Duro Mustafai

[Çaushi]

.....

3 Prill
Kam bere nje hap te veçante e te guximshem ne jete: jam dashuruar me nje vajze te nje kombesie tjeter. Ajo eshte nje serbe, qe me duket se ka zbritur nga qielli dhe ndryshon aq shume nga te tjeret. Te pakten, keshtu me duket mua... Se sa do te vazhdoje kjo, nuk e di...

8 prill
Sot, ne mengjes, Bujari, nje miku im, qe ndoshta dinte marredheniet e mia me Ljuban, pa fshehur deshperimin, me tha: "Ti Sadri, vellai im, kerkon t'u tregosh te tjereve se nuk i perket kesaj bote, ku jetojme, po asaj qe do te vije? Por a do te vije nje kohe tjeter, me te vertete?"
"Natyrisht, per ata qe flene s'ka per te ardhur kurre", iu pergjigja dhe ai s'me foli me. Ne zemren e njeriut paska edhe zona te erreta e ne nuk e dime? Por fjalet e mikut tim m'u futen thelle ne mendje: "Kujdes vella..., ka raste qe dashuria dhe vdekja qendrojne fare prane..."
Te jete ky edhe nje rast per mua?! Zoti le te me ndihmoje!

9 Prill
Sot, profesori serb, ne oren e historise na tha se njerezit kane lindur per te qene te barabarte, keshtu ndodh edhe te ne. Por gjate gjithe historise ligjin e kane bere me te fortet... (Per te shtypur te dobetit?) Kete profesori yne nuk e tha. Dhe une nuk e kuptova ç'donte te thoshte.

10 prill
Te ne, ka raste qe kur dy njerez zihen e qellojne me gure njeri-tjetrin, te tjeret heshtin. Por kur mesojne se dy te rinj dashurohen, sidomos kur s'jane te nje kombesie, u hedhin gure prapa kraheve. Per ta thuren intriga, thashetheme, armiqesi. Ja pra, qe edhe dashuria ngjallka urrejtje.

11 prill
Perseri Miljutini nuk po me le te qete. Po studioja me vemendje shenimet "Mbi semundjet infektive", kur ai, pa trokitur fare, i dha shkelmin deres e u gjend ne dhomen ku edhe flinim. Se bashku me te do te hynin ne dhome edhe avujt e alkoolit. Dukej qe kish pire. Fytyra i kish marre ngjyren e manushaqes e syte' i çakerdisnin! Ndenji si nje statuje e heshtur para nesh, pastaj u shtri mbi krevat, ashtu siç ishte veshur, pa hequr as kepucet. Nxori nga xhepi gazeten "Borba" e nisi ta lexoje me ze te larte:

"Degjoni, degjoni çka shkruar Dushan Mugosha... Degjoje edhe ti, me kupton?..." Dhe e perqendroi veshtrimin tek une. "Ja, ja çfare thote: "Kosova eshte Serbi...""
Nuk e shoh dot kete fytyre... me eshte neveritur. Desha t'i jepja nje grusht ballit, por...

13 prill
Gjithnje kam menduar se dashuria te bashkon, ajo nuk te ndan. Me jane dukur si fjale te urta e te shenjta ato thenie. Po ne bote paska njerez te mire e te keqinj. Me ke te ndahemi? Me ke te bashkohemi? Ja, Ljuba eshte nje njeri i mire. Kete ma thote zemra. Une e di se ka edhe zemra qe gabojne. Po une, si te tjeret, kam edhe dy sy qe shikojne, kam edhe nje mendje qe gjykon.
Ta kem pare Ljuban vetem me syte e zemres? Jo, jo, se mendja me thote qe s'kam gabuar. Ajo eshte me e mira e shoqeve. Nese ndodh ndryshe, atehere nuk ka faj syri, kur mendja nuk shikon...

