debati .. kristo frasheri mergim Korca e ledia shamku..

[Brari]

Paska kohe qe debatojne keta te tre por nuk i kam ndjekur..
kush do le te na i sjelle krejt cka keta kan thene.. qe te kuptojme thelbin e muhabeteve..



Tema

--

Një sqarim për zotin Mërgim Korça dhe për shokët e tij

Nga Kristo Frashëri

Ndonëse me vonesë, zoti Mërgim Korça ndërhyn në pamfletin që unë i drejtohesha zonjës Ledi Shamku, alias Enkelejda Shkreli, në lidhje me një shkrim të saj mbi Formulën e Pagëzimit. Në atë pamflet, unë e përmenda Mërgim Korçën, vetëm se zonja Ledi Shamku sillte si argument një pohim të tij. Madje, siç po kuptohet, zonja Ledi Shamku kishte sjellë një citat të shkëputur nga një artikull i Mërgim Korçës, sikur unë, Kristo Frashëri, paskam rënduar në dënimin me vdekje që gjykata i ka dhënë Lef Nosit në vitin 1945. Unë e përgënjeshtroja këtë pohim. Tani po del se Ledi Shamku e paska lexuar gabim Mërgim Korçën. Megjithatë, ai vazhdon ta besojë njoftimin që jep zonja Ledi Shamku, se unë e paskam rënduar në gjyq fajin e Lef Nosit. Është për t’u habitur. Në vend që të sulmojë këtë falsifikatore, M. Korça më sulmon mua me një arrogancë të jashtëzakonshme në një shkrim të botuar në dy numra të gazetës “TemA”. Është gjithashtu për t’u habitur se zonja Shamku, e cila arrin të më fyejë si një “përbindësh”, për Mërgim Korçën është një zonjë me kulturë qytetare, kurse unë, Kristo Frashëri, meqenëse i vë në dukje se nuk e lexon drejt Formulën e Pagëzimit, qenkam njeri pa kulturë, arrogant, historian komunist e me radhë. Jemi mësuar të dëgjojmë çudira të tilla. Por një nga çuditë më të mëdha është këmbëngulja e M. Korçës se unë kam ndikuar në dënimin e rëndë të Lef Nosit më 1945. Lexuesi pret të shohë se ku ai mbështetet për këtë akuzë. Ju lutem, lexojeni me kujdes argumentin e M. Korçës. Ja ç’shkruan:

“Në një letër drejtuar Nermin (Vlorës), si dhe Renzo Falaschi-t, kur vij te Kristo Frashëri shprehem: Lidhur me të, një kujtim personal i imi. (Fatkeqësisht këtë kujtim timin nuk kam mundur akoma ta bëj botërisht të njohur, sepse nuk kam ndeshur në ndonjë person që të ma vërtetojë… kur kanë kaluar jo pak, por 60 vite nga ngjarja)”. Pastaj vazhdon: “Dhjetëra vite të shkuara, koh e ngjarje thuajse të mbuluara nga tisi i harresës, ke parë që thuajse për ironi të fatit u zhvillua gjyqi, përgjatë të cilit u dënua me vdekje me pushkatim si kolaboracionist e tradhtar i atdheut, një farë (sic!) Lef Nosi. Ndërmjet dëshmitarëve të akuzës ishte dhe një djalosh i zjarrtë, i cili vetëm vrer i shtoi kupës tashmë plot e përplot me akuza të pavërteta kundër të shkretit të hamendësuarit fajtor. Dhe a mundeni ju të kuturisni e ta gjeni se kush kishte qenë ky bukëshkalë (sic!)? Asnjeri tjetër veçse ky dijetar i sotëm i shkencave historike, Kristo Frashëri! Megjithatë, mos u shtendosni, miqt e mi të dashur. Ka edhe më. Mbajuni tani fort mbas mbështetëseve të kolltukëve tuaj, nëse të vërtetën ta dëgjoni do të dëshironi: ndërsa profesori i ardhshëm po dëshmonte, u dëgjua një zë femre nga radhët e publikut që bërtiti: ‘Shokë të trupit gjykues, mos i kushtoni vëmendje gënjeshtrave të thëna nga im bir. Ai është një shpërbetar (dëshmues i rremë - shënim i M. K.)…” M. Korça e mbyll këtë çështje me këto fjalë: “Ndonëse ky fakt asokohe diskutohej në familjet tona të përndjekura nga regjimi, unë e kam shtruar dyshimin tim se koha shumë e gjatë e kaluar, si edhe mosgjetja e ndonjë personi që ta mbante mend të njëjtin fakt, më ndrydh dhe më bën të stepem ta quaj fakt historik e në vazhdim ta trajtoja siç i takon. Shtoj se, nëse zoti Kristo Frashëri është i bindur se pohimi im nuk i përgjigjet së vërtetës historike dhe sjell fakte duke zbardhur protokollin gjyqësor të Lef Nosit të ndjerë, sinqerisht do t’i kërkoja ndjesë”. (“TemA”, po aty, f. 12).

Sikurse shihet, zoti Mërgim Korça ka gjashtëdhjetë e ca vjet që përpiqet të gjejë dëshmi të sigurta që ta vërtetojnë këtë fakt dhe që ende nuk ka gjetur. Unë i them jo gjashtëdhjetë, por gjashtëqind e ca vjet të vazhdojë të kërkojë nuk ka për të gjetur as shenjën më të vogël se Kristo Frashëri paska bërë një deponim të tillë, madje as dëshminë se ka qenë i pranishëm në atë proces gjyqësor. Si rrjedhim, as nuk kam pse të lodhem për të kërkuar argumente që të hedh poshtë shpifje kaq banale që vetëm nga goja e një rrugaçi mund të dalin. Unë, Kristo Frashëri, nuk kam dalë as si dëshmitar i akuzës, as si dëshmitar i mbrojtjes në procesin gjyqësor të Lef Nosit. Nuk kam pranuar të dal dëshmitar i akuzës as në procesin gjyqësor që u zhvillua më 1945 kundër Seit Mates, përgjegjës për pushkatimin e vëllait tim më 28 shkurt 1944, as për arrestimin prej tij të prindërve të mi të moshuar, në kohën kur pushkatohej biri i tyre. Të njëjtin qëndrim ka mbajtur edhe nëna ime, e zhuritur nga pushkatimi i birit të saj në një nga rrugët e Tiranës. Madje, mund të them se ajo ka marrë pjesë vetëm në dy procese gjyqësore, jo për të rënduar fajin, por për të lehtësuar akuzat që u bëheshin dy qytetarëve, sipas saj të tepruara. Si rrjedhim, nuk kam nevojë që Mërgim Korça të kërkojë ndjesë. Si më i moshuar, kam të drejtë t’i jap një këshillë: të mos ngutet, jo vetëm kur akuzon, por edhe kur shkruan, sepse në artikullin që ka botuar ai provon se nuk di as të shkruajë.

Që nuk di të shkruajë, po e dëshmoj me logjikën e mbrapshtë që ai ka përdorur në rreshtat e shkrimit të tij. Tashmë dihet se midis parimeve juridike të përdorura nga regjimi komunist dhe atyre të përdorura nga regjimi demokratik ka, në lidhje me proceset gjyqësore, një ndryshim jashtëzakonisht të madh. Prokurorët e shteteve demokratike, për çdo padi që i bëjnë qytetarit, numërojnë faktet dhe parashtrojnë dëshmitë që vërtetojnë fajin. Trupi gjykues është i detyruar që para se të japë dënimin të dëgjojë të pandehurin dhe të administrojë faktet e parashtruara nga prokurori. Përkundrazi, prokurorët e regjimeve komuniste formulojnë padinë ndaj të pandehurit, kurse gjykata, në vend që të administrojë provat e paraqitura nga prokurori, kërkon nga i pandehuri që ai të sjellë prova për të rrëzuar akuzat dhe të provojë pafajësinë e tij. Mërgim Korça për fatin e keq të tij, është i ngërthyer ende nga mentaliteti i procedurës juridike komuniste, pse jo dhe fashiste. Në vend që të sjellë dëshmi se Kristo Frashëri paska folur në gjyq kështu apo ashtu dhe dëshmi se e ëma paska përgënjeshtruar të birin përpara trupit gjykues - veç kësaj meqenëse ai vetë pohon se nuk ka gjetur deri sot, pas 60 vjetë kërkimesh, fakte që të vërtetojnë fantazinë e tij, kërkon që fantazinë e tij ta vërtetojë Kristo Frashëri. O Perëndi! Mos rri fshehur, por dil sheshit dhe mëshiroje këtë mjeran, që nuk di se çfarë shkruan dhe lundron ende në mentalitetin e së drejtës procedurale komuniste apo fashiste.

Besoj se çdo lexues është në gjendje të shohë se në shkrimin e tij të gjatë nuk sheh asnjë dokument të shkruar, që të vërtetojë pohimet e këtij mjerani. Përsëris, asnjë dokument, por vetëm pohime se filani që ka vdekur i paska thënë kështu, se filania, e cila nuk jeton më, i paska thënë ashtu, se fistëku të cilin nuk kemi mundësi të pyesim, paska thënë kështu ose ashtu. Ai mjerani kujton se lexuesi mund të bindet me broçkulla që ai thotë për Mustafa Krujën, pale pastaj për Xhevat Korçën. Kulmi i pjellave të imagjinatës arrin, kur trajton ballafaqimin midis Kadri Hazbiut dhe Xhevat Korçës në burgun e Burrelit. Në këtë ballafaqim nuk del të ketë qenë i pranishëm ndonjë dëshmitar. Nuk del që të jetë regjistruar ndonjë akt apo procesverbal. As nuk na njofton se kush ia ka thënë atij bisedën midis Kadri Hazbiut dhe Xhevat Korçës. Shikoni se ç’shkruan: “Dëgjomë me vëmendje o Kadri Hazbi, - i paska thënë Xhevat Korça Kadriut në prill të vitit 1945. - Që nga çasti që unë vendosa të vdes në grevë urie, unë nuk jam më mes jush, mes tokësorëve. Enver Hoxha, e di si më duket që nga lart, i vogël sa një mizë. Po ti dije se Enveri yt do të ta hajë kokën ty!” (“TemA”, 9 korrik 2009, f. 15). Këto i paska thënë Xhevat Korça në mars apo në prill të vitit 1945, kur Enver Hoxha ende nuk ishte bërë diktator (!)

Nuk do të zgjatem me përrallat e shumta që ai u tregon lexuesve për të provuar se është historian i mirëfilltë dhe jo si ne, historianët fatkëqij, që përpiqemi të sjellim dëshmi dokumentare dhe referenca burimore për çdo fakt historik që përmendim. Shikoni se mbi ç’baza dokumentare jep gjykime mbi Kristo Frashërin.

***

Le t’i lëmë mënjanë sulmet personale dhe le të përqendrohemi rreth thelbit të çështjes, për të cilën ia vlen të diskutohet. Është fjala për qëndrimin që duhet të mbajnë historianët ndaj “kolaboracionistëve” shqiptarë, të cilët gjatë Luftës së Dytë Botërore bashkëpunuan me okupatorët fashistë italianë e gjermanë.

Synimi i M. Korçës në apologjinë që i bën Mustafa Krujës dhe babait të tij, Xhevat Korçës, është i qartë: të vërtetojë se kolaboracionistët e okupatorëve fashistë italianë dhe të nazistëve gjermanë, nuk kanë qenë “kolaboracionistë” në kuptimin e keq të fjalës, pra nuk kanë qenë, siç janë cilësuar në vitet e regjimit komunist, tradhtarë, por patriotë e shkuar patriotëve, patriotë në mos me shtatë, të paktën me pesë yje. Natyrisht, pasi të çimentojnë këtë platformë ogurzezë, përpiqen të hedhin hapin e mëtejshëm, - hapin madhor për të vërtetuar se tradhtarë nuk ishin “kolaboracionistët” e kallëpit të Mustafa Krujës apo Xhevat Korçës, por ata që rrëmbyen armët për të çliruar vendin nga mortaja fashiste. Pra, tradhtarë ishin partizanët, sidomos ata mijëra dëshmorë, të cilët deri tani kanë kujtuar se dhanë jetën për lirinë dhe për pavarësinë e atdheut, kurse tani, sipas logjikës perverse të M. Korçës dhe të shokëve të tij, duhen dënuar, sepse kanë luftuar kundër patriotëve të vyer të asaj toke.

Në këtë llogore ideologjike, Mërgim Korça nuk është vetëm. Janë disa, natyrisht jo të gjithë, nga bijtë e atyre që u dënuan me vdekje si kolaboracionistë nga gjyqet e ngritura pas Luftës së Dytë Botërore. Unë e kuptoj dhimbjen që ata kanë për dënimin dhe ca më keq, pushkatimin e prindërve të tyre. Sinqerisht pohoj se, shpirtërisht e kam kuptuar dhimbjen e tyre. Gjithashtu pohoj sinqerisht se, për shumë prej tyre kam menduar se dënimet që u kanë dhënë gjyqet kanë qenë tepër të rënda. Por, në asnjë mënyrë nuk pajtohem me pikëpamjen e atyre që mendojnë se me përmbysjen e regjimeve komuniste triumfuan regjimet fashiste. Me përmbysjen e regjimeve komuniste triumfuan, jo regjimet fashiste, por parimet e lirive demokratike, e ligjeve humane, e shtetit të së drejtës, e mendimit të lirë, e pronës private, e lëvizjes pa pengesa, e zgjedhjeve të lira e kështu me radhë. Mërgim Korça dhe shokët e tij kujtuan se tani që u përmbys regjimi komunist në Shqipëri, o burra të rehabilitojmë fashistët, tradhtarët, gjakatarët, spiunët e fashizmit. Pikërisht mbi këtë bazë ideologjike është frymëzuar M. Korça, i cili kërkon të na mbushë mendjen se i ati i tij, i cili i shërbeu okupatorit fashist si pjesëtar i qeverisë kolaboracioniste, nuk ka kryer turp, por një vepër patriotike të shkallës më të lartë. Meqenëse nuk ka fakte apo argumente që të na bindë, rreshton broçkulla kafenesh, se në një mbledhje Xhevat Korça paska thënë kështu, në një mbledhje tjetër paska thënë ashtu, këshilltarit fashist i paska vënë kufirin te thana, Loruso Atomës i paska dhënë përgjigje dinjitoze, e kështu broçkulla e broçkulla pa mbarim. Nuk harron pastaj të rreshtojë veprat e mëdha patriotike që ka kryer gjatë jetës së tij - se kur ka qenë i ri, ka marrë pjesë në çetat patriotike të Themistokli Germenjit, se kur ka qenë në mërgim, ka jetuar si një fukara për t’u mishëruar, se më 7 prill i paska ofruar Zogut gatishmërinë e tij për të dhënë jetën për mbrojtjen e atdheut, e të tjera e të tjera vepra të lavdërueshme, për të cilat nuk sjell as edhe një dëshmi dhe të cilat ne, historianët, i dëgjojmë për të parën herë. Megjithatë, ne po i pranojmë si të vërteta këto broçkulla që ai sjell për të kaluarën e largët të Xhevat Korçës. I ati i tij, Xhevat Korça, është dënuar jo për të kaluarën e tij të largët, por si kolaboracionist, si anëtar i qeverisë kolaboracioniste të kryesuar nga Mustafa Kruja, në shërbim të okupatorit fashist italian. Kaq! Natyrisht, bashkëpunimi i Xhevat Korçës me Italinë fashiste nuk ka krahasim me bashkëpunimin e Ahmet Zogut me Italinë fashiste, as me bashkëpunimin e Enver Hoxhës me Jugosllavinë titiste, siç kërkon të na mbushë mendjen M. Korça, mbasi as Italia, as Jugosllavia nuk e kishin pushtuar Shqipërinë as në kohën e Zogut, as në kohën e Enver Hoxhës. Përkundrazi, në kohën e Mustafa Krujës dhe të Xhevat Korçës, të Hasan Dostit dhe të Mark Gjonmarkaj, Shqipëria ishte e pushtuar ushtarakisht nga Italia fashiste, e kishte humbur statusin e saj si një shtet sovran i pavarur, ishte fshirë pra nga harta e shteteve të lira të Evropës. Për më tepër, qeveria kolaboracioniste e Mustafa Krujës dhe e Xhevat Korçës ishte rreshtuar në bllokun e agresorëve gjermano-italo-japonezë dhe, për të freskuar memorien e Mërgim Korçës, qeveria kolaboracioniste e Mustafa Krujës dhe e Xhevat Korçës ishte në gjendje lufte me kampin e madh antifashist anglo-sovjeto-amerikan. Bota ishte pra e ndarë në dy kampe, nga të cilat, njëri - kampi fashist, përfaqësonte agresionin, robërinë, errësirën, krimin, mohimin e lirisë së popujve - tjetri, kampi antifashist, pavarësisht se në të bënte pjesë edhe Bashkimi Sovjetik, përfaqësonte për atë kohë çlirimin, demokracinë, shtetin e së drejtës, lirinë e mendimit, të lëvizjes etj. Historiani në punën e vet duhet të mbështetet në parimin e njohur e të pranuar universalisht se aktorët dhe faktorët politikë duhen gjykuar sipas situatës ku ato kanë ndodhur dhe jo sipas ligjeve apo koncepteve të kohëve të mëvonshme. Në momentin historik të Luftës së Dytë Botërore, ku luhej fati i njerëzimit, vendimtar ishte pozicioni politik i qeverive dhe jo fjalët episodike që mund të ketë thënë një ministër në ambiente të mbyllura, si ato që na përmend Mërgim Korça për të atin e tij, të cilat, për më tepër nuk dimë, nëse janë ose jo të vërteta. Zoti M. Korça nuk duhet të harrojë se gjatë kohës që ishte në pushtet qeveria e Mustafa Krujës, djem të rinj që kanë mbajtur anën e kampit të madh antifashist, janë varur dhe pushkatuar, janë burgosur dhe internuar, janë plaçkitur dhe djegur fshatra, etj.. etj., krime që nuk mund të fshihen. Mërgim Korça le t’i lërë mënjanë fjalët me tinguj patriotikë që gjoja i ati i tij paska thënë poshtë e përpjetë dhe le të na thotë nëpërmjet procesverbaleve ç’qëndrim mbajti Xhevat Korça, kur u parashtrua për ekzekutim dënimi me vdekje i Hamit Shijakut, Hamdi Mëzezit, Nikolla Tupes etj., etj. Nëse nuk ishte dakord me dënimin e tyre me varje, përse nuk kundërshtoi, madje përse nuk dha dorëheqjen? Si shpjegohet fakti që edhe sot e kësaj dite shqiptarët në përgjithësi përulen me respekt para Qemal Stafës, Jordan Misjes, Perlat Rexhepit, të cilët dhanë jetën në luftë me milicët fashistë të Mustafa Krujës dhe të Xhevat Korçës, të Hasan Dostit dhe të Mark Gjonmarkajt? Apo mos vallë ai kërkon që në vend të këtyre heronjve të përjetshëm, t’u ngremë monument agjentëve të fashizmit, pra edhe Xhevat Korçës dhe Mustafa Krujës?

Për të na sqaruar se ç’është historia dhe se si shkruhet historia, M. Korça na sjell ca citate të shkëputura, të cilat besoj se as ai vetë nuk i kupton. Me anën e tyre kërkon t’u prishë mendjen lexuesve, për të treguar se kemi para nesh një njeri me kulturë. Na sjell një citat edhe nga W. Churchill. Do të bënte mirë që nga W. Churchill të na sillte paralajmërimin që ai u bënte kolaboracionistëve, të cilët i quante “çakej” të okupatorëve nazifashistë, se do të jepnin llogari në fund të luftës për bashkëpunimin e tyre me ta. Ja, këto janë materiale që vë në peshore historiani dhe jo ato që ndodhën pas Luftës së Dytë Botërore. Se çfarë ndodhi pas Luftës së Dytë Botërore është një kapitull tjetër.

Veç kësaj, nuk duhet harruar se kolaboracionistët e okupatorëve nazifashistë nuk u dënuan vetëm në Shqipëri. Ata u dënuan diku me më tepër dhe diku me më pak ashpërsi në të gjithë Evropën e pushtuar nga ushtritë nazifashiste gjermane dhe italiane. Do të sjell si shembull vetëm Francën, të ashtuquajturën Francë të Vichy-së. Udhëheqësit e saj u dënuan nga Franca jokomuniste, por demokratike, sepse nënshkruan armëpushim me Gjermaninë hitleriane, ndonëse shpëtuan një pjesë të Francës (Franca e Vichy-së) nga pushtimi ushtarak hitlerian. Megjithatë, ata u akuzuan si kolaboracionistë të Gjermanisë hitleriane. Mos harrojmë se në krye të Francës të Vichy-së ishte një hero i Francës dhe jo një agjent fashist si Mustafa Kruja. Në krye të Francës së Vichy-së ishte mareshali Petain, i cili ishte shpallur Hero për rezistencën madhështore që ai u kishte bërë ushtrive gjermane gjatë Luftës së Parë Botërore. Megjithatë, argumentin që ai solli para gjyqit se kishte shpëtuar një pjesë të Francës nga dhuna e përditshme hitleriane, Gjykata e Lartë frënge e ngritur pas luftës, e dënoi me vdekje Heroin e dikurshëm 92-vjeçar për tradhti të lartë ndaj atdheut. Natyrisht, duke marrë parasysh moshën tepër të thyer të mareshalit, presidenti i Francës, Ch. De Gaulle, e ktheu dënimin me vdekje në burgim të përjetshëm. Për kryeministrin kolaboracionist të Francës, Pierr Laval, nuk pati asnjë lehtësim. Ai u dënua me vdekje dhe u pushkatua. Me sa dimë ne, askush deri sot në Francë nuk kërkon të rehabilitojë kolaboracionistët e Francës, të dënuar nga gjyqet e Pasluftës. Vetëm te ne, Mërgim Korça dhe shokët e tij, në vend që të turpërohen për veprat e prindërve të tyre, kërkojnë t’i ngrenë në piedestalin e heronjve dhe të patriotëve, kurse heronjtë dhe patriotët e vërtetë duan t’u vënë njollën e kolaboracionistëve dhe të tradhtarëve.

Megjithatë, në shumë raste personalitetet historike kanë një veprimtari komplekse. Kanë në politikë momente me bilanc pune pozitive, por edhe momente me bilanc pune negative. Veç kësaj, ka personalitete politike, që kanë një veprimtari edhe në fusha të ndryshme të shkencave, si p.sh., në fushën e gjuhësisë, historisë, letërsisë, etnografisë etj. Ka gjithashtu raste, kur një personalitet ka njolla në fushën politike, por kapital të vyer në fushat e shkencave. Të japësh vlerësime për ta, nuk është punë e lehtë. Në këto raste nuk ka receta të prera. Në çdo rast bëhet analizë objektive historike.

Një nga personalitetet historike të Shqipërisë të shekullit XX me veprimtari tepër komplekse dhe tepër të ndërlikuar është padyshim Mustafa Kruja. Për të do të flasim hollësisht në një shkrim tjetër.

--



--

Engjëlli “Kristo” dhe Satanái i vonuar

Nga Mërgim Korça

Dëgjomë o profesor Kristo, kam lexuar shumë shkrime prej teje, po si ky i fundit, ku e ke sqaruar Mërgim Korçën, si edhe shokët e tij, nuk kisha par’e as dëgjuar! Më të lumtë penda, ose më saktë ... ajo mendje e ndritur q’e drejtoi pendën tënde! Po, po, ai truri yt i veçant’e i betontë pa ashtu, si i thoni ju, cir-con-volu-cio-ne mbase, por beton i sheshtë safí!

Tek e lexoja shkrimin tënd, të përfytyroja ashtu siç je, babaxhan, me atë fytyrë prej engjëlli edhe atë buzëqeshjen tënde të sinqertë thuajse prej të mituri, tek e gozhdoje Mërgim Korçën që pas gjashtëdhjetë vitesh akoma nuk e ka gjetur një dëshmitar rreth mallkimit që të paska bërë jot’ëmë! E di, e di se ç’do të më thuash ... se u lëkunde shumë, derisa e vure këtë pohim, se mbase i vete mendja njeriu e thotë ... “po ç’ne që 60 vite të shkuara z. Mërgim Korça të jetë interesuar të gjejë bashkëdëshmitarë të asaj ndodhíje ... ai tani, vitet e fundit, qëkur ta shikon fytyrën tënde të sinqertë e bindëse në intervista televizive që shikohen edhe në ShBA, ka filluar edhe interesohet për atë ngjarje!” Besomë mua, o profesor, asnjërit nuk i vete mëndja kësisoj, kushdo ty të beson. Ti i imponohesh cilitdo!

