Duro Mustafai

[Çaushi]

.....
- Patjeter qe kam menduar, moj teze, si s'kam menduar, - iu pergjigja pyetjes se saj te papritur.
- Jo, po..., se tashti je e rritur, dhe... A ke menduar mire?
I buzeqesha, e perqafova, duke i peshperitur:
- Po ti pse s'ma thua troç, si eshte puna?
- Te thashe, s'je me e vogel, je e rritur dhe ...
- Keshtu besoj dhe une, jam e rritur...

- E rritur, e rritur... Po t'i pyesesh vajzat e moshes tende, keto fjale te thone. T'i thone edhe atehere, kur papritur gjenden ne mes te dallgeve te detit e per te shpetuar kerkojne nje fije kashte, por eshte e pamundur te shpetojne.
E kuptova qe tezja ime e mire, dinte gjithçka per mua, por e kishte te veshtire te me fliste hapur. Tanime "beteja", nga shtepia ime, ishte transferuar ne shtepine e tezes. Me ne fund edhe ajo e hodhi "bomben":

- Ti, me gjithe mend e do ate... kosovarin? Si, me te vertete do te martohesh me nje te panjohur?
- Kush ta tha, moj teze, se ai eshte i panjohur? Une e njoh mire ate, ne studiojme se bashku, ne nje shkolle.
- E njeh katundarin qe ka ardhur nga...
- Katundari? Po, katundar ka qene edhe im ate... Edhe ai erdhi nga malesia e pas çlirimit u vendos ne Prishtine... Ç'te keqe ka kjo?
- Oh, ti paske ndryshuar shume, moj bije dhe une s'po te njohe me...!
Ndenji disa sekonda e heshtur e perseri tezja vazhdoi, por me nje ton te bute qe shprehte trishtim e keqardhje:

- Ti nuk do ta marresh ate... Ke bere ç'ke bere, tashti ktheji krahet. S'eshte per ty, ai...!
Ja, te zgjedhim ne, kater, pese djem te mire e t'i zgjidhe njerin.
Ti je yll, kush s'te merr ty...!
Tezja po me çonte drejt mesjetes, marteses me mbleseri...Shkembeva me te edhe ndonje mendim tjeter, por isha e sigurt qe nuk do ta bindja dot se S-ja qe une kisha zgjedhur ishte me i miri i djemve e se me te vdekja do te me ndante...

Ate nate fjeta midis endrrave qe me shqetesonin. Hera-heres zgjohesha e psheretija:
"Oh, sa e veshtire qenka te dashurosh ne kohen tone..."
Ne mengjes, putha tezen time, me nje ndjenje te thelle dashurie, duke kujtuar se ajo mbetej per mua nje njeri i mire. I thashe vetem: "Mos u shqeteso per mua!" Dhe mora rrugen ne drejtim te shkolles, ndersa ajo te pragu i deres, me doren gjysme te ngritur lart, me pershendeste. Ndoshta ne ato çaste ajo mendonte, se mbesen, qe e deshte aq shume, e kishte humbur...

Prishtine, 14 maj
Me S-ne, sa here qe takohemi, puthemi. Natyrisht, fshehtas, jo ne' sy te njerezve. Po te ndodhte kjo haptas, do te degjonim sharje e kercenime. Se, ndersa per njeri-tjetrin, ne ishim te dashuruar, te fejuar, per te tjeret konsideroheshim te huaj, qe s'kane asgje te perbashket, as fene, as racen dhe as kombesine.

Megjithate ne putheshim. E kjo perbente edhe nje akt marreveshjeje, se e donim njeri-tjetrin e, se nuk do te ndaheshim kurre. Dikur kam degjuar shprehjen: "Mos jep puthje pa dashuri!". Mirepo, shoqja ime, Ljudmilla, nje dite me thoshte: "Une kam puthur shume djem, por asnjerit nuk i kam thene: Te dua... kam puthur ashtu, kot, sepse asnjerin nuk kam dashur..." Keto te jene ato... "puthjet pa dashuri?..." E çuditshme mund te duket per Ljudmillen, por me mua ndodh krejt ndryshe. Une puth ate qe e dua, e dua ta kem perhere brenda zemres sime.

Prishtine, 16 maj
Ne shtepine time nuk ka as paqe dhe as lufte. Jemi si dy ushtri, secila ne llogoret e veta. Kjo eshte nje gje qe kuptohet. As babai dhe as nena nuk e permendin me lidhjen time me S-ne. Ndoshta, sepse e dine qe s'kane per te arritur qellimin e tyre. Fjalet e mia me tezen, patjeter qe u kane shkuar ne veshe. Dhe une, tezes i fola prere: "Vdekja me ndan nga ai..." Tashti prinderit e mi, me sa duket, cdo gje ia kane lene kohes, ajo le te veproje! E, Zoti mbase ben dicka...

Prishtine, 18 maj
Sot i tregova S-se per letrat anonime, per biseden me mamin dhe tezen. Babai tregohet sikur s'di gje, por jam e bindur se edhe ai di gjithcka. "S., te me falesh, qe po te tregoj me kaq vonese, por me kupto drejt, nuk desha te te merzisja..." Ia thashe keto fjale S-se, po thelle ne shpirt ndieja nje shqetesim qe me mundonte.
- Ata e kane marre vesh te gjithe, - mermerita e brengosur.
- Po, patjeter qe do ta merrnin vesh, dashuria jone nuk eshte nje monedhe qe mund te fshihet ne xhep. Dhe per kete je e merzitur?
- Boll, besa...! Po ato fjalet e tyre ne letra anonime, si mund te durohen?
- Duro, duro, se ke per te degjuar edhe me shume. - Dhe S-ja buzeqeshi, si per te me thene se çdo gje, sado e keqe qofte, kalohet me gjakftohtesi e durim.

Pastaj, ngjarjet e hidhura me fjalet e zymta nuk i permendem me tej.
Ne mbremje vone u ktheva ne shtepi. Desh te lexoja diçka nga librat qe me rrinin prane, por mendja nuk me punonte. Prisja diten qe te shikoja perseri S-ne, veç takimet me te me ngjallin buzeqeshjen.

Prishtine, 8 qershor
Sot, me lindi deshira te shkruaj pak fjale per nenen dhe per babane tim. Jane ata qe me sollen ne jete e qe i dua aq shume. Nena ime çmohej ne rinine e saj per bukurine (shoqet me thone se i kam ngjare asaj). Ka nje zemer te bute qe thyhet lehte. Por i pelqen puna. Eshte e duruar dhe e perqendruar. Ka punuar per shume vjet daktilografiste ne zyrat e drejtorise se Komunales. Dhe shoqet e duan dhe e respektojne.

Me nenen kemi qene si dy shoqe te mira, vecanerisht, kur kuptoi se une isha rritur. Ndoshta aty nga mosha 14-15-vjeçare. Por nuk pertonte, qe me tonin e saj te bute, edhe te me keshillonte. Dhe fjalet e saj, qe me kane mbetur nder mend jane: "Kujdes bije, se je vajze e mire e bota eshte e keqe...!" Kurse babai eshte nje tip tjeter: Eshte i mbyllur, por i prere. Po tha nje mendim, duhet ta zbatosh, ndryshe zemerohet. Nuk e fsheh se me te jam mburrur, sidomos, kur u thosha shoqeve se ka qene partizan, ka luftuar".

Po kam degjuar se shoket i kane ngjitur nofken "Bredhacaku", ngaqe ne rruge ecen duke bredhur. Po ka edhe nje zakon tjeter, bredh nga nje pune ne nje pune tjeter. Iken vete, sepse nuk e ze vendi, apo e transferojne, diku per me mire e diku per me keq, kete s'kam arritur ta kuptoj. Ne fillim ka qene nepunes i Skupshtines, pastaj inspektor ne rezervat, ne Prishtine, me vone eshte marre me tregtine, tani se fundi, na thote' se punon ne nje pune te mire, po se ku, as ai nuk tregon dhe as une nuk e kam pyetur.

