Janis Ricos

[Askusho]

(1909-1990)

Janis Ricos lindi në Monemvasia më 1 maj 1909 dhe u nda nga jeta më 11 nëntor 1990 në Athinë. Ishte fëmija i katërt dhe më i vogli i një familjeje fisnike pronarësh toke. Në moshën tetë-vjeçare nis të pikturojë, të shkruajë poezi dhe të luajë në piano. “Nëntë dritare kish në shtëpinë tonë dhe të gjitha hapeshin nga ana e universit”, do të ndërmendë ai më vonë vitet e fëmijërisë. Por, parajsa fëmijënore nuk vazhdon gjatë. Nga viti 1921, poeti i ardhshëm nis të njohë një mori fatkeqësish: familja rrënohet ekonomikisht, nëna dhe vëllai i madh vdesin para kohe, babai, që vuante nga trazime mendore, shtrohet në një spital psikiatrik. Vetë poeti do të kalojë tre vjet (1927-1930) në sanatorium për t’u kuruar nga tuberkulozi, sëmundje që e shoqëroi gjithë jetën. Këto ngjarje tragjike do të mbeten të pashqitshme nga vepra e tij poetike.
Një prirje vetjake dhe sidomos leximet e ndryshme të kësaj kohe e nxitin Ricosin të bëhet poet dhe revolucionar. Në vitin 1934, ai boton librin e tij të parë Traktori, i frymëzuar kryesisht nga futurizmi i Majakovskit dhe, një vit më vonë, librin Piramidat, dy vepra këto që realizojnë një ekuilibër të brishtë midis besimit tek e ardhmja, që bazohet mbi idealin komunist, dhe dëshpërimit vetjak. Në vitin 1936, poema e gjatë Epitafi shfrytëzon formën e poezisë popullore tradicionale dhe jep, nëpërmjet një gjuhe të thjeshtë, një mesazh prekës vëllazërimi. Muzika e Miki Theodhoraqisit më 1960-n, do ta bëjë këtë poemë ndezësin e revolucionit kulturor në Greqi.
Në vitet 1937–1940, Ricos boton librin Kënga e motrës sime. Me këtë rast, patriarku i letrave greke, Kostis Palamas, i shkruan Ricosit: “... Po mënjanohemi, Poet, që të kalosh.” Librat Simfoni pranverore dhe Marshi i Oqeanit përbëjnë bazën e Simfonisë së Shtatë të Theodhoraqisit, e njohur ndryshe si “Simfonia pranverore”. Te libri Mazurka e vjetër me ritmin e shiut (1942), Ricosi artikulon për të parën herë lidhjen e tij me hapësirën greke – mbartëse e kujtesës historike, që do të lejë gjurmë të pashlyeshme në krejt veprën e tij të ardhme.
Gjatë luftës civile, Ricosi angazhohet në luftën kundër të djathtës fashiste, çka i kushton katër vjet qëndrim nëpër kampe të ndryshëm “riedukimi”: Limnos, Ajos Efstratios, Makronisos. Megjithatë, ai vazhdon në kushte nga më të vështirat, të shkruajë vepra të rëndësishme në këtë kohë, që do të përmblidhen në librin Zgjim. Nga ferri i këtyre kampeve do të shpëtojë përkohësisht duke rigjetur Athinën, falë solidaritetit ndërkombëtar të nxitur prej poetëve dhe artistëve si Eluard, Aragon, Neruda, Picasso-s, etj.
Në vitin 1956, Ricosi boton veprën e madhe të pjekurisë së tij, Sonatë në dritën e hënës, që e vlerëson me Çmimin Kombëtar të Poezisë e, më pas, në vitet 1958 – 1966, vijnë me radhë përmbledhjet Kur vjen i huaji, Plakat dhe deti, Shtëpia e vdekur, ku nis seria e monologëve të gjatë të frymëzuar nga mitologjia dhe tragjedia antike, pastaj Filokteti, pastaj Oresti. Në vitet 1967 – 1971, junta ushtarake e ardhur në pushtet me grusht shteti, e internon përsëri poetin në Jaros dhe Leros e më pas në Samos, çka nuk e pengon ta pasurojë më tej veprën e tij të gjerë dhe ta zgjerojë frymëzimin në antikitetin grek: Persefoni, Agamemnoni, Izmini, Ajaksi, Helena, Kthimi i Ifigjenisë, Fedra janë poemat e shkruara në vitet 1965 – 1975. Përmbledhja madhore Përmasa e katërt do të grupojë të gjitha këto tekste që kanë formën e monologut “teatral” e që janë frymëzuar, siç thamë, prej mitit antik. Heronjtë e këtyre veprave gjenden shpesh para një konflikti ose në zgrip të vdekjes, në çastin kur duhet të bëjnë bilancin e jetës së tyre. Të gjitha këto poema janë një meditim i thellë për pleqërinë, vdekjen, kohën, historinë dhe copëtimin e një ekzistence të kapur midis ekzigjencave vetjake dhe imperativëve kolektivë, për vetminë dhe krizën e lëvizjeve revolucionare. Paralelisht me këtë kulm të krijimtarisë së tij, Ricosi shkruan edhe një numër të madh poezish të shkurtra që pasqyrojnë, në mënyrë therrëse, makthin e zgjuar të popullit të tij, të cilat i mblodhi në vëllimet Muri në pasqyrë, 18 këngë të atdheut të hidhur, Korridor dhe shkallë, Gjeste, letra, etj.
Nga viti 1970, poezia e Ricosit merr formën e sintezave të gjata apo të thyerjeve onirike, ku ëndrra dhe mbirealja ndërfuten pa ndërprerje tek e përditshmja, sidomos me praninë e personazheve të çuditshëm dhe zhvendosjen e vazhduar në kohë dhe hapësirë. Një univers më vete krijohet te librat E ardhme dhe Këngë fitoreje, të cilët këndojnë bukurinë e jetës, teksa Erotiket përbëjnë një himn shndritës për dashurinë në të gjitha dimensionet e saj. Ndërkohë, në vitin 1975, Ricosit i jepet titulli doktor honoris causa i Universitetit të Selanikut, si dhe çmimi Alfred de Vigny i qytetit të Parisit. I diskutuar për çmimin Nobel, ai deklaron se nuk do të mund të pranonte një çmim që dy vjet më parë ia kishin dhënë Henri Kissinger-it. Në 1977, Ricosit i jepet çmimi Lenin për paqe. Me këtë rast, ai udhëton në Moskë në shoqërinë e Aragon-it.
Vitet tetëdhjetë e kthejnë Ricosin te proza. Nëntë libra përmblidhen nën titullin Ikonostas shenjtorësh anonimë, ku mbizotërojnë ngadhënjimet e poetit: liria e metaforave, alternimi i reales me oniriken, gjuha e guximshme, hapja e shqisave mbi një univers erotik ku bashkekzistojnë epokat dhe moshat. Poezitë e librit të tij të fundit Vonë, shumë vonë nëpër natë (1987-1989) janë të mbushura me trishtim dhe ndërgjegjësim për humbjet, por mënyra përvujtnisht poetike me të cilën poeti rimëkëmb jetën dhe botën rreth tij, u ruan atyre një dritë shprese në një hovje të fundme krijimi. Pikërisht nga ky libër i kemi zgjedhur kësaj here këto poezi që po ia paraqesim lexuesit të “Milosaos”.