Mjaft të shikosh se si ti, me një mjeshtërí të veçantë, duke i thënë botës se z. Mërgim Korça nuk sjell asnjë fakt lidhur me Gjyqin Special, jo që e bind lexuesin, por duke i bërë edhe një paraqitje elegante e mbushur me sofizma lidhur me krahasimin mes procedurave juridike komuniste dhe atyre demokratike, jo që e nxjerr M. Korçën të mbarsur me mentalitetin e procedurës komuniste akoma sot, në një kohë që lexuesi ty automatikisht të radhit me pararojën demokrate! Ja, kjo është mjeshtëria jote e pashembullt! Të lumtë! Ku ke të drejtë, e ke. Unë në fakt u entuziazmova edhe tek lexoja kur e vije me shpatulla pas muri atë këlysh kolaboracionisti e tradhtari, tek ia përplas dyshimin rreth broçkullave që i paska pas thënë i ati Kadri Hazbiut: “Këto i paska thënë Xhevat Korça në mars apo në prill të vitit 1945 Kadriut, kur Enver Hoxha ende nuk ishte bërë diktator (!)... As nuk na njofton se kush ia ka thënë atij bisedën midis Kadri Hazbiut dhe Xhevat Korçës.” Mirëpo, kur e lexova së dyti, tamam që u tërbova, e ti e di se ç’do të thotë inat Satanái! Po si e bëre këtë gafë more profesor i nderuar? Takimi me Kadri Hazbinë qé ditët e para të grevës së urisë së Xhevat Korçës, (e ajo nuk ish si grevat që bëjnë tani në Shqipëri), që përfundoi me vdekjen e tij. E ajo daton në vitin 1959 more i uruar Kristo! Le që ai i kishte cilësuar edhe ata q’e dëshmuan bisedën. Ktheju e lexoje shkrimin e M. Korçës! Nuk të lejohet ty të gabosh kësisoj, pikërisht ti që di të shfytyrosh faktet thuajse si unë vetë! Lëre, nuk duhej kurrsesi ta kishe bërë atë gafë. E kupton ti që edhe vetë procesverbali i gjyqit, ata dëshmitarët, (që ti i quan të vdekur, i sjell të gjallë), sot! Pa le ai dokumenti i gjeneral Dalmazzo-s që M. Korça ta tregon edhe pozicionin në arkiv. Këtu ke shkarë ti edhe unë bashkë me ty.

Që ta mësosh se unë nuk rrëmbehem, po të tregoj nga ana tjetër se sa jam entuziazmuar tek e thua troç, kur i drejtohesh M. Korçës “... ç’qëndrim mbajti Xhevat Korça, kur u parashtrua për ekzekutim dënimi me vdekje i Hamit Shijakut, Hamdi Mëzezit, Nikolla Tupes etj., etj. ... Nëse nuk ishte dakord me dënimin e tyre me varje, përse nuk kundërshtoi, madje përse nuk dha dorëheqjen? ... Q. Stafa, J. Misja, P. Rexhepi dhanë jetën në luftë me milicët fashistë të Mustafa Krujës dhe të Xhevat Korçës, të Hasan Dostit dhe të Mark Gjonmarkajt”. Ta them sinqerisht, je madhështor! Im bir të kishe qenë, nuk do të manovroje më djallëzisht! Doemos, mua nuk ma hedh dot, por unë të vlerësoj në djallëzinë tënde, të cilën e kuptoj dhe e njoh si xhepat e mi! Shiko pse të vlerësoj, o mendje e ndritur djallëzore. Mustafa Kruja, Xhevat Korça, si edhe Mark Gjonmarkaj nuk e dhanë dorëheqjen, (ndonëse, të thuash të vërtetën, vendimet gjyqësore nuk kalojnë në qeveri, po kjo as i vete njeriu në mendje, kur ka të bëjë me pohim tëndin që imponohesh me autoritetin tënd shkencor). E me që u konformuan me atë vendim, ti automatikisht u vendos vulën si kolaboracionistë tradhtarë! Bukur fort. Ngelet problemi i Hasan Dostit edhe Jup Kazazit. Jupin ti e kalon pa e zënë në gojë. Tamam mjeshtrí nga ana e jote. Mirëpo Hasan Dosti me gjithë Jup Kazazin, që të dy ministra në qeverinë Kruja, e dhanë dorëheqjen. E këtu rritet në kulm sërishmi mjeshtëria e jote, se këtë fakt kush e di? E di ti me shokët historianë, po ju, jo që e kini lënë në harresë e nuk e kini zënë në gojë në asnjërin prej teksteve historike të hartuara nga ju, por Hasan Dostit edhe Jup Kazazit që atëherë ia kini vënë vulën e tradhtisë e doemos edhe sot e kësaj dite ti një vulë edhe Hasanin dëng në thes me M. Krujën, Xh. Korçën edhe Mark Gjonmarkajn! Po për Jup Kazazin i vete njeriu mendja të pyesë se ç’u bë? Asnjeriu, ndonëse ti e di se partia ku militoje edhe ti, plumbin ballit ia dha Jupit, ndonëse e dha dorëheqjen me Hasan Dostin në shenjë proteste! Je i madh Kristo! Shkurt fjala, je historian djallëzor i madh!

Sa i takon gjyqeve ku ka dëshmuar jot’ëmë, prapë ke shkarë. Zbardhi. M. Korçës i thua se nuk ka sjellë fakte, (kur ai ka sjellë), për gjyqin Special, kurse ti vetëm një pohim të përgjithshëm ... e hidhesh matanë.

Ta mbyllim edhe këtë vlerësim timin të sotëm, o profesor, duke të të treguar një sekret timin, sekret të thellë. E di se cila qe pika q’e mbushi kupën që të të vija gishtin ty si të përzgjedhurin tim? Ja ai, ai Mërgim Korça. Po, po, se qe ai rrugaç*, siç e quan ti me plot edukatë familjare, intelektuale, si edhe formacion etike shoqërore që, pavarësisht se ti ia veshe dyshimin lexuesve, se ai nuk ka sjellë, jo fakte, por asnjë fakt ndaj atyre që thotë për të të kundërshtuar ty, por un’e lexova me vëmendje se ç’ka pohuar e ndritura mendja jote në faqen 240 të librit “Historia e Shqipërisë” (botim i vitit 1984): “Lëvizja kundra fesë ishte një lëvizje që për nga karakteri, përpjesëtimet dhe rezultatet konkrete nuk e ka njohur historia botërore ... Fetë në vendin tonë e kanë pas lidhur fatin e tyre me atë të pushtuesve të huaj ... Feja dhe shërbëtorët e saj dolën para gjyqit të historisë e të popullit”. Ja, ai rrugaçi e bir tradhtari qé që e solli punën ta përqendroja mendjen te ti si të përzgjedhurin (beniamin) timin! Pa le kur lexova atë tjetrën se ç’ke shkruar ti, e zezë mbi të bardhë, në faqen 174: “Me formimin e PKSh populli ynë kishte, për herë të parë në historinë e tij, një udhëheqje besnike e të sigurt të luftonte deri në fund për mbrojtjen e interesave të tij”. Ose në faqe 197: “PKSh i siguroi popullit aleatë të shumtë e të fuqishëm. Ajo e edukoi popullin shqiptar me frymën e internacionalizmit proletar, të miqësisë e të vëllazërimit me të gjithë popujt e në radhë të parë me popullin sovjetik”. ... “Gjatë vitit 1946 u zbuluan komplotet e grupeve të fshehta politike të organizuara nga misionet angleze dhe amerikane. Qëllimi i tyre ishte përmbysja e pushtetit popullor me ndihmën e ndërhyrjes ushtarake anglo-amerikane ... Siç vërtetoi gjyqi i deputetëve fijet e komplotit të tyre çonin gjithashtu te misionet anglo-amerikane”.

Tashti doemos të lind e drejta ty, o profesor shum’i nderuar, të më pyesësh se si me kaq pak informacion e informacion të marrë nga një rrugaç, që ti gjithë etiket’e mirësjellje e ke cilësuar M. Korçën, unë nxjerr përfundime të themelta sa për të marr’edhe një vendim me kaq rëndësi për mua, si edhe sektorin që drejtoj. Po, miku im i dashur, por duhet të dish se unë e kam edhe një vetí që pakkush e ka, atë të nxjerrjes së përfundimeve me bashkëshoqërim informacionesh, (ndonëse edhe ti, mos kujto se je më pak djallëzor se unë, kur kapesh pas maja degësh e veç kur bën përgjithësime të gënjeshtërta e bombastike). Shiko si e kam nxjerrë unë përfundimin se ti, me karakterin tënd, je tipi aktualisht më i përshtatshëm ta kesh nderin të jesh i përzgjedhuri im. Gjatë gjithë periudhës së diktaturës, me një 250 lekësh, e shpëtove veten nga terrori komunist i Enver Hoxhës. Mos ma moho, së paku mua, se e kam intervistën, kur e ke pohuar se me të, (250 lekëshin), bleve një “tutius”, me të cilin e kyçe gojën. Dakord. Mund ta dinë edhe të tjerë këtë gjë po ... nuk u bën përshtypje, se edhe ata e patën kyçur gojën. Po çfarë tjetër shoh unë te qëndrimi yt, i cili ta jep të drejtën me plot gojën që të shkëlqesh e të shquhesh në syt’e mi prej Satanái e që të tjerët nuk e shquajnë dot? Ti nga njëra anë ia vure kyçin gojës, por nga ana tjetër shkrove e shkrove, (ato që ai rrugaçi e bir tradhtari, Mërgim Korça, i quan fakte, kurse ti me plot të drejtë thua se ai nuk paraqit asnjë fakt), e kësisoj unë te ti vlerësoj tri cilësi tuajat themelore:

1- E mbylle gojën me kyç “tutius” e nuk fole. Kjo të dallon nga ata, të cilët flisnin e shanin e pastaj akuzoheshin për agjitacion e propagandë, apo jo? Cili ësht’i fituari ?

2- Ti vërtet je me një karakter të fortë, si p.sh., profesori i shquar Eqrem Çabej me shokë, të cilin e denonconte publikisht në sesionin e parë të Institutit të Shkencave në 26-29 janar 1952 Dhimitër Shuteriqi “për mënyrë apatriotike” në studimet e tij edhe e thellonte Stefanaq Pollo “... ne duhet t’i luftojmë ata që pa asnjë thërrime patriotizmi përulen verbërisht përpara t’ashtuquajturve autoritete të gjuhësisë borgjeze të Perëndimit, edhe pas daljes në dritë të veprave të Stalinit”. E mbas gjithë kësaj furtune e tufani, prof. E. Çabej, në sesionin e shtatorit të Institutit të Shkencave del edhe ngul këmbë: “Si do të vëmë ne për bazë njërin nga të dy dialektet, kur nuk janë studiuar mirë as njëri, as tjetri?” Ti ç’bëre në fushën tënde? Tutiusin gojës, pse i çmendur ishe ti? Po rezultati praktik? Pavarësisht lidhjeve familjare, ama u bëre edhe i përzgjedhur i udhëheqjes së Institutit Historisë!

3- Kurse sot, me ato metoda të mësuara atëherë, teksa ai rrugaçi Mërgim Korça sjell fakte se si dëshmitarët në gjyqin e Xhevat Korçës hidhnin poshtë akuzat e kapterit akuzues dhe teneqexhiut marrës vendimesh e vetë Xhevat Korça thosh se t’i gjenin një frazë të shkruar pro fashizmit ai pranonte dënimin maksimal e pra me vdekje, ti nga njëra anë këto fakte që janë në protokollin e gjykatës në arkiva i hedh poshtë me një bombë tymëse, se nuk ka më dëshmitarë të gjallë, e pra Mërgim Korça nuk ka fakte, edhe nga ana tjetër, e kjo ësht’edhe më e rëndësishmja, ia jep vetes të drejtën edhe sot ta ndikosh historinë që ata të mos i rehabilitojë, e gjithashtu edhe klerik’e priftërinj të pushkatuar, si edhe deputetët e 1947-ës pas tyre!

Më të lumtë o profesor Kristo që kolaboracionistët me pushtuesit vazhdon dhe i dënon! Ata tradhtarët e Partisë, duke filluar që nga Riza Dani, Shefqet Beja e Islam Radovicka, që i luftuan kolaboracionistët e u bënë me partinë, prapë ke fuqi edhe i dënon (siç e ke shkruar në librin e historisë, që ai rrugaçi i quan gjoja fakte). Vazhdon pastaj edhe me më të vonshmit “kolaboracionistë”, Koçi Xoxin, Bedri Spahiun e kë të zë në gojë më parë. E në fund? Edhe sot gjykatës! Ja, prandaj unë Satanái, sinqerisht befasohem nga këto vlera e virtyte që ke e vazhdon t’i zhvillosh duke patur në qendrën e qendrës vëmendjes metodat e mia djallëzore!

E po ta them copë, profesor i dashur. Që në këtë çast Karonti e ka urdhrin që me të të parë, të të kalojë n’anën tjetër të Akerontit me rrugën e hapur drejt qendrës së Selisë Zjarrit tim! Edhe Cerberusi trikokësh, kur të të shohë, do të të ledhatohet e të t’i lëpijë këmbët, (nën shembullin tënd ndaj ish-eprorëve tuaj).

Vetëm një gjë kije parasysh: sakën se në vijim, siç ia the në mllef e sipër atij rrugaçit, do të merresh me Mustafa Krujën si personazh me veprimtarí tepër komplekse dhe tepër të ndërlikuar! (Ndonëse unë e kuptoj se edhe ai pohim i yti është përgjatë hullísë djallëzisë qe ke mësuar nga unë). Shiko profesor Kristo, nuk e ka keq ndonjëherë ai Mërgim Korça që sjell veç fakteve edhe kujtime në shkrimet e tij. Kujtimet e pasurojnë historinë. Ky është nga rregullat themelore të historisë. Un’e mbaj mend mirëfilli se si Koço, (jo Tashko e as Theodhosi që i pushkatuat), po ai q’e kalbët në burg ti edhe shokët tuaj se qe nga nismëtarët e prurjes komunizmit në Shqipëri, ai Kosta Boshnjaku, kur ti e kishe edhe Drejtor të Përgjithshëm të Bankës Kombëtare, me shaka ta kujtonte si të ledhatonte Miladini, dritë pastë, kur e ndanit shtëpizën me të dhe i vlerësonte virtytet tuaja të karakterit e të thërriste: djalli im!

Të shkuara e të harruara këto more profesor, po ti shiko e tymi të të ecë drejt, derisa të strehohesh, mendoj se jo edhe me vonesë, në Mbretërinë Time të Zjarrit!




* Ti, profesor i nderuar, shkrimin tënd replikues e fillon me “Ndonëse me vonesë, zoti Mërgim Korça ndërhyn në pamfletin që unë i drejtohesha zonjës Ledi Shamku ... dhe në vazhdim, mirë se e quan rrugaç, po së paku cilësorin mjeran mos t’ia vije. Nuk ta merr mendja në botë përse e kam fjalën. Un’e hetova çështjen, sepse ti çdo fjal’e peshon me kandar farmacie. Por ai fshikullim që i bëre ti pse u përgjigj z. M. Korça me vonesë, (bota mbase nuk e vlerësojnë, po un’e kuptova “kamxhikun” tënd), bije në kundërshtim me cilësorin “mjeran”, që i ngjite ti. Ta kishe lënë me “rrugaç”. E di pse? Kur ti e publikove “pamfletin” tënd, z. M. Korça sapo kishte filluar një udhëtim me anije 100.000 tonëshe nëpër detin Baltik dhe e kish nisur nga Kopenhaga, edhe e kishte vazhduar në Keel, Talin, Shën Peterburg, (ku kishte admiruar edhe shtatoren gjigante të idhullit tënd edhe timin, shokut LENIN), Helsinki, Stokholm etj., e kësisoj nuk kish se si ta lexonte shkrimin tënd para se të kthehej në ShBA. Kjo sa i takon hershmërisë replikës. Sa i takon tashti cilësorit “mjeran”, nuk do të doja, unë si Sataná, që ti ta kishe përdorur. E di pse? Mjeran ke qen’edhe ti gjatë gjithë periudhës së diktaturës, se i vure “tutius” gojës e jetoje si miu prapa poçes, ndonëse nga ana tjetër, shkruaje historinë e politizuar, provë kjo e një karakteri vërtet stoik. Por edhe sot, po t’i bësh krahasimet, ti rri i strukur e veç merresh duke shkruar, a folur, (vërtet jo më i prirë nga ideologjit’e partisë), por nga ideologjia e ime, e Satanáit, në një kohë që z. Mërgim Korça e gëzon jetën.

[Brari]

Rreth akuzave që më drejton z. Kristo Frashëri

Nga Mërgim Korça

Nuk kam ndërmend ta analizoj shkrimin, me pretendimin “kritik” të historianit Kristo Frashëri, rreth një analize të gjuhëtares, zonjës Ledi Shamku, për “Formulën e Pagëzimit” të Pal Engjëllit. Megjithatë nuk hesht dot pa e pohuar se kritika ësht’e shkruar tej’e ndanë me një leksik që nuk ka se si ta nderojë një njeri që mendohet se është intelektual. Unë personalisht kam mbetur i befasuar e prandaj shpresoj që edhe gjuhëtarja t’i hedhë pas shpine fyerjet edhe insinuatat, mos të ndalet të merret me to por të vazhdoj’e të merret me punën e saj të vyer shkencore në lëmin e gjuhësisë.

Kurse unë do të ndalem rreth akuzave që më drejtohen, jo për t’iu përgjigjur z. Frashëri. Në asnjë mënyrë. Do të qé humbje kohe për mua. Por do të ndalem rreth tyre vetëm me pikësynimin se si mendoj unë se duhet të thuhet e vërteta. Nga ana tjetër sadopak dua t’u a sqaroj se si historianët prodhimtarë në shkrime tekstesh përgjatë periudhës diktaturës, mundohen t’i përligjin edhe sot e kësaj dite shtrembërimet që i kanë bërë historisë nëpërmjet deformimeve të fakteve ose, ç’ësht’edhe më e dënueshmja, duke i pasë fshehur faktet si edhe dokumentet kryekëput. Kurse momenti tjetër i rëndësishëm sipas meje, gjë edhe për të cilën e falënderoj sinqerisht z. Kristo Frashëri, është se dashur padashur po më detyron t’i a paraqis lexuesit biografin’e të ndjerit babait tim, Xhevat Korçës, gjë që deri më sot nuk e kam bërë i ndrojtur mos merret si mungesë modestíe.

Me që një analizë e mbështetur në drejtpeshim faktesh kërkon kritere shkencore të hartohet, po i a paraqis fillimisht integralisht si i formulon z. K. Frashëri akuzat ndaj meje që pastaj, jo në mënyrë evazive, por pikë për pikë edhe hap pas hapi të argumentoj këndvështrimin tim dhe lexuesi të ketë mundësinë t’i gjykojë pa asnjë paragjykim. Ja se si shprehet z. Kristo Frashëri:

“Dy fjalë për akuzën që zonja Ledi Shamku më drejton sikur unë paskam “ndihmuar në rrënimin e Lef Nosit” dhe se paskam “përgatitur platformën, të cilën e përdori Enver Hoxha për ta vlerësuar politikisht lëvizjen e Haxhi Qamilit të viteve 1914-1915”. Për këto akuza, zonja Shamku thotë se i ka lexuar në një shkrim të Mërgim Korçës. Unë nuk di se ku i ka gjetur Mërgim Korça këto njoftime, të cilat, me thënë të drejtën, po i dëgjoj për të parën herë nëpërmjet Ledi Shamkut. Di që këto nuk janë të vërteta. Di gjithashtu se Mërgim Korça nuk është historian dhe se, në mos gabohem, është biri i Xhevat Korçës. Di gjithashtu se Xhevat Korça u dënua me vdekje nga gjyqi special i vitit 1945 si kolaboracionist i okupatorëve fashistë, i cili, përveçse e përkrahu politikisht Benito Mussolinin të pushtonte ushtarakisht Shqipërinë më 7 prill 1939, u bë anëtar (ministër i Arsimit) në qeverinë e formuar në dhjetor 1941 nën kryesinë e Mustafa Krujës. Për shkak të kohës tashmë të largët nuk ruaj mëri për këtë kolaboracionist, i cili e pranoi fajësinë e tij si kolaboracionist fashist dhe për këtë shkak u dënua mbase më tepër se ç’duhej. Duke lënë mënjanë fajin që ai kreu gjatë okupacionit fashist, Xhevat Korça ka për mua anën tjetër të curriculum-it të tij - është autor i monografisë së parë studimore kushtuar Skënderbeut nga një historian shqiptar, botuar më 1923 – një monografi me vlera shkencore. Veprën e tij si historian skënderbegian e kam vlerësuar si në monografinë “Skënderbeu, Jeta dhe vepra”, që kam botuar më 2002, ashtu dhe në pamfletin studimor me titull “Skënderbeu i shpërfytyruar”, botuar këtë vit. Duket se Mërgim Korça është ngarkuar aq tepër me mllefe, sa ose nuk di kë të godasë për turpin që i kreu i ati, ose kërkon të nxjerrë nga ky turp përfitime tani që kjo periudhë tranzicioni karakterizohet nga shpërthimi i mllefeve. Unë nuk habitem me të. Përkundrazi, habitem me zonjën Ledi Shamku që kapet si i mbyturi pas fijes së kashtës. Sigurisht që ky akt nuk e nderon zonjën Shamku, e cila për të mbrojtur veten e saj nga gafat që ka bërë ndaj “Formulës së Pagëzimit” shfrytëzon mllefet e bijve të kolaboracionistëve fashistë dhe pa u siguruar nëse janë ose jo të vërteta, i përdor ndaj atyre që kanë luftuar kundër okupatorëve fashistë në një përplasje që nuk ka fare të bëjë me “Formulën e Pagëzimit”. Akuza që më bën për Lef Nosin është shpifje. Për Lef Nosin kam patur dhe e kam shprehur me shkrim pikëpamjen se ai ka qenë një patriot i shquar, se ka përballuar të gjitha tallazet tendencioze politike, se nuk u përzie në jetën politike as në periudhën e Zogut, se nuk mori pjesë as në administratën e okupatorëve fashistë italianë, vetëm se gaboi, kur pranoi emërimin si anëtar i Regjencës së periudhës së okupacionit hitlerian. Madje, si anëtar i Regjencës nuk u shqua për egërsinë që treguan Mehdi Frashëri dhe Patër Anton Harapi ndaj Lëvizjes Nacionalçlirimtare. Si rrjedhim, nuk kam qenë dakord me dënimin e rëndë, që atij i dha gjyqi special i Pasluftë. Vetëm kaq!”

Nuk ka nevojë për thellim fakti që, akuzat e z. Kristo Frashëri ndaj meje, përshkohen nga tendenciozitet i theksuar. Kjo bije në sy dukshëm. Kjo më ndihmon nga ana tjetër të ve në dukje se si gjuha e përdorur prej tij e mbushur me fyerje, insinuata si edhe shtrembërime, ka qenë metoda tipike e përdorur nga shkencëtarët e shkencave shoqërore të kohës diktaturës.

Që në fillim, tek i referohet akuzës ndaj tij nga ana e znj. Ledi Shamku, z. K. Frashëri i shtrembëron faktet. Zonja L. Shamku citon faqen e librit tim “Hedhje Drite Rreth Shtrembërimesh Historike” ku i referohem z. K. Frashëri. Kurse ky i fundit insinuon sikur unë veç problemit “Lef Nosi” qenkam shprehur edhe rreth platformës të cilën, të përgatitur nga profesori, e paska përdorur Enver Hoxha lidhur me vlerësimin politik ndaj Haxhi Qamilit. Nuk është aspak e vërtetë. Haxhi Qamilin as e kam zënë në gojë. Për rigorozitet saktësor i kujtoj lexuesit se në një letër timen dërguar miqve të mi, bashkëshortëve të ndjerë tashmë, znj. Nermin (Vlora) si edhe Renzo Falaschi, duke shprehur pakënaqësinë time rreth komisionit hartues të Historisë ripunuar të Shqipërisë e duke i analizuar të gjithë hartuesit, kur vij tek z. K. Frashëri shprehem: “. Lidhur me të, një kujtim personal i imi. (Fatkeqësisht këtë kujtim t’imin nuk kam mundur akoma ta bëj botërisht të njohur sepse nuk kam ndeshur në ndonjë person që të ma vërtetojë ... kur kanë kaluar jo pak po thuajse 60 vite nga ngjarja). Dhjetëra vite të shkuara, koh’edhe ngjarje thuajse të mbuluara nga tisi i harresës, ke parë që thuajse për ironi të fatit, u zhvillua gjyqi përgjatë të cilit u dënua me vdekje me pushkatim si kolaboracionist e tradhtar i atdheut, një farë Lef Nosi. Ndërmjet dëshmitarëve të akuzës ishte edhe një djalosh i zjarrtë i cili vetëm vrer i shtoi kupës tashmë plot’e përplot me akuza të pavërteta kundra të shkretit të hamendësuarit fajtor. Dhe a mundeni ju të kuturisni e ta gjeni se kush kishte qenë ky bukëshkalë? Asnjeri tjetër veçse ky dijetar i sotëm i shkencave historike, Kristo Frashëri! Megjithatë mos u shtendosni, miqt’e mi të dashur. Ka edhe më. Mbajuni tani fort mbas mbështetëseve të kolltukëve tuaj, në se të vërtetën ta dëgjoni do të dëshironi: Ndërsa profesori i ardhshëm po dëshmonte u dëgjua një zë femre nga radhët e publikut që bërtiti: “ Shokë të trupit gjykues, mos i kushtoni vëmendje gënjeshtrave të thëna nga im bir. Ai është një shpërbetár, (dëshmues i rremë - shënim i M. K.). Për dhjetëra familje elbasanase që e ngrysnin ditën të pangrënë, Lef Nosi ka qenë mirëbërësi i mbijetesës tyre ...!