Babai per mua gjithnje ka qene i dashur, ndoshta edhe pse perendia i fali vetem nje vajze. Por perkedhelite i ka pasur te rralla. Ai eshte nje njeri serioz dhe e çmon edhe seriozitetin te te tjeret. Jam e bindur qe kur ka degjuar per dashurine time me S-ne, eshte revoltuar, ndoshta edhe me ka mallkuar. Po tani pse hesht? Pse ben sikur s'di gje? A thua se ne heshtje i eshte nenshtruar fatit? Apo dikush tjeter ne fshehtesi loz rolin e tij? Ditet e muajit te ardhshem, ndoshta do te hedhin drite edhe per qendrimin e tij. Le te presim...!


......

[Çaushi]

....


Prishtine, 11 qershor
Une gjuhen shqipe e mesova qysh e vogel. Prane nesh banonte nje familje shqiptaresh. Por ka tre vjet, qe jane larguar e s'dihet ku banojne. Kam degjuar se kane ikur te farefisi i tyre ne Turqi. Dhe, te them te drejten e kam ndjere mungesen e tyre, sidomos te dy vajzave te asaj familjeje, qe i kisha bere, jo vetem shoqe, por edhe motra. Po pse u larguan nga Prishtina? Ata te gjithe kane lindur ketu. Ndofta edhe per shkak se nuk duronin dot fyerjet e kercenimet. Familja mbante mbiemrin "Hoxha".

Mirepo, kish prej atyre, qe kur i shikonin ne rruge i ngacmonin: "Juve jeni fis e gjak me ate, "te madhin e Shqiperise"?" Kete ua thoshnin edhe femijeve, paçka se ata nuk u pergjigjeshin. ç'te benin, te nderronin emrin? Mos valle keshtu kishin per te jetuar te qete? Edhe kesaj s'i dihej... Dhe iken. Po nuk harroj se prej vajzave kosovare, kur loznim e argetoheshim, mesova te flisja shqip. Mirepo dje,

Radosllavi, me beri nje pyetje te quditshme: "Ti shpesh flet shqip", me tha.
- E ke fjalen se flas shqip me kosovaret? Po keshtu merrem me mire vesh me ta. Pastaj, ç/te keqe ka kjo? Edhe ata flasin serbisht....
- Mire, mire, - shfryu me nje ton te larte, Radosllavi. - Mire, se nje dite do te behesh edhe shqiptare... Sigurisht qe te pelqen, e...?
I ktheva shpinen, se edhe ne serbet, ne serbisht, nuk po merreshim vesh me njeri-tjetrin....

Prishtine, 12 qershor
Une nuk i njoh te gjithe shoket e S-se, dhe ai nuk me flet per ta. Por edhe une nuk e pyes. Druhem mos dyshon e me thote: "Ç'ke qe pyet, ja ku me ke, a s'te mjaftoj une?" Kjo do te ishte e rende per mua. Megjithate njoh njerin prej tyre. E quajne Nairn. Eshte nje djale truplarte edhe ai. Me ka thene se eshte bere vella me S-ne. Kane pire gjak nga njeri-tjetri. Nje zakon i lashte ky dhe nje shenje besnikerie. Me Naimin jemi takuar se bashku disa here. Ai eshte i heshtur e fjalet i ka te pakta. Flet me teper per nenen e tij qe e ka te semure e qe i duhet te zbrese nga nje fshat i larget per t'u vizituar ne Prishtine, sepse atje s'ka mjek. Pastaj, vazhdimin e bisedes e perqendron te mesimet. Eshte student i vitit te dyte ne Institutin Pedagogjik te Prishtines, e si? thote, e ka te veshtire se i mungojne mjetet financiare, ngaqe eshte i varfer...

Po me ka bere pershtypje durimi e guximi i tij. "Njeriu qe i futet nje pune, na thoshte nje dite Naimi, duhet ta kryeje ate, pa ju friguar veshtiresive, keshtu eshte edhe me shkollen." Mirepo te ne, ka nga ata qe hyjne ne shkolle per qejfe e per nam. Kjo ndodh me teper me femijet e njerezve me poste e ofiqe, qe ne çdo rast e kane te siguruar jeten.

Dje, S-ja me foli me admirim per Naimin. "Eshte nje djale i rralle, me tha, shikon shkollen dhe punet e veta. Une e dua fort ate. Dua Kosoven e brenda saj te kam edhe ty, L. A s'mjafton kjo?" Dhe me hodhi duart ne qafe e me perqafoi.

Prishtine 13 qershor
Sot, pasdite na çuan te lapidari i nje deshmori. E quajne Darko dhe 15 vjet me pare ra ne lufte kunder fashisteve. Ishte mjek dhe ne si te mjekesise na takonte ta nderonim te paret. U vendosen kurora dhe u mbajten fjalime patriotike. Eshte nje gje shume e mire, qe te ne kujtohen e nderohen ata qe kane dhene jeten per lirine e te gjitheve. Por me beri pershtypje peshperitja e nje djali: "Ne bejme mire qe nderojme ata, te vdekurit, se per te gjallet, s'kujtohet njeri.,.!" Dhe djali uli syte perdhe. Te ishte ky nje provokim, apo mallkim? Kete nuk e kuptova.

Prishtine 16 qershor
Sot eshte e diel, dite pushimi. Me S-ne nuk kemi lene takim. Dje isha me rrufe dhe kisha vendosur ta kaloja diten e mbyllur ne shtepi. Po nuk me rrihej. U ngrita nga shtrati e dola ne rruge. Me dukej sikur perpara do te me dilte Ai. Ecja e menduar ne ato rruge e tek ato qoshka, ku jemi takuar se bashku. Po ai nuk dukej gjekundi. Kushedi ku ndodhet?! Me torturon mendimi: Ne keto Qaste, a me sillte nder mend mua? Eshte e guditshme, por ne ?do hap qe hedh, une jetoj vetem me te dhe per te... Mos po e teproj? Jo, aspak. Brodha tere rruget e Prishtines e nuk e takova. U ktheva ne shtepi e derrmuar. As buka nuk me hahet. Dua te fie, por gjumi nuk me ze.

Prishtine, 18 qershor
Shpesh me del perpara nje fytyre e panjohur, misterioze, eshte fytyra e erret e njeriut pa emer, qe kohe me pare me dergonte nje leter anonime. Ai me kercenonte: "Hiq dore nga shqiptari, se...!" Q'te bejme, kjo eshte bota jone...! Na mesojne te heqim dore nga dashuria per njeri-tjetrin... Te fshehim vetveten...? Te bejme ashtu si nuk na thote mendja dhe zemra?.... Kjo s'ka per te ndodhur kurre! Megjithate, e ndiej shqetesimin e atij kercenimi te kobshem... Gojet e liga nuk pushojne, por, a duhet te pushoje jeta e njerezve qe duhen? Thone qe pushtetit te fatit duhet t'i perulesh, por harrojne se njeriu ka pushtetin e vet edhe mbi fatin. Dhe jeta ndertohet e drejtohet nga njeriu.

Prishtine, 22 qershor
Une jam 18 dhe S. 20. Thone se keto jane vite te nje moshe te bukur, vite te rinise e dashurise. Dhe, pse te mos e them, jane edhe pragmartese. Dhe une e kam vendosur: pas nje kohe edhe do te martohem. Do te bashkohem perjete me S-ne, qofte edhe sikur ai te jete ne Hene. Po si e perfytyroj martesen time?... E veshur krejt me te bardha, me nje karafil te kuq ne dore. Ne dhomen e thjeshte nuk duhet te mungojne lulet e shumta ngjyra-ngjyra dhe qirinjte e ndezur. Dhe dasmorete jene edhe nga "ne", edhe nga "ata". Dhe te kendojme e te kercejme se bashku. Q'po them keshtu? Mos jam ne enderr? A do te ndodhe pikerisht keshtu?