15 prill
Sot eshte e diel, e diela e shetitjeve. Ne rruge m'u shfaq fytyra e Shemshedinit. Ai njihet nga te gjithe si pianec e sherrxhi. M'u duk i akullt e mizor, kur tha: "E, te pelqen serbja e bukur...?"
Nuk dija ç’pergjigje t'i jepja. Ta shaja? Ai kete kerkonte. Ta godisja me grushta? Kete nuk e beja dot, aq me teper faqe njerezve.
- E, nuk m'u pergjigje, si duket, te pelqen!
Kur m'u afrua, ndjeva avujt e alkoolit, ish i dehur. Te tjeret thoshin per Shemshedinm, se ish kokekrisur e gojendyte. Dhe nuk u pelqente te hynin ne biseda me te. Thuhej se i ati punonte ne nje nga ato zyrat misterioze te Skupshtines, dhe per kete krenohej. Por ai krenohej edhe me veset e tij. Dhe kjo per ne, perbente nje rrezik te dyfishte. E pashe me keqardhje e perbuzje kete' njeri qe ka marre fund. Dhe ai me pa, me ate fytyren e verdhe si te nje te vdekuri. Dhe u largua duke shfryre nga goja disa fraza te pakuptimta.

17 prill
Sot, Ljuba me tregoi se nuk ndihej e qete. Se naten shikonte endrra me vrasje. Burimi i tyre, sipas saj, ishte ndofta edhe diskriminimi, burgosjet e vrasjet qe u beheshin shqiptareve. Dhe me pyeti, ashtu papritur: "Si ka thene ai poeti juaj? "Bukuria qe vret"? Po, po, edhe ketu te ne, "bukurite" vrasin". Do te me perseriste keshtu, fjalet e Migjenit, qe une ia kisha permendur kohe me pare.
Naten, kur shtrihej ne shtrat per te fjetur, Ljuba shikonte endrra te frikshme. Ajo bente gjumin e lepurit... Te jete kjo dhe nga frika qe ka per mua? Se mos me ndodh ndonje gje e keqe? S'di çte them...! Une asaj i kam treguar vetem per nje gje: se jam shqiptar, se e dua gjuhen e nenes dhe krenohem se kam gjak shqiptari. Mos valle ketu qendron rreziku? Sidoqofte, une jam ai qe jam. Nuk mund te ndryshoj dot...

19 prill
Ne Prishtine, prej kohesh ka filluar e vazhdon nje fushate e eger çmendurie. Fushata e nderrimit te emrave. Te gjitha tabelat e shitoreve, restoranteve, shkollave e rrugeve, qe jane ne gjuhen shqipe, zevendesohen me te tjera, ne gjuhen serbe. Te duket sikur sunduesit na thone: "Ketu eshte e gjitha Serbia!" "Serbia mbi gjitheçka". Mos duan qe edhe ajri, edhe uji te mbajne ere Serbi?!...
- Mos u çudit, vella, - me tha Safeti, njeri nga shoket e mi. - Ata nuk e kane per turp, qe edhe diellin e henen t'i pagezojne nje dite me emra serbe".
Dhe flasin per liri e barazi!...

20 prill
Kam degjuar te thone: "Ruhuni nga Shemshedini! Ai eshte spiun!" Une pyes veten: "Pse t'i kete hyre kesaj rruge te felliqur? Ndoshta per para? Apo se i urren ata qe s'i ngjajne? Ndoshta edhe per shkaqe te tjera, qe dihen e nuk dihen..."
Shikoj, se shume prej nesh, i druhen takimit me te. Kane filluar ta shperfillin. Dhe, shperfillja per njeriun eshte fyerja me e madhe qe i behet. Megjithate, Shemshedini nuk don t'ia dije. Ai futet midis shkollareve per te degjuar çfare thone e çfare bejne. Detyra e spiunit, si instikti i kafsheve grabitqare. Ajo ndjek gjahun, ne fshehtesi e ne mjegull. Dhe kur e kap, i thith gjakun, i bluan dhe eshtrat.
Spiun - nje emer i neveritshem.
Te kete te tille edhe prej nesh, shqiptareve?!...
Por shpesh mendoja se ne pyllin e çmendurise se jetes, Ljuba shikonte edhe filizat qe do te lindnin, e qe do te ishin krejt ndryshe nga ata qe shikonte perdite ne rruget e Prishtines, e qe i ngjallnin neveri. Shpresa e saj, me bente edhe mua me shprese...