Ky teksti të cilit znj. Ledi Shamku i është referuar. Ndonëse ky fakt asokohe diskutohej në familjet tona të përndjekura nga regjimi, unë e kam shtruar dyshimin tim se koha shum’e gjatë e kaluar si edhe mosgjetja e ndonjë personi që ta mbante mënd të njajtin fakt, më ndrydh dhe më bën të stepem ta quaj fakt historik e në vazhdim ta trajtoja siç i takon. Shtoj se, nëse z. K. Frashëri ësht’i bindur se pohimi im nuk i përgjigjet së vërtetës historike dhe sjell fakte duke zbardhur protokollin gjyqësor të Lef Nosit të ndjerë, sinqerisht do t’i kërkoja ndjesë. Nga ana tjetër, ndonëse nuk jam historian, nuk e besoj se lexuesi do të ma ndalonte, siç mëton historiani i indoktrinuar, të drejtën t’i referohem një historiani të mirënjohur siç është prof. B.Russel i cili thotë “Problemi i njerëzimit qëndron në faktin se ata që shiten si të ditur e paraqesin veten e tyre si të tejsigurtë në ato që thonë, ndërsa të mençurit e ditur janë vazhdimisht plot me mëdyshje!” (Për këtë përqasje i kërkoj ndjesë lexuesit se mund të duket si mungesë modestíe, por unë e paraqita vetëm për të treguar se ndonëse nuk jam historian, me aq aparat shkencor sa kam në dorë si edhe pesë gjuhët e huaja të cilat i flas edhe i shkruaj veç shqipes), mundohem të mësoj nga njerëzit e shquar të asaj disipline edhe të veproj sipas mësimeve të tyre.

Vijmë tashti te metodat e përdorura nga aradha e shkencëtarëve të periudhës diktaturës të cilët çirreshin duke i shtrembëruar faktet historike konform ideologjisë partisë e vazhdojnë akoma të çirren duke i mbrojtur mashtrimet, shtrembërimet si edhe shpifjet e bëra me shpresën të ruajnë fytyrën e tyre! Edhe metoda e z. K. Frashëri është pikërisht në sintoní me atë frymë. Që të më nxjerrë mua jashtë loje, bën pohimin se unë nuk jam historian. E me këtë mëton që unë nuk e paskam të drejtën të shprehem lidhur me fakte ose analiza karakteri historik. Kurse për të më asgjësuar, kapet tek im atë i dënuar nga regjimi komunist. Ç’është kjo? Asgjë më pak e asgjë më shumë se sa lufta e kllasave e predikuar nga Enver Hoxha! Kësaj metode unë i them kollaj “ndalu beg se ka hendek”! Sa për kulturë të përgjithshme në fushën e historisë, u a kujtoj historianëve akoma të indoktrinuar se historiani i mirënjohur prof. Wineburg ka pohuar “Kur historianëve me indoktrinim u vihet në dukje se kanë mospërputhje ndërmjet teorive të tyre si edhe fakteve, ata as që stepen ta shtrembërojnë teorinë që t’u përshtatet fakteve ose anasjelltas e shfytyrojnë ose e zhdukin evidencën!” E në vazhdim ai shton se “Parë më gjerë ky problem, kur bëhet vlerësimi i burimeve historike si edhe i strategjive të mendimit për të interpretuar dokumente historike, është fatkeqësi kur me këtë punë merren njerëz me mangësi të theksuara kulture të përgjithshme!”

Po kjo gjë në fushën e drejtësisë. A nuk u thotë gjë kategorisë së këtyre historianëve ky pohim, në një kohë që ata i konsiderojnë të mirëqenë dënimet e dhëna nga kryetarë trupash gjykues teneqexhinj ose prokurorë ish kapterë ushtrie? E të gjykuarit si edhe të dënuarit nga Koçi Xoxi e Bedri Spahiu me shokë si kolaboracionistë e tradhtarë, historianët e partisë i ngritën dhe i ulën si të tillë, edhe kur po ata “pseudogjykatës” mbas pak kohe dënoheshin me vdekje ose kalbeshin burgjeve me urdhrin e diktatorit!

Lidhur me mungesën e shtyllës kurrizore të shkencëtarëve historianë që hartuan libra mbas librash e tekste mësimore përgjatë periudhës diktatoriale, do t’i referohem historianit tashmë me emër në botën perëndimore, profesor Richard J. Evansit i cili në librin e tij “Në Mbrojtje të Historisë” shprehet “Historianët e antikitetit ishin ata të cilët i ngrinin në qiell veprimet e princërve e kështu, për shumë periudha të gjata kohe, historia ishte ajo e klasave drejtuese”. A nuk tingëllon ky pohim sikur prof. Evansi po i krahason historianët e periudhës diktaturës me ata të antikitetit? I drejtohem tashti lexuesit me pyetjen aspak retorike por konkrete: a duhet të jesh specialist historie që t’i qëmtosh këta pohime e të bësh edhe paralelizmat e duhura? Po ashtu, sa bukur e ka theksuar historiani italian me emër të madh në fushën e tij, prof. Pietro Coppola “Përgjatë periudhës fashiste disiplina historike ishte zyrtare, ishte ajo e përpunuara nga katedrat universitare sipas kritereve të regjimit: çdo fakt që binte ndesh me të shpërfillej, lihej më një anë, e mbulonte errësira. Kurse sot ka kaq shumë lirí pikëpamjesh e debatesh rreth fakteve historike sa që janë krijuar edhe shkolla të ndryshme historike!” E në fund shton “Sa të drejt’e ka patur Winston Churchill-i i cili theksonte se DITURIJA SI EDHE ARËSYEJA FLASIN, NË NJË KOHË QË INJORANCA DHE FAJËSIJA ULËRIJNË!”

Për ta gjallëruar para lexuesit portretin e z. K. Frashëri me shokë, lidhur me gjuhën e bigëzuar që përdorin, ky i fundit përgjatë një debati me shkrim me një ish kolegun e tij z. Teodor Kareco, shprehet integralisht: “Unë nuk do t’i përgjigjem Teodor Karecos me të njëjtën monedhë. Edukata ime familjare, kodi shoqëror i mirësjelljes dhe formimi im kulturor nuk më lejojnë t’i përgjigjem atij me fyerje, me sharje, me akuza as morale, as politike, as shkencore, siç ai i ka përdorur pa kursim ndaj meje. Eksperienca ka treguar se fyerjet, sharjet dhe akuzat në një debat, të paktën shkencor, janë armë e atyre që nuk kanë argumente në torbë dhe xhepat me arsyetime i kanë të shpuara. Në një debat shkencor sharjet, fyerjet dhe akuzat përdoren zakonisht për të shkaktuar mjegullnajë dhe për të mbuluar mungesën e argumenteve. Ato u ngjajnë shashkave që trembin laraskat”. Në parim z. K. Frashëri e paraqet veten si moralist të kulluar e gjithashtu edhe tejet pedant në administrimin e fakteve. Mirëpo faktet, për fatin e tij të keq, flasin krejt ndryshe. Konkretisht shtroj akuzat që z. K. Frashëri i drejton Xhevat Korçës:

1- Përkrahu politikisht Benito Mussolinin të pushtonte ushtarakisht Shqipërinë.

2- U bë ministër i Arsimit në qeverinë e Mustafa Krujës, e pra kolaboracionist.

3- Këto janë turpe të kryera prej Xhevat Korçës.

4- Unë, (Mërgim Korça), nuk di kë të godas, (për turpin e kryer nga im atë), ose dua të nxjerr përfitime.

Besoj se lexuesit i bije menjëherë në sy se sa kundërthënës është me vetveten z. K. Frashëri, tek formulon katër akuzat e mësipërme, duke i krahasuar këto akuza me moralin që mundohet të shesë përgjatë pohimeve që bën përgjatë debatit me kolegun e tij z. Teodor Kareco. Prandaj, duke e falënderuar historianin, vij tek rasti që ai më jep të sjell fakte, e asgjë më shumë se sa fakte, nga biografia e Xhevat Korçës!

Për personalitetin e Xhevat Korçës kanë shkruar shumë autorë. Profesor Ardian Ndreca, i Universitetit Urbanian të Romës, i ka kushtuar një kumtesë të tërë me titullin: Xhevat Korça, shembull i qëndrimit moral për intelektualët shqiptarë. Mësuesi shkodran veteran z. Sadik Miloti, ish-nxënës i Xhevat Korçës, ka botuar si në shtypin shqiptar edhe në atë kosovar rreth biografisë së figurës madhore patriotike të Xhevat Korçës. Autori Dr. Pjetër Pepa ka shkruar gjerë për Xhevat Korçën në vëllimin Dosja e Dikaturës. Po ashtu rreth Xhevat Korçës kanë shkruar edhe autorë të tjerë si z. Tomor Aliko e z. Agim Musta me shokë. Ndërsa unë do të sjell vetëm episode si edhe fakte të dokumentuara që gjenden shumë lehtë. Së pari, dua të ve në dukje se Xhevat Korça ishte i njohur si kundëritalian. Ja edhe faktet:

Përgjatë gjyqit special të prillit 1945, prokurori Bedri Spahiu e akuzon të pandehurin Xhevat Korça:

I shitur ndaj italianëve. ligjin në dikasterin e Arsimit e bënte këshilltari italian. Këtë akuzë e hodhën poshtë dy nga dëshmitarët mbrojtës të Xhevat Korçës si edhe paraqitja e një qarkoreje.

Lidhur me pjesën e parë të akuzës zonja Lejla Bumçi, e shoqja e z. Rudolf Bumçi, (të cilët familjarisht banonin në Fiume), pohoi para trupit gjykues të drejtuar nga Koçi Xoxeja, se si kishte qenë dëshmitare pamore, kur Xhevat Korça kishte formuluar telegramin adresuar Mbretit Zog me të cilin i drejtohej këtij të fundit duke i thënë t’i harronin inatet e ndërsjella dhe Mbreti t’i lejonte kundërshtarët e tij politikë si Xhevat Korça me shokë, për hirin e Kombit Shqiptar, të hynin në Shqipëri e krah përkrah me Zogun ta prisnin me pushkë ushtrinë italiane kur ajo ta sulmonte Shqipërinë. Gjithashtu zonja L. Bumçi shtoi se, që të mos e hetonte spiunazhi italian telegramin në fjalë, Xhevat Korça me të shoqen së bashku me çiftin Bumçi, shkuan në qytetin jugosllav Sushak si për një shëtitje, (të cilin nga Fiume-ja e ndante një urë), dhe që atje e kishin nisur telegramin.

Nga ana tjetër zonja L. Bumçi dëshmoi edhe se, ditën e 7 prillit ajo me gjithë të shoqin sërishmi ndodheshin në apartamentin e Xh. Korçës duke dëgjuar në radio lajmet lidhur me zbarkimin e trupave italiane në Shqipëri. Bije zilja e derës dhe hyjnë një gazetar italian i shoqëruar nga një drejtues i kuesturës së Fiumes dhe duke i u drejtuar Xh. Korçës e duke i thënë që si kundërzogist që ishte të bënte një deklaratë lidhur me kënaqësin’e tij që ushtria fashiste e dëboi nga Shqipëria Mbretin Zog, Xhevat Korça u kishte thënë me lot në sy ... shporrmuni që këtej se sot ju na e pushtuat Atdheun!

Kurse dëshmitari tjetër z. Fuad Asllani i deklaroi trupit gjykues se, kur kishin qenë studentë në Universitetin e Vjenës, Xhevat Korçën e kishin patur simbolin e patriotizmës, gjë që e meritonte si luftëtar i lirisë dhe pavarësisë kombëtare si pjesëmarrës në çetën e Spiro Bellkamenit e pastaj edhe të Themistokli Gërmenjit. Gjithashtu ai kishte sjellë, për pjesën e dytë të akuzës, edhe një kujtim të freskët personal. Zoti Fuad Asllani deklaroi se kur kishte vajtur ta takonte Xhevat Korçën në zyrën e tij në ministri së bashku me mikun e përbashkët zotin Faik Dishnica, mbas pak kishte trokitur dera dhe kishte hyrë këshilltari i Ministrisë Arsimit, Prof. Sestilio Montanelli, (i ati i gazetarit Indro Montanelli). Kishte marrë drejtqëndrim dhe i kishte kërkuar leje ministrit të largohej nga zyra e të shkonte se e kërkonte në takim Mëkëmbësi i Mbretit, Jacomoni. Xhevat Korça kishte shikuar orën dhe i kishte thënë ... mund të shkosh por mos u vono. Në orën 12 kemi një mbledhje. Sapo qe larguar këshilltari, zoti F. Asllani i kishte thënë ministrit ... që je i prerë e dinim, edhe si anti-italian të njihnim, por që t’ia bëje kështu këshilltarit, nuk e merrnim dot kurrë me mend!

Avokati i Xh. Korçës me atë rast i paraqiti trupit gjykues edhe një qarkore të lëshuar dhe nënshkruar nga kryekomandanti i forcave ushtarake në Shqipëri, gjenerali Dalmazzo. Me anën e asaj qarkoreje urdhëroheshin komandat italiane të dislokuara në Shqipëri që, sa herë të shkonte në prefekturat ku i kishin selitë komandat në fjalë ministri Xhevat Korça, të gjurmohej nga afër si person me tendenca komuniste.

E ndjej për detyrë të saktësoj se si akuza e prokurorit e gjithashtu dëshmitë janë të materializuara në protokollin e seancës gjyqësore të gjyqit special kundra të pandehurit Xhevat Korça. Kurse qarkorja e gjeneralit Dalmazzo ndodhet në Arkivin e Shtetit tek fondi Xhevat Korça, (fond që deri në vitin 1991 mund të shfrytëzohej vetëm me autorizim special nga historianët si z. K. Frashëri me shokë, ndërsa sot shumë më thjeshtë mund të gjurmohen dokumentet e arkivuara në atë fond).

Lidhur me dëshmít’e paraqitura si edhe me dokumentin e Komandës Italiane të cilat e hodhën poshtë akuzën e prokurorit Bedri Spahiu, nuk mundem të rri tashti pa i u referuar akuzës së parë që formulon për Xhevat Korçën zoti K. Frashëri. Së pari, pohoj se akuza e parë e këtij studiuesi historie ta kujton një për një pohimin e prof. Pietro Coppola-s lidhur me historianët e epokës fashizmit në Itali të cilët çdo fakt që binte ndesh me kriteret e regjimit e shpërfillnin, e linin më një anë dhe e mbulonte errësira. Mirëpo nisur nga fakti se sipas z. K. Frashëri, duke mos qenë unë historian, e pra duke mos e patur unë idenë se si i qëmtojnë, i grumbullojnë, i klasifikojnë, i analizojnë e pastaj edhe i interpretojnë faktet z. K. Frashëri me shokët e tij, po ndjek shtegun tjetër, jo atë të historianit por të krahasimit të dokumenteve që u paraqitën, me pohimet e vetë z. K. Frashëri në debatin me kolegun e tij z. Teodor Kareco. Në cilën kategori ta vendos akuzën si përkrahës politik të Benito Mussolinit në pushtimin e Shqipërisë që historiani i nderuar i drejton Xhevat Korçës? Si i a lejojnë edukata familjare, kodi shoqëror i mirësjelljes, formimi kulturor etj., etj. z. K. Frashëri të ngrejë këtë akuzë duke i patur xhepat bosh sa u takon argumenteve? Mos kjo akuzë u ngjet shashkave të laraskave?

Vazhdojmë tashti me akuzën e dytë të z. Kristo Frashëri ndaj Xhevat Korçës duke e quajtur kolaboracionist sepse pjesëmarrës në qeverin’e kryesuar nga Mustafa Kruja dhe pra doemos, si nënkuptim, fajtor! Për ta trajtuar edhe këtë “shashkë laraskash” të z. K. Frashëri ndaj Xhevat Korçës, i kërkoj leje lexuesit që para se të vij në përfundimin e sipërpërmendur, të sjell dokumente e fakte historikë rreth kësaj akuze.

Sa është spekuluar edhe akoma vazhdon e spekulohet me këtë term të cilin ideologjia komuniste e transformoi në tabú për 47 vite me radhë e si pasojë, si ajo pika e ujit, e cila e shpon gurin jo për intensitet goditjeje po për kohëzgjatje të sajën, sapo një personi i vihej epiteti kolaboracionist, ai automatikisht bëhej i pandehur edhe dënohej nga diktatura!

Marr shkas ta trajtoj këtë problem shumë delikat me shpresën që sadopak, studiuesve të rinj, t’u sqaroj disa momente e njëkohësisht t’ua sheshoj shtegun e ndjekjes fakteve dhe të vërtetave historike të cilin aq të minuar u a bën ky term.

Si kolaboracionizëm e kompromis politik i parë, njihet kolaboracioni i bërë verën e vitit 1939 ndërmjet Hitlerit edhe Stalinit. Të dy ishin të interesuar të fitonin kohë. Me që ishte Gjermania e cila diktonte kushtet, cila qe monedha e shkëmbimit? Dorëzimi nga ana e Bashkimit Sovjetik Gjermanisë i dhjetëra-mijëra komunistëve gjermanë si edhe austriakë që kishin ikur nga vendet e tyre kapitaliste të gjenin çerdhen e lirisë në Bashkimin Sovjetik! Sa për dijeni, Stalini e shkarkoi menjëherë ministrin e Jashtëm Litvinovin (hebré rus) se qe me ndjenja antigjermane (se këta antisemitë) dhe emëroi Vjaçeslav Molotovin që së bashku me Ribentropin e nënshkruan traktatin kolaboracionist të mossulmimit! Por ama shtoj se kurrë Stalinin, profesorët historianë shqiptarë si z. K. Frashëri me shokë, nuk e quajtën kolaboracionist!

Vazhdojm’e sjellim dokumente si e shikonte vetë kryeministrin Mustafa Kruja, si edhe qeverinë e kryesuar prej tij, ish-Mëkëmbësi i Mbretit, Francesco Jacomoni, i cili në faqen 287 të veprës tij “Politika e Italisë në Shqipëri” (publikuar nga Cappelli editore në maj 1965), shkruan: “Në krye të qeverisë shqiptare duhej vënë një njeri, i cili, për të kaluarën e tij, t’ishte i njohur si një eksponent me autoritet i nacionalizmës shqiptare dhe gjithashtu për vendin e tij ta kish rrezikuar edhe jetën e tij. E pra, ai njeri është Mustafa Kruja...”

Kurse konti Galeazzo Ciano, ministri i Jashtëm i Italisë në ditarin e tij në faqen 556, (të publikuar nga shtëpia botuese “Rizzoli” në tetor 1990), shprehet: “... Jacomoni propozon ndryshimin e qeverisë në Shqipëri. Kruja në vendin e Vërlacit. Kjo nënkupton një vazhdim lëshimesh drejt ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare.”

Këtë skicë hyrëse rreth kolaboracionizmit në përgjithësi, do ta vazhdoj me pohimet e Ramiz Alisë përgjatë njërës prej intervistave të tija të fundit. Kur pyetet R. Alia: Përse u mbështetët në Kinën e madhe? Ai përgjigjet se “Shqipëria gjithmonë ka kërkuar mbrojtje edhe mbështetje, sepse ndodhej mes kundërshtarësh që donin ta shtypnin e t’i merrnin nga një copë tokë: njeri veriun e tjetri jugun.” Madje shton se ishte kënaqësi e madhe të kishe mbështetjen e një fuqie tjetër! Shikojmë tashti bëmat e tij kolaboracioniste me jugosllavët në vitin 1945:

Z. Islam Kadesha ka pohuar për gazetën “Liria” në vitin 1993 sa vijon: “Më 11 prill të vitit 1945, kur unë punoja shifrant në K. Q. të PKSh, erdhi një shifër nga komisari i divizionit të Ushtrisë Nacional Çlirimtare, Ramiz Alia, i cili njoftonte tekstualisht:

- SOT HERËT NË MËNGJES, NJË TURMË E MADHE PREJ DISA MIJËRA SHQIPTARËSH TË KOSOVËS, PASI U GRUMBULLUAN NË MES TË DY KODRAVE NË NJË LUGINË, I PUSHKATUAM DHE I LIKUIDUAM TË GJITHË. - Pasi e deshifrova telegramin, i a çova Koçi Xoxes në zyrë. Atje ishte edhe Enver Hoxha. I tronditur për së tepërmi për masakrën e kryer ndaj bashkëkombësve kosovarë, nuk e përmbajta dot veten dhe shpreha urrejtje ndaj vrasësve. Enver Hoxha mu drejtua me një ton brutal dhe më kërkoi të mbyllja gojën, se përndryshe më fluturonte koka. Nga kjo përgjigje kuptohej se Enveri jo vetëm ishte në dijeni të kësaj masakre, por ndoshta ishte edhe një nga inspiruesit e saj.”

Besoj se më lejohet ta shtroj pyetjen: në qoftë se ky deponim i z. I. Kadesha vërtetohet e nga kujtim personal merr trajtën e faktit historik, ç’emër tjetër mund t’i vihet veçse kolaboracionizëm kriminal e terrorist me jugosllavët dhe në favorin e tyre

Lidhur me patriotizmin intransigjent të Mustafa Krujës dhe qeverisë kryesuar prej tij, do të sjell edhe një fakt i cili konfirmohet shumë kollaj ndër dokumente arkivale. Kur i propozuan drejtimin e qeverisë, Mustafa Kruja, ndërmjet shumë kushteve paraqiti edhe kërkesën themelore që Flamurit Kombëtar t’i hiqeshin dy sëpatat e fashizmit (për anë shqiponjës) si edhe nyja e Shtëpisë Savoia (ndën këmbët e shqiponjës), e në mes dy krenave të shqiponjës lart, të vihej përkrenarja e Skënderbeut! Kësisoj me kushtin që vuri M. Kruja, Shqipëria tashmë që nga shkurti i vitit 1942 si Simbol Kombëtar do të kishte Flamurin e Kastriotëve! Po kurrë përgjatë diktaturës nuk u fol lidhur me këtë moment kyç të historisë tonë ku u pa me fakte se qeveria Kruja po fillonte t’i vinte mirë sinorët mes shtetit shqiptar si edhe shtetit italian. (Të gjitha dokumentet, si edhe fotografí gjenden në Arkivin e Shtetit).

Po z. Kristo Frashëri me shokët e tij për se luftuan Që të hiqej nga flamuri përkrenarja e Skënderbeut e të vendosej ylli i kuq me pesë cepa

Gazetari italian i dëgjuar Indro Montanelli, i cili e kishte intervistuar Mustafa Krujën, pohon në gazetën “Corriere della Sera” të datës 21 maj 1942, duke sjellë bindjen politike të Mustafa Krujës, si vijon: “Ne nuk mund të jemi të pavarur pa mbështetjen e Italisë sepse do të binim pré e fqinjëve tanë më të fortë se ne”. Unë shtoj se me Italinë na ndante një det’i tërë e në këtë premisë u mbështet qeveria Kruja. Kurse PKSh u mbështet në fqinjin verior, pra në sllavin historikisht e skajshmërisht agresiv e antishqiptar!

Mustafa Kruja pranoi të formonte një qeveri të përbërë prej atdhetarësh të shquar e të sprovuar, e që mbi të gjitha ishin edhe anti-italianë, që punët në Shqipërinë Etnike, (Shqipëria e bashkuar me Kosovën), t’i lidhnin e t’i zgjidhnin shqiptarët e sa më pak t’u lihej hapësirë italianëve!

Po qëndrimi i Enver Hoxhës ndaj Kosovës? Lidhur me këtë problem u referohemi katër dokumenteve historikë.

Në muajin korrik 1946 u mbajt mbledhja e Kuvendit të Serbisë ku u miratua aneksimi i Kosovës Jugosllavisë Federale. Po PKSh si veproi Heshti dhe e harroi mbledhjen si edhe vendimet e Bujanit ku qe vendosur vota plebishitare pas lufte!

Në muajin gusht 1946, vetëm një muaj mbas aneksimit të Kosovës, gjatë punimeve të Konferencës Paqes, mbasi Enver Hoxha mbajti fjalimin në emër të Delegacionit Shqiptar, e pyetën lidhur me aneksimin e Kosovës. Ai u përgjigj: “Ne nuk kemi pretendime ndaj aleatit tonë Jugosllavi”! (Enver Hoxha, fjalimi origjinal në Konferencën e Paqes, Paris, AQSh).