.........

[Çaushi]

....
Prishtine, 23 qershor
Sot ne mengjes, Jovanka, "mbreteresha e thashethemeve", siq e therrasin, duke buzeqeshur tinezisht me tha: "Ti, moj bukuroshe, ke prekur nje' trendafil e ke nisur t'i marresh ere atij. Po, a nuk e di se trendafili ka edhe gjemba?...
Me hipi gjaku ne koke, se e kuptova ku e kishte fjalen. Megjithate e mblodha veten e i thashe: "Proverbi qe me permende thote: "Kujt i pelqen trendafili, nuk u frikesohet gjembave!"" Dhe i ktheva shpinen "shoqes" sime cinike.

Prishtine, 24 qershor
Dashuria per S-ne shpesh ka bere qe tek une te ngjallet urrejtja! Kam filluar te urrej te gjithe ata qe perbuzin e fyejne dashurine tone. Eshte urrejtje qe lind nga dashuria?!... Per shume gjera te çuditshme qe ndodhin te ne, kam shume per te thene, por... Zoti me mbajti gojen!...

Prishtine, 25 qershor
Dje, ne mbremje u takova me S-ne. U magjepsa nga shoqerimi me te e nga fjalet e tij. Por ne nje çast merzie nuk e di as vete pse i thashe: "Me beso S., nganjehere me vjen keq qe jam serbe..."
- Te vjen keq qe je serbe? - m'u pergjigj buzagaz, -Po çdo te thoshin ata qe jane rome, apo zezake?
Dikur kam degjuar nga nje miku i babait tim, pjesemarres ne Lufte. Ai thoshte se lufta kunder fashizmit, sig pohohej atehere, do te na bashkonte me njeri-tjetrin, do te fitonim te drejtat tona, do te ishim te lire... Por, a ndodhi vertet keshtu? Dhe shprehte haptas zhgenjimin. Dhe per kete fajin ua vinte, me te drejte, serbeve.

"Ata na konsiderojne "te ardhur", ne tokat qe jane tonat, na quajne armiq... Por, keshtu do te vazhdojme, me armiqesi gjithe jeten? Duke shpallur edhe "dashurite e ndaluara"?! Dashuria nuk eshte mekat. Kete e thone gjithe njerezit e ditur. Dhe keshtu duhet te jete, apo jo?..."

S-ja lexon shume libra, studion shume. Dhe keto fjalet e tij, me ngrohen zemren. Ai vertet eshte nje djale i zgjuar e fort i ditur. Megjithate, ne jeten tone shpesh shfaqet urrejtja, si nje perbindesh i tmerrshem, qe s'dihet nga kush e kur do t'i pritet koka.

Prishtine, 26 qershor
Ka disa muaj qe kam filluar te provoj per te qene poete. Thone, qe vajzat e moshes sime, shkruajne vargje, kur bien ne dashuri. Keshtu ka ndodhur edhe me mua. Ja, sapo m'u kujtuan vargjet e nje poezie qe e kam shkruar kohe me pare per vete dhe per ate qe dua marrezisht. Por edhe per nje tjeter, per njeriun misterioz qe me gjurmon. I ndiej hapat e tij pas hapave te mia, edhe ne rruge, edhe te shtepia.

"Seç me dhemb ne gjoks, nuk e di,
Çdo gje eshte shkruar nga Perendia,
Dhimbjen valle ta kem nga nje shpirtzi,
Qe si hije e erret ndjek hapat e mia...?

Eshte i eger, vrastar, ku di une,
Me pergjon ndoshta dhe kur fie,
Emer te urryer ka: spiun,
Zemren te gezohet, nuk ma le
Sepse une nje djale forte e dua,
Ndonese thone se s'eshte i gjakut tim,

Por, une s'pyes te tjeret ç'thone per mua,
Koken te ma vene ne gijotine.
Sy dhe zemer kam te dashuria,
Ata le te cmenden nga ligesia."

Kur i perfundova keto vargje, te them te drejten, edhe u dridherova nga frika, se mos u bien ndonje te ligu ne dore, e pastaj... Por prape mendova: "Do ta ve friken ne gjume, qe te mos zgjohet... E te mos me shqetesoje. Por, a do te mundem?..."

Prishtine, 27 qershor
S'me ka pelqyer kurre te merrem me politike. Po me ka takuar keto dite te gjendesha ne nje grup te rinjsh qe bisedonin per çeshtje te ndryshme. Ishin te gjithe' serbe. Dhe mendoja se do te kishin mendime te njejta. Po nuk ndodhi keshtu. Dikush tha se jeta jone mund te ishte me ndryshe, me e mire... Por tjetri e kundershtoi: "Ti po na ben politiken e atyre qe s'na duan? Ne per kete jete kemi derdhur gjak..." Dhe fjala ra edhe te dashuria. "Keni degjuar? - pyeti njeri, dhe perseriti: - Keni degjuar qe ndonje nga vajzat tona eshte dashuruar me ndonje shqiptar?" "Kemi degjuar, kemi degjuar", - u pergjigjen se bashku dhe hodhen veshtrimin nga une. Nuk e di sesi u gjenda ne ato çaste: e turbulluar, e merzitur, e revoltuar, por nuk e hapa gojen.

Megjithate, dikush tha: "Pse, ç'te keqe ka per ne, dashuria e tyre? Ne fillim nuk e kuptova nderhyrjen e atij djali "te guximshem" me fjalet "Ç'te keqe ka?..." Po me vone e kuptova se ai kerkonte t'i hidhte zjarr benzines. Dhe biseda u be vertet e zjarrte:

- Keto vajza duhen vrare...!
- Jo, jo... ato duhen rrjepur te gjalla!
Dhe me ne fund, nje djale me pamje e gjeste prej fodulli, i vuri kapakun bisedes: "Ato nuk jane serbe, ato duan shqiptaret, se duan Shqiperine, politikes se saj i sherbejne. Ja, kjo eshte tradhti qe duhet denuar..."

Pastaj sundoi heshtja, nje heshtje e zymte, tmerronjese. Po une, a duhet te rrija pa folur? Shigjetat e urrejtjes ishin drejtuar thelle ne zemren time. Dhe ngrita zerin: "Po ne, jemi apo s'jemi te gjithe njerez? Djem, ju po i ngrini mure dashurise". I thashe shpejt e shpejt keto fjale e nisa te largohem, shoqeruar me zhurma cjerese e sharjet e atyre, njerezve te mi, qe tani me dukeshin te huaj, teper te huaj... Por rruges mendoja edhe per pasojat e shperthimeve qe do te perplaseshin mbi mua, ne ditet qe do te vinin. Mos isha treguar e guximshme me teper nga ç’duhej?

Si t'ia bej une e ngrata qe keta, vellezerit e mi te nje gjaku, gjithnje e me shume po behen me te larget per mua. Nganjehere me duket se shume prej tyre nuk ngjasojne as me qente, te cilet dallohen per dashuri e besnikeri ndaj njerezve, kurse ata urrejne, urrejne çdo dashuri njerezore.

......

[Çaushi]

......

Prishtine, 28 qershor
Ne Prishtine ka shume lule, por edhe shume plehra. Dhe une e shoh ate ne dy pamje. Njera me ngjall dashuri e gezim e tjetra trishtim e plogeshti. Kur mendoj se ketu jeton e ne rruget e saj ecen "dielli im", S-ja, Prishtinen me vjen ta fus te gjithe ne zemren time... Por, kur kujtoj se "plehrat" me zene rrugen, merzitem shume. Ç'te bej, te nderroj rruge? Kjo s'ka per te ndodhur... Prandaj, me mire te udhetoj, duke pasur "diellin" me vete...