21 prill
Jam i detyruar qe shenimet e mia t'i mbaj fshehurazi... Gjej kohen me te volitshme..., atehere kur e di qe asnje sy njeriu nuk me shikon, e shkruaj. Ditarit i kam ngjitur kapaket e librit "Historia e semundjeve". Por ne qofte se do te ma kuptojne, me piu e zeza! Sot, ne mengjes mora vesh se ai shkollari qe u grind me nepunesin e regjistrimit te popullates para nja dy javesh per ceshtjen e kombesise, qenka perjashtuar nga shkolla!

22 prill
Sot, ne Prishtine dielli shkelqen. Koha eshte ngrohur mjaft. Ne kodrat perreth, ne rruget dhe kopshtet, pranvera ka derdhur pa kursim te gjitha ngjyrat e saj. Eci rruges e mendjen e kam atje: Perseri ajo ka filluar te me buzeqeshe embelsisht... Ajo diqka do te me thote dhe ja, buzeqesh! Por ajo m'i ka thene te gjitha. E ka thene se "me don..." E se une i kam shprehur te njejten gje. Nuk eshte vajze e keqe, Ljuba. Ka nje trup te gjate e te lidhur mire. Floket geshtenje i bien mbi supe. Nuk di, por me" duket se eshte vajza me e mire e shkolles.

24 prill
Ljuba sa vjen e behet me e bukur. Sot ka veshur nje triko te holle ne ngjyre te kuqe dhe nje fund stofi te zi (megjithese UDB-ja nuk i shikon me sy te mire ata qe vishen me ngjyrat e flamurit shqiptar), por ajo s'do t'ia dije. Fytyra i shkelqen nga gazi. Here-here shikon nga une duke buzeqeshur. Dhe une i buzeqesh. Tani po e kuptoj qe Ljuba ma ka rrembyer zemren. Ne portat e zemres sime ka filluar te trokase vrullshem dashuria. Ne rrugen "Bratstvo-Jedinstvo" te porta e Ljubas u ndame duke shkembyer te puthuren e pare. Nga larg na shikonte hena... me ate syrin e saj te zbehte. Shikonim njeri-tjetrin dhe buzeqeshnim te gezuar.


..............

[Çaushi]

.....

5 maj
Une kam miqesi me ate vajzen serbe me sy te bukur. Vetem miqesi?... Pse, kush mund ta ndaloje kete?! E di, ketu askush nga ne, nuk i do serbet. Veq serbet e duan njeri-tjetrin. Po Ljuba me duket ndryshe. Ne mos qofsha naiv, kete e kam provuar, me mendimet e saj, me qendrimet e saj, qe perbuznin paragjykimet. Kam pare, qe edhe disa te tjere, prej taneve jane miqesuar me vajza te kombesise tjeter. Te rralle jane, por e kane bere nje gje te tille. Ata kane shkuar edhe me tej... Jane dashuruar, martuar e lindur femije. Kete e kane bere per karriere? Per te shmangur perbuzjen qe kane serbet per ne shqiptaret? Apo per diç tjeter? Nuk e di. Une nuk nisem nga motive te tilla. Mua me ka drejtuar thjesht ndjenja e dashurise njerezore. Dhe, pse te kem frike? Per keto "dashuri te ndaluara" dikush paska thene se:

"Dashuria dhe vdekja rrine afer njera-tjetres".
Te jete e vertete kjo? Zoti le te me gjykoje...!

6 maj
Jemi ne prag te provimeve. Ne dhomen tone drita qendron e ndezur gjer ne mesnate. Miljutini shpesh nxjerr koken nga çarçafi e shfryn:
- Akoma s'paskeni fjetur... derra, - na thote dhe mbulon koken perseri me çarçaf. Shoku tjeter i dhomes, Radisllavi, buzeqesh, ndersa une nuk i pergjigjem fare... Mendoj me vete: "S'ka rendesi fyerja... ka rendesi kush te fyen... Dhe njeriun qe te fyen e njohin te gjithe..." Largoj mendimet e keqija qe kam per te dhe perqendrohem ne kapitullin "Fiziologjia e njeriut".