Përktheu Alket Çani
(Marrë nga "Milosao")

NJË DIJE E HIDHUR

Qëndron, me krahë të kryqëzuar, në gjysmëhijen mbrojtëse.
Gardiani çalaman i natës s’ka më vend ku të ulet. Karriget
i kanë shitur që para dy javësh. Përjashta, në oborr,
po pastrojnë fuçi të mëdha. Në port lagen
rimorkiatorë të rëndë. Te shtëpia përkarshi,
dëgjohet zëri i spikerit të radios. Nuk dua të dëgjoj.
Mbi tryezë unë mbledh fluturat e djegura të natës, duke ditur vetëm
se gjithë pesha e tyre është tek lehtësia.

DISFATË

Gazeta të vjetra hedhur në oborr. Përherë të njëjtat avaze:
vjedhje, krime, luftra. Ç’të lexosh?
Bie një mbrëmje e ndryshkur. Drita të verdha.
Dhe ata, që dikur kishin besuar tek e përjetshmja, janë plakur.
Nga dhoma ngjitur çlirohet avulli i heshtjes. Kërmijtë
i ngjiten murit. Buburrecat koloviten
nëpër kutitë prej hekuri të biskotave.
Dëgjohet zëzëllima e zbrazëtisë. Dhe një dorë e madhe e paformë
i zë gojën e trishtë dhe fisnike Atij
që bëri çmos të shqiptonte fjalën lule.