Prishtine, 29 qershor
Mbreme, i thashe Sadriut: "Me thuaj nje here me ze te larte: "Te dua"... dhe une, me ze te larte do te te them: "Jam e jotja"... Le ta degjojne te gjithe"... Ai buzeqeshi: "Pse, ti dyshon?" me tha. Pastaj me perqafoi, duke me peshperitur te veshi: "S'ka rendesi nese e degjojne apo jo te tjeret, mjafton qe zerin tone ta degjojme ne te dy, edhe keshtu, me fjale te qeta". Ne kete fletore te intimiteteve te mia, ato qe kam shkruar, mund te shuhen e harrohen. Por nga zemra ime s'ka per t'u larguar e shuar fytyra e zeri i njeriut qe dua. Dhe me ndodh, kudo qe gjendem, ne shtepi, ne rruge te tezja e te te afermit e mi, qe fytyra e Sadriut te me shfaqet, aq sa qe harroj ku jam. Humbas ne mjegullen e enderrimeve. "Ej, hutaqe, me tha nje dite' tezja, ku e ke mendjen, nuk e degjon se per ty po flasim?... Apo e ke mendjen te mesimi?" "Te mesimi, sigurisht", i thashe me gjysme zeri.

"Dielli", qe kam brenda vetes, shpesh me ben te harroj veten dhe te tjeret. Thone qe dielli ka edhe rreze pervelonjese, por une shoh vetem driten e tyre, qe me bejne te ndihem e lumtur.

Prishtine, 30 qershor
Edhe pak dite e ne do te ndahemi. Eshte nje ndarje nga pushimet e veres. Sadriu do te shkoje ne fshat, te familja e tij, e une do te mbetem ketu, ne Prishtine. Zakonisht, nxenesit i presin pushimet me gezim, por me mua ndodh e kunderta. Ai iku per pak kohe. Por kete kohe une e llogaris sikur te jene vite te tera.

Nganjehere me ngjan se i dashuri im, ka shkuar ne nje vend te larget, shume te larget, sa qe s'kam per ta takuar me. Eshte padurimi qe lind nga dashuria. E kjo me ngjall trishtim.

Dy njerez qe jetojne per njeri-tjetrin, nuk e pranojne ndarjen, as per nje çast.

I kam dhene Ditarin tim, qe ta lexoje e mbaje per vete.
Ndoshta aty ka per te pare fytyren time e ka per te degjuar zerin tim...

* * *

Prishtine, 11 korrik
Sapo e mbarova se lexuari ditarin e L-se. Nuk e fsheh se ndihem i lumtur. Ajo, edhe ne fletet e ditarit, mbetet nje vajze e dashur dhe e zgjuar, ashtu si e kam menduar une. Ketu gjeta shume gjera te dobishme, gjeta edhe veten time, por gjeta edhe mendimet e ndjenjat tona, qe i kemi te perbashketa. L-ja ka shkruar, sikur ato fjale t'i kisha shkruar edhe une. Gje qe tregon se ne jemi te njejte dhe te pandare.

Kur lexoja per dallget e jetes se saj, mendoja se ato dallge me kishin perfshire edhe mua. Ndonjehere me dukej se per te keqijat qe i jane kanosur vajzes, fajtor isha une. Por e kundershtoja veten: Jo, as L. dhe as une nuk jemi fajtore. Ne jemi viktima te nje shoqerie te semure. L-ja shkruan aq bukur per dashurine e saj ndaj nje njeriu qe do. Te njejten gje kam bere edhe une. Cilin prek e demton nje dashuri e tille? Zoti u dhente mend atyre qe u mungon... Por, kur çmenduria eshte kolektive, edhe Zoti e ka te veshtire...!

Ditarin e saj e kam futur brenda ditarit tim. Le te rrine se bashku, duke ushqyer me dashuri njeri-tjetrin...!

.....

[Çaushi]

KREU I GJASHTË

Vajza qe banonte ne shtepine nr. 72

Mbremjeve gjithmone ne nje ore te caktuar, ne rrugen "Bratstvo-Jedinstvo", nga shtepia Nr. 72, dilte nje vajze ezmere me trup te larte e me floke geshtenje, qe i derdheshin mbi supe. Ajo nuk ecte, por te dukej sikur zvarritej si nje hije dhe mundohej qe veshtrimet e njerezve te mos arrinin gjer ne fytyren e saj. Mbasi kalonte xhamine e Sulltan Muratit ne qender te Prishtines, vajza merrte kthesen nga e djathta. Pastaj, si sigurohej qe s'po e ndiqte njeri, vazhdonte rrugen me tej midis shtepive te vjetra e gjysme te shembura, humbiste ngadale gjersa arrinte ne deren e prapme te nje rrobaqepesie. Ketu vajza merrte fryme thelle e me doren e djathte do te trokiste tri here ne dere, dera do te hapej dhe ajo do te gjendej e ulur kembe mbi kembe ne nje kolltuk te vjeter.

Ajo bisedonte atje me ze te ulet koke mbi koke me nje burre per nje ore e me shume, dhe perseri kthehej per ne shtepine e saj Nr. 72, duke pershkuar tani nje rruge tjeter.

Vjeshta kish ardhur... Moti gjithmone ish i keq... Rete uleshin gati mbi oxhaket e shtepive dhe shirat s'kishin te mbaruar. Rruget prej kalldremi te Prishtines te merzitnin me ate balten e tyre te imet.

Por vajzes ezmere ia kishte enda nje mot te tille... Ajo e deshte shume vjeshten, vjeshten me shira te vazhdueshme, kur njerezit bridhnin me vrap per te mos u lagur.

Ndoshta nje mot i tille e ndihmonte ne misionin e saj. Nje mision qe ndoshta dikush ia kish imponuar.
Mbremjeve me shi te vjeshtes, vetem nje sy i kujdesshem mund ta shikonte ate te veshur me nje pale çizme te gjata lekure e me jaken e mushamase te ngritur lart gjer te veshet. Ajo humbiste pertej perdes se mjegulles, te shiut dhe te erresires se mbremjes dhe hynte atje te dera e prapme e rrobaqepesise. Askush nuk e dinte s'e ketu ish nje nga qendrat e fshehta te UDB-se per t'u takuar me agjentet e saj.
- Si, deri tani s'ka treguar asgje?!

E prishi ajo heshtjen e para.

- Po..., po..., asgje, - peshperiti ai mendueshem.
Ajo bisedonte me njeriun, te cilit nuk ia kishte pare kurre fytyren. Dinte qe ate duhet ta therriste me emrin Zvjato. Sa per moshen, pamjen e fytyres, te gjitha keto, ajo mundohej t'i kuptonte nga zeri, nga te qeshurat qe i shperthenin ashtu papritur, dhe nga te perqendruarit e veshtrimit tek ai, pikerisht atehere, kur ai ndizte shkrepesen e thithte cigaren... por edhe ne keto raste ne driten e zbehte te cigares, ajo mund te dallonte vetem syte..., ca sy si ne te shpelare dhe hunden e vogel pak si te shtypur. Ne dhome sundonte erresira. Nje erresire e dendur qe te merrte frymen. Qepenat e dyqanit, nga ku mund te depertonte ndonje fije drite, ishin mbyllur me leter katramat.

Ata qendruan nje cope here pa i folur njeri-tjetrit; ajo ulur kembe mbi kembe mbi kolltuk, ai ne karrige duke mbeshtetur berrylin ne tavoline. Ne dhome kish edhe nje krevat te vogel portativ. Dikush duhej te flinte aty naten. Ajo beri nje hap tutje, u ul ne krevat. Ne erresire ai e ndoqi me kujdes.