8 maj
Mbas mbarimit te ores se pare te mesimit, me lajmeruan se me kishte ardhur babai. Babai?! Si eshte e mundur?!... Nga salla dal me rrembim ne oborr. Nje burre i veshur me rroba te trasha e me nje qeleshe te bardhe ne koke, i mbeshtetur te muri, shikon nga une. Fytyra i eshte dobesuar aq sa nga larg mund t'i dallosh eshtrat e nofullave dhe zgavrat e syve. Nga spitali te kete dale? Perse s'me kane shkruar... I hidhem ne qafe, e perqafoj fort dhe syte me mbushen me lot. Ai mbeshtet koken ne supin tim, si te ishte i vogel e kishte nevoje per ate, mbeshtetjen time.
- Çka te ka ndodhur, babe?
- Asgje, asgje... - me thote, me nje veshtrim te ndrojtur.
Rreth nesh u mblodhen mjaft shkollare. Dikush peshperiti: "I paska ardhur katunari, katunarit", - dhe peshtyu pertoke. Ishte Miljutini, u bera gati ta qelloja me grushta m'u ne fytyre, por nje dore me mbajti. "Lere te poshtrin. Ikim baba... ikim qe ketej".

Eshte e para here qe largohem nga mesimi. Sidoqofte, ata e moren vesh qe me ka ardhur babai. Ishim ulur me babane ne kafene "Dallmacia" kur ai me tregonte me ze te ulet ato qe i kishin ndodhur. "Sapo me liruan nga burgu, ku njezet dite e net me torturuan e perse... per nje leter qe na dergoi Bardhyli nga Shqiperia... Nejse... kemi lind per te vuajtur". Me erdhi keq per babane. Por thelle ne veten time ndjeja si me zgjohej urrejtja per ata... per ata qe nuk na quajne njerez si te tjeret.
Qe te gezonte nenen, motrat dhe vellezerit, babai u nda nga une shpejt dhe mori rrugen per ne katund.

9 maj
Ka disa jave qe ne Fakultetin e Drejtesise se Beogradit u arrestua nje djale nga Peja. Midis studenteve e nxenesve kosovare ka dite qe qarkullon nje leter qe ai ia dergon nje shoku te tij qe nga qelia e burgut. Ata e quajne Bujar, kurse emri i shokut, te cilit i dergon letren eshte fshire... Kuptohet pse eshte bere nje gje e tille. Kjo leter, fshehurazi me ra ne dore edhe mua. Me pelqen ta shkruaj tekstualisht ne ditar. Çfare force burrenore dhe ç'shpirt te zjarrte pasqyron ajo leter...!

Burgu i Prishtines

I dashur...

Siç do ta kesh marre vesh, mua me arrestuan. Por kjo eshte vetem parathenia e tragjedise sime. Torturat...torturat..., qe nga mengjesi e gjer ne mbremje... dhe nganjehere, qe nga mbremja ne mengjes... Ja, ç'prov' te veshtira eshte duke perballuar zemra ime. Te kujtohet, kur lexonim bashke: "Si u kalit çeliku"?!

Sigurisht qe e sjell nder mend ate frazen qe ne e nenvizuam dy here me laps te kuq: "Mesohu te jetosh edhe atehere kur jeta behet e padurueshme...!" Po, keshtu jam duke vepruar. Ne zjarrin e torturave ata s'bejne gje tjeter veç asaj qe bejn kudhra dhe çekani me hekurin. Ata me kalitin, kalitin trupin..., mendjen..., zemren time...!

Me vjen keq vetem per nje gje... qe s'do te me japin mundesi t'i them publikisht pikepamjet e mia. Per te gjithe ata qe s'jane te ndershem, i vetmi faj i im eshte ai, qe jam shqiptar, qe kam lindur ne trojet tona nga prinder shqiptare, qe flas gjuhen shqipe. Akuzat e tjera, se jam "irredentist", "terrorist"e "shqiptaromadh" etj., s'kane asnje rendesi. Por ne kete mbreteri-erresire, une jam i sigurt se qofte dhe nje shkendije drite, ka per te ndriquar me ne fund te verteten.