Më 15 dhjetor 1946 në mbledhjen e Byrosë Politike të Komitetit Qendror Enver Hoxha ka thënë: “... Disa anëtarë partie duan të filozofojnë se mos thotë populli ç’bëtë me Kosovën... ne do t’u a shpjegojmë, kush nuk na kupton, ne do t’i luftojmë”! (Proces verbali mbledhjes gjendet në dokumentet e ish-Arkivit të KQ të PPSH).

Vazhdojmë me Enver Hoxhën në fushën e kompromiseve. Më 23 dhjetor 1947 takohet me Titon e kapitullon totalisht. Në mbledhjen e Byrosë Politike më 5 janar 1948 shprehet integralisht: “Çështja e partisë zgjidhet kur të gjitha çështjet të shtrohen në baza federative, d.m.th., Sekretari i Përgjithshëm nuk jam unë por Mareshali Tito. Ne jemi parti si partitë e republikave të tjera, me sekretarët e saj, me vijën e njëjtë me të tjerat”!

Cilësori “njerëz të kompromisit edhe kolaboracionistë” që Enver Hoxha me shpurën e historianëve të tij u a veshën Mustafa Krujës dhe ministrave të qeverisë kryesuar prej tij, në vazhdim mbeti si sinonim shitje interesash kombëtare.

Besoj se në kuadrin e këtij shkrimi nuk kam më përse zgjatem me krahasime se si E. Hoxha me partin’e tij komuniste si edhe me qeveritë e ndryshme përgjatë 47 viteve të diktaturës komuniste, qenë tamam simboli i shitjes interesave kombëtare veç për të ruajtur pozitat udhëheqëse diktatoriale personale dhe krahasimi mes kompromiseve të tyre me ato të qeverisë kryesuar nga Mustafa Kruja janë krejtësisht e diametralisht të kundërta.

Lidhur me pikësynimet e kolaboracionit të qeverisë Kruja, (e në vazhdim edhe qeverive pasuese si edhe Këshillit të Lartë të Regjencës), i ftoj historianët e ndershëm të hedhin një sy krahasues mes Danimarkës kolaboracioniste, Shqipërisë kolaboracioniste si edhe Shqipërisë komuniste, “aspak kolaboracioniste”. Danimarka u pranua në NATO që më 4 prill 1949 dhe në TP. që më 1 janar 1973. Politika shqiptare qe e njëjtë me të Danimarkës, me dallimin e mbrojtjes hebrenjve, ku Shqipëria me diferencë i paraprin Danimarkës. Qeveria e kryesuar nga M. Kruja ka një meritë të jashtëzakonshme e cila nga historianët tanë të indoktrinuar jo që nuk u guxua t’i jepej përgjatë diktaturës por edhe sot, për t’u mbrojtur lidhur me turpin e tyre të shfytyrimit të historisë asokohe, askush prej tyre, pa le K. Frashëri, nuk e zënë në gojë.*

Besoj se tashti, mbasi u trajtua aq sa e lejon kuadri i këtij shkrimi, problemi kolaboracionizëm në të mirë të vendit e me dinjitet, të pjesëtarëve të qeverisë Kruja, i krahasuar ky me kolaboracionizmin komunist me pikësynim veç interesa personale, e kam të drejtën të dal në përfundimin se edhe akuza e dytë e ngritur nga z. K. Frashëri kundra Xhevat Korçës si kolaboracionist, (në kuptimin e keq edhe fyes të fjalës), nuk është tjetër gjë veçse një shashkë laraskash.

Akuza e tretë kundra Xhevat Korçës është se qëndrimet e këtij të fundit kanë qenë turpe, sipas z. Kristo Frashëri.

Faktet e dokumentuara që u paraqitën kundra akuzave të pathemelta nr. 1, si edhe nr. 2 mendoj se ma japin të drejtën legjitime të shtroj pyetjen: a janë të turpshëm qëndrimet e Xhevat Korçës apo të paturpshme akuzat e drejtuara ndaj tij Pa i a hyrë pastaj e ta analizojmë se si sot, nga lartësit’e shekullit të XXI, K. Frashëri vazhdon e flet akoma me gjuhën e Koçi Xoxes edhe Bedri Spahiut! Ky po, është turp e shkuar turpit!

Në një intervistë televizive gjatë vitit 2008, kur z. Blendi Fevziu e pyeti lidhur me figurën e Mustafa Krujës, K. Frashëri bëri një ngërdheshje e tha: Spiun i fashizmit ka qenë, megjithëse mua më bëri nder, më nxori nga burgu. E lemë mosmirënjohjen. Po i thuhet një kryeministri, një bashkë-nënshkruesi të Dokumentit të Pavarësisë, një shkencëtari përmasash madhore, spiun Mund t’i thoshte kolaboracionist apo njeri i kompromisit, po spiun Ku e çuan edukata familjare si edhe të gjitha kodet e mirësjelljes, të kulturës e të shkencës z. Frashëri Kurse drejtuesit kosovarë i vunë emrin Mustafa Kruja (akoma pa u shpallur pavarësia e Kosovës), pikërisht rrugës para Parlamentit të Kosovës!

Sa i takon akuzës nr. 4 me pretendimin se unë e akuzoj z. K. Frashëri se dua të nxjerr përfitime, mendon ai se ka akoma vlerë shit-blerjeje figura e tij në treg që unë të përfitoj

NË PËRMBYLLJE: Me që akuza ndaj Xhevat Korçës si kolaboracionist qe e përgjithshme (si anëtar i qeverisë M. Krujës), tashti po zgjerohem e të jap disa vazhdime biografike rreth personalitetit të tij që z. K. Frashëri më nderon t’ia ballafaqoj.

Përgjatë muajit shkurt 1931 e në vazhdim, emigrantët antizogistë mundoheshin që gjyqi Ndok Gjeloshit si edhe Azis Çamit, (atentatorëve të mbretit Zog që qëlluan mbi të më 21 shkurt 1931), të mos zhvillohej në Vjenë ku ndjenjat pro monarkisë ishin të theksuara, por të gjykoheshin në një qytet industrial ku trupi gjykues të ishte më liberal ndaj një atentati kundërmbretëror. Thelbi i çështjes ka lidhje me faktin se si një avokat austriak me atë rast boton një artikull tejet agresiv edhe fyes ndaj shqiptarëve duke i quajtur popull i egër e duke shtuar lloj-lloj shpifjesh për kombin shqiptar. Xhevat Korça, i prekur në sedër nga ky sulm jo vetëm antishqiptar por edhe personal nga ana e autorit, nuk e zgjat por e fton avokatin në duel! Ky i fundit kërkon sqarime dhe Xh. Korça i përgjigjet se vetëm dy ishin alternativat:

a- Të caktonte afatin e duelit

b- Në qoftë se donte t’i shmangej duelit, duhej të shkruante në të njëjtën gazetë, në të njëjtin numër faqeje edhe po aq gjatë (pak a shumë të njëjtin numër fjalësh), duke kërkuar ndjesë për sa kishte shkruar e duke pohuar se informatat i kishte patur të gabuara rreth popullit shqiptar.

Dhe avokati jo vetëm që veproi kësisoj, por edhe kontribuoi në vazhdim që gjyqi të zhvillohej në një qytet industrial, siç edhe u veprua, ku atentatorët, ndonëse qe vrarë Llesh Topallai, ndihmësi i Zogut, u dënuan vetëm simbolikisht!

Vazhdojmë më tej. Në një mbrëmje të organizuar nga Luogotenenca në muajin prill të vitit 1940 me intelektualë shqiptarë, ndërsa këta rrinin të shpërndarë grupe-grupe, i avitet Lorusso Attoma, (ndihmësi i mëkëmbësit të mbretit, Jacomoni), grupit ku qe Xhevat Korça duke i u drejtuar këtij të fundit e duke i thënë... Profesor, nga ju ne presim tashti, si kundërshtar i regjimit të Mbretit Zog që keni qenë, të na shkruani për fashizmin dhe për të mirat që ai po i sjell Shqipërisë.

Kuptohet se situata përnjëherësh u bë e nderë. Të pranishmit që i a dinin kokën Xhevat Korçës se mendimin e tij e thoshte hapur e pa doreza, po prisnin. Dhe në fakt përgjigja erdhi: Zoti Attoma, duhet ta dini se që më 7 prill të vitit 1939 stilografit tim i është thyer maja! Ra heshtja. Lorusso Attoma ngeli shumë keq e pas pak u largua. Mirëpo ndryshe e mendoi Omer Nishani i cili qé i pranishëm në skenë dhe mbas disa ditësh botoi një artikull te gazeta “Tomori” që mbyllej me fjalët: “Rroftë Mbreti ynë Perandor Viktor Emanueli III! Rroftë Duçja ynë i Madh” (“Tomori”, 12 prill 1940, faqe 3). Dhe ironia më e madhe është se mbas marrjes pushtetit nga komunistët, PKSh, Xhevat Korçën e dënoi si kolaboracionist kurse Omer Nishanin e vendosi president e në vazhdim po ai sistem e detyroi të vetëvritej!

Vazhdojmë me fakte të dokumentuara e të administruara nga trupi gjykues gjatë gjyqit special. Kur i propozuan Xhevat Korçës të drejtonte dikasterin e Arsimit ai vuri dy kushte të cilët edhe u zbatuan:

1- Të hiqej italishtja si gjuhë e huaj e detyruar nga të gjitha shkollat fillore të Shqipërisë dhe të lihej si gjuhë me përzgjedhje fakultative në shkollat e mesme.

2- Të liroheshin nga burgjet si edhe nga internimi në Ventotene të Italisë të gjithë arsimtarët e akuzuar si ant- italianë.

Shtoj tashti për sqarim se, sapo u emërua ministër Arsimi, Xhevat Korça vendosi të shkojë në Ventotene të takohej me të internuarit e asaj kategorie që kishin lidhje me kushtin e vënë prej tij. Ndërmarrja e një veprimi të tillë, nisur nga fakti se me të vënë këmbë në aeroportin e Romës Xhevat Korçën do të dilte ta priste për protokoll ministri i Arsimit të Italisë Giuseppe Bottai e kur ky ta merrte vesh qëllimin e vizitës ministrit shqiptar, do të krijohej një incident jo i pëlqyeshëm. Megjithatë Xhevat Korça shkoi në Ventotene, mori takim me të internuarit duke u a dhënë ai vetë gojarisht lajmin e lirimit të tyre të afërt, pa e përfillur fare qeveria e M. Krujës se çdo të mendonte qeveria italiane lidhur me atë veprim.

Gjatë debatit gjyqësor prokurori Bedri Spahiu e akuzon Xhevat Korçën si i shitur ndaj Italisë fashiste edhe si përvetësues i fondit FAPI. Lidhur me pjesën e parë të akuzës Xhevat Korça i drejtohet shprehimisht kryetarit të trupit gjykues Koçi Xoxe: Nëse gjeni një radhë të vetme të shkruar, apo një prononcim timin pro fashizmit, dënomëni maksimalisht.

Sa i takon fondit FAPI, Xhevat Korça paraqit listat emërore të të gjithë arsimtarëve mbarë vendit (Shqipëri edhe Kosovë) të cilët ishin shpërblyer me një rrogë mujore dhe shuma përkonte me gjithë fondin FAPI. Mbasi u administrua prova, prokurori i drejtohet trupit gjykues dhe me thirrje histerike pretendonte se i pandehuri Xhevat Korça e kishte bërë këtë veprim për t’i kthyer arsimtarët në profashistë! Kurse Xhevat Korça qetë, qetë dhe ironikisht kthehet e përgjigjet... zoti prokuror paska konsideratë të lartë për arsimtarët shqiptarë që për një rrogë të shtuar u korruptuakan duke i ndërruar idealet e tyre. Po ta keni bindjen se është kështu, edhe unë e pranoj akuzën se ky ka qenë qëllimi im!

Mbas dënimit, sa kohë që Xhevat Korça ishte në burgun e Tiranës, vete një ditë Mehmet Shehu ta inspektojë burgun. Kur hyn në kaushin ku qé Xhevat Korça i drejtohet pak a shumë... e sheh more Xhevat Korça se po t’i ishe përgjigjur thirrjes partisë të bashkoheshe me ne në mal do të ishe i radhitur me fitimtarët. Sipas dëshmitarëve të pranishëm, fjala kishte nxjerrë fjalën dhe duke diskutuar rreth komunizmit në përgjithësi, M. Shehu kishte shfaqur befasí rreth njohurive të Xh. Korçës lidhur me atë temë. Atëbotë Xh. Korça e kishte pyetur M. Shehun në se e kishte lexuar vëllimin me titull “Dhjetë ditë që e tronditën botën”, të autorit John Reed. Po, e kam lexuar, ishte përgjigjur M. Shehu. Epo dije, i kishte thënë Xh. Korça, se atë libër unë e kam shqipëruar! (Deri atë çast M. Shehu i drejtohej bashkëbiseduesit me “Xhevat” kurse ky i fundit me “zoti ministër”). Mehmet Shehu kish shtangur nga ky pohim krejtësisht i papritur për të dhe mbas disa çastesh i kishte thënë... po atëherë profesor, duke e njohur mirë komunizmin, si nuk u bëre me ne? Dhe përgjigjja qé e menjëhershme dhe e prerë: DËGJO MEHMET, PIKËRISHT SE E KAM NJOHUR KAQ MIRË KOMUNIZMIN NUK KISHA SE SI TË BËHESHA ME JU! Ky qé edhe fundi i bisedës. M. Shehu e shikoi gjithë mllef Xh. Korçën, i ktheu krahët edhe u largua.

Do t’i mbyll këto radhë informative për historianët tanë, duke u bërë të njohur se Xhevat Korça e mbylli jetën e tij me grevë urie. Nuk ka patur precedent në burgjet shqiptare një rast i tillë ku vendimi i marrë u çua deri në fund. Xhevat Korça, me këtë akt sakrifice të skajshme, protestoi ndaj padrejtësive që bënte diktatura e egër nëpërmjet klikës së saj terroriste me në krye diktatorin Enver Hoxha! Vijmë tashti edhe tek:

PËRMBYLLJA: E gjithë jeta e Xhevat Korçës ësht’e përshkuar tej’e ndanë nga sakrificat e tija për Atdhé si edhe qëndrime burrërore konsekuente të mbajtura në çdo rast’e rrethanë. Si luftëtar i dy çetave më të njohura të jugut për t’i dhënë vendit pavarësinë, ai u dënua me vdekje dy herë, njërën nga turqit e tjetrën nga grekët. (Mos ta harrojnë historianët se Themistokli Gërmenjin, komandantin e Xh. Korçës, e dënuan me vdekje dhe e ekzekutuan forcat franceze, përkrahëse të armiqve tanë shekullorë). Nuk duhet harruar dora q’i shtriu Xh. Korça mbretit Zog, (kundërshtarit të tij politik) duke i u ofruar si “një pushkë më shumë” në pragun e agresionit italian më 7 prill 1939. E kjo për hir të interesave kombëtare. Pozicionimi i Xh. Korçës ndaj ndihmësit të Jacomonit duke i deklaruar publikisht se e kishte thyer majën e stilografit e prandaj nuk kish se si të shkruante pro fashizmit si edhe pohimi tek gjykohej se po të gjenin një rresht të shkruar ose fjalë të thënë pro fashizmit, ai pranonte dënim maksimal, janë shfaqje karakteri të pathyeshëm që z. Kristo Frashëri me shokë as që i konceptojnë dot.

E që ta mbyll edhe me paraqitje momentesh e faktesh historike nga jeta e Xhevat Korçës, do t’ia paraqis lexuesit edhe dëshmin’e fundit rreth jetës Xh. Korçës në burgun famëkeq të Burrelit. E kanë sjellë q’andejmi dy bashkëvuajtësit e tij dhe personat që i përjetuan me të ditët e fundit të jetës tij, ditët e grevës urisë, zotërinjtë Xhevdet Kapshtica si edhe Reis Hasho. Ata kanë treguar se ditën e tretë a të katërtë të grevës urisë, e marrin Xhevat Korçën dy gardianë dhe e çojnë në drejtorín’e burgut. Atje ishte drejtori me një person që i u paraqit se qé Kadri Hazbiu. Ky i fundit fillimisht i qé drejtuar me shumë mirësjellje dhe qetësisht, duke e këshilluar të hiqte dorë nga greva. Kur e kishte parë se Xh. Korça mbante qëndrim të vendosur dhe të palëkundshëm, kishte filluar ta ngrinte zërin. Xh. Korça u kishte treguar kolegëve të tij kur qe kthyer në “kaushin e tij” se, sa më shumë ky e ruante gjakftohtësinë edhe tregohej i palëkundur, aq më shumë ministri e humbiste durimin. Në fund Xh. Korça i kishte thënë se sa i takon shqetësimit që i shkaktohej udhëheqjes lidhur me këtë akt të tijin, që K. Hazbiu e quante kriminal e të papranueshëm, Xh. Korça nuk donte t’ia dinte fare e në fund i kishte shtuar: Dëgjomë me vëmendje o Kadri Hazbiu. Që nga çasti që unë vendosa të vdes në grevë urie, unë nuk jam më mes jush, mes tokësorëve. Enver Hoxha e di si më duket që nga lart I vogël sa një mizë! Po ti dije se Enveri yt do të ta hajë kokën ty! Me aq e kishte mbyllur gojën e s’kish pranuar ta vazhdonte më bisedën.

Pasthënie:

Me që pikësynimi im ishte të vija në dukje se si historianët e rinj të mësojnë nga e kaluara e të mënjanohen nga shtegu i shtruar për ta nga pedagogët profesorë, mjeshtër në manipulime edhe shtrembërime faktesh historike duke qëndruar konformistë ndaj vijës ideologjike të partisë e duke i a përshtatur faktet asaj vije, nuk kam se si mos t’i paraqis edhe disa fakte të kësaj ane të medaljes. Në tekstin e shkollave të mesme Historia e Shqipërisë të vitit 1984 me bashkautorësi të Kristo Frashërit dhe Stefanaq Pollos, në çdo faqe ta hapësh tekstin ndeshesh me xhevahire.. Në faqen 171 pozicionimi i K. Frashërit ndaj çështjes kosovare: “Pas kapitullimit të Jugosllavisë u krijua Shqipëria e madhe ku përfshihej edhe një pjesë e tokave të Kosovës e të Rrafshit Dukagjinit. Por komunistët shqiptarë nuk e pranuan zgjidhjen fashiste të çështjes kufijve të Shqipërisë dhe luftuan krahas popujve fqinjë kundër armikut të përbashkët, duke u mbështetur në parimin e vetëvendosjes së popujve pasi të çliroheshin nga pushtuesit e huaj”. (I kujtoj lexuesit krimin e vrasjes të disa mijëra shqiptarëve të Kosovës nga Divizioni V, mospërfilljen nga P. K. Jugosllave të vendimit për plebishit popullor lidhur me tokat e banuara me shumicë dërmuese nga shqiptarë, si edhe qëndrimin e E. Hoxhës, kur pyetet në Konferencën e Paqes në Paris rreth problemit “Kosovë”). Faqe 174: “Me formimin e PKSH populli ynë kishte, për herë të parë në historinë e tij, një udhëheqje besnike e të sigurt të luftonte deri në fund për mbrojtjen e interesave të tij”. (Në 1984-ën, kur ishin pushkatuar si tradhtarë pjes’e madhe e udhëheqësve të ushtrisë, ekonomisë e të ashtuquajtur grupazhe të ndryshëm, K. Frashëri akoma me vijën e partisë). Faqe 197: “PKSH i siguroi popullit aleatë të shumtë e të fuqishëm. Ajo e edukoi popullin shqiptar me frymën e internacionalizmit proletar, të miqësisë e të vëllazërimit me të gjithë popujt e në radhë të parë me popullin sovjetik”. (Cili qe rezultati). “Gjatë vitit 1946 u zbuluan komplotet e grupeve të fshehta politike të organizuara nga misionet angleze dhe amerikane. Qëllimi i tyre ishte përmbysja e pushtetit popullor me ndihmën e ndërhyrjes ushtarake anglo- amerikane... Siç vërtetoi gjyqi i deputetëve fijet e komplotit të tyre çonin gjithashtu te misionet anglo- amerikane”. (Po dil së paku sot more K. Frashëri e prononcohu kundër NATO-s si dikur). Faqe 239: “Lindën në qytete dhe në fshat lëvizje të fuqishme revolucionare si ajo për ta vënë interesin e përgjithshëm mbi atë personal, për revolucionarizimin e mëtejshëm të shkollës etj. Detyra e parë në këtë drejtim ishte kolektivizimi i plotë i bujqësisë në mbarë vendin.” (E K. Frashëri na e ka ushqyer rininë me këto gjepura që e morën në qafë vendin). Lexojmë në faqen 240: “Lëvizja kundra fesë ishte një lëvizje që për nga karakteri, përpjesëtimet dhe rezultatet konkrete nuk e ka njohur historia botërore... Fetë në vendin tonë e kanë pas lidhur fatin e tyre me atë të pushtuesve të huaj... Feja dhe shërbëtorët e saj dolën para gjyqit të historisë e të popullit ”. (Dridhuni në varre apo ku u a kanë hedhur eshtrat K. Frashëri me gjithë nxënësit e tij, atdhetarë të tejskajshëm e pastaj edhe klerikë të shquar).

Akuzat e K. Frashërit ndaj Xh. Korçës tanimë besoj se del e qartë që janë si shashkat për të trembur laraskat. Prandaj e shoh të udhës ta mbyll këtë analizë me cilësorin e përdorur nga K. Frashëri, ku insinuatën e tij boshe se Xh. Korça ka mbështetur Musolinin për pushtimin e Shqipërisë si edhe faktin që pranoi të bëhet ministër në qeverinë e kryesuar nga M. Kruja, i quan turpet e Xhevat Korçës. Kjo arsyeja pse dua t’i krahasoj sjelljet e qëndrimet e të dy personazheve e të vihet në dukje cili syresh gjithë jetën ka qenë konsekuent dhe i patrembur në çdo rrethanë duke patur gjithmonë në qendër të vëmendjes interesat kombëtare e cilit i kanë munguar këto cilësi karakteri.

Nuk mund të thuhet për asnjërin se nuk e kanë dashur jetën. Por kur ishte puna të luftohej armiku i kombit Xh. Korça nuk e mori parasysh vdekjen dhe fakti është se e dënuan me vdekje osmanllinjt’edhe andartët. 38 vjeçar e ve me tek a çift jetën në rrezik duke ftuar në duel se i a shanë popullin e tij. E kam thyer penën stilografike me 7 prill 1939, i thotë ndihmësit të Jacomonit Xh. Korça. Stoikisht e kryelart’i hedh poshtë akuzat në gjyqin special. Më të vështirën vdekje zgjedh ai kur është puna t’i kundërvihet regjimit terrorist komunist.

Kurse K. Frashëri përmend se e ka cituar veprën shkencore të Xh. Korçës si vepër me vlera. Un’e pyes: kur, z. Frashëri, në tekstin e Historisë Shqipërisë të 1984-ës apo në 2002-shin edhe 2008-ën? Asnjë citim shkencor nuk ka guxuar të bëjë ai përgjatë diktaturës, as për një vepër historike të shkruar që më 1923-shin! Pretendon se për Lef Nosin e ka shfaqur mendimin e tij pozitiv. Gëzohem, por e pyes, kur? Edhe sot e kësaj dite K. Frashëri, nga lartësit’e shekullit të XXI, e quan të egër sjelljen e Patër Anton Harapit, si edhe Mehdi Frashërit ndaj Lëvizjes Nacionalçlirimtare! Sa për informacion, u a rikujtoj historianëve të rinj, se patër Anton Harapi nuk e pranoi postin e anëtarit të Këshillit të Lartë të Regjencës pa miratimin e Papës. Përgjatë periudhës si regjent nuk mori rrogë dhe vazhdoi e banoi në qelën e tij priftnore. Nga ana tjetër vuri kusht që sa kohë do të ishte anëtar Regjence nuk do të nënshkruante dënim me vdekje! Fjalimin e tij paraqitës të përshkuar fund’edhe krye nga një atdhedashuri e thellë ** e përfundon me fjalët: Sod që jemi më kufí të përmbysemi me t’egër e me të butë, në këtë përmbytje të fundit, për ne nuk do të ketë germanofila, anglofila, italofila; s’ka njerëz të djeshëm e të nesërm, sot do të jemi shqiptarë e vetëm shqiptarë, të zot të çveshemi e të harrojmë gjithshkafen, vetëm e vetëm për të shpëtue komb, shtet e popull. Urrah të bashkohemi, se mbaruem: Të prâjnë fjalët e arsyetimet. ta bâjmë monumentin kombëtar: bashkimin e shqiptarve.