- Vete shefi e ka pyetur, e kane torturuar mjaft,
por ai hesht si gur varri. Te gjithe jane çuditur me te.
Ti nuk po me degjon drugarice? A, po..., harrova; te erdhi keq per te fejuarin e shoqes tende, - qeshi ai duke zgjatur doren ne drejtim te saj e duke i çikur lehte gjunjet.

- E,.., e,.. dashuria e saj e solli "te fejuarin atje", ne "shtepine e te vdekurve".
- Ju me duket se thate qe ai ka heshtur si varri...! Si eshte e mundur..., fotografine e Ljubas ia kane treguar?
- Sigurisht qe po.
- Dhe nuk tha gje?
- Asgje! Diçka murmuriti me nervozizem...
- Po letren e lexoi? - pyeti perseri vajza.
- la lexuan, ne fillim nuk besoi te ishte e shkruar nga dora e saj, por kur ia afruan, e njohu shkrimin, diçka tha neper dhembe.

Ajo u mendua pak, perseri pyeti:

- Mos duhet ta ballafaqoni me te? Ndoshta keshtu ka per ta treguar ku e ka fshehur ditarin..., ndoshta, keshtu do te detyrohet te pranoje edhe qenien e tij ne organizaten "Besa Shqiptare", ndoshta keshtu do te tregoje gjithcka..., gjithcka, - shqiptoi ajo me ze te ulet, por e bindur se keshtu i sherbente misionit te saj per te cilin ish betuar si nje serbe e devotshme ne ndihme te atdheut e per kete shperblehej jo pak. - Si thua? -pyeti Ilica.

- Oh, tani eshte vone...! Ka dy dite qe Sadriu ka humbur ndjenjat. Ai nuk eshte as i gjalle e as i vdekur, e dashur Ilica, - tha ai duke e permendur per here te pare emrin e saj. Dhe lehte-lehte rreshqiti si hije e zeze e u ul ne krevatin portativ, fare afer vajzes. Kjo ndodhte, sidomos, kur ai i peshperiste asaj prane' veshit "sekrete te rendesishme te punes se tyre" dhe atehere ata ndienin frymemarrjen e njeri-tjetrit.

- Ilica..., une nuk te kam treguar ty dicka me rendesi... Degjo...! Organizata "Besa Shqiptare" u zbulua.
- Si? U zbulua?
- Po..., po...! Ne te benin pjese 16 studente kosovare. Nje pjese e tyre ishin studente te fakulteteve te ndryshme te Shkupit e te Institutit Pedagogjik te Prishtines, njeri madje ishte student ne Beograd.

E quanin Bujar... Thone se nga burgu, s'dihet me cilin, ky Bujari u ka derguar shokeve nje leter, qe eshte bere si te thuash "Kurani i kosovareve". Te mos harrojme se ka disa muaj kjo pune.

- Dhe çu be me te?
- Ai u pushkatua...
- Po per Sadriun, doli qe ishte anetar i organizates "Besa Shqiptare"?
- pyeti Ilica, duke iu afruar me prane.

- Jo, jo, per ate s'doli asgje! Ne gjyq te gjashtembe-dhjete anetaret e organizates nuk e nxoren emrin e kryetarit te tyre... Te gjashtembedhjetet deklaruan se ishin kryetare. Keshtu qe gjyqi i denoi te gjithe njesoj, me nga 25 vjet ne Goli Otok. Dhe te gjithe keta na moren te keqen drugarice.

Dhe ai ashtu si papritur hodhi doren ne gjoksin e beshem te vajzes, pastaj e mbertheu fort nga supet duke bere qe buzet e tij te mbeshteteshin fort ne ato te Ilices, e cila beri nje levizje mospranimi, pastaj heshti, duke menduar se i kishte thene te gjitha.

Ajo u ngrit si me pertese, rregulloi me duar ashtu ne erresire floket dhe u be gati te dilte, por ai e kapi per krahu:
- Ilica, une per pak harrova fare...!
- Per cfare? - shqiptoi ajo.
- Shefi te ka ngarkuar nje detyre te rendesishme, ti e kupton, duhet gjetur ajo letra e Bujarit. Tani me siguri ajo qarkullon dore me dore... Ti je shoqja e Ljubas... dhe kosovaret nuk do te druhen nga ty. Ata duhet te kene besim te ty, - tha Zyjatoja duke i perkedhelur shpatullat.

- Oh, ta dish ti si me shikojne ata.
- Kush?
- Kosovaret, kush tjeter! Qe kurse filluan shkollat dhe moren vesh se Sadriun e kane arrestuar, me duket sikur te gjithe veshtrimet e tyre me ndjekin kudo.

......

[Çaushi]

....

Ja, une sot jam ketu ne vend te sigurt, por zemra me thote se syte e tyre me kane pare. Oh, s'jane nje' e dy, por me dhjetera sy..., me qindra sy, qe me duket sikur ndjekin ne heshtje hapat e mi e qe duken si goje qe duan te flasin, te thone diçka, por s'munden.

- Mjaft dhe ti me keto pershkrime poetike! Shoket tane te qendres e dine qe je trimereshe, kurse ti na u trembke e nga kush pa, nga ata qelbaniket... Ai nxori nga xhepi nje zarf me kartemonedha:
- Na, eshte rroga e muajit!
- Mire pra..., do te perpiqem, - tha Ilica me pertese dhe iu drejtua deres.

Po ne mendje i vershuan mendime nga me te ndryshmet. "Keta duan qe edhe une te behem kurban i tyre." Dhe para syve i dilnin perseri shqiptaret: "Ata do te me vrasin!" -murmuriste neper dhembe.
Dera u mbyll lehte prapa saj dhe ajo niste te rreshqiste si hije anes rrugeve, nen strehet e uleta te shtepive...

Binte shi i rrembyer. Ajo kishte marre rrugen per ne shtepi, me zarfin brenda çjantes, qe e mbante ne dore. Ishte i pesti zarf me te holla qe i kishte dhene UDB-ja. Pese muaj me radhe i mbushi ajo ne kete pune.
Kaluan dite.
Baza Nr. 2 gjendej gati ne te dale te qytetit. Nje shtepi e vogel e rrethuar me gjelberim, e izoluar nga shtepite e tjera - ajo i ngjante me teper nje vile pasanikesh sesa nje shtepie te zakonshme. Dhe me te vertete e tille kishte qene ajo para lufte. Pronaret e saj, nje familje çifligaresh, pa mbaruar akoma lufta e fundit ishin larguar, s'dihet se ku. Dhe ja, tani brenda mureve te gjelbera te saj, banoret me te afert, rralle mund te shikonin ndonje levizje.

Dukej sikur çdo gje atje kish mbetur e shkrete.
Porta, para se ciles ish rritur bari, oborri me pemet e shumta, dhe dritaret me kanata te mbyllura dite e nate, te jepnin te kuptpje se aty nuk jetonte asnje shpirt njeriu. Por nuk ishte keshtu. Naten vone gjer ndaj te gdhire, nje drite e zbehte ndriçonte vetem nje pjese tavoline rreth te ciles ishin ulur tre veta. Ata diç bisedonin dhe shkruanin per ore te tera, dhe nje prej tyre, here pas here nepermjet grilave hidhte veshtrimin ne rruge.

Dhe rruga kishte disa degezime qe pershkonin mespermes pemet, gjarperonin midis barishteve te egra dhe te larta sa nje boje njeriu ose dilnin direkt te dera, nen ballkonin e veshur me myshqe. Nje dore e padukshme shtypi me intervale te caktuara pese here susten e ziles elektrike. Tingujt e saj u degjuan mbi kokat e te tre burrave.