Mbreme me thane: "Prano kombesine turke, kerko te shkosh ne Turqi dhe ne do ta leshojme pasaporten!" Serbet duan te na shporin..., ata duan te me lene pa atdhe.

Si thua ti, i dashur..., (ketu nje dor' e kujdesshme ka fshire prape emrin e tij) une te tradhtoj atdheun?! Jo, kete s'kam per ta bere kurre...!E di qe vdekjen s'e kam kerkuar, por ne qofte se ajo qendron e heshtur ne grykat e pushkeve te udbasheve, apo ne litarin e Iyer me sapun, ne qofte se ajo do te me vije..., mua s'me mbetet gje tjeter, vecse ta pres ate ballehapet, me trimeri..., ashtu sic e kane pritur prinderit dhe gjysherit tane. Nuk di, por kur njeriu lufton per nje çeshtje te madhe... i duket sikur s'ka per te vdekur kurre! Keshtu po ndodh edhe me mua.

Thuaju shokeve, i dashur..., thuaju se Bujari, qe e deshte aq shume jeten, perpara vdekjes nuk do te trembet! Nje mije te shtrenguara duarsh, me dashuri

18 prill 1957 Bujari

Te nesermen, qe pa gdhire, ate e kishin pushkatuar.

.......

[Çaushi]

.....

19 maj
Sot, ne mesdite u gjindem ne nje skute te oborrit te shkolles. Ishim kater kosovare nga ata qe gjithkush do te thoshte se "jane shoke te beses". Diskutonim per historine e te pareve tane dhe fatin e Kosoves. Njeri na solli ne kujtese mbledhjen e Bujanit. Ajo eshte organizuar ne prag te mbarimit te Luftes se Dyte Boterore. Dhe pati perfaqesues edhe te udheheqjes serbe edhe te shqiptareve ne te dy anet e kufirit. Dikush tha: Ju nuk e dini ç’vendim i rendesishem u mor ne Bujan? me siguri qe nuk e dini. Ai mbahet i fshehur. Per te nuk flitet... dhe me sa duket eshte harruar..."

Te them te verteten, une diçka dija..., kisha degjuar se atje, ne Bujan, ishte vendosur qe pas Çlirimit, Kosoves i lihej e drejta per te vetevendosur. Do te qendronte me vete, nen Jugosllavine, apo do te bashkohej me Shqiperine? Por as njera dhe as tjetra nuk ndodhi. Serbet i tradhtuan kosovaret. Kosova me dhune e mashtrime mbeti nen sqetullen e Serbise. Dhe nen shtypjen e saj!
Biseduam mes vedit per kete te vertete. Dhe doemos qe e quajtem veten me fatkeqet e botes.
- Fatkeq? Po a nuk eshte fati ne duart tona? - tha me gjysme zeri S-ja.

Nje tjeter shtoi:
"Ç'te bejme? Nuk i bihet murit me koke."
Atehere Lirimi, nje djale i zgjuar dhe energjik, do te thoshte:
"Edhe muri mund te rrezohet, sado i larte dhe i forte qe te duket... Por duhet..."
I shtrenguam doren njeri-tjetrit dhe u larguam.

20 maj
Mbrerne nxenesit e gjimnazit te Tetoves shfaqen ne kinema "Vllaznia" dramen "Lulja e Kujtimit". Kinemaja ish mbushur plot. Ne radhet e para kishte me shume' nxenes shkolle. Une rrija me Ljuban, aty nga mesi. Mbarimi i çdo akti pritej me duartrokitje. Mua me dukej sikur Ljuba duartrokiste me shume se te tjeret. Por kur fundi po afrohej e ne skene aktoret nxoren flamurin e Shqiperise, ne u ngritem ne kembe, duartrokitjet s'kishin te mbaruar. Ne mes te entuziazmit, dikush thirri: "Rrofte Shqipnia!".