Unë tashti shtroj pyetjen aspak retorike por të themeltë:

- Pozicionimi i K. Frashërit përgjatë tekstit mësimor të Historisë Shqipërisë, (botim i vitit 1984), i vazhduar me pozicionimet e tija politike edhe sot e kësaj dite,

- Këmbëngulja e tij që edhe sot e kësaj dite, mbas gjithë shfytyrimeve, lënies në hije dokumentesh historikë si edhe mashtrimeve që u ka bërë rrjedhave historike, të japë gjykimet rreth historisë kombëtare,

- Pafytyrësia e tij në quajtjen e vetes tij të shikuar shtrembër nga diktatura se e çoi me qarkullim mësues historie në kryeqendrën e rrethit prej nga ai vjen, (as në fshatin e tij), në një kohë që në tekstet e tij ka shkruar aq egër për deputetët edhe klerikët e pushkatuar nga diktatura,

A nuk janë këto tamam turpet e Kristo Frashërit?

(FUND)







* Të interesuarit lidhur me hollësira rreth problemit kolaboracionizëm, si edhe krahasime mes qëndrimit të qeverive daneze, si edhe atyre shqiptare gjatë Luftës së II Botërore, mund t’i gjejnë në faqen 152 e në vazhdim te shkrimi “Dekorimi i Pesë Personaliteteve dhe Reagimet Keqdashëse” të librit tim me titull “Hedhje drite rreth shtrembërimesh historike”.





** I gjithë fjalimi origjinal i Patër Anton Harapit ësht’i publikuar duke filluar nga faqja 251 e në vazhdim të librit tim me titull “Histori të pashkruara”.


back


--

Përsëri me zonjën Ledi Shamku alias Enkelejda Shkreli (II)
Nga Kristo Frashëri
Vijon nga numri i djeshëm




Unë iu kritikova përse e anashkaluat faktin se Kodeksin e Pal Engjëllit e kanë trajtuar të tjerët, madje jo vetëm botuar në origjinal, por edhe në përkthimin shqip. Të thuash se nuk e dinit që qenka botuar, nuk është turp. Por turp është të thoni se, kur Kristo Frashëri e paska njohur këtë Kodeks dyzet vjet më parë, pse nuk e botoi atëherë, por katër vjet më parë? Ky është turp! Ju e dini mirë, në qoftë se nuk e dini, po ua kujtoj, se në regjimin komunist mund të studiohej letërqarkorja e Pal Engjëllit vetëm nga aspekti historik dhe gjuhësor, por jo liturgjik. Unë atë kam bërë dhe nuk është nder për ju ta mohoni këtë kontribut. Madje, nga kjo pikëpamje, ju nuk keni ndershmëri profesionale. Unë nuk mund të merresha me anën liturgjike të letërqarkores së Pal Engjëllit. Në radhë të parë, se unë nuk e njoh lëndën dhe jam tepër i kujdesshëm të merrem me një temë që s’e njoh, sepse nuk dua ta turpëroj veten me gafa dhe absurditete, siç bëni ju. Në radhë të dytë, edhe po të isha në gjendje, nuk mund të merresha me probleme që i përkisnin një sfere të ndaluar.

Tani që e morët vesh ose bëni sikur e morët vesh se faqet latinisht të Konstitucioneve të Pal Engjëllit qenkan botuar në origjinal dhe në përkthimin shqip nga Fatjon Balliu, tani përsëri përpiqeni të gjeni qimen në përpeq duke thënë se faksimilja e botuar më parë nga F. Balliu ka vende të palexueshme, kurse ribotimi juaj është i pastër. Megjithëse nuk është aq i palexueshëm sa ç’pretendoni ju, lind pyetja se, përse nuk e pranoni përkthimin shqip nga F. Balliu, ndërsa ju jeni kufizuar vetëm me një përmbledhje të kopjuar?

Në shkrimin tim nuk desha të zgjatem për disa çështje të tjera jo të sakta të shkrimit tuaj, të cilat unë i konsiderova si çikërrima. Të them të drejtën, i cilësova çikërrima për të mos u rënduar juve, mbasi ato nuk janë çikërrima. Ato i ka vënë në dukje fare qartë dom Gjergj Meta se janë gafa dhe presim se a do t’i pranoni apo jo. Argumentin që unë i quajta çikërrima ju e konsideroni si provë se keni të drejtë. Juve ju duk çudi edhe debati mbi termin famulli, që përmban letërqarkorja e Pal Engjëllit, të cilën padyshim ju e shpjegoni gabim. Kështu ndodh edhe me termin bashtinë. Më vjen keq t’ju them se ju nuk e dini se ç’është bashtina. Kjo për arsye se ajo është jashtë sferës së njohurive tuaja. Bashtina është një kategori social-ekonomike e sistemit feudal ballkanik. Si rrjedhim, përmbajtja e saj nuk mund të kuptohet duke lexuar vetëm Konstitucionet e Pal Engjëllit. Po të kishit lexuar monografinë “Skënderbeu. Jeta dhe vepra”, Tiranë 2002, besoj se do ta kishit parë se as Athanas Gegaj, i laureuar në shkollat perëndimore, nuk e pati të qartë se ç’ishte bashtina. Si rrjedhim, më duket se kot futeni në folenë e grerëzave, sepse zakonisht ato, kur ngacmohen, të pickojnë.

Bashtina, zonjë e nderuar, është një kategori social-ekonomike ballkanike. Termi bashtinë është me origjinë sllave, të cilën turqit osmanë, kur pushtuan Ballkanin, e futën në nomenklaturën e tyre feudale. Natyrisht, ndoshta nga serbët apo nga turqit, e morën dhe shqiptarët.




*




Dy fjalë për akuzën që zonja Ledi Shamku më drejton sikur unë paskam “ndihmuar në rrënimin e Lef Nosit” dhe se paskam “përgatitur platformën, të cilën e përdori Enver Hoxha për ta vlerësuar politikisht lëvizjen e Haxhi Qamilit të viteve 1914-1915”. Për këto akuza, zonja Shamku thotë se i ka lexuar në një shkrim të Mërgim Korçës. Unë nuk e di se ku i ka gjetur Mërgim Korça këto njoftime, të cilat, me thënë të drejtën, po i dëgjoj për të parën herë nëpërmjet Ledi Shamkut. Di që këto nuk janë të vërteta. Di gjithashtu se Mërgim Korça nuk është historian dhe se, në mos gabohem, është biri i Xhevat Korçës. Di gjithashtu se Xhevat Korça u dënua me vdekje nga gjyqi special i vitit 1945 si kolaboracionist i okupatorëve fashistë, i cili, përveçse e përkrahu politikisht Benito Musolinin të pushtonte ushtarakisht Shqipërinë më 7 prill 1939, u bë anëtar (ministër i Arsimit) në qeverinë e formuar në dhjetor 1941 nën kryesinë e Mustafa Krujës.

Për shkak të kohës tashmë të largët nuk ruaj mëri për këtë kolaboracionist, i cili e pranoi fajësinë e tij si kolaboracionist fashist dhe për këtë shkak u dënua mbase më tepër se ç’duhej. Duke lënë mënjanë fajin që ai kreu gjatë okupacionit fashist, Xhevat Korça ka për mua anën tjetër të curriculum-it të tij - është autor i monografisë së parë studimore kushtuar Skënderbeut nga një historian shqiptar, botuar më 1923 - një monografi me vlera shkencore. Veprën e tij si historian skënderbegian e kam vlerësuar si në monografinë “Skënderbeu. Jeta dhe vepra”, që kam botuar më 2002, ashtu dhe në pamfletin studimor me titull “Skënderbeu i shpërfytyruar”, botuar këtë vit. Duket se Mërgim Korça është ngarkuar aq tepër me mllefe, sa ose nuk di kë të godasë për turpin që i kreu i ati, ose kërkon të nxjerrë nga ky turp përfitime tani që kjo periudhë tranzicioni karakterizohet nga shpërthimi i mllefeve. Unë nuk habitem me të. Përkundrazi, habitem me zonjën Ledi Shamku që kapet si i mbyturi pas fijes së kashtës. Sigurisht që ky akt nuk e nderon zonjën Shamku, e cila për të mbrojtur veten e saj nga gafat që ka bërë ndaj “Formulës së Pagëzimit” shfrytëzon mllefet e bijve të kolaboracionistëve fashistë dhe pa u siguruar nëse janë ose jo të vërteta, i përdor ndaj atyre që kanë luftuar kundër okupatorëve fashistë në një përplasje që nuk ka fare të bëjë me “Formulën e Pagëzimit”. Akuza që më bën për Lef Nosin është shpifje. Për Lef Nosin kam patur dhe e kam shprehur me shkrim pikëpamjen se ai ka qenë një patriot i shquar, se ka përballuar të gjitha tallazet tendencioze politike, se nuk u përzie në jetën politike as në periudhën e Zogut, se nuk mori pjesë as në administratën e okupatorëve fashistë italianë, vetëm se gaboi, kur pranoi emërimin e tij si anëtar i Regjencës së periudhës së okupacionit hitlerian. Madje, si anëtar i Regjencës nuk u shqua për egërsinë që treguan Mehdi Frashëri dhe Patër Anton Arapi ndaj Lëvizjes Nacionalçlirimtare. Si rrjedhim, nuk kam qenë dakord me dënimin e rëndë, që atij i dha gjyqi special i Pasluftës. Vetëm kaq!

Meqenëse çështja e përgjegjësisë së Kristo Frashërit për platformën e lëvizjes së Haxhi Qamilit u hap nga zonja Shamku, e shoh të nevojshme të japim ca sqarime. Brezi i moshuar besoj se e mban mend se në shkurt të vitit 1962, Byroja Politike e PPSH mori në shqyrtim vëllimin e dytë të “Historisë së Shqipërisë”, ende në dorëshkrim, përgatitur nga Universiteti Shtetëror i Tiranës, nën redaktimin e Stefanaq Pollos, Aleks Budës, Kristo Frashërit dhe Jusuf Alibalit. Në atë vëllim, kryengritja e ashtuquajtur e Haxhi Qamilit trajtohej si një lëvizje xhonturkiste dhe antikombëtare. Në atë mbledhje, Enver Hoxha lëshoi një breshëri vërejtjesh dhe kritikash në adresë të kapitullit ku trajtohej kryengritja e Haxhi Qamilit, e cila u përfshi në vëllimin XXIII të “Veprave” të tij, botuar më 1973. Autori i kapitullit mbi të cilin u lëshuan rrufetë ishte Kristo Frashëri. Gjatë kritikës, Enver Hoxha emrin e autorit nuk e zuri në gojë. Ndoshta, ngase ishte i sigurt se kapitulli do të rishikohej. Zonja Shamku dhe ai që ia ka pëshpëritur emrin tim zonjës së “nderuar” ndoshta nuk e dinë se Kristo Frashëri nuk pranoi të korrigjonte kapitullin e vet. Qenë dy kolegët e tij, prof Aleks Buda dhe prof. Stefanaq Pollo, të cilët e shpëtuan anijen nga mbytja dhe Kristo Frashërin nga pasojat, mbasi ata vetë e rregulluan tekstin në përshtatje me pikëpamjet e Enver Hoxhës. Megjithatë, Kristo Frashëri nuk pranoi të ishte autor i asaj pjese me korrigjime që ishin bërë në kundërshtim me pikëpamjet e tij. Kush nuk e beson, le të lexojë parathënien e tekstit “Historia e Shqipërisë”, vëllimi II, Tiranë 1965, ku për të gjithë kapitujt janë shënuar emrat e autorëve, kurse kapitulli mbi Haxhi Qamilin nuk ka autor, ngase Kristo Frashëri kundërshtoi dhe se kolegët e tij nuk deshën ta përvetësonin autorësinë e kapitullit. Sidoqoftë, katër vjet më vonë, Kristo Frashëri pësoi një dënim. U pushua nga puna si punonjës i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë, madje u dënua me largim nga Tirana dhe u dërgua në Përmet si arsimtar i thjeshtë, me motivacionin e njohur burokratik “për qarkullim”, ku qëndroi pesë vjet. E këshilloj zonjën Shamku, e cila është prezantuar në shtyp “Kryetare e Komisionit të Edukimit në PS”, që tjetër herë të ketë kujdes dhe të mos përgojojë të tjerët pa u siguruar për saktësinë e padive që bën, mbasi del e humbur dhe jo e fituar, del e turpëruar dhe jo e nderuar.




*




Si mbyllje, dy fjalë në lidhje me pikëpamjen që unë sugjerova, nëse zonja Shamku do të bëhet ministre e Arsimit. Unë prisja që ajo të na sqaronte se nuk ishte e përgatitur për t’u bërë ministre e Arsimit dhe e Shkencës. Por, me përgjigjen e saj, ajo na dha të kuptojmë se pret që të zërë atë post të rëndësishëm në qeverinë që pritet të formohet, nëse zgjedhjet i fiton Partia Socialiste. Kjo na detyron ta përsërisim edhe një herë shqetësimin tonë.

Në vitin 1923, në një debat që u zhvillua në Parlamentin e Shqipërisë në Tiranë, Fan Noli, ky kolos i kulturës shqiptare, tha midis të tjerave se e shqetësonte niveli kulturor dhe profesional kryesisht i dy ministrave të kabinetit qeveritar: i ministrit të Jashtëm dhe i ministrit të Arsimit. Kjo, për arsye se nga i pari varej prestigji ndërkombëtar i vendit, nga i dyti e ardhmja kulturore e atdheut.

Që atëherë kemi parë shumë ministra të Arsimit. Nuk dua të zë në gojë Luigj Gurakuqin, kryearsimtarin e parë të Shqipërisë së pavarur, për vlerat e tij të rralla, dua të përmend vetëm disa nga ministrat që kanë drejtuar arsimin që kur unë hyra si nxënës në rrjetin arsimor dhe deri në ditët tona. Prej tyre, unë përulem edhe sot me respekt ndaj Mirash Ivanajt, ndaj Nush Bushatit, ndaj Gjergj Kokoshit - tre fenerë shkodranë të arsimit shqiptar. Por arsimi shqiptar ka patur për fat të keq edhe ministra, të cilët, për shkak të nivelit të ulët kulturor, u bënë qesharakë. Do të përmend vetëm një emër: Tefta Camin, e cila në sajë të nivelit të saj të ulët kulturor u bë burim barsoletash. Një nga këto barsoleta kishte lidhje me emrin e veturës që kishte në dispozicion si ministre. Makina ishte prodhim frëng e markës “Pëzho”, e cila në frëngjisht shkruhet “Peugeot”. E shkreta ministre, vazhdoi ta quante makinën e saj jo “Pëzho”, por “Peu-ge-ot”.

Meqenëse nga Ministria e Arsimit, nga struktura shkollore e vendosur prej saj dhe nga programi mësimor i përgatitur prej saj varet formimi i qytetarëve dhe i kuadrove të së ardhmes, unë i jap rëndësi të veçantë figurës së ministrit të Arsimit. Po zonja Shamku ose Enkelejda Shkreli, çfarë është? Me gafat që ajo bëri në studimin e saj mbi “Formulën e Pagëzimit” - një intelektuale që nuk di se ç’është laiku, ç’është femmina, ç’është shekullari, e të tjera, e të tjera - tregoi se pak ndryshim ka nga ministrja Cami, ndaj medet për shkencat tona shoqërore, për arsimin kombëtar dhe për vetë qeverinë, në rast se do ta ulë këtë në radhët e saj.

Nuk mund të rri pa thënë edhe diçka tjetër. Me sa di unë, Enver Hoxha merrte letra anonime herë pas here, me të cilat njerëzit i kërkonin, ndër të tjera, t’i hiqte nga detyra, Lenka Çukon dhe Tefta Camin, sepse nuk e nderonin vendin. Por Enver Hoxha, sado që betohej se e dëgjonte zërin e popullit, sipas parullës “Ç’thotë populli, bën Partia”, nuk i pranonte sugjerimet apo ankesat që vinin nga poshtë. Atij i dukej se po të pranonte ankesat dhe kërkesat që vinin nga poshtë, Partia, domethënë Ai, e humbte rolin e udhëheqësit të pavarur, mbasi, sipas shprehjes së tij, Partia kishte për detyrë të rrinte në krye dhe jo në bisht të situatës. Shpresoj që kjo kohë të ketë kaluar një herë e përgjithmonë!

Disa vite më parë një biçim Doktor i Shkencave, një farë Musa Ahmeti, shpalli në revistën “Ekskluzive” (tetor 2002), se kishte bërë një zbulim historik - se kishte gjetur në Arkivin Sekret të Bibliotekës së Vatikanit në Romë një libër shqip në dorëshkrim prej 200 e ca faqesh shkruar në vitin 1210 nga një autor me emrin Teodor Shkodrani. Me atë rast ai jepte dhe disa hollësira mjegullore mbi përmbajtjen e tekstit, por asnjë rresht nga vetë teksti, veçse premtonte se së shpejti do ta botonte krejt dorëshkrimin. Sigurisht, opinioni shkencor shqiptar në mirëbesim u ngrit në këmbë më tepër seç ngrihen spektatorët në një stadium, kur skuadra e tyre e zemrës shënon një gol të dëshiruar. Në themel të entuziazmit qëndronte krenaria që ndjen çdo shqiptar, kur mëson se gjuha e tij është shkruar tre shekuj e gjysmë para se të botohej libri i Gjon Buzukut. Entuziazmin e shfrytëzoi autori, i cili fill pas “zbulimit” të vet erdhi në Shqipëri dhe me pretekstin e botimit të “veprës” së Teodor Shkodranit mashtroi disa njerëz, duke u zhvatur edhe lekë nga kursimet e tyre.

Pas gati një vit më vonë, duke parë se ai nuk botoi asnjë faqe nga dorëshkrimi i zbuluar dhe pasi u binda se ai na kishte mashtruar, nuk ngurova ta stigmatizoj Dr. Musa Ahmetin, në një artikull të botuar në “Koha Jonë”, 16 gusht 2003, se ishte jo historian, por “matrapaz”. Pasi u demaskua, matrapazi nuk u duk më në Shqipëri, as në faqet e shtypit shqiptar. Duke kujtuar se akti mafioz i tij u harrua, Dr. Musa Ahmeti disa ditë më parë doli përsëri në shesh. Nuk ka rëndësi se si e se qysh, atë e pamë të komentojë veprën e Heroit tonë kombëtar në filmin e xhiruar nga disa shqiptaro-amerikanë, i cili u shfaq këto kohët e fundit në Tiranë. Për më tepër, ai botoi në suplementin “Milosao” të “Gazetës Shqiptare” (26 prill 2009) së bashku me një kolegen e tij, Dr. Etleva Lala, një artikull me titull “Statutet e Drishtit” dhe me nëntitull “Botohet i plotë dorëshkrimi i rrallë i 1468”. Aty njoftohet se po botonin “të plotë” një “dorëshkrim të rrallë” të vitit 1468. Nga nëntitulli lexuesi kujtoi se kishim të bënim me një “dorëshkrim”, pra me një dokument të pabotuar. Veç kësaj, lexuesi priste që të lexonte, sipas paralajmërimit, përkthimin shqip të “Statuteve të Drishtit” të vitit 1468. Kur e lexuam, pamë se nuk ishte dorëshkrim i pabotuar, siç pretendonin dy autorët. Aty flitet për një dorëshkrim që ruhet në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës (Danimarkë). Por dorëshkrimi me titull “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis” nuk është i panjohur, madje as i pabotuar. Ai është i njohur që në vitin 1902 dhe se është botuar nga dy shkencëtarë medievistë kroatë tepër të njohur, Aemilianuas Sufflay (Milan Shuflaj) dhe Victor Novak (Viktor Novak), në revistën albanologjike që botonte linguisti i njohur jugosllav, Henrik Bariç, “Biblioteka Arhiva za Arbanasku Starimu, jezik i etnologiju. Istoriska Serija”. Izdanje Seminara za Arbanasku Filologju Universiteta u Beogradu/ Urednic Henric Bariç, Libri II, fasc 1, ff I-XVIII, 1-31 e të tjera, Beograd 1927. Pra, dorëshkrimi i ri nuk është dokument i panjohur. Veç kësaj, nuk pamë as përkthimin shqip të statutit. Ç’e shtyn këtë njeri të gënjejë? Nuk thonë kot, ujku qimen e ndërron, por jo zakonin.

Pas zbulimit të kodeksit nga Nikolla Jorga dhe botimit të tij më 1915 (Notes et extraits pour servir á l`histoire des croisades au XV siecle, Bukuresht 1915, vëllimi IV, f.195), me të u mor vetëm linguisti frëng Mario Roques, i cili i kushtoi “Formulës së Pagëzimit” dy studime shkencore, njërën “Le Plus ancien document de langue albanaise, në “Romania”, Tome LII, nr. 205-206, Paris janvier-Auvril 1926, ff. 162-164) dhe tjetrën “Sur le plus ancien document de langue albanaise, në “Romania”, Tome LII, nr. 208, Paris, octobre 1926, ff. 504-505.

Në Shqipëri zbulimin e “Formulës së Pagëzimit” fillimisht e shpalli Lumo Skëndo, i cili botoi në përmbledhje më 1927 komentin e Nikolla Jorgo-s (Revista “Diturija”, vëllimi II, nr. 6, 1927, ff. 201-204). Më vonë në Shqipëri formula shqipe e pagëzimit vetëm sa u përmend shkurt. Madje, at Justin Rrota në punimin e tij “Letratyra Shqype”, Shkodër 1934, prej gati 300 faqesh, një monografi me vlerë teorike estetike, nuk e pa të arsyeshme as ta zinte në gojë “Formulën e Pagëzimit”. Por, në punimin e tij të shkurtër që botoi disa vite më vonë (“Për historin e Alfabetit Shqyp”, Shkodër 1936), at J. Rrota e trajtoi Formulën e Pagëzimit të shkruar shqip nga Pal Engjlli (dhe jo Pal Ejlli, siç e quan znj. Shamku) vetëm nga pikëpamja e alfabetit, pra as nga pikëpamja historike, as gjuhësore dhe as kishtare (ff. 5-6). Edhe Filip Fishta në vëllimin e tij me titull “Antologjia e letërsisë shqipe”, Tiranë 1936, nuk e zuri fare në gojë “Formulën e Pagëzimit” shkruar shqip. Autori i parë që e përfshiu “Formulën e Pagëzimit” në tekstin shkollor ishte Eqrem Çabej. Megjithatë, edhe ai tekstin e hartuar për shkollat e mesme, me titull “Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe”, Tiranë 1936, e trajtoi “Formulën e Pagëzimit” me pesë rreshta. Konkretisht ai shkroi:

“Dokumenti i parë është Formula e Pagëzimit sipas ritit latin prej vitit 1462. Gjindet si dorëshkrim në Bibliotekën Laurentiane në Firence. E botoi së pari historiani Nikola Jorga, Notes et extraits pour servir a l’histoire des croisades, IV e serie f. 195”. Sikurse shihet, E. Çabej i bëri letërqarkores së Pal Engjëllit një prezantim protokollar. Një prezantim të tillë i bëri dhe At Justin Rrota, i cili e përfshiu në tekstin mësimor për shkollat e mesme në vitin 1941. Në historinë e letërsisë shqipe me titull “Shkrimtarët Shqiptarë”, botuar nga një grup autorësh, nën kujdesin e Ernest Koliqit dhe Namik Resulit, në vëllimin I, Tiranë 1941, edhe këtu at Justin Rrota, i kushtoi “Formulës së Pagëzimit” vetëm disa rreshta. Më saktë, tekstualisht këto fjalë:

“Ky asht, për sa dihet deri sod, dokumenti ma i hershmi i shqipeas së shkrueme. Kryeipeshkvi i Durrësit, Emzot Pal Engjëlli (vë re: këtë radhë Engjëlli, pra as Ejlli, as Engjlli) krahu i djathtë i Skanderbeut, mbas njij vizite baritore rreth djocezit të vet, tue vërtetue shum mungesa në popull e në kler, çpalli një letër qarkore (Constitutiones). Letra, e shkrue latinisht, asht nënshkrue në Kishën e Shenjtes Trini (jo siç thotë L. Shamku Trinitad) në Mat, ditën 8 Nënduer 1462. Ndër sa mësime, qi Kryepeshkvi u drejton Meshtarvet, ka edhe këtë: I porositë t’a këshillojnë popullin e padijshëm, qi kur në rasën e njij rreziku s’mund t’a bijnë foshnjen te kisha për me u lam me ujin e Pagzimit, t’a pagzojnë ata vetë në shtëpi, tue përdorur formulën liturgjike: ‘Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit’ (Un të pagëzoj p’r emnit (t) Atit e t’Birit e t’Shpertit Shenjt). Dokumenti gjindet si dorëshkrim në Bibliotekën Laurentjane të Firences. E hetoi ma i pari edhe e botoi (V. 1915) historjaku i përmendun rumun, Nikolla Jorga.