NË SPITAL

Mbrëmje e qetë. Një oxhak, çatitë, vija e kodrës,
një re e vockël. Me sa dashuri
vështron ti qiellin nga dritarja e hapur
sikur të merrje leje prej tij. Edhe qielli të vështron. Në fakt,
ç’ke marrë? Ç’ke dhënë? Tani është tepër vonë të bësh një bilanc.
Fjalën tënde të parë dhe të fundit
e ka thënë dashuria dhe revolucioni.
Gjithë heshtjen tënde e ka thënë poezia. Sa shpejt thahen
trëndafilat! Prandaj dhe ti do ikësh kur të të vijë ora
i shoqëruar nga arushi që rri në këmbë
me një trëndafil të madh artificial në putrat e parme.

PAS TROJËS

Fjalët tashmë të mbyllura për bujarinë e yjve.
Fëmijët janë rritur. Të tjerët kanë ikur.
Në dhomëz, një kukull e thyer.
Kali i vogël prej druri i Neoptolemit ka mbetur
në korridorin e errët me pllaka bardh-e-zi. Askush
nuk i hipën më. Sa për atë tjetrin, kalin e madh të zgavërt,
aty strehohen buburrecat dhe merimangat. Ai nuk mashtron
as miq, as armiq. Çarçafët e dikurshëm, në sënduk,
me veshjet e ditës së fundit të karnavaleve, pa naftalinë.
Gjithçka e kanë ngrënë mola. Me çfarë rasti
ai filozof i marrë këlthiti një natë të egër:
“Hirin tim e çova lart në mal”. Pastaj heshti përgjithmonë.

POST-SCRIPTUM

Duke u përsëritur e përsëritur, gjërat humbasin kuptim dhe ngjyrë –
gurë, ujëra, dritare, dhe ai burrë me valixhe të shformuar
që pret para doganës teksa sahati i madh
thërret orën tetë dhe anija nuk do të vijë më
ndonëse është dëgjuar sirena. Mbi mol,
ka mbetur vetëm vinçi i kryqëzuar dhe koshat e zbrazët.
Pastaj yjet u ngritën mbi maunat e përgjumura
dhe atje, në sheshin e shkretuar, në këmbë të përmendores për të vdekurit,
katër marinarë vunë trupin e palombarit të mbytur.

STATUJAT DHE NE

Statujat gjakftohta s’e vrasin mendjen që roniten;
u presin krahët, këmbët a kokën
dhe ato prap rrinë drejt, në të njëjtin qëndrim,
apo, të shtrira përmbys, buzëqeshin,
apo, me hundën përtokë, na kthejnë shpinën, i kthejnë shpinën kohës
a thua se çiftëzohen, a thua se i dorëzohen
një dashurie të pafund, teksa ne i vëzhgojmë
me një lodhje dhe një brengë të pashpjegueshme. Më vonë
hyjmë në një hotel të lirë, hapim perdet
që të futet drita e mesditës dhe nisim,
të zhveshur krejt edhe ne, të shtrirë në shtratin e parehatshëm,
të imitojmë shtangien e qetë të statujave.

IDEM

Shtëpitë dhe pemët janë zbrazur. Zogjtë nuk kanë më
ku të ulen. Gjatë gjithë ditës
parakalojnë tregtarët shëtitës. Me këtë jemi mësuar.
Petka të rreme, stoli të rreme.
Kur bie mbrëmja, ata ikin. Pa shitur asgjë. Megjithatë
në rrugën bregdetare, kur ndizen dritat,
një lukuni e madhe qensh të egër endacakë
zihen akoma për një kockë.

KJO “NDOSHTA”

Ndoshta kanë njëfarë vlere
gjërat që kemi lënë pas,
ndoshta shkëlqejnë dymbëdhjetë gotat
mbi tryezën e gostisë zyrtare,
ndoshta do t’i japin një ditë emrin tonë
një fshati, një mali, një rruge.
Ndoshta. Ndoshta. Por ja sesi tani
kjo “ndoshta” në buzët e tua
ka humbur shkëlqimin dhe freskinë.

SHPËRNGULJE

Shtëpitë po zbrazen pak nga pak. Fjalët po zbrazen.
Deri dje, kishte dy mollë tek ajo shportë.
Zejtari, në rrugë, mprihte thikat e vjetra. Tani
ti nxjerr dorën nga dritarja
jo për t’i bërë shenjë ndonjë reje apo anijeje
por thjesht për të ndier prekjen e ajrit, dhe në dorë
ti mbart erën e akullt e gërryese të zbrazëtisë.

