qenë, ngatërrojnë fonetikën e gegërishtes me leksikun; për këta njerëz, ranë dhe venë janë fjalë të gegërishtes, ndërsa rërë dhe verë fjalë të toskërishtes, të cilat i ka adoptuar pastaj si normë edhe standardi; edhe pse, në të vërtetë, ranë dhe rërë janë e njëjta fjalë (leksemë), me dy veshje të ndryshme fonetike; dhe standardi nuk ka adoptuar fjalën toske duke lënë jashtë fjalën gege, por vetëm ka adoptuar rotacizmin tosk (shndërrimin e n-së ndërzanore në r), i cili është dukuri fonetike dhe nuk ka të bëjë me leksikun.

Fakti më i dukshëm, më absolutisht i rëndësishëm, që u shpëton – nga padija ose nga mendja e keqe – ithtarëve të “pasurimit” të standardit me fjalë gege të lëna deri më sot jashtë, është se dy kryedialektet e shqipes dallojnë mes tyre sidomos në fonetikë dhe gramatikë, por jo dhe aq në leksik; dhe se këto dialekte i kanë shumë fjalë, me qindra në mos mijëra, të përbashkëta mes tyre – duke filluar nga fjalë të rëndomta, si pishë, dorë, mend, gjej, shkoj, i mirë, kot, dje, etj.; pa përmendur pastaj që variacioni leksikor brenda një kryedialekti ose dallimet leksikore midis të folmeve (të themi, e folmja e Zadrimës dhe e folmja e Drenicës), shpesh është po aq i theksuar, në mos më tepër, se variacini leksikor midis kryedialekteve.

Me këtë lidhet edhe fakti tjetër se dallimet leksikore mes dy kryedialekteve kanë të bëjnë, në masë të madhe, me përdorimin, prej bartësve përkatës, të huazimeve të ndryshme dialektore kontakti – p.sh. një numër mjaft i madh huazimesh nga greqishtja e re në toskërishte (sidomos në të folmet e Gjirokastrës e të Lunxhërisë dhe në çamërishte), krahasuar me huazime më të shumta të gegërishtes, sidomos verilindore, nga serbo-kroatishtja.

Përndryshe, dallimet leksikore ndërdialektore luajnë rol të parëndësishëm në mënyrën si strukturohet dhe si funksionon leksiku i sotëm normativ i shqipes; para së gjithash, ngaqë folësi përgjithësisht nuk mund ta dijë se nga ç’dialekt ka hyrë një fjalë e caktuar në standard, përveçse po të jetë specialist dialektolog; kështu, rastësisht një ditë lexova, besoj se Çabej, se dalloj qenka fjalë e gegërishtes, që i mungon toskërishtes; por ndër shqiptarët nuk besoj të ketë më shumë se 10 vetë që ta dinë këtë.

Kjo ndryshon dramatikisht nga vetëdija e folësve për tiparet fonetike të standardit (dhe ato drejtshkrimore që i bashkëlidhen), sepse dialektet perceptohen, si rregull, më shumë në nivelin fonetik, në kuptimin që forma si shkue, punue, etj. do të perceptohen sakaq si të gegërishtes, edhe pse foljet shkoj, punoj janë të mbarë shqipes, ose të përbashkëta për të dy dialektet.

Gjithsesi, leksiku i shqipes së sotme, pavarësisht nga mistifikimet dhe profkat, nuk është asfare një kombinim i leksikut me prejardhje nga dy kryedialektet; por kryesisht një sistem i cili është vetëzhvilluar, nëpërmjet neologjisë, modeleve fjalëformuese dhe huazimeve librore. Këtë dua ta ilustroj me një shembull të rastit, ose pikërisht me paragrafin e parë të Kushtetutës, të cilin po e sjell të riprodhuar në vijim, duke i koduar fjalët me ngjyra, në bazë të prejardhjes së tyre.




Me ngjyrë të kuqe, kam shënuar fjalët që nuk i përkasin njërit kryedialekt ose tjetrit, por mbarë shqipes; veç përemrave të thjeshtë, parafjalëve dhe lidhësave, në këtë grup bëjnë pjesë fjalë si populli, Shqipëria, njeriu, fryma, vlera, ndërtoj, mbrojtje, e drejtë, liri, komb, paqe, bashkim, i thellë, bindje, etj.

Me ngjyrë vjollcë, kam shënuar fjalë si histori, universal, harmoni, demokratik, social, garantoj, dinjitet, personalitet, tolerancë, prosperitet, kulturë, solidaritet,aspiratë, identitet, harmoni, të cilat nuk i përkasin ndonjë dialekti, as përdoren në dialekte, por janë huazime kulturore, të shqipes së shkruar, kryesisht gjatë shekullit XX, nga gjuhët e mëdha perëndimore dhe që njihen si ndërkombëtarizma.