Ky trajtim i shkurtër i Kodeksit të Pal Engjëllit vazhdoi edhe pas Luftës në vitet e parë të çlirimit Edhe në “Historia e letërsisë shqipe”, botuar nga Universiteti Shtetëror i Tiranës, Vëll. I, nën redaktimin e S. Shuteriqit, K. Bihikut, H. Domit, Tiranë 1959, i kushtohet shumë pak vend dokumentit më të hershëm të gjuhës shqipe. Aty thuhet:

“Dokumenti më i vjetër shqip që kemi i përket kohës së Skënderbeut. Formula e Pagëzimit është një frazë e vogël shqip në mes të një shkrimi latinisht prej 37 fletësh, nga kryepeshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, bashkëpunëtor i ngushtë e këshilltar i Skënderbeut. Ky shkrim latinisht përmban një letërqarkore që Pal Engjëlli ka lëshuar para një sinodi të klerit të kryepeshkopatës së Lezhës (në të vërtetë nuk është fjala për peshkopatën e Lezhës, por për atë të Lisit në Mat - K. F.), të mbajtur në kishën e Shën Trinisë së Matit, më 8 nëntor 1462, për të ndrequr të metat që kryepeshkopi kishte vënë re në vizitën baritore. Ndërmjet udhëzimeve që jep, kryepeshkopi i porosit priftërinjtë të lejojnë që fëmijët të pagëzohen nga vetë familjet, kur s’mund të dërgohen në kishë apo s’mund të shkojë prifti tek ata. Dhe shkruan shqip formulën që duhet përdorur për pagëzim: “Un te paghesont premenit Atit et birit et spertit senit’. Formula është shkruar në dialektin e veriut dhe me alfabetin latin” (ff. 148-149).

Kodeksi i Pal Engjëllit dhe letërqarkorja e tij lëshuar më 8 nëntor 1462 në Kishën e Trinisë së Shenjtë të Matit, ku ndodhet edhe Formula e Pagëzimit, u bë në Tiranë të parën herë objekt studimi me rastin e 500-vjetorit të saj, 8 nëntor 1962. Duke lënë mënjanë modestinë e tepruar, më duhet të them se autori i këtij studimi, i cili u botua në kuadrin e kremtimit të 50-vjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë (28 nëntor 1962), ka qenë Kristo Frashëri. Studimi, i cili duket se dergjet në faqet tashmë të zverdhura nga koha të gazetës “Drita”, në atë kohë organ i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, u botua në numrin e saj të datës 4 nëntor 1962, pra gati gjysmë shekulli më parë. Ai u rishtyp në vëllimin e botuar nga Muzeu Historik Kombëtar, me titull “Formula e Pagëzimit (Kumtesa dhe artikuj), Tiranë 2008, ff. 121-133. Shkrimi, i cili ka pamjen e një referati, pjesërisht shkencor, pjesërisht përkujtimor, ka këtë hyrje:

“Më 8 nëntor 1962 mbushen plot pesëqind vjet nga dita kur kryepeshkopi i Durrësit dhe në të njëjtën kohë, një nga bashkëpunëtorët e afërt të Skënderbeut, Pal Engjëlli, midis udhëzimeve dhe porosive që u jepte famullitarëve dhe rektorëve të të gjitha kishave dhe manastireve të dioqezës së Lisit, të mbledhur në një kuvend të posaçëm në kishën e Trinisë së Shenjtë të Matit, shkruante në shqip formulën e shkurtër të pagëzimit”.

Më poshtë, duke folur për vendin ku u mblodh kuvendi kishtar, në referatin e vitit 1962, thuhet ndër të tjera:

“Në Mesjetë krahina e Matit bënte pjesë nga pikëpamja administrative kishtare në një dioqezë më vete në shkallë peshkopate, me seli Lisin, sot një fshat nga më të rëndësishmi e kësaj krahine. Si zakonisht edhe këtu selia i dha emrin si dioqezës (dioqeza e Lisit, peshkopata e Lisit), ashtu dhe titullarit të saj (peshkopi i Lisit) nën varësinë e të cilit ndodheshin të gjithë famullitarët e kishave dhe sektorët e manastirit të krahinës së Matit. Trajta latinishte “episcopo Lisign” ose” episcopus Lixiensis” që ndeshet ne burimet mesjetare, i ka shtyrë mjaft studimtarë, ndër të cilët dhe medievistin e njohur Milan Shuflaj që është marrë në mënyrë të veçantë më historinë kishtare të Shqipërisë të shkasin në gabime, duke kujtuar se kanë të bëjnë me peshkopatën e Lezhës, e cila në fakt në burimet mesjetare quhej Episcopatus Alexienses... Dioqeza e Lisit varej, sikurse edhe dioqezat e tjera të ritit katolik, që ndodheshin në Shqipërinë e Mesme, nga kryepeshkopata e Durrësit”.

Në lidhje me vendin se ku u mblodh Kuvendi Kishtar i Matit, në referatin e përmendur thuhet:

“Kuvendi u drejtua nga Pal Engjëlli. Aty merrnin pjesë Andrea, peshkopi i Lisit, një numër i madh rektorësh priftërinjsh të të gjitha manastireve dhe kishave të dioqezës, si dhe një shumicë fisnikësh dhe fshatarësh”.

Letërqarkorja vazhdon:

“Tani që sundon i ndrituri zoti Skënderbe, zoti i Shqipërisë, dinjiteti kishtar gëzon lirinë dhe përkrahjen më të madhe. Prandaj, kryepeshkopi Pal kishte organizuar atë kuvend për të zhdukur ‘të metat e shumta’,që kishte vënë re në vizitën baritore të mëparshme...”.

Në lidhje me frazën shqipe të sakramentit të pagëzimit, në referat thuhet:

“Sado i shkurtër që është teksti shqip, ai ka, si për ambientin kohor kur u hartua, ashtu dhe për lashtësinë e vet të padiskutueshme, një rëndësi të dyfishtë. Ai u hartua në kohën e Skënderbeut, emri i të cilit përmendet me admirim e mirënjohje në materialet e Kuvendit”. E dyta, “Formula e Pagëzimit ka edhe rëndësinë e vet si monument, sado fragmentar, i shqipes mesjetare”.

Autori i referatit, sado që nuk është gjuhëtar, nuk e la pa prekur edhe vlerën e saj për historinë e gjuhës shqipe. Kjo për arsye se historianët e shquar të historiografisë botërore u kanë dhënë porosi atyre që do të merren me histori të mos kufizohen vetëm me burime dokumentare dhe tregimtare, por të shfrytëzojnë në punimet e tyre si lëndë edhe njoftimet që japin disiplinat e tjera të shkencave shoqërore, siç janë gjuhësia, ekonomia, letërsia, etnografia, sepse të gjitha janë shkenca ndihmëse të historisë. Madje, jo vetëm historianët, pro edhe gjuhëtarët e ditëve tona nuk është e drejtë të mos e përfillin mendimin e gjuhëtarëve të mëparshëm. Në referat përmenden vërejtjet e ndryshme që Formulës së Pagëzimit i kanë bërë linguistët e dikurshëm. Aty thuhet p.sh., se Formulën e Pagëzimit Nikolla Jorga e lexoi kështu: Un të paghesont pr’ emënit Atit e t’birit e t’spertit sent. M. Roques vuri se Jorga fjalën e fundit e lexoi gabim semt; ai vuri gjithashtu në dukje se togu - ni i fjalës senit i korrespondon gjuhës së sotme - njm, duke përfaqësuar besnikërisht trajtën shqipe senjt, shenjt. U shfaqën gjithashtu mendime se lidhëza et (birit) et (spertit) është një formë latinizante e lidhëzës shqipe e, mundim ky që nuk u pranua nga gjuhëtarët. Foljen Un te paghesont, M. Roques e lidhi me trajtën e vjetër shqipe un të pagëzonj zgjidhje kjo që e lë të pashpjeguar shfaqjen e - t në fund të fjalës. N. Jokli i dha përkundrazi një shpjegim më tërheqës. Ai mendonte se - t duhet shkëputur nga folja pagheson, se - n fundore e kësaj është një - n e dyfishtë e shkruar vetëm një herë dhe se - n e dytë duhet lidhur me - t dhe pr’ pikërisht në këtë mënyrë: Un të pagëzon(j) n(t) pr’, domethënë unë të pagëzonj ndëpër... Në përfundim të këtyre vërejtjeve gjuhësore transkriptimi më i drejtë i Formulës së Pagëzimit me alfabetin tonë të sotëm duhet bërë kështu: Un të pagëzonj p(ë) emënit (t) Atit e t’birit e t’spertit (t) senjt. Kjo tregon, thuhet në referatin e vitit 1962, se me përjashtim të ndonjë forme dialektore, siç është fjala spertit - shpertit, e cila ndihet edhe sot rëndom në Mat, gjuha shqipe e shekulli XV pak ndryshim ka patur nga gjuha jonë e sotme”.




gazeta tema..

--


kush ka interes le ti sjelle e vendose sipas kronologjise keto debate..e mundesisht dhe cka thene kjo ledia shamku.. qe te jete me i plote debati ..

[saura]

E o Brari çfare mund te thote ajo ....ajo eshte gjuhtare ,nuk eshte historiane ,ka jetuat shume vite jasht ,kthehet ne Shqiperi ,dhe e ''terheq '' shume civilizimi i Edi Rames ,keshtu aderon tek Ps per ndonje cope vendi te mire ....( po na dalin te gjithe çabej tani .....)
Nuk e di Profesor Frasherin e kam njohur dhe mgjth ka qene komunist ,ka qene njeri shume i mire (ti e di qe une si shoh dot me sy ato te'' keqinjte''.
Dhe aty ku flet per bashkepuntoret e fashizmit ,ka shume te drejte ,duhen ndare ...te djathtet patriot ,dhe bashkepunetoret e fashizmit ..si duhen ndare nje komunist e thjeshte dhe i ndershem qe besonte ne nje ideologji koti me nje komunist te sigurimit te shtetit etj ....

[dp17ego]

Shume e bukur.
Pjesa ku flitet per kolaboracionistet me pelqeu vecanerisht.

Pra, ne njeren ane te boshtit u rreshtuar antifashistet(pa marre parasysh bindjet politike) dhe ne anen tjeter bashkepuntoret.

Ka nje te vertete te madhe. Kur iken nga vendi jot eshte shume e veshtire qe te mbash lidhjen me trungur, ate lidhjen e domosdoshme dhe kaq jetike. Fillon pra i shikon ngjarjet dhe fakter ne drite tjeter, nen influenca qe marrin te tjera ngjyra dhe mjegullojne arsyen e paster.
Kjo zonje vuajtka pikerisht nga ky sindrom.

[Kavir]

Ky debati me duket pak i sforcuar (per te mos thene artificial).
Sepse ky debat ka filluar thjesht me nje artikull pa ndonje vlere te Znj.Shamku qe e quante shume te rendesishem zbulimin e saj se kujt i drejtohej e famshmja formule e pagezimit (a thua se vlera e asaj formule qendron tek pjesa "kujt i drejtohet" dhe jo Gjuhes ne te cilen eshte shkruar). Dhe per kete ajo kritikonte historianet paraardhes duke u mburrur qe kishte pare origjinalin.
Kristo Frasheri ju pergjigj shume ashper (ketu mendova do kete gjera te tjera ky se nuk behet lufte per cdo artikull gazete) dhe paska vazhduar shume eger.
Sidoqofte ky tipi Korca nxjerr veten nokaut qe kur na tregon ministrin e Jakomonit "e dinim qe ishe anti-italian". Pastaj qe te justifikoje pse ministri nuk dha doreheqje na tregon "ja edhe keta qe dhane doreheqje u pushkatuan". Medemek meqe u pushkatuan keta.....ky qe nuk dha doreheqje na del i pafajshem.

Nejse, ky debat duhet te kete prapaskena.

[Brari]

saura..

jan dit vere e nuk ja vlen te lexoj fije per fije tash per tash debatin po vec e vura ketu te jete..
pra nuk mbaj dot an te ketyre pjesmarresve.. pa i lexuar nje nga nji.. kur thot grillo..lol..


kavir ..thx per komentin..

nuku jan aq te lehta per tu ndare ato punet..kush qe anti taljan e kush pro taljan.. e kush qe i mire nga keta e kush i keq..

jan ca gjera qe nuku shikohen me syte e atyre fatosave qe i conte babi e shkolla ne teater te kukullave me pa..dramen.. shega qe zuri rob nje ballist.. ne kotec te pulave..

cfar ju kujton fjala PELIKAN..

vetem ate zogun qe ha peshk apo.. dicka tjater..

[PLAKU]

Kristo Frasheri: Qeveria e Nolit e dështuar, Zogu pati ligje osmane
» Dërguar më: 25/04/2012 - 17:39
Kristo Frashëri

Për shkak të interesit të lexuesit dhe debatit që ka ngjallur ndër historianë e më gjerë, "Gazeta shqiptare" riboton sot të plotë esenë e Kristo Frashërit me titull "Historia, historiografia, historiani dhe pseudohistoriani". Në të, akademiku ka analizuar historinë shqiptare dhe personazhet e saj që nga Skënderbeu, duke ardhur tek Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Ahmet Zogu, Fan Noli, Mit'hat Frashëri etj., duke vënë në sitë edhe "studiuesit" e padiplomuar në histori si Sabri Godo apo Uran Butka...

Në gjuhën e përditshme ne përdorim shpeshherë disa terma apo apelativa të cilat në vështrim të parë duket sikur janë të qarta dhe të sakta për t'u përdorur. Por, nganjëherë marrim vesh se nuk janë aq të thjeshta për t'u kuptuar dhe aq të lehta për t'u përdorur. Të tilla janë për shembull termat apo apelativët histori, historiografi dhe historian. Zakonisht të tilla terma qytetari duhet t'i mësojë që në bankat e shkollës - me siguri të shkollës së mesme - pasi ato janë pjesë e kulturës së përgjithshme. Për fat të mirë në shkollat tona të mesme të profileve të ndryshme historia bën pjesë në lëndët mësimore të detyrueshme, por se ç'është historia apo historiografia, më tej akoma kush është historian dhe kush jo, këto përcaktime për fat të keq nuk trajtohen në nivelin e duhur. Sipas mjeshtërve të programeve mësimore këto janë çështje që nxënësi duhet t'i dijë apo t'i mësojë jo në shkollë, por nga kultura e përditshme jashtëshkollore. Si rrjedhim, sipas tyre, nuk është e nevojshme që këto dijeni të përfshihen në tekstet mësimore. Nga kjo mungesë kanë rrjedhur jo pak keqkuptime. Do të sjell në këtë rast disa shembuj që trajtojnë konceptet jo të sakta që kanë disa njerëz të shkolluar për historinë, të cilën ata e ngatërrojnë me përrallën apo me tregimin, kurse historianin e identifikojnë me shkrimtarin letrar.
* * *
Po filloj me një bisedë që pata me një qytetar gjatë një takimi të rastësishëm në një mëngjes, kur u ula për të pirë një kafe në një nga lokalet e Rr. "Mihal Grameno" në Tiranë. Qytetari një burrë gjysmë i thinjur pasi kërkoi leje që të ulej më tha: "E di që jeni historian, prandaj kam nevojë për ju". Pasi u prezantuam më tha: "Tani që dola në pension dua të shkruaj historinë e krahinës sime. Dua të më tregosh se nga ta filloj". E pyeta: "A ke të dhëna historike, ose siç i thonë materiale?" M'u përgjigj: "Sa për materiale kam sa të duash. Kam dajën që nuk ka ngjarje të krahinës që nuk e di!" Përsëri e pyeta: "Po dokumente të shkruara a ke?" "Pikërisht për këtë kam nevojë, prandaj kam ardhur tek ju". E pyeta përsëri: "A je marrë deri tani me histori dhe ç'punë ke bërë deri sot?" Më tha: "Kam qenë oficer, tani dola në pension, prandaj nuk dua ta kaloj kohën kot. Dua të bëj diçka për krahinën time, se ka një histori të lashtë dhe ngjarje të bukura patriotike".
Unë atëherë e ktheva ndryshe bisedën. Unë: "Ke ndonjë nip të vogël"? Ai: "Kam një nip 10-vjeçar që të më rrojë". - Unë: "Të të rrojë e me jetë të gjatë". Ai: "Përse më pyet?" - m'u drejtua qytetari: - "Të pyes, - i thashë - se kur të sëmuret nipçja kë thërret doktorin apo agronomin?" - "Përse tallesh me mua - m'u hakërrye, - kur ti e di më mirë se unë që kur sëmuret njeriu thërret doktorin". Unë atëherë ia ktheva: "Ti thërret doktorin, sepse ai është specialisti që shëron sëmundjet ashtu si inxhinieri ndërton shtëpitë apo agronomi kultivon bujqësinë. Po e shkreta histori nuk është profesion? Si kujtoni ju se me historinë njeriu merret kur del në pension dhe kur nuk ka se me çfarë të merret tjetër? I dashur mik, historia nuk është një lojë për të kaluar kohën, siç është për pensionistët loja e dominosë apo e shahut". Miku im e kuptoi alegorinë dhe u largua gjysmë i penduar nga guximi që pati dhe gjysmë i zemëruar nga përgjigjja që mori.
* * *
Dua të kujtoj edhe një rast tjetër. Disa muaj më parë, një mbrëmje në një nga televizionet e kryeqytetit, katër analistë të ngjarjeve politike po bënin debat për historinë. Njëri prej tyre ngulte këmbë më tepër se të tjerët se historia duhet të përbëhet nga faktet. E sillte dhe e vërtiste bisedën rreth fakteve. Pra, përfundoi ai, historia do fakte dhe vetëm fakte.
Me gjithë respektin që kam për analistët e ngjarjeve politike, jam i shtrënguar të pohoj që vizioni që disa prej tyre kanë për historinë është i gabuar. Dihet se pikënisja e shkrimit të historisë janë faktet. Të thuash se historiografia shqiptare duhet të mbështetet vetëm në fakte nuk ke thënë asgjë të re, madje ke thënë vetëm një pjesë të së vërtetës. Një trajtesë e mbështetur jo mbi fakte, por në hamendje dhe në njoftime të dëgjuara nuk është histori. Megjithatë historia nuk ndërtohet vetëm mbi fakte. Nëse na lejohet të bëjmë një krahasim qoftë dhe banal, mund të thuhet se faktet për trajtimin e ngjarjeve historike janë afërsisht si tullat që përdoren për ndërtimin e shtëpisë. Nëse i thua dikujt ja ku i ke tullat dhe tjegullat, llaçin dhe trarët, o burra fillo ndërto një shtëpi, ç'do të ndodhë? Nëse ai nuk zotëron mjeshtërinë e ndërtimit do të bëjë një kotec primitiv ose fundja një banesë që shumë shpejt do të shembet. Pra, për të ndërtuar një banesë të shëndoshë, komode dhe elegante, duhet medoemos arkitekti apo inxhinieri që mjeshtërinë e ka brenda në kokë. Mjeshtëria nuk ka si tulla peshë dhe vëllim, por është një pasuri e strukur në kokë, e padukshme dhe e paprekshme nga jashtë. Ajo është një pasuri që materializohet në një vepër të bukur. Pra, përveç fakteve, ndoshta më tepër se faktet historiani amator bëhet historian i mirëfilltë kur zotëron në nivelin e domosdoshëm mjeshtërinë e shkencës historike.
* * *
Kalojmë në një çështje tjetër. Kemi lexuar dhe kemi dëgjuar nga disa amatorë të historisë të thonë se ngjarjet e qershorit 1924 nuk qenë "revolucion", mbasi në ato ngjarje nuk u derdh gjak.
Ta kushtëzosh revolucionin me gjakderdhje nuk është e drejtë. Me gjakderdhje mund të lidhet kryengritja apo revolta apo grushti i shtetit, por jo revolucioni. Kjo për arsye se kryengritja apo revolta apo grushti i shtetit nënkuptojnë luftën për pushtet, luftën për të shtënë në dorë drejtimin qeveritar të një vendi pa sjellë ndryshime cilësore, pra pa sjellë përmbysjen e rendit të vjetër, politik, ekonomik, shoqëror, juridik, ose kulturor. Përkundrazi, revolucioni nënkupton përmbysjen cilësore të një situate apo të një rendi të vjetër dhe hapjen e rrugëve drejt një situate të re apo drejt një rendi të ri politik, ekonomik, shoqëror, juridik ose kulturor.
Kështu për shembull, kur një vend me prodhimtari zejtare kthehet në një vend me prodhimtari industriale thuhet se ai vend kreu një revolucion industrial. Ose kur një vend me bujqësi të parmendës shndërrohet në një vend me bujqësi të mekanizuar përsëri thuhet se ai vend kreu një revolucion në fushën e bujqësisë. Gjithashtu kur një vend e zhduk analfabetizmin dhe banorët e tij kthehen në qytetarë të shkolluar thuhet se ai vend kreu një revolucion kulturor. Dihet se, këto "revolucione" zakonisht kryhen pa derdhur gjak. Por ka edhe raste jo të pakta kur revolucioni kryhet me gjakderdhje. Kjo ka ndodhur kur qarqet sunduese të një vendi edhe pse pushteti i tyre është i kalbëzuar nuk pranojnë me lehtësi përmbysjen e raporteve të vjetra shoqërore dhe zëvendësimin e tyre me raporte të reja shoqërore. Shembull klasik është revolucioni frëng i vitit 1789.
Kur një vend e zhduk analfabetizmin, thuhet se ai vend kreu një revolucion kulturor. Këto "revolucione" zakonisht kryhen pa derdhur gjak.
* * *
Vijmë te ngjarjet e qershorit të vitit 1924. Në atë kohë opozita demokratike me parimet e ekonomisë së tregut e kryesuar nga Fan Noli vendosi ta përmbyste qeverinë konservatore të Ahmet Zogut. Nëse qeveria demokratike e Fan Nolit e cila zinte në atë kohë një pozicion të majtë do të synonte vetëm përmbysjen e qeverisë së djathtë pa e cenuar strukturën politike-ekono-mike-shoqërore-juridike-kulturore të vendit, do të kishim një kryengritje të zakonshme, një kacafytje për pushtet. Në të vërtetë, opozita demokratike synonte të ndryshonte jo vetëm përbërjen e qeverisë, por edhe parimet e djathta që ajo mbronte. E vërteta është se më 1924 në Shqipëri sundonin ende normat ligjore dhe kushtetuese të trashëguara nga Perandoria Osmane për arsye se me Shpalljen e Pavarësisë më 28 nëntor 1912 Shqipëria kreu vetëm një "revolucion" politik. Përkundrazi në fushën social-ekonomike ligjet dhe normat e vjetra me karakter feudal dhe gjysmë feudal kishin mbetur të pa prekura. Si rrjedhim, Shqipëria e pavarur e ndiente të domosdoshme nevojën e përmbysjes së normave, kodeve dhe ligjeve të sistemit juridik të prapambetur osman dhe zëvendësimin e tyre me norma, kode dhe ligje të shoqërisë moderne europiane. Kështu për shembull në sistemin juridik të Shqipërisë mbisundonte ende Mexheleja turke. Prona tokësore bujqësore cilësohej ende pronë shtetërore, erzi-i mirie. Koha kërkonte si domosdoshmëri vendosjen e pronës private në tokën bujqësore. Kthimi i tokës bujqësore në pronë private në atë kohë ishte në fushën social-ekonomike një ndryshim cilësor, një revolucion. Ishte revolucion mbasi nga pronësia feudale e tokës kalohej në pronësinë borgjeze të saj. Synimet e kësaj natyre e veshën kryengritjen e qershorit me cilësinë e një revolucioni social-ekonomik.
Dihet se qeveria e Fan Nolit për shkak të kohës së shkurtër që qëndroi në fuqi, nuk i vuri dot në jetë reformat e saj. Derisa synimi i lëvizjes ishte ndryshimi cilësor i pronësisë të tokës bujqësore dhe derisa moszbatimi i reformës ndodhi jashtë vullnetit të qeverisë, lëvizja nuk e humbi karakterin e saj revolucionar. Qeveria e Nolit mund të quhet si një qeveri e dështuar në fushën e zbatimit të revolucionit, por gjithsesi me detyrën që mori përsipër ajo mbeti deri në fund qeveri revolucionare.
* * *
Ja edhe një çështje tjetër. Ka disa kohë që po debatohet në shtyp nëse Tirana kur më 11 shkurt u bë kryeqyteti i Shqipërisë ishte qytet apo fshat. Debati do të ishte krejt i panevojshëm nëse ai që ndërhyn në këtë debat do ta kishte të qartë se çfarë kuptojnë historianët kur një vendbanim e përkufizojnë qytet apo fshat. Shumëkush mendon se përkufizimi i një vendbanimi nëse ishte qytet apo fshat varet nga numri i banorëve. Ky kriter nuk është thelbësor as absolut. Ka raste kur një fshat ka më tepër banorë se një qytet dhe ai përsëri mbetet fshat. Po kështu edhe e kundërta, kur një qytet ka më pak banorë se një fshat dhe ai përsëri mbetet qytet. Ai që e përcakton një vendbanim që të quhet fshat ose qytet varet nga baza kryesore ekonomike me të cilën banorët e tij sigurojnë jetesën. Kur baza kryesore ekonomike e banorëve të një vendbanimi është bujqësia dhe blegtoria - dy veprimtaritë më të hershme ekonomike që kanë bashkëjetuar që në parahistori, ai vendbanim është fshat. Meqenëse bujqësia dhe blegtoria nga ana e tyre u dhanë banorëve të fshatit jo vetëm produkte ushqimore, por edhe lëndë të parë për prodhime zejtare (rrushi për verë e për raki, lëkura dhe leshi për veshmbathje etj) - fshati pati si ekonomi ndihmëse, por vetëm si ekonomi ndihmëse, prodhime zejtare në trajtën e zejtarisë shtëpiake, jo prodhime për tregun por, për konsum familjar.
Përkundrazi, baza ekonomike e banorëve të qytetit është zejtaria dhe tregtia të lidhura në fillim me tregun krahinor, më vonë me tregun kombëtar, dhe ca më vonë me tregun ndërkombëtar. Nuk përjashtohet mundësia që këto qytete të ushtrojnë veprimtari të tjera jo bujqësore, jo blegtorale, madje në një masë të kufizuar edhe veprimtari bujqësore dhe blegtorale, të cilat mbetën në qytete veprimtari ndihmëse derisa ato u përfshinë në sferën e industrisë.
Gjatë shekujve mesjetarë dallimi midis qytetit dhe fshatit u bë më i theksuar. Qyteti kishte një status politik të ndryshëm nga ai i fshatit. Ndërsa qyteti gëzonte një autonomi lokale shpeshherë të varur formalisht nga sovrani më i lartë i vendit, fshati ishte i përfshirë në sistemin e hierarkisë feudale. Ashtu si kudo edhe në Shqipëri autonomia e qytetit ishte e sanksionuar me kushtetutë të miratuar nga kuvendi i qytetarëve kurse fshati i nënshtrohej shfrytëzimit të zakonshëm të zotit apo kryezotit feudal.
Perandoria Osmane nuk ua njohu qyteteve autonominë lokale që gëzonin më parë. Megjithatë ajo e ruajti nga pikëpamja e statusit dallimin midis qytetit dhe fshatit, por zbatoi tjetër kriter. Ajo shpalli qytet (shehër) të gjitha vendbanimet ku e kishin selinë qendrat e njësive të saj administrative shtetërore (kazatë, sanxhaket, vilajetet), pavarësisht nga numri i banorëve dhe nga shtrati i tyre social-ekonomik. Vendbanimet e tjera pavarësisht nga numri i banorëve dhe nga baza ekonomike u përfshinë në regjimin e timareve. Në të vërtetë dallimi i vjetër midis qytetit të mirëfilltë (si vendbanim me bazë kryesore ekonomike zejtarinë dhe tregtinë) dhe fshatit (si vendbanim me ekonomi kryesore bujqësinë dhe blegtorinë), mbeti në fuqi vetëm në gjuhën e përditshme. Të parat u quajtën "kasaba" kurse fshatrat "karye". Pati raste kur fshati i shndërruar në shehër pati më pak banorë se kasabaja e cila kur nuk ishte shehër u përfshi në regjimin e timareve. Për shembull, Fieri i cili kishte ende shumë pak banorë dhe merrej me bujqësi u quajt shehër, kurse Voskopoja e cila ishte për nga popullsia dhe për nga baza ekonomike një "kasaba" e mirëfilltë meqenëse nuk ishte seli e një qendre administrative nuk u cilësua qytet (shehër) por u përfshi në regjimin e timareve.
Po Tirana çfarë ishte? Në shek. XVII udhëtari zyrtar turk Evlia Çelebi, i cili e vizitoi qytetin më 1661 shkruan për të: "Tirana është vojvodillëk në territorin e Sanxhakut të Ohrit. Është kasaba 150 akçesh. Shehri ndodhet në një fushë të madhe. Ka xhamia, hane, hamame, ka çarshinë dhe sheshin e pazarit, vreshtat dhe kopshtet janë të panumërta. Të gjitha strehët janë të mbuluara me tjegulla".
Në bazë të terminologjisë që përdor zyrtari turk del se në mes të shek. XVII Tirana ishte një kaza e sanxhakut të Ohrit. Aty e kishte selinë vojvoda, pra nga pikëpamja e statusit administrativ ishte një shehër, kurse nga pikëpamja e bazës ekonomike ishte një kasaba. Pajisja e Tiranës me disa xhami, hane, hamame sidomos me tregun (çarshinë) (e cila ekzistonte me emrin Pazari i Vjetër deri në mes të shek. XX), tregon se Tirana ishte që në mes të shek. XVII një qytet në kuptimin e mirëfilltë të fjalës.
Njoftimet që kemi nga burimet historike tregojnë se Tirana e ruajti standardin si një qytet edhe në shekujt e mëvonshëm. Se çfarë ishte Tirana në pragun e shpalljes së Pavarësisë kombëtare po sjellim dëshminë që na jep udhëtari italian E. Barbariç, një njohës i mirë i Shqipërisë, i cili e vizitoi qytetin më 1905. Ai pohon se Tirana kishte një popullsi prej afërsisht 15 000 banorësh, pothuajse aq sa thonë edhe vëzhgues të tjerë, bashkë me ta edhe Sami Frashëri. Ai shton se Tirana ishte një qytet manifakturor (zejtarësh) me çarshi dhe me treg, me plot xhamia dhe hamame, pra një qytet zejtarësh dhe tregtarësh, i cili pavarësisht se ishte i pajisur me kopshte, pemishte dhe me lulishte nuk mund të quhej në asnjë mënyrë se ishte fshat.
Sipas regjistrimit që administrata ushtarake austro-hungareze ndërmori në vitin 1917 - më i besueshëm se njoftimi që na jep E. Barbariç - Tirana si qytet kishte 1848 shtëpi me 10251 banorë (me një mesatare prej 5.5 frymë për shtëpi). Shkurt, kur Tirana u bë më 1920 kryeqyteti i Shqipërisë në asnjë mënyrë nuk mund të cilësohej se ishte fshat. Tirana ishte një qytet me popullsi të përbërë kryesisht nga zejtarë, familjet e të cilëve shfrytëzonin si ekonomi ndihmëse kopshtarinë, por edhe si dekor lulishtet.