Salla oshetiti nga brohoritjet. Shikoje fytyra te perlotura!
Nga prapa skenes fshehurazi, nje oficer i UDB-se urdheroi ndalimin e shfaqjes. Dhe ne na erdhi keq qe nuk e pame fundin e saj. Ajo nuk do te shfaqej as te nesermen, megjithese ne reklame ishte shpallur se do te shfaqej dy dite rresht. Sic. duket, ketu te ne urdhri i UDB-se anulon gdo ligj. Sidoqofte, ajo ish nje mbremje qe s'kemi per ta harruar.

22 maj
Ne minieren e Goleshit (qe gjendet jo shume larg Prishtines) pardje pati nje katastrofe. Uji dhe balta qe shperthenin nga te gjitha anet, ngjeshen ne thellesite e tokes trupat e 23 minatoreve kosovare! Kush e ka fajin per kete?! Te gjithe ngrejne supet e shikojne me dyshim.

23 familje mbeten ne pike te hallit. Njerin nga bijte e familjeve te mjera e kemi ne kursin tone. Muhedin e quajne. Ka dite qe nuk thote asnje fjale, veç ul koken mbi bange e qan... Sot, ai shkoi te drejtori dhe i tha ta linin te lire, se nuk do te kthehej me ne shkolle, por do te shkonte ne fshatin e tij ne Golesh per te punuar. Kish nje familje prej 7 frymesh, te gjithe femije te parritur, perveç memes se tij, qe ndodhej prej tre muajsh e semure ne shtrat. Drejtori i dha leje te largohej, por shoket ate nuk e lane. Midis nxenesve shqiptare te internatit u shpall nje fushate per te ndihmuar familjen e Muhedinit. U caktua nje kuote e permuajshme prej 20-50 dinaresh, ku secili do te ndihmonte sipas mundesive. Qysh sot i dorezuam atij 6800 dinare. Megjithese, ne pergjithesi jemi te varfer, ne beme nje detyre te madhe. Sot e kuptova me se miri çdo te thote solidaritet.

23 maj
Se bashku me disa shoke te shkolles morem pjese ne nje koncert nate me muzike xhazi. Ishte e para here qe une pranova te shkoja atje, megjithese koncerte te tilla jepen çdo jave. Çfare pamje! Orkestrantet dridheshin sipas ritmit, spektatoret ulerinin, duke imituar saksofonet. Pas pak nisen kercimet. Disa kercenin me damat, te tjeret vete ose me karriget... Kudo shikoje fytyra te ekzaltuara. Njerezit s'dinin ç'te benin; therrisnin me te madhe, qanin e qeshnin, ishin te dehur nga muzika.

U beme gati te iknim, ku perpara na doli Shyqyriu, nje shok qe ka lindur ne nje fshat te komunes Ferizaj.
- Si keshtu? Do ikni, kur qejfi po arrin kulmin?
- Nuk na pelqen nje kulm i tille, - tha Ljuba ne menyre te prere!
- Me falni drugarice, por me sa po kuptoj une, ju nuk e njihni muziken e vertete, - u pergjigj ai i skuqur ne fytyre e vazhdoi: - Nje njeri i madh nuk e ka thene kot qe "Muzika duhet te ndezi zjarrin e shpirtit te njerezve". Po, po, te ndezi zjarrin e shpirtit..., dhe ja, shikoni..., shikoni si jane ndezuar atje flake, - thirri ai dhe fluturoi ne krahet e turmes, qe tundej e lekundej si e dehur. Dolem jashte. Hena sapo nxori koken te "Kodrat e Germise". Ajo na mbuloi fytyren me driten e saj te zbehte.

.....

[Çaushi]

....

4 qershor
Sot, pasdite, se bashku me nje grup shokesh te tjere shkuam drejt e ne sallen e gjyqit. Ishte nje gjyq "kunder terroristeve", sic thuhej. Dhe kurioziteti na çoi atje. Gjyqi ish i hapur per kete, madje ishin vene nje mori shpalljesh te medha, sensacionale: "Merrni pjese ne gjyqin kunder spiuneve te ardhur nga Shqiperia!"
Te akuzuarit ishin tre, dy prej tyre pleq, e tjetri djale i ri. Njezet milice te armatosur kishin rrethuar "diversantet" dhe sallen per te "mbajtur rendin". Prokurori ne aktakuzen thoshte qe ata kishin hyre ilegalisht ne Jugosllavi te derguar me detyra te posacme nga ana e zbulimit shqiptar. Keto detyra, sipas prokurorit, konsistonin ne mbledhjen e informatave me karakter ushtarak, ekonomik e politik, vecanerisht per krahinen autonome te Kosove-Metohise.