Fjalët e shënuara me ngjyrë të kaltër përbëjnë kategorinë më interesante për argumentin tonë: këto fjalë janë formime të brendshme të shqipes së shkruar, të cilat i përkasin gjithashtu shqipes jodialektore. Dikur fjalë të tilla funksiononin si neologjizma, ose fjalë të krijuara rishtas, nga shkrimtarë, mësues, gazetarë e gjuhëtarë, për nevojat në rritje të shqipes së shkruar për leksik abstrakt; dhe si bazë për formimin e tyre shërbenin, zakonisht, fjalë të thjeshta dhe të përbashkëta për të dy kryedialektet – kështu gjejmë vetë dhe dije në vetëdije; përgjigjem te përgjegjësi; vendos te vendosmëri; themel te themelore; njeri te njerëzor dhe njerëzim; i mirë dhe qenie te mirëqenie; shok/shoq te shoqëri; shekull te shekullor; komb te kombëtar; i drejtë te drejtësi; bashkë dhe punoj te bashkëpunoj, etj. Ato janë fjalë shqipe, por nuk i përkasin të njëjtit rrafsh me fjalë si sy, shoh, kodër dhe i bukur.

E kuqja, e kaltra dhe vjollca mbulojnë pothuajse krejt leksikun e paragrafit që kemi marrë në shqyrtim; mbeten vetëm dy-tre fjalë, të cilat meritojnë vëmendje veçan. Kështu, mbiemri i lartë mund të analizohet si i toskërishtes, sa kohë që gegërishtja përdor formën i naltë; në një kohë që mbiemri*krenar, parafjala*ndërmjet,*dhe ndoshta emri*e ardhme mund t’i atribuohen gegërishtes; meqë krenar lidhet me kren-i/krena të gegërishtes (toskërishtja e ka kreu/krerë); ndërsa e ardhme në toskërishte ndeshet zakonisht si e ardhshme.

Me fjalë të tjera, në një paragraf prej 114 fjalësh, praktikisht 11o janë fjalë të shqipes letrare ose të përbashkëta për të dy kryedialektet ose të adoptuara nga shqipja si gjuhë mbidialektore; dhe vetëm tre janë me siguri fjalë të njërit dialekt ose tjetrit.

Shembulli i dhënë është ilustrues vetëm (për të shkuar më tutje duhen studime shumë serioze); por mjafton për të krijuar një ide të mirë se thirrja për pasurimin e shqipes standard me fjalë të gegërishtes mbështetet mbi një mistifikim; aq më tepër që në paragrafin e mësipërm leksiku ekskluziv i gegërishtes përfaqësohet më mirë se leksiku ekskluziv i toskërishtes (përsëri – të mos ngatërrohet kjo me trajtat fonetike të fjalëve, të cilat ndryshojnë nga dialekti në dialekt).

Theksoj edhe se ndonjë interpretim imi mund të lërë shteg për diskutim; kështu, etimologët shpjegojnë se prapashtesa –im (që ndeshet në zotim, besim, punim) është më tepër e gegërishtes, ndërsa prapashtesa –je (mbrojtje, bindje) është më tepër e toskërishtes; por këtu kemi të bëjmë më tepër me një dallim gramatikor (morfologjik) sesa leksikor; aq më tepër që sot emrat e veprimit (nomina actionis) të formuar me këto dy prapashtesa konsiderohen pa dyshim si të mbarë shqipes dhe askush nuk percepton sot ndonjë gjurmë dialektore te njëra prapashtesë ose te tjetra.

E përsërit: shqipja ka plot vend për t’u pasuruar me prurje nga dialektet dhe të folmet, të kaluara sidomos në filtrat e letërsisë dhe të terminologjisë; por kjo vlen njëlloj si për fjalët me prejardhje gege, ashtu edhe për fjalët me prejardhje toske; të cilat, në çdo rast, folësi i sotëm i shqipes, edhe i shqipes së folur, dhe veçanërisht në mjedise sociale të urbanizuara, nuk mund t’i dallojë më nga prejardhja.

Të gjithë ata që i japin më rëndësi se ç’duhet nevojës (fiktive) për të pasuruar shqipen me elemente leksikore të gegërishtes refuzojnë të kuptojnë që shqipja e sotme e njësuar (letrarishtja, standardi, le ta quajmë si të duam) ka një leksik që është përftuar, në masë të madhe, jashtë mjediseve të dialekteve gjeografike, ose në kontekstin mbidialektor të shqipes së përbashkët, si dialekt social – nëse duam ta quajmë kështu – të qytetarëve shqiptarë.