Vijmë kështu te pyetja: Ç'është historia? Historia si term është një apelativ që i takon greqishtes së vjetër. Fillimisht ka pasur kuptimin e hetimit, kërkimit, në mënyrë të veçantë të hetimit historik. Më vonë histori u quajt vetë rezultati i hetimit, i kundrimit, intuicionit historik. Më tej mori kuptimin e njoftimit historik, dijes historike të vëzhgimit historik. Më në fund apelativi histori u pajis me atributin e shqyrtimit të rrjedhës së ngjarjeve historike, e gjykimit të tyre politik, dhe të parashtresës historike, deri sa mori vështrimin e tregimit historik.
Ka mendimtarë që thonë se historia si tregim ka lindur së bashku me shoqërinë njerëzore. Fillesat e saj duhen kërkuar në vatrën familjare, kur gjyshërit u tregonin nipërve "historitë" e tyre dhe të stërgjyshërve të tyre. Madje, sipas disa mendimtarëve fillesat e historisë janë po aq të lashta, sa edhe ato të letërsisë, e cila gjithashtu ka lindur në vatrën familjare kur gjyshet përkundnin me ninulla në djep nipërit dhe mbesat e tyre.
Termi histori, në kuptimin e ngjarjes, gjuha popullore shqipe e ruan edhe sot kur thonë se filani më ka treguar disa histori interesante nga jeta e tij. Edhe banorët e Tiranës duke ia përshtatur dialektit të tyre kanë ruajtur trajtën e saj arkaike kur thonë se në kohën e filanit kanë ndodhur "store" të habitshme (është i njohur ligji fonetik i gjuhës shqipe e cila e asimilon zanoren parafjalore të emrave klasikë amicus > mik, aprilus-prill, augustus-gusht, Argjirokastrum-Gjirokastër, Avlon-Vlorë, istoria-store etj.
Zakonisht, mendimtarët fillesën e historisë e lidhin me tekstet e shkruara. Në këtë vështrim, dihet se "babai" i historisë është historiani grek i shekullit V para erës sonë, Herodoti nga Halikarnasi (484-425 p.e.s). Vepra e tij "Historitë" ka karakter tregimtar. Ajo mbështetet jo mbi burimet dokumentare, por mbi njoftimet që ai ka parë ose që ka dëgjuar nga të tjerët. Madje, ai u ka besuar dhe legjendave. Fill pas tij mendimtarët renditin Tukididin, historianin grek nga Athina (460-400 p.e.s). Vepra e tij "Lufta e Peloponezit" shënon një hap përpara në fushën e historiografisë, mbasi nuk përshkruan vetëm ngjarjet, por përpiqet të shpjegojë edhe rrënjët e tyre, madje është i pari historian që bën edhe vlerësime të ngjarjeve. Si rrjedhim, nëse Herodoti është "babai" i historisë tregimtare, Tukididi është "babai" i historisë studimore, natyrisht jo në kuptimin e historiografisë shkencore të sotme.
Historianët e mëvonshëm kanë ecur në rrugët e hapura prej tyre. Rrugën e Herodotit e kanë ndjekur kronistët e mëvonshëm kryesisht kronistët mesjetarë, të cilët janë kufizuar duke regjistruar ngjarjet ashtu siç i kanë parë ose siç i kanë dëgjuar, ose i kanë riprodhuar ashtu siç i kanë regjistruar kronistët e mëparshëm. Rrugën e Tukididit e kanë ndjekur kryesisht historianët e kohëve të reja, me ndryshim se vëmendjen studimore e kanë përqendruar jo te ngjariet bashkëkohore por te mbarë ngjarjet e mëparshme të njerëzimit.
Në sajë të vëzhgimeve të tyre dijetarët e shek. XIX nxorën konkluzionin se edhe historia apo trajtimi i saj është një dije dhe ka vlerën e një shkence. Megjithatë, ata e cilësuan historinë jo shkencë ekzakte si kimia apo fizika por shkencë shoqërore si filozofia dhe sociologjia. Madje jo vetëm shkencë shoqërore, por edhe art, edhe teknikë. Kjo për arsye se ndërsa shkencat ekzakte apo shkencat natyrore kanë ligje të zbatueshme në fushën e tyre në çdo kohë dhe në çdo vend, shkencat shoqërore ku hyn dhe historia nuk kanë ligje, por kanë fenomene të ngjashme pavarësisht nga koha apo nga vendi ku ato ndodhin. Në lëmin e historisë fenomenet e ngjashme kanë të njëjtin përcaktim shkencor. Kështu për shembull nuk mund të identifikohet me kryengritje të armatosur, as lufta pushtuese me luftën civile, as e drejta kushtetuese me dhunën popullore e kështu me radhë. Shkencat shoqërore e shohin shoqërinë e çdo vendi me optikën e ligjeve të tyre duke i vënë rëndësi rrjedhës së ngjarjeve, faktorëve që atë e përcaktojnë, ndërvarjes me fenomenet e mëparshme, ndërlidhjes me ndikimin e jashtëm dhe ndërvarjes me ngjarjet e mëvonshme. Këto janë fenomene të zhvillimit të historisë të të gjitha vendeve, të cilat historiani duhet t'i ketë në çdo çast parasysh.
* * *
Me trajtimin e historisë si një shkencë shoqërore amplituda e studimit të saj në parim u shtri në disa drejtime. Vetë kuptimi i apelativit histori mori dy vështrime. Njëra: rrjedha e ngjarjeve dhe e proceseve që kanë ndodhur në shoqërinë njerëzore në mënyrë të pavarur nga vullneti i banorëve të saj dhe jashtë njohurive tona, siç është për shembull lufta e shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut kundër invazorëve osmanë në shek. XV, e cila përbën historinë reale të panjohur nga ne. Por historia ka edhe aspektin e saj të dytë - historiografinë e cila përmban përpjekjet e brezave të mëvonshëm për të njohur rrjedhën e ngjarjeve e të proceseve të brezave të mëparshëm. Për shembull historia e Skënderbeut sipas Marin Barletit. Pra nga njëra anë kemi të bëjmë me historinë reale produkt të brezave të kaluar, nga ana tjetër me shkrimin e saj nga breza që nuk kanë jetuar në kohën e ngjarjeve e të proceseve. Si rrjedhim, historia reale e cila nuk mund të zhbëhet ka karakter objektiv, kurse historia e shkruar, pra historiografia e cila ka për detyrë të pasqyrojë saktë historinë reale, ka megjithatë karakter subjektiv.
Përse subjektiv?
Sepse midis historisë reale të cilën e kanë gatuar brezat e kaluara dhe historiografisë, të cilën e përshkruajnë brezat e mëvonshëm, qëndron historiani. Kur themi historiani nënkuptojmë penën e tij, e cila është në varësi me faktet që ai ka grumbulluar, ca më tepër me formimin e tij profesional, me ideologjinë që ai ka përvetësuar, me aftësitë që ka si logjikë dhe, ajo që ka po aq rëndësi në mos më tepër me ndershmërinë profesionale, pra me pavarësinë e tij politike.
Kjo do të thotë në radhë të parë se historiani është në varësi të fakteve që ka grumbulluar nëpërmjet dokumenteve historike, nëse janë pak apo shumë, nëse janë bashkëkohore me ngjarjet ose të mëvonshme, autentike apo të politizuara, zyrtare apo opozitare, panegjirike apo kritike, e kështu me radhë.
Por edhe kjo nuk mjafton. Shpeshherë burimet historike që ka mundur të grumbullojë historiani nuk janë ato që pasqyrojnë gjendjen reale të historisë të periudhës që ai ka marrë në shqyrtim. Historianit i duhet kështu të depërtojë me ndihmën e filozofisë së historisë nëpër shtigje të reja, detyrë kjo mjaft e vështirë për t'u realizuar. Dihet se historiani kualifikohet duke trajtuar tema historike dhe jo vetëm duke lexuar tekste. Është si notari, i cili po nuk u fut në ujë, nuk mëson dot not. Komponent po aq i rëndësishëm është formimi profesional i atij që merr përsipër të shkruajë një histori - nëse e di se historia nuk është letërsi, nëse i njeh fenomenet e zhvillimit që ka historia si shkencë, nëse është në gjendje të anashkalojë kontradiktat e brendshme, e të tjera, e të tjera.
Gjithë problemi i historiografisë qëndron te përpjekjet që ndërmarrin historianët për ta pasqyruar sa më objektivisht rrjedhën e ngjarjeve e të proceseve të historisë reale që kanë ndodhur në kohët e mëparshme. Pikërisht ajo që ndërhyn në këtë mes është mjeshtëria e shkrimit të historisë si shkencë.
* * *
Si shkencë shoqërore historia ka kërkesa të përcaktuara për fenomenet e saj. Ajo e ka dhënë përcaktimin e saj për të gjitha fenomenet politike, ekonomike, shoqërore apo kulturore, juridike apo artistike që ndodhin në historinë e popujve. Në qoftë se ai që merr përsipër të shkruajë histori nuk di se ç'është shteti dhe pushteti, ç'është pushteti legjislativ dhe pushteti ekzekutiv apo ç'është pushteti gjyqësor dhe shteti i së drejtës, ç'është lufta politike apo lufta e armatosur, ç'është lufta patriotike dhe lufta civile, ç'është lëvizja racionaliste dhe lëvizja iluministe, apo epoka romantike ose epoka realiste e kështu me radhë është e kotë të merret me histori.
Historianët e shekujve të fundit e kanë pasuruar dhe vazhdojnë ta pasurojnë historiografinë si faktologji, si metodë dhe si metodologji duke hapur vazhdimisht nga pikëpamja studimore dritare të reja.
Historia ka tashmë një përcaktim universal. Ajo është rrjedha e jetës apo e shoqërisë njerëzore, në kuptimin e ngjarjeve dhe proceseve të një vendi - të mbarë botës apo të një kontinenti apo të një shteti apo të një krahine apo të një disipline apo të një personaliteti e kështu me radhë. Në të gjitha rastet ajo përmbledh tërësinë e fakteve, ngjarjeve dhe proceseve bashkëkohore të ndërlidhura gjithashtu me ngjarjet dhe proceset që kanë paraprirë, por edhe që kanë ndodhur më vonë, madje kur e do puna edhe me ngjarjet dhe proceset e rajonit gjeografik ku bën pjesë, ndoshta dhe më gjerë.
* * *
Ka disa njerëzi që mendojnë se po mbarove Fakultetin e Historisë u bëre historian. Edhe ky opinion nuk është i saktë. Shkolla të jep arsim, një farë kulture, por jo mjeshtrin. Ajo të jep mundësinë që pas shkollës ta fitosh në mënyrë sa më të përsosur dhe sa më të kualifikuar mjeshtrin. Kjo aksiomë nuk i takon vetëm mjeshtërisë së historianit, por të gjitha mjeshtërive. Nuk mund të bëhesh mjek i pavarur në një profil të caktuar në mjekësi në qoftë se nuk shpërben për disa kohë si stazhier pranë një mjeku të kualifikuar të profilit të vet.
Fakulteti është pikënisja e një rruge të gjatë. Si çdo mjeshtëri, edhe shkrimi i historisë nuk fitohet kur nuk je marrë me të që herët, e thënë troç kur nuk je djersitur me të, kur atë nuk e ke pasuruar vazhdimisht me dije, kur nuk ke grumbulluar eksperiencën e nevojshme, kur nuk ke përvetësuar shprehitë e punës së saj, kur nuk ke një farë talenti për të dhe kur nuk ke korrigjuar gabimet e kryera gjatë punës, shkurt, kur nuk je siç thuhet në një fjalë popullore rrahur me të me vaj e me uthull.
Historia është para së gjithash një dije (shkencë). Jo vetëm një dije, por në të njëjtën kohë sikurse u tha është edhe një art, edhe një teknikë. Madje, për shkak të stilit që përdor historiani, ajo është më tepër nazeleshë se mjeshtrit e tjera.
Mjeshtëria e të shkruarit të historisë, ka përveç fakteve edhe kërkesa të tjera, të cilat fillojnë që nga njohja prej historianit të ligjeve të zhvillimit të shoqërisë njerëzore deri te përvetësimi i filozofisë së saj, që nga nocionet themelore të ekonomisë politike deri te parametrat e shkencave juridike, që nga njohja e gjeografisë njerëzore të vendit deri te njohja e historisë së kulturës shqiptare, pa qenë nevoja të nënvizohet se njohja e vendeve fqinje ballkanike me te cilët Shqipëria ka një histori të përbashkët mijëra vjeçare është gjithashtu një kush i domosdoshëm.
Ne nuk na kanë munguar, as nuk na mungojnë historianë të përgatitur nga ana profesionale, të cilët na kanë dhënë studime me vlerë shkencore. Por krahas tyre kemi kolegë, të cilët kujtojnë se, pasi marrin diplomën universitare në Fakultetin e Historisë, bëhen historianë. Madje, ka edhe nga ata të cilët vetëquhen historianë, kurse në të vërtetë nuk e kanë parë as derën e Fakultetit të Historisë. Kështu për shembull i ndjeri Sabri Godo, i cili nuk ka pasur kualifikimin as si arsimtar i historisë, as si historian i mirëfilltë, madje as që ka shkruar deri sot ndonjë monografi historike, por vetëm në sajë të dy romaneve që ka hartuar, njërin mbi Skënderbeun tjetrin mbi Ali Pashë Tepelenën, romane me imagjinatë letrare dhe me disa mballoma dokumentare, media e ka pagëzuar padrejtësisht si historian të shquar dhe jo si letrar.
Për fat të keq, ka jo pak pena të cilët nuk e kuptojnë se historiografia është një disiplinë shkencore dhe e identifikojnë atë në mënyrë abuzive me retorikë panegjirike historike ose me breshërinë histerike nihiliste që autori mban ndaj një teme. Ka prej tyre që mendojnë se historian mund të bëhesh fare lehtë, mjafton të kesh regjistruar disa fakte nëpër skeda dhe ato skeda, mbasi të renditen sipas pikëpamjes së tyre, të hidhen në letër, duke i qepur me pe të bardhë ose duke u hedhur përsipër, si salcë domatesh mbi makaronat, pikëpamjet e tyre, të cilat jo rallë bien në kundërshtim me faktet e skeduara po prej tyre. Ka qytetarë jo historianë të cilët kur nuk kanë shumë miell përpiqen ta mbushin historinë e një krahine, të një qyteti, të një lufte apo të një personaliteti me frazeologji shterpë, pa lidhje me identitetin e temës që trajtojnë.
Synimi i historiografisë nuk është vetëm të na njohë me faktet, ngjarjet dhe proceset e së kaluarës, por në të njëjtën kohë edhe të na ndihmojë në rrugën tonë drejt së ardhmes. Siç thonë, për të ditur ku vemi, duhet të dimë nga vijmë, mbasi e kaluara peshon vazhdimisht mbi shpinën tonë. Pra, duhet të ecësh me hapa jo sipas dëshirës, por sipas mundësive duke mos harruar për asnjë çast peshën e rëndë që kemi mbi kurriz. Për këtë arsye oratori romak Ciceroni e ka quajtur historinë "mësuese e jetës" (magistra vitae).
* * *
Deri këtu kemi teori. Tani të vijmë te pena, te historiani që realizon historiografinë. Fakultetet e Shkencave Shoqërore të universiteteve tona ku përgatiten studentët e historisë ende nuk janë fakultete shkencore, por shkolla të larta pedagogjike, mbasi aty nuk përgatiten historianë, por mësues të historisë. Që të kthehen në fakultete shkencore të historisë ato kanë nevojë për një reformë radikale, e cila duhet të reformojë jo vetëm programet mësimore, por edhe stafin pedagogjik. Problemi qendror që ka shqetësuar dhe që vazhdon të shqetësojë dijetarët e historiografisë është çështja nëse historia e shkruar ka arritur deri sot po qe se jo, nëse në të ardhmen mund të arrijë - nga pikëpamja metodike dhe metodologjike të pasqyrojë të paktën me afërsi, saktësinë dhe objektivitetin, vlerat dhe dobësitë e historisë së të kaluarës. Përderisa është pranuar që shkrimi i historisë është kthyer tashmë në një shkencë, pavarësisht se jo në shkencë pozitive, pra jo ekzakte, por shkencë shoqërore ajo i ka mundësitë reale që ta pasqyrojë historinë e vërtetë të së kaluarës afërsish në mënyrë të saktë siç ka qenë. Parimisht ajo i ka mundësitë reale, por këto mundësi për ta kthyer historinë e shkruar në histori të vërtetë ose sa më afër historisë së vërtetë kushtëzohen nga një faktor i dorës së parë - nga historiani.
Gjatë shekujve të fundit është debatuar vazhdimisht çështja nëse historia e shkruar, pra nëse historiani, është në gjendje ta pasqyrojë në shkrimin e tij mbi historinë e një epoke ngjarjen e vërtetë sëbashku me gjykimin e saktë të saj. Këtu detyra e historianit është tepër komplekse. Atij i duhet edhe t'i pasqyrojë realisht faktet dhe proceset e një epoke të caktuar edhe të vlerësojë në mënyrë të saktë rezultatet e arritura. Shpeshherë këto dy produkte nuk pajtohen midis tyre. Në pranverën e vitit 1912 për shembull dy figurat e shquara të politikës shqiptare, Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina, menduan se rruga që do të siguronte realizimin e programit madhor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare ishte kryengritja e përgjithshme e armatosur kundër Perandorisë Osmane. Kryengritja e Përgjithshme e armatosur në atë kohë mendohej se ishte gjuha me të cilën shqiptarët duhej t'i flisnin diplomacisë evropiane. Në fakt në vitin 1912 kryengritja u shtri në mbarë viset shqiptare. Qe një kryengritje e përgjithshme. Por përmasat më të mëdha i mori në Kosovë. Aty u korrën suksese të jashtëzakonshme. Aty u derdh më tepër gjak se gjetkë. Qytetet shqiptare të Kosovës u çliruan njëra pas tjetrës. Më 12 gusht 1912 kryengritësit shqiptarë hynë si çlirimtarë në Shkup në kryeqytetin e Vilajetit të Kosovës. Stambolli ishte gati të njihte autonominë e Shqipërisë. Por rrjedha e ngjarjeve menjëherë ndryshoi. Në tetor monarkitë ballkanike i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Meqenëse Perandoria Osmane ishte e dërrmuar nga kryengritja shqiptare, monarkitë ballkanike e thyen pa vështirësi ushtrinë turke. Cili ishte rezultati për Shqipërinë? Qarqet patriotike shqiptare me thirrjen e Ismail Qemalit vrapuan në Vlorë. Më 28 Nëntor 1912 në një kohë kur pjesa më e madhe e viseve shqiptare qenë pushtuar nga ushtritë serbe dhe greke, Kuvendi i Vlorës me pjesëmarrjen e delegatëve nga mbarë viset shqiptare që nga Mitrovica deri në Prevezë, që nga Durrësi deri në Shkup shpallën Pavarësinë e Shqipërisë. Shqipëria e fitoi pavarësinë, por Vilajeti i Kosovës edhe pse më 1912 dha kontributin më të madh në luftë kundër Perandorisë Osmane nuk e fitoi lirinë. Nga zgjedha osmane, ajo kaloi në zgjedhën serbe. Kjo qe një goditje fatale për konceptin shekullor se liria del nga gryka e pushkës.
* * *
Që kur mendimtarët e përfshinë historiografinë në radhët e shkencave shoqërore lindi detyra parësore për të hartuar një histori të shkruar, e cila të pasqyronte në mënyrë sa më besnike historinë e vërtetë si proces. Kjo detyrë mund të realizohet vetëm nëse historiani do të njohë dhe do të respektojë ligjet e shkencës historike, të cilat e ndihmojnë atë ta pasqyrojë në mënyrë besnike rrjedhën e ngjarjeve e të proceseve.
Vijmë kështu te filozofia e historisë.
Historia si shkencë shoqërore ka filozofinë e saj. Si e tillë ajo i përgjigjet pyetjes: kush e vë në lëvizje historinë: Prodhimi apo mendimi, teoria apo praktika, lufta për pushtet apo lufta për pushtime aspirata për liri apo për mirëqenie, e kështu me radhë? Për gjysmë shekulli me radhë ne përhapëm në shkollat tona teorinë e Karl Marksit, se lokomotiva e historisë, pra ajo që e shtyn historinë të ecë përpara është lufta e klasave. Në fushën e zbatimit historiografik, lufta e klasave mbeti si një dekor, si një lule që zbukuron jakën e xhaketës mbasi në shkrimet tona historike, lufta e klasave nuk shërbeu fare si lokomotiva e historisë.
Kur me agresionin e Gjermanisë naziste në qershor të vitit 1941 trokiti momenti më dramatik i historisë së Bashkimit Sovjetik - edhe stalinistët rusë në atë kohë ideologët më fanatikë të teorisë së Marksit u bindën se për të shpëtuar atdheun e tyre nga katastrofa nuk vlente lokomotiva e Marksit, por lufta patriotike. Me këtë karakter që ata i dhanë rezistencës antihitleriane, ata hynë në koalicion me armiqtë ndërkombëtarë sipas tyre më të ashpër të klasës punëtore - me kapitalistët anglo-amerikanë.
Po kështu Partia Komuniste Shqiptare kur u themelua më 8 nëntor 1941 nuk e përfilli fare luftën e klasave si lokomotivë e historisë. Ajo shpalli se lokomotiva që do ta shpëtonte Shqipërinë nga asgjësimi ishte jo lufta e klasave, por lufta patriotike nacionalçlirimtare, për të rifituar pavarësinë kombëtare dhe aleanca me të gjitha kategoritë e shoqërisë shqiptare përfshirë dhe me punëdhënësit (kapitalistët) me përjashtim të kolaboracionistëve.