"Dhe te pandehurit, siç pranoi vete hetuesi, per gjashte muaj rresht e kane kryer nje sherbim te tille", perfundoi prokurori. Nderkaq nisen pyetjet. Nje nga anetaret e gjyqit pyeti Xhavit Muhametin, per te cilin u tha se ishte kryetar i grupit, qe te pergjigjej nese mbante mend kur ishte futur si diversant ne Jugosllavi. Xhaviti, nje burre i gjate, me koke te qethur, u ngrit ne kembe:
- Ka nja njezet dite, zotni kryetar!
Ne salle shperthyen te qeshura.
"Njezet dite?! Prokurori tha se kishin gjashte muaj", - peshperisnin ata qe mbushnin sallen.
- Pushoni!
Nje zile e forte vendosi perseri qetesine.
- Le te pergjigjet Hamit Qesja! - Shpejt e shpejt perpara trupit gjykues doli nje djale qe mund te ishte jo me i madh se njezetyjegar.
- Thuaj, i pandehur! Sa kohe kini qe jeni futur ne Jugosllavi?
- Kena xhashte muaj, zotni kryetar, - u pergjigj ai, pa marre fryme, si nje nxenes shkolle qe e ka mesuar permendesh mesimin. Por nderkaq u ngrit perseri ne kembe Xhaviti. Ai plaku me koke te qethur, c/kerkon te thote, valle?!
- Me falni, zotni kryetar, une s'e kuptova pyetjen... Ne kena gjashte muaj qe kena ardh si..., si... diversante ne Kosove!
Kesaj radhe dikush qeshi me te madhe, por nje nga milicet e kapi per krahu dhe e nxori jashte. Pyetjet vazhduan...
- Cila ishte detyra jote si kryetar grupi?!
- Une...? Une kesha per detyre me vra udheheqes te qeverise. Me mbledh informata, me..., me u thane kosovareve te vrasin edhe ata..., kisha detyre me sabotu..., me n’gjall pakenaqesi ndaj udheheqjes, Qeverise...
- Ku te kapen dhe kush te kapi, i pandehur Xhavit, - pyeti perseri kryetari.
- Mue me kapen ke po vija nje bumje, njatje ke Milicia... Populli me kapi..., njashtu...! Mire, - tha ai pavetedije sikur te donte te pyeste kryetarin "Mire u pergjigja?".
- Ulu, ulu!
- Pyetje te tjera ka?
- S'ka! S'ka..., - peshperiten anetaret e trupit gjykues.
- Per deshmitare ka nevoje?
Prokurori nderhyri: - S'ka nevoje per deshmitare, çdo gje eshte e qarte...! Ketu kemi te bejme me nje spiun te regjur qe eshte vene ne sherbim te Sigurimit Shqiptar.
- Te dale i pandehuri, Haxhi Serjani, - thirri kryetari.

Me nje hap te matur e te sigurte doli perpara trupit gjykues nje burre rreth te pesedhjetave... Ai i hodhi, s'di pse, nje veshtrim salles, pastaj koke ulur qendroi perpara kryetarit.
- Betohesh se do te thuash te verteten!
- Betohem se do te them vetem te verteten, -perseriti i pandehuri. - Une kam ardhur ketu, -vazhdoi ai, pa i lene kohe trupit gjykues per pyetje, - i derguar nga zbulimi shqiptar.
Qellimi im ka qene qe te ngre ne kembe kosovaret... kundra serbeve, malazezeve, jugosllaveve, ne pergjithesi. Por njitash e kam kuptuem sa i gabuem kam qene...!
Nderkaq, ne salle filloi nje zhurme e madhe.