MË KOT

Fytyra të lodhura, duar të lodhura.
Kujtesa e lodhur. Dhe ky shurdhim
i pikëlluar. Ka rënë mbrëmja.
Fëmijët janë rritur. Kanë ikur.
Ti nuk pret përgjigje. Se mos
kishe për çfarë të pyesje! Më kot
je përpjekur kaq vjet të ngjitësh
mbi këtë maskë prej kartoni
një buzëqeshje miratuese. Mbylli sytë.

NDRYSHIME

Ata që ikën ishin nga tanët. Na ka marrë malli.
Ata që u kthyen janë krejt të panjohur për ne.
Dikur nuk kishin syze. Tani mbajnë.
Vështirë të thuash që ka sy pas xhamave.
Vetëm nëse ua sheh në befasi teksa flejnë,
kur valixhet e tyre të hapura në korridor
çlirojnë erën e pazakontë të ndërresave të reja,
kur feneri i madh ndizet në rrugë
duke ndriçuar dyert e dyqaneve të mbyllur
dhe kur e pamundura bëhet e mundur sepse ti
nuk ke më asgjë për të blerë a për të shitur.

NË NJË ORË SHIU

Balona të vjetra, të grisura, të mbajtura me fije
në pemët e zhveshura dhe telat e telegrafit
kërcasin në erë. Papritmas
ra një rrebesh i rrëmbyer dhe tregtari i ri i katër stinëve
hapi një çadër të madhe e të zezë mbi karrocën e tij
për të mbuluar portokallet. Dhe ky kontrast
midis portokalleve të praruara dhe çadrës së zezë
u bashkua me zhurmën e shiut, duke pasuruar
të errtën e të pashpjegueshmen bukuri të botës.

VARKA E ZEZË

Plaku është ulur te pragu. Është natë. Është vetëm.
Në dorë mban një mollë. Të tjerët
e kanë lënë jetën në dorën e yjve.
Ç’tu thuash? Nata është natë.
Nuk dimë as ç’do të vijë më pas. Hëna
bën sikur zbavitet
tek shndrit deri tutje mbi det. Mirëpo,
në mes të kësaj madhështie, dallohet më qartë
varka e zezë me dy rrema dhe varkëtari i zymtë që afrohet.

[Askusho]

përktheu: Faslli Haliti

HAJDUTI

Hajdut -vërtet, një hajdut i ulët, i dënuar një herë më parë,
u zinte prit
grave dhe burrave, pleqve e fëmijëve, gjetheve, dritareve,
llambave,
kitarave të vjetra, makinave qepëse, degëve të thata,
vetes. Vidhte gjithmonë
një sjellje të tyre, një shprehje të tyre, bishta cigaresh
të hedhura në rrugë
rrobat e tyre, të zhveshura në çastin e dashurisë,
mendimet e tyre,
format e tyre të panjohura, të tyret dhe të tijat dhe, bënte me to
buqeta të mëdha dhe të çuditshme me lule ose i mbillte në vazo.
Tani
te dyqani i lulerritësit, në cep, e shihnim atë pas xhamave
duke spërkatur me pompë trëndafilat e mëdhenj, gjeogjinat,
karafilat,
nuk i shiste as i dhuronte - një hajdut i veçantë,
një princ i rrënuar brenda serrës së tij. Vetëm fytyra
e tij
e zbehtë, dallohej midis zambakëve shumë të lartë,
si një i vdekur në një arkmort qelqi. Megjithatë,
në cingërimën e dimrit, ky luleshitës, me lulet e tij
të pashitura
na jepte gjithmonë përshtypjen e një pranvere të përjetshme;
edhe pse më vonë mësuam
që të gjitha lulet e tij ishin prej letre, të ngjyrosura
me ngjyra të kuqe e të verdha - por mbi të gjitha, me të kuqe -
me nuanca të ndryshme.

[Askusho]

Përktheu: Ardian dhe Kopi Kyçyku


GJEMBA

Një pejsazh plot erë e gjemba
Gjemba të tharë, të fortë, ngjyrë gështenjë, të verdhë
E madhja vetmi, tokë e përtharë
Gjemba të ngulur në erë. Një grua e re
Kalonte në mesditë. Dy gjemba të drejtë, të gjithëfuqishëm
Në gjoksin e saj
Ajo synonte erën, era ulërinte
Dy gjemba të kuq. Era hakërrehej kundër saj.
Muzgu u mbush me plagë të kuqe.
Toka u njom. Bota –
Një lumturi e kuqe shkëlqeu gjer në agim.