Zvjato hapi deren. Ishte "njezet e treshi". Ishte hera e pare qe Ilica, ose njezet e treshi, siç figuronte ajo ne listat e agjenteve te UDB-se, hynte ne kete godine. Ajo e bente kete me porosi te Zvjatos, njeriut qe me pare e kish njohur vetem nga zeri e tani, per here te pare, po i shikonte edhe fytyren. Shefat e tij donin ta takonin vajzen personalisht per te testuar formimin e saj, e per ta udhezuar, se çkerkohej me tej prej saj.

Ndersa te dy burrat e tjere u mbyllen ne nje dhome, Zvjatoja e solli Ilicen lart ne nje dhome tjeter.
- Ma jep doren, une ketu s'e gjej dot rrugen, - i tha Ilica.
Pa i thene asnje fjale ai e terhoqi pas vetes dhe e uli ne karrige. Kish kaluar mesi i nates dhe ata vazhdonin te bisedonin.
- Çuditem, perse nuk me ballafaqoni me te. Do t'i tregoja çdo gje qe me ka thene Ljuba, - tha ajo, si per te deshmuar besnikerine. Por njeri prej burrave e kundershtoi prere.

- Kjo eshte dhe per te miren tende, Ilica. Nuk ka asnje arsye qe ti te takohesh me ate. Ai eshte bere si nje kafshe e ngordhur. Vec kesaj, ai e di qe Ljuba e ka tradhtuar. Ne fillim e nuhati, por pastaj ia thane se po te dilte ne gjyq, siç ka kerkuar vete, ti do te ishe deshmitare dhe ate s'do ta priste gje tjeter perveç litarit. Ndersa ti, Ilica, do te ekspozoheshe. E ky do te ishte edhe fundi yt dhe i detyres tende. E kupton?

- Keshtu qenka puna?!...
- Pikerisht keshtu.
- Po Sadriu, ç’thote?
- Ne fillim tha se kriminelet vetem thiken e litarin njohin (kriminele ai na quajti ne). Por pastaj pati nje lutje. Kjo i ngjan lutjes se dhelpres ne kafaz. Me zgjuarsine e tij jane çuditur dhe hetuesit. Me veshtiresi kuptuan ata permbajtjen e fjaleve te tij, te lutjes se tij te fundit...

- Kjo do te thote se ai u gjunjezua, perderisa kerkoi meshire.
- A, jo, drugarice, Sadriu nuk kerkoi meshire. Kerkoi vetem qe, ne qofte se ishte marre vendim per ta varur, ta varnin diten ne mes te popullit, sepse siç tha ai:
"Dua te shoh popullin perpara vdekjes e t'i them disa fjale.
Dua t'i them popullit tim: "Vdesim ne qe ti te jesh i pavdekshem!"

Kuptohet se organet tona s'mund t'ia krijojne mundesine atij per te bere propaganda, kjo do te ishte vetevrasje, - tha Zvjatoja.
Ne fund Ilica ose "njezet e treshi", raportoi per informatat qe kishte grumbulluar lidhur me aktivitetet ilegale te studenteve kosovare ne Prishtine. Ajo i dha drejtuesit te saj edhe dy emra te rinj kosovare, qe dinin permendesh letren e Bujarit, atij studentit te pushkatuar nga UDB-ja, per te cilin tani kish dijeni tere qyteti. Emrat e tyre Ilica i kish ne nje leter te vecante, shkruar me boje te padukshme, dhe ai kur mori letren i shtrengoi asaj doren fort, ne shenje falenderimi.

Shtepia e gjelber larg qytetit me muret e heshtura dite e nate, e kishte pare shume here vajzen me trup te bukur dhe fytyre te hijshme. I ati i saj, nje "inspektor i hekurudhes", i kish dhene liri te plote vajzes se tij. Ai e dinte qe ajo kryente nje mision te rendesishem, prandaj nuk interesohej fare kur vinte e kur largohej nga shtepia.

Ai e dinte, gjithashtu, qe kjo pune i sillte familjes aq te ardhura sa mund te bente nje jete te rehatshme. Kjo ishte e vetmja prove per te menduar se vajza nuk e shkonte kohen kot. Dhe Ilica e shperblente mire kujdesin e te atit. Ndryshimet e shpejta te saj, s'arrinte t'i merrte me mend vetem e ema.

Nderrimi i fustaneve dy-tri here ne dite, mbajtja e kepuceve me taka te larta, gje qe s'ishte e modes per vajzat shkollare, tualeti ne fytyre, shetitjet gjer ne mesnate, te gjitha keto qe mund te joshnin djemte, e benin ate, gruan e thjeshte ta shikonte me dyshim te bijen. Por si nje grua e perulur patriarkale, ajo s'guxonte t'i dilte perpara te shoqit, qe shpesh i thosh:

"Ti s'e di moj tutkune se ç’ardhme e pret Ilicen tone.
Asaj do t'ia kene ziline te gjithe..."

......

[Çaushi]

....
E mesuar qe ne vegjeli te doje me shume veten se çdo gje tjeter ne bote, e edukuar ne familje me urrejtje per kosovaret, Ilica e ndiente veten te lumtur vetem atehere, kur informatat e saj u shkaktonin dhimbje e fatkeqesi te tjereve. Dhe ta shihje atehere kur e mbulonte shkelqimi ne syte qe i levizte me shpejtesi djathtas e majtas, ne fytyren brune.

Ate e dehte gjaku i viktimave te saj, dhe qeshte, qeshte me veten, aq sa kush e shikonte, çuditej. Veçanerisht, keto kohet e fundit, çdo gje e mire ne shpirtin e saj, ish varrosur. Detyra prej spiuneje ia deshte qe te tregohej e dashur, e dhembshur edhe me ata qe ajo i kish ne listen e armiqve, e ne thellesi te shpirtit ziente nga urrejtja. Ajo kish degjuar kaq shume nga i ati dhe nga organet e UDB-se per kosovaret dhe ne pergjithesi per shqiptaret, saqe instinktivisht, kur shikonte nje kosovar terbohej nga urrejtja.

Dhe Ilica qe, ne pamjen e jashtme, te jepte pershtypjen e nje vajze te urte e te dashur, ish nje bishe e vertete. Ajo nuk ngurroi te denonconte ne organet e UDB-se as nje kusheririn e saj, kur ky i shprehu pakenaqesine ndaj pushtetit. Dhe ajo ish bere kapricioze dhe fodulle, e vetmja komandante e vertete ne familje, e vetmja qe kerkonte perkedhelje e privilegje, e vetmja qe e ndiente veten "yll diturie e zgjuarsie", midis pjesetareve te familjes dhe farefisit te saj.

Dhe ata qe nuk e dinin cila ishte Ilica, çfare pune bente dhe kujt i sherbente, talleshin me kapricjot e saj. Ne rreshtin e miqve, Ilica e kish bere zakon te perseriste mendimin se jeta katandiset ne asgje, kur nuk i ploteson te gjitha kapricjot e njeriut; se njeriu duhet te punoje ne menyre te atille, saqe t'i siguroje vetes sa me shume ore te lumtura.

"Ju do te pyesni, - thoshte ajo me buzeqeshje, - ne çmenyre mund ta beje veten njeriu te lumtur?" Dhe perseri me krenari pergjigjej: "Sigurisht, edhe duke ua rrembyer lumturine te tjereve. Njerezit jo me kot e kane prejardhjen e tyre nga bota shtazore..."Dhe ashtu siç thoshte, ashtu vepronte. Per hir te lumturise personale, ajo ishte gati te shkaterronte çdo lumturi te te tjereve.