Tre-kater veta e kishin njohur ate...
"Ky nuk eshte diversant nga Shqiperia. "Ky nuk eshte Haxhi Serjani... por Haki Berisha..., po, per bese, e kam nga fshati dhe i njoh dhembe e dhemballe... Ai ka punuar edhe ne UDB, po besa..., e njoh mire...!
"I pandehuri" ktheu koken ne menyre kercenuese ne drejtim te atij qe foli.
- More..., more qe nga ana e anes, qe nga e kane
prure ketu per t'i bere gjyqin?!
"Sigurisht ketu s'e njeh kush!", - vazhdoi nje tjeter.
Shperthyen perseri te qeshura e zhurma nga njera ane dhe nga ana tjeter te thirrurat e kryetarit...
Tringellimi i ziles dhe kercenimet e miliceve me ata te cilet shkaktuan "turbullimet".
S'kaluan as pese minuta, kur kryetari u ngrit ne kembe:
- Per shkak te sekreteve shteterore, qe paraqesin deponimet e te pandehurve, gjyqi do te zhvillohet me dyer te mbyllura, - thirri me sa fuqi qe kish ai.
Salla u boshatis shpejt e shpejt. Milicet e bene detyren siç duhej. Ne mbremje radio "Beogradi" dhe radio "Prishtina" dhane lajmin mbi zhvillimin e gjyqit ne Prishtine, kunder nje grupi diversantesh te ardhur nga Shqiperia, si dhe protesten e qeverise jugosllave, drejtuar qeverise se RPSH-se. Po ate mbremje, une, per here te pare, i tregova Ljubas per permbajtjen e nje flete te ditarit tim. Bente fjale per dashurine tone dhe jeten ne shkolle. Ajo me tha se ne frazen time duket talenti i shkrimtarit te ardhshem. Por une mendoj ndryshe. Kam besim se nje dite shkrimet e ditarit tim (po shpetuan te gjalla), do t'i sherbejne te vertetes...

Prishtine, 13 qershor
Ka disa dite qe s'me hiqet nga mendja salla e gjyqit me ata te tre "terroristet" shqiptare. Me gjithe ngarkesen e madhe te provimeve, ka qaste te tera qe perqendrohen edhe atje... Pyes veten: "Pse te jene katandisur kaq keq disa prej "taneve", sa te shesin hapur nderin dhe te turperojne familjet? Per dinare? Per te shpetuar koken nga nje rrezik i kurdisur? Apo qe nuk e dine qe jane shqiptare e nuk e duan Kosoven? A, jo, jo, kete te fundit, nuk e besoj. UDB-ja e di ku mbeshtetet. Ajo gjuan te dobetit, frikacaket, te pamoralshmit dhe i ve ne sherbim te saj. Dhe kesi njerezish, sado te rralle, ka edhe midis nesh. Po tashti c/do te behet me ta? Nuk thone kot: "limonin e shtrydhur e hedhin per toke". Dhe ata, "qente e lidhur", kete fat do te kene. Ndoshta do t'i mbajne disa vite ne burg me pagesen e premtuar, por edhe mund t'i syrgjynosin larg, per te mos ua pare me njeri rytyren e degjuar zerin.
Por mund edhe t'i vrasin! Ata tashme jane "karta te djegura", pa vlere. Mjere ai njeri qe ua shet te huajve nenen e vet!

Prishtine, 15 qershor
Dje, pasdite dola rrugeve te Prishtines, dola i vetmuar per te marre pak ajer. Ne nje vend ku ka pak pune, si te ne, doemos qe ka shume njerez rrugeve e kafeneve. Dhe "puna" me e preferuar per ta jane thashethemet, hamendjet per ditet qe do te vijne e padyshim edhe shpifjet per njeri-tjetrin, duke mos perjashtuar shperthimet e mllefeve. Njerezit ne grupe te vogla bisedonin me ze te ulet si ne nje marshim funeber. Para meje ecnin dy te rinj. Kur befas njeri prej tyre, nje djalosh me trup gjigandi, me sy te ndezur nga urrejtja, uleriti: "Titoja?... Edhe Titoja ka gjynahet e veta...!

" E thirrura e tij ne gjuhen shqipe, beri qe njerezit te kthejne koken drejt tij. Ne çast dy civile, qe duhet te ishin te Milicise, a