Historiani ka pra si detyrë filozofike të hetojë cili ka
q‘enë poli magnetik i historisë mijëravjeçare të Shqipërisë. Se cili ka qenë ky pol këtë e ka nxjerrë në shesh vetë historia mijëra-vjeçare e shqipta-rëve. Shqiptarët kanë qenë vazhdimisht të sunduar dhe të pushtuar nga fuqi të huaja, madje nga perandori botërore siç ka qenë Perandoria Romake, Perandoria Bizantine, Perandoria Osmane, pa llogaritur shtete të tjera të dorës së dytë. Veçori e historisë së shqiptarëve gjatë këtyre periudhave ka qenë distanca që ata kanë mbajtur me përjashtim të individëve të caktuar ndaj këtyre perandorive. E përkthyer ndryshe, ka qenë autokonservacioni - domethënë prirja për t'u tkurrur në vetvete me qëllim që të shpëtonin gjuhën, territorin, mënyrën e jetesës, trashëgiminë kulturore nga asimilimi dhe nga asgjësimi. Autokonservacion do të thotë t'i qëndrosh besnik identitetit etnik. Prirjen e autokonservacionit, shqiptarët e kanë paguar shtrenjtë. Nga frika e kontakteve me faktorë të huaj ata shpëtuan identitetin etnik, por nga pikëpamja social-ekonomike mbetën mbrapa. Madje, të strukur nëpër bjeshkë, larg qytetërimit romak dhe bizantin ata lanë në histori gjurmë shumë të pakta.
Punët ndryshuan kur pas vitit 1204, Gadishulli Ballkanik nuk pati më qetësi dhe stabilitet. Rajoni u kthye në shesh lufte midis bizantinëve, anzhuinëve dhe serbëve. Pikërisht në qerthullin e këtyre përplasjeve, edhe pse shqiptarët ishin viktimë e tyre, ata u detyruan të dilnin nga izolimi në dritë si faktorë politikë, me aspiratën e tyre të mbuluar deri atëherë si prushi në hi për të institucionalizuar synimin e tyre për shtetësi të pavarur. Askush nuk mund ta vërë në dyshim se ky synim e udhëhoqi për gati 200 vjet si një pol magnetik shoqërinë shqiptare. Siç ishte e natyrshme, rrugëtimi drejt këtij poli magnetik ndodhi shkallë-shkallë - në fillim për të formuar institucione parashtetërore dhe pastaj shtetërore, për zotërime parafeudale lokale, pastaj zotërime feudale krahinore, më tej principata feudale krahinore, më tej akoma principata feudale ndërkrahinore, derisa në mes të shek. XV procesi gjeti mjeshtërin e talentuar, Gjergj Kastriotin Skënderbeun, i cili hodhi hapin e parë drejt formimit të një shteti kombëtar shqiptar.
* * *
Lufta që udhëhoqi Skënderbeu kundër hordhive osmane e ruajti jo vetëm për Shqipërinë, por edhe jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për Europën Juglindore vlerën e saj si pol magnetik për aq kohë sa Perandoria Osmane kërcënonte Kontinentin Europian. Si rrjedhim për aq kohë mbisundoi në këto vise pikëpamja se vetëm lufta e armatosur mund t'u sillte popujve të gadishullit lirinë dhe pavarësinë e atdheut të tyre. Kjo shpjegon arsyen përse shkrime mbi Skënderbeun janë botuar në vende të ndryshme të Europës, pikërisht kur ajo ndodhej nën kërcënimin e Perandorisë Osmane. Qenë si me thënë manifeste që i ftonin popujt e Europës së kërcënuar nga hordhitë turke të përsërisnin epopenë shqiptare të Skënderbeut. Pra, poli magnetik i historisë së këtyre popujve gjatë kësaj periudhe ishte thirrja për të siguruar me luftë të armatosur lirinë dhe pavarësinë e atdheut.
Kur pas Revolucionit të Madh Frëng të vitit 1789 filloi nëpër Europë të përhapej teza se lirinë dhe pavarësinë mund ta sillnin jo kryengritjet e armatosura përfshirë edhe kryengritjet shqiptare kundër Tanzimatit por abetarja, pena, shkolla, kultura në gjuhën amtare. Kjo ide madhështore shkrepi edhe në Shqipëri nëpërmjet penës së Naum Veqilharxhit në vitin 1844. Pikërisht këtu qëndron madhështia e kthesës historike e njohur me emrin Rilindja Kombëtare Shqiptare. Siç dihet, pasi pas Lidhjes së Prizrenit u pa se lufta e armatosur nuk sillte më dobi, poli magnetik i lëvizjes çlirimtare shqiptare u bë lëvizja kulturore kombëtare, e cila në të vërtetë e shpuri Shqipërinë në shpalljen e Pavarësisë më 28 Nëntor 1912.
* * *
Në shtypin tonë të kohëve të fundit Mit'hat Frashëri është bërë objekt i një debati mbi vlerësimin e veprimtarisë politike që ai zhvilloi në periudhën e fundit të jetës së tij. Fjala është për veprimtarinë politike që ai zhvilloi gjatë Luftës së Dytë Botërore, të cilën disa historianë e stigmatizojnë si antikombëtare, kurse të tjerë e cilësojnë veprimtari patriotike.
Ajo që e ka vështirësuar gjykimin objektiv të veprimtarisë që zhvilloi Mit'hat Frashëri gjatë Luftës së Dytë Botërore është kapitali i madh patriotik që ai kishte grumbulluar gjatë veprimtarisë së tij gati gjysmë shekullore para saj. Debati ka treguar se disa historianë e kanë të vështirë të zbatojnë parimin e përjetshëm të historisë për t'u dhënë figurave të shquara meritat që u takojnë dhe për të mos heshtur përballë gabimeve të tyre. Në rast se historiani hesht përpara gabimeve të subjektit të vet ose në rastin më të keq, i shndërron gabimet në merita, ai ka dhunuar objektivitetin - parimin themelor të historiografisë. Njerëzit e shquar nuk kanë frikë nga gabimet. Romakët e vjetër thoshin: "Errare humanum est" (të gabosh është njerëzore). Madje oratori i shquar i Antikitetit, Ciceroni thoshte: "Cuiusvis est errare: mullius nisi insipientis in errore perseverare" (është gjë e zakonshme të gabosh: vetëm të paditurit ngulin këmbë te gabimi). Me një fjalë, tani që jetojmë në klimën e demokracisë historiani për të qenë objektiv duhet të heqë dorë nga praktika e së kaluarës: as të errësojë meritat për t'i fryrë gabimet, as të mbivlerësojë meritat dhe të fshehë gabimet.
Mit'hat Frashëri alias Lumo Skëndo jetoi dhe veproi në tri periudha të historisë së Shqipërisë, të cilat ndryshojnë rrënjësisht njëra nga tjetra për nga ngjarjet, për nga proceset, për nga karakteret e tyre.
Veprimtarinë e parë ai e zhvilloi në vitet e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare deri në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, 28 Nëntor 1912. Si një militant rilindës i orës së parë ai u shqua në luftën për të zbatuar programin kulturor të Rilindjes, ndoshta më tepër se çdo bashkëkohëtar i tij - si shkrimtar i flaktë i temave patriotike, si kryetar energjik i Kongresit të Manastirit dhe si veprimtar i palodhur i shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Ajo që i bën nder biografisë së tij patriotike është pjesëmarrja e tij në qeverinë e parë kombëtare që u formua në Vlorë nën kryesinë e Ismail Qemalit më 1912.
Mit'hat Frashëri u shqua gjithashtu edhe në periudhën e dytë që pasoi Kuvendin e Vlorës - vitet e shtetit shqiptar të pavarur (1912-1939). Janë vite kur ai i shërbeu me sukses atdheut të vet si një militant i luftës diplomatike që zhvilloi shteti shqiptar për t'u afirmuar në arenën ndërkombëtare si shtet i pavarur. Si përkrahës i regjimit republikan që ishte, ai pati kujdes që të mos e përfshinte emrin e vet në jetën e brendshme politike të regjimit monarkik të Ahmet Zogut (1928-1939).
Deri këtu veprimtaria e Mit'hatFrashërit nuk paraqet probleme. Problemet dalin kur në nëntor të vitit 1942 ai u vu në krye të organizatës nacionaliste Balli Kombëtar.
Dihet se kur u krijua si organizatë Balli Kombëtar, shpalli se kishte për synim të udhëhiqte masat e popullsisë shqiptare në luftë kundër okupacionin fashist italian. Në thelb dy ishin synimet e saj: të kontribuonte në rimëkëmbjen e Shqipërisë së pavarur dhe të mënjanonte ardhjen pas luftës të Partisë Komuniste shqiptare në pushtet.
Në të vërtetë, aksionet luftarake të Ballit Kombëtar kundër okupatorëve fashistë italianë të cilat do ta sillnin atë në pushtet qenë më të kufizuara se lufta e armatosur që zhvillonte Partia Komuniste. Madje, pas kapitullimit të Italisë fashiste (shtator 1943) kur Shqipëria u pushtua nga ushtritë hitleriane formacionet ushtarake të Ballit Kombëtar nuk ndërmorën rezistencë të armatosur kundër okupatorëve të rinj nazistë. Disa javë më vonë u shfaqën shenjat e bashkëpunimit të formacioneve balliste me ushtritë hitleriane kundër forcave nacionalçlirimtare. Ky qe nga pikëpamja politike dhe taktike një gabim i rëndë i Ballit Kombëtar.
Disa historianë të sotëm e justifikojnë këtë qëndrim të Ballit Kombëtar me normat e luftës së ftohtë që u zhvillua në Europë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore midis kampit demokratik dhe kampit komunist. Sipas kriterit të njohur të historisë, ngjarjet politike që ndodhin në një periudhë të caktuar duhen gjykuar me parametrat e periudhës kur ato ndodhin dhe jo me ato të një kohe tjetër. Ky është një nga ligjet themeltare të filozofisë së historisë. Dihet se gjatë Luftës së Dytë Botërore bota u nda në dy kampe - në kampin e agresorëve fashistë dhe në atë të koalicionit të madh antifashistë. Dihet gjithashtu se në krye të kampit antifashist qëndronin tre aleatët e mëdhenj anglo-sovjeto-amerikanë - dy nga të cilët përfaqësonin botën demokratike perëndimore (ShBA-ja dhe Britania e Madhe), kurse i treti vendin ku sundonte regjimi komunist (Bashkimi Sovjetik).
Kjo skemë u pasqyrua edhe në Shqipëri. Edhe këtu bota u nda në dy kampe: nga njëra anë kampi antifashist, i cili i kishte dyert e hapura për të gjitha forcat antifashiste; nga ana tjetër kampi i agresorëve fashistë nën flamurin e të cilëve u rreshtuan edhe qeveritarët kolaboracionistë.
Në fund të vitit 1943 kur mbarë bota e përparuar ishte ngritur kundër Gjermanisë hitleriane bashkëpunimi me Hitlerin ishte vetëvrasje. Këtë bashkëpunim Mit'hat Frashëri dhe krerët e Ballit Kombëtar e justifikuan me nevojën që kishte Shqipëria për të evituar ardhjen në pushtet të Partisë Komuniste Shqiptare. Pikërisht këtu qëndron absurditeti i logjikës balliste. Kjo për arsye se autoriteti i Frontit Nacional Çlirimtar nuk mund të asgjësohej nga forcat balliste me ndihmën e reparteve gjermane, kur dihet se tërë autoritetin e vet Fronti e kishte siguruar duke luftuar kundër reparteve hitleriane. Nëse Balli Kombëtar trembej nga sukseset që korrte rreshtimi komunist, rrezikun e fitores së komunistëve mund ta mënjanonte jo duke u bashkuar me armikun e vendit dhe të njerëzimit, por duke zhvilluar një luftë patriotike më me energji se atë që zhvillonte Fronti kundër okupatorit të huaj.
Historianët që mbrojnë tezën balliste nuk arrijnë ta kuptojnë se pikërisht bashkëpunimi i forcave të tyre me repartet hitleriane lehtësoi ardhjen në pushtet të Partisë Komuniste. Kanë kaluar 68 vjet nga zhvillimi i ngjarjeve dramatike të vitit 1944 kur organizata e Ballit Kombëtar vulosi disfatën e saj jo vetëm përballë Partisë Komuniste, por edhe përballë çështjes kombëtare. Disfata ka kurdoherë përgjegjës, nga të cilët nuk mund të përjashtohet kryetari i formacionit që humbi.
Në rast se meritat patriotike të Mit'hat Frashërit në lëvizjen kombëtare para Luftës së Dytë Botërore nuk duhet të mohohen - as qëndrimi i tij i gabuar si kryetar i Ballit Kombëtar gjatë Luftës së Dytë Botërore nuk duhet të injorohet. Biografët e Mit'hat Frashërit jo vetëm nuk ndalen për ta analizuar përgjegjësinë e tij, por për habi e konsiderojnë si një "shërbestar" të kombit - sepse në vend që të luftonte kundër forcave hitleriane, luftoi kundër forca-ve nacionalçlirim-tare. Madje, njëri prej tyre, Uran Butka, i cili pa qenë historian, pretendon se është historian, në një vepër kushtuar Mit'hat Frashërit e ka quajtur atë për luftën kundër Frontit Nacional Çlirimtar "gjeniu" i kombit. Pyes si qytetar i thjeshtë: a mund të quhet "gjeni" një udhëheqës që humb betejën? A nuk është rasti që historiani po të ishte historian i pavarur, pra historian jo partiak në vend të dekoratës absurde të "gjeniut" të analizonte shkaqet e disfatës? Pyes më tej: po ata që këtë të ashtuquajtur historian e shpallën "Nderi i Kombit" shqiptar, ku u mbështetën?
Kjo tregon se ne nderojmë humbësit e betejave edhe kur beteja e tyre është e gabuar, madje edhe kur betejën e ka dënuar vetë historia, si rrjedhim, edhe kur për shkak të disfatës protagonisti doli jashtë arenës politike. Duke duartrokitur për ta ne në vend që t'i qortojmë, disfatën e tyre e konsiderojmë meritë. Ky është mësimi që ne duhet të nxjerrim nga historia?
* * *
Kjo trajtesë do të mbyllet me debatin që po zhvillohet në faqet e medias i cili duket se po merr një formë jo të drejtë. Fjala është nëse Lufta Nacional Çlirimtare e cila u zhvillua gjatë Luftës së Dytë Botërore ishte një luftë patriotike apo një luftë civile?
Si pikënisje e këtij debati duhet të shërbejë përcaktimi i njohur që trajton historia që nga kohët më të lashta deri në ditët tona për luftën patriotike dhe për luftën civile.
Kur një popullsi rrëmben armët dhe lufton kundër ushtrive të huaja që vijnë si agresorë pavarësisht se në radhët e saj mund të ketë edhe reparte kolaboracioniste, ajo popullsi zhvillon një luftë për të mbrojtur lirinë, pavarësinë dhe sovranitetin e vet, pra një luftë patriotike. Kjo ndodhi për shembull në Shqipëri më 7 prill 1939. Lufta kundër okupatorit italian që shkrepi më 7 prill pavarësisht se kush e udhëhoqi dhe kushdo që do ta udhëhiqte, ajo do të kishte karakter patriotik. Kishte po atë karakter patriotik që pati lufta çlirimtare e Vlorës në verën e vitit 1920 kundër ushtrive italiane, të cilat kishin vendosur të aneksonin qytetin e Vlorës së bashku me hinterlandin e saj.
Nëse rezistenca e armatosur shqiptare që filloi më 7 prill 1939 pati karakter patriotik, nuk ka arsye përse ta humbiste karakterin patriotik lufta që zhvilloi Fronti Nacional Çlirimtar kundër ushtrive hitleriane të cilat e pushtuan Shqipërinë në shtator 1943 pas kapitullimit të Italisë fashiste. Nuk kishte arsye përse ta humbiste karakterin çlirimtar kur dihet se Gjermania hitleriane synonte të nënshtronte mbarë Europën dhe të vendoste kudo rendin e ri nazist. Për më tepër, kur dihet se Gjermania hitleriane ishte shpallur nga koalicioni i madh antifashist si fuqia armike më e egër e njerëzimit; kur dihet më në fund se krerët e mëdhenj të koalicionit antifashist u bënin vazhdimisht thirrje popullsive të shtypura të Europës jo vetëm të mos bashkëpunonin me ushtritë okupatore hitleriane, por të ndërmerrnin vazhdimisht aksione luftarake kundër tyre.
Përkundrazi, lufta civile ka parametra të ndryshme nga ato të luftës patriotike. Lufta civile nënkupton rreshtimin e dy forcave antagoniste të të njëjtit shtet, të cilat kacafyten me armë midis tyre për të shtënë në dorë pushtetin. Por kanë ndodhur raste kur njëra palë e luftës civile kërkon ndihmën e forcave të huaja për të mposhtur rivalët e vet. Kjo ndodhi për shembull në Greqi në fund të Luftës së Dytë Botërore, kur fill pas largimit të ushtrive hitleriane kur shpërtheu lufta civile për të siguruar secila për vete pushtetin politik. Pra kemi luftë civile pa praninë e ushtrive okupatore gjermane. Në ndihmë të forcave të djathta zbarkuan në Greqi ushtritë anglo-amerikane, të cilat pasi realizuan detyrën u larguan nga territori grek. Edhe pse kemi të bëjmë, për rreshtimin e djathtë me një luftë civile, për rreshtimin e majtë me një luftë patriotike, sidoqoftë pjesëmarrja e forcave anglo-amerikane nuk e cenoi themelisht karakterin e luftës civile për arsye se Londra dhe Uashingtoni dëshmuan se nuk kishin interesa aneksioniste ndaj Greqisë.
Po në Shqipëri a pati më 1944 luftë civile? Në rast se brenda në Shqipëri do të kishte shpërthyer konflikti për çështjen e pushtetit midis Frontit Nacionalçlirimtar dhe rreshtimit të Ballit Kombëtar, pa pjesëmarrjen e forcave ushtarake hitleriane do të kishim me siguri luftë civile. Por punët rrodhën ndryshe. Balli Kombëtar për shkak të plogështisë që tregoi gjatë okupacionit të huaj ushtarakisht ishte tepër i dobët. Konkluzioni që nxorën krerët e tij ishte se pa asgjësuar Frontin Nacional Çlirimtar, më saktë Partinë Komuniste Shqiptare, ata nuk kishin shpresë të siguronin pushtetin në Shqipëri. Të bindur se me operacionin ndëshkimor që po përgatiste ushtria hitleriane kundër forcave partizane Fronti Nacional Çlirimtar do të shkatërrohej - ata vendosën të bashkëpunonin me të. Kështu, pa qenë aleatë të Gjermanisë hitleriane, madje duke trumbetuar se qenë aleatë të demokracisë anglo-amerikane, Balli Kombëtar kreu mëkatin e njohur.
Historianët e rrymës balliste, pjesërisht e pranojnë pjesërisht e mbulojnë bashkëpunimin e Ballit Kombëtar me forcat hitleriane. Nga mënyra se si ata e përshkruajnë rrjedhën e ngjarjeve gjatë vitit të fundit të Luftës së Dytë Botërore del sikur në Shqipëri u zhvillua një konflikt vetëm midis komunistëve dhe ballistëve. Madje ndonjëri shkon aq larg sa mbron tezën hitleriane se pas kapitullimit të Italisë fashiste, Gjermania e cila më 7 prill 1939 e kishte njohur aneksimin e Shqipërisë nga Roma, tani ajo e njohu Shqipërinë si shtet i lirë, i pavarur dhe sovran. Kjo tezë i ngjet një përralle. Deri sot nuk kemi parë as një akt zyrtar të dalë në Berlin ku të thuhet se Rajhu i III-të e njohu Shqipërinë si shtet i lirë, i pavarur dhe sovran. Për më tepër nuk dimë që Hitleri të ketë emëruar ndonjë ambasador gjerman të akredituar në Tiranë. Përfaqësinë e Gjermanisë hitleriane në Shqipëri vazhdoi ta kishte si dhe më parë pas 7 prillit 1939 ambasada e saj në Romë, kurse në Shqipëri vazhdoi si dhe më parë konsullata gjermane e varur nga ambasada e Romës. Veç kësaj, autoritetin e saj më të lartë në Shqipëri, Gjermania ia delegoi Herman Neubacher, komisarit të posaçëm që emëroi Hilteri. Dokumentacioni zyrtar hitlerian tregon se asnjë veprim politik, financiar, ushtarak nuk mund të ndërmerrte administrata kolaboracioniste shqiptare pa miratimin e Herman Neubacher dhe ose të komandës së ushtrisë gjermane të okupacionit.

Nuk ka ndonjë akt zyrtar që të dëshmojë se ushtritë gjermane pasi të likujdonin Frontin Nacional Çlirimtar do të largoheshin nga Shqipëria duke lënë të lirë vendin të qeveriste vetveten. Përkundrazi qeveria e Berlinit deklaroi se detyra e ushtrive gjermane në Shqipëri ishte të mbronin territorin shqiptar nga zbarkimi i mundshëm i forcave anglo-amerikane. Më në fund nuk qenë repartet ushtarake gjermane që shkuan në ndihmë të formacioneve balliste për të asgjësuar ushtrinë nacional çlirimtare por qe e kundërta: qenë repartet balliste që bashkëpunuan si reparte ndihmëse me deviacionet gjermane për të asgjësuar ushtrinë nacional çlirimtare shqiptare, e cila tashmë luftonte si anëtare e koalicionit të madh antifashist anglo-sovjeto-amerikan. Me këto parametra nuk mund të pranohet kurrsesi teza e penave balliste që pretendojnë se lufta e tyre kundër forcave partizane kishte karakterin e luftës civile. Si përfundim bashkëpunimi i forcave të Ballit Kombëtar me ushtritë gjermane hitleriane nuk e cenoi karakterin patriotik, të luftës së Frontit Nacional Çlirimtar. Ajo mbeti deri në fund luftë patriotike kurse për Ballin Kombëtar bashkëpunimi me ushtritë hitleriane shpejtoi fundin e vetë Ballit Kombëtar.