Vetem mbremjeve vone, e shtrire ne krevat, ajo ndiente t'i shkonin ne trup te dridhura, e kapte tmerri e pasiguria per ate qe mund t'i ndodhte te nesermen. Kish kohe qe frika e shoqeronte ne çdo hap qe bente. Frika, nje frike e perzier me ankth qe i largonte gjumin, e bente t'i buçiste koka e t'i zhurmonin veshet. Por ajo, me cinizmin e saj mundohej ta mposhte ndjenjen e tmerrit, e ta qetesonte veten.

Ish gati ne te gdhire, kur Ilica kish kaluar oborrin e gjelber te godines misterioze, dhe mbasi i shtrengoi fort doren atij qe ishte drejtuesi i tre burrave, doli ne rruge. Ajo ecte, ecte e shoqeruar vetem nga hija qe i leshonte trupi i saj, nje hije e holle e murrme.

Si zakonisht, ajo nuk do te trokiste ne porten e shtepise, por lehte-lehte do ta hapte deren me qelesin rezerve, dhe ashtu si nje hajdute do te ecte me majat e gishterinjve per t'u gjendur ne krevat. Kete, ajo e bente, ashtu, pa e kuptuar as vete, dhe jo pse kishte frike se mos e qortonte i ati. Kish kohe qe i ati per te kish pushuar se ekzistuari. Ajo e konsideronte ate vetem si njeri te mire, i cili duhej meshiruar. Dhe e vetmja meshire per te fshihej ne lemoshat e se bijes, qe s'ishin veçse lemosha qe rridhnin gjak.

Kishin kaluar tre muaj nga ajo nata e fshehte e takimit te Ilices me shefat e saj, ne bazen Nr. 2. Ajo e kishte te qarte detyren qe i ishte ngarkuar dhe punonte ne vetmi e ne fshehtesi. Dhe nuk e dinte se "ajo puna e saj" kish marre ere e se prej kohesh ndaj saj qe pergatitur ajo qe shefat e Ilices do ta quanin "hakmarrje te tmerrshme" e te pabesueshme.

Mengjes dhjetori. Ne rrugen "Bratstvo Jedinstvo" u gjet e shtrire me thike te ngulur ne zemer, nje kufome gruaje. Ish kufoma e Ilices. Milicet e terhoqen shpejt e shpejt te vraren. Por rruga ish mbushur plot me njerez; ata bisedonin, shfaqnin mendime, ose bluanin ne kokat e tyre mendime te ndryshme per ate qe kish ndodhur atij mengjesi. Milicet, me fytyra te vrara, hijerende, shperndanin grupet e njerezve, kurse agjentet e UDB-se mundoheshin te merrnin vesh peshperitjet e banoreve.

Flitej se vete UDB-ja e çregjistroi nga lista agjenten, sepse puna e metejshme e saj s'kish asnje vlere, ajo ish "djegur".Prej kohesh nuk ishin te pakte ata qe kur shikonin Ilicen, mundoheshin t'i largoheshin veshtrimit te saj, dhe kete UDB-ja e dinte fare mire. Por kishte dhe njerez qe besonin se ate e kishin vrare kosovaret, si hakmarrje: ajo duhet te kishte marre shume njerez ne qafe. Kurse te tjeret, duke gjykuar nga pamja e jashtme, mendohej te ishte me barre, peshperitnin se mund te kishte vrare veten... Dhe fjalet "mund" dhe "duhej" perseriteshin me ze te ulet me qindra here ne rruget, oborret e shtepive, kafenete dhe pijetoret e Prishtines.

Banoret, grupe-grupe, koke me koke shfaqnin mendimet e tyre dhe keto mendime ishin aq te ndryshme. Vetem nje gje ishte e qarte: ate dite ne rruget e Prishtines, UDB-ja beri shume arrestime...

.....

[Nete]

Caushi ndoshta po te nderprese,por te falenderoj per kete liber qe ke sjellur ketu,me pelqen shume, te pershendes!

[Çaushi]

FLM SHUME NETE...LEXIM TE MBARE!
....

KREU I SHTATË

Para nje kufome

Liridoni ate dite e kish humbur toruan. As nje pike gjaku s'i kish mbetur ne trup.
Perpara kembeve, ne token e lagur shtrihej ai: Sadriu, vellai i tij i pergjakur dhe ai s'ishte i zoti te vepronte, te villte zjarr mbi kriminelet. Kemi degjuar te thone se njeriu eshte qenia me e forte ne bote, kjo eshte e vertete, por ç'e do se nganjehere krijohen rrethana te tilla para se cilave njeriu terhiqet, nuk u beka i zoti t'i ktheje brengat ne shpresa, deshperimin ne besim.

E vetmja rruge per te qenka t'u largohet te keqijave, te ike...! Te ike kokulur, i poshteruar?! Jo, kete s'e kish menduar asnjehere... te ike per te mbledhur forcat, te ike per t'u hakmarre? Keshtu mendonte ne ato çaste pikellimi.
Vjeshta kish ardhur me zhurme e potere. Dhe ai nuk e kish pare qiellin e Prishtines aq te zymte sa ate dite. Ne rruge era lozte me gjethet e rena te bimeve dhe fershellente, duke bere te ngrihen aty-ketu spirale pluhuri qe te verbonin syte. Mbi qytet vershonin rete, ca re te dendura e te zeza, qe vinin nga perendimi.

Dukej qe shiu s'do te vononte.

Kish udhetuar dy ore me kembe per te arritur ketu, ne Prishtine.

Nena, fshehtas nga babai, e dergoi per te pare Sadrine. U bene dy muaj qe e kishin arrestuar dhe dinin pak gjera per fatin e tij. Ne dore mbante nje strajce me ushqime per vellane: Djathe, ca buke, rrush dhe molle.

Ne qytet arriti aty nga dreka. Megjithese i lodhur, nuk u ul gjekundi per t'u çlodhur, as çezmen nuk e kerkoi, qe te shuante etjen. Vrapoi rrugeve te qytetin pa ditur se ku gjendej vellai dhe ne koke krijoi lloj-lloj skenash sesi do te ndodhte, kur do te takohej me te.

Dhe ku s'vajti e ku nuk pyeti per vellane! Atehere qyteti dhe njerezit iu duken te akullt dhe te shurdher. Ata s'e ndienin lodhjen e s'i degjonin lutjet e tij. I dukej sikur te gjithe' e shikonin me indiferentizem dhe perbuzje, ate birin e nje kosovari, te varfer.

Burgjet e rrethuara me mure te larta, permbi te cilet dy-tri radhe gjembash, kullat prej betoni me dritaret e vogla nga ku dukeshin vetem syte e levizshem te rojave, fytyrat e ashpra te oficereve, te thirrurat: "Largohu se do te shtie!". Te gjithe keto i ngjallnin tmerr, dhe e benin ta ndiente veten ne mes te ketij qyteti te akullt, si ne mes te nje pusi te thelle dhe te erret, ku te merret fryma, ku nuk deperton asnje rreze drite.

Dielli sapo perendoi, kur Liridoni u drejtua per ne zyrat e UDB-se. Tere dita i kaloi duke bredhur, dhe ja, tashti i kish mbetur vetem nje shkendije shprese: Ata te UDB-se do t'i tregonin ku ndodhej i vellai, i gjalle apo i vdekur.

Hodhi syte nga qielli, rete e zeza ishin ulur mjaft. Nuk kaloi shume dhe pikat e para te shiut arriten ne toke. Dhe, ndersa ecte, mendonte: Si do ta kaloj naten? Ne shtepi e prisnin dhe ai duhej te kthehej para se te erresohej.

Arriti te porta e jashtme e zyrave te UDB-se.

Ndertesa dykateshe e UDB-se, me ato dritaret e veshura me nje rrjete te dendur shufrash hekuri ndodhej ne te dale te qytetit. Mbrapa saj shtrihej nje pyll i vogel, ku qiparisat me trupat e gjate dukeshin sikur u benin roje bimeve te uleta. Qendroi pese-gjashte metra larg portes, pa pyetur me per shiun qe vershonte nga floket, me xhaketen e bere qull e deri te çorapet e leshta.

Dy milice te armatosur, rrinin nen strehen e parmakeve prej betoni te portes e shikonin ne menyre kercenuese te gjithe ata qe kalonin aty prane. Nje kamion me karroceri te mbuluar iu afrua portes. Pas pak, dyert e renda te nderteses u hapen, dhe ne rruge dolen dy civile.

Ata mbanin te shtrire mbi barele trupin e nje njeriu te mbuluar me nje mushama te zeze. Mbrapa tyre, rende-rende vinte nje ushtar i armatosur me automatik.
- Kujdes djema, hidheni mire ne makine!
- Si urdheron, druzhe, - tha njeri nga civilet, - por ta ulim pak se na keputi krahun. - Dhe ata e perplasen pertoke. Nderkohe, Liridoni, qe kuptoi qe i perplasuri ne toke ishte nje njeri, ndoshta kufoma e ndonje te vrari, u afrua.

"Po sikur te jete ai? Vellai im?"

Dhe ashtu rrembimthi, pa pyetur asnje rrezik u versul, i zbuloi fytyren. Dhe per here te pare ne jete ai kish pare Sadrine te heshtur. Ne buzet e tij mavi, nje vije e holle gjaku ish mpiksur. Floket e gjakosur i binin mbi balle, njeri sy i ish mufatur e nxire, ndersa fytyra dhe duart i kishin marre ngjyren e nje gjetheje vjeshte. Kuptoi qe Sadriu kish vdekur ne duart e xhelateve, ne zjarrin e torturave, ose e kane pushkatuar. Nisi te qante mbi trupin e te vellait.

Ushtari e kercenoi disa here, duke i treguar automatikun, por ai nuk u largua. Kish hedhur trasten pertoke e ushqimet, djathi, buka, frutat ishin shperndare. Keto i kishte pergatitur e mjera nene, per ate. Ai i pa ato dhe lotet i rridhnin burim.

.....

[Çaushi]

....
...trasten pertoke e ushqimet, djathi, buka, frutat ishin shperndare.
Keto i kishte pergatitur e mjera nene, per ate. Ai i pa ato dhe lotet i rridhnin burim.
- Merreni, çfare prisni me? Hidheni ne makine! - klithi ushtari i armatosur.
Civilet e ngriten barelen dhe e leshuan brenda makines, por ai nuk u shkeput nga trupi i vellait.

- Ku do ta çoni, kriminele! Jo, nuk u le ta zhdukni kufomen, ju duhet ta sillni ne shtepi! Ne shtepi, -therriste Liridoni, qe ato dite kish mbushur vetem katermbedhjete vjeç. - Ku po e çoni vellane! - thirri i tmerruar, kur dy milice e perplasen pertoke.

Nje zhurme te shurdher degjoi, pastaj makina e shtoi shpejtesine ne drejtim te kodrave te qytetit. Dhe Liridoni, me veshtrim nga makina, qe kish marre te perpjeten, mendoi: "Atje do ta varrosnin, atje do ta fusin ne gropen e ftohte..., ne mes te ketij shiu kiamet...! Ah te poshtrit..., kriminelet!"

Dhe atehere ndjeu se krahu i djathte i therte, i dukej sikur kocka ish therrmuar, ngaqe kur e hodhen milicet nga makina kish rene brinjas. Pastaj Liridoni do ta kujtonte krejt ngjarjen, sikur te fliste me vetveten: "Ata qe e pane kete skene u mblodhen rreth tij, dikush i peshperiti fshehtas te veshi te shkonte ne shtepine e tij, por ai iku nga ta qonin kembet".

Ish errur. Dritat e dobeta elektrike i jepnin qytetit nje pamje te zbehte, ate pamje verdhacuke qe ka nje i semure rende nga malaria. Nga klubet vijne ne rruge lloj-lloj sharjesh ne gjuhen serbo-kroatisht. Ne mes te zhurmes dikush kendonte me ze te ngjirur nje kenge te improvizuar:

"Babai ç'na shkoi, larg ne Gjermani,
Para s'na dergoi,fat o fat i zi,
Nena m'u martua, me nje djale te ri,
Zjarri pse s'te renka ty, 0 moj Serbi...!"

Te tjere çjerren e shajne njeri-tjetrin... Njerezit "pine nga nje gote per te harruar nentedhjete e nente halle" dhe ja, nxjerrin se bashku me avujt e alkoolit edhe helmet e shpirtit, helmet e plageve te tyre. I gjithe qyteti eshte nje plage e madhe qe mbledh vazhdimisht qelb per te shperthyer pastaj me force jashte.
Shiu vazhdon te bjere dhe zhurma ne klube sa vjen e behet me e madhe. Perseri degjohej zeri i ngjirur i atij djalit qe tani thuaj se nuk kendon, por therret:

"...Q'me kane lene rrugeve
pa buke e pa shtepi,
Zjarri pse s'te renka ty, 0
moj Serbi...!"

Fjalen e fundit ai e shqiptoi te ndare ne rrokje, por dikush ia zuri gojen, e kercenoi me fjalet: "Pusho hajvan..., mbylle te shkreten se ta hoqa...!" Dhe ne mes te asaj zhurme zeri i djaloshit nuk u ndie me.

Kurse Liridoni vazhdoi rrugen permes jetes se shurdher pa ditur ç'drejtim te merrte. "Ndofta do te ishte me mire te shkoja te kryetari i udbasheve, -mendoi ne cast, - por jo, une s'kam ç'te bisedoj me ta. Atij mund t'i mbushet mendja per te me futur edhe mua ne qeli.

Ç'do t'i kushtonte? Vetem nje fjale goje. Po, vetem nje fjale dhe hekurat do te isbin gati, s'ke ç'ben, kjo eshte liria e tyre..., liria per... popullin!"
Po afrohet mesnata dhe'syri im me qepallat e lagura rralle shikon silueten e ndonje njeriu qe duket dhe humbet shpejt ne erresire. U shuan dritat. Pas pak edhe dy krisma te thata revolveri u degjuan. Milicet nisen vrapin me pushke ne duar. Thuhej se UDB-ja i organizonte vete keto skena per te bere arrestime.
- Ketej u degjua krisma..., te rrugica e pazarit, -tha njeri nga milicet dhe terhoqi pas vetes edhe shoket.

Dike duhet ta kene vrare dhe tani gjithe ate zhurme per te "zbuluar vrasesin". Kushedi sa porta do te thyhen sonte, kushedi sa vete, qe ne listat e UDB-se jane shenuar me laps te kuq si te dyshimte, do te spastroheshin...! Nderkaq Liridoni bisedonte me veveten:

"Jam strukur ne rreze te nje muri te rrezuar dhe degjoj krismat e shkelmave dhe te qytave te pushkeve qe perplasen mbi dyer. Ne erresire shoh kemishen e bardhe te nje gruaje qe therret, me tej femije qe qajne. I rrembyen te shkretes burrin dhe djalin dhe ajo u lutet ta leshojne se s'ka bere asgje.

Por milicet i tregojne qytat e pushkeve. Banoret e rrugices u zgjuan. Tere naten qyteti e kaloi pa drita. Ne mengjes rete qe e derdhen pa kursim shiun e grumbulluar gjate veres, nisen te shperndahen. Por perseri horizonti eshte i murrme ne te erret.

Nje nate pa gjume, i qullur gjer ne kocke, perballoi trupi im i lodhur. Sapo ra drita provova te ecja, por kembet me dridhen nga dobesia. Si me pertese mora rrugen drejt fshatit. Kufoma e vellait, tani s'dihet ku dergjet. Dhe mua me duket vetja i pafuqishem, isha edhe une nje kufome...!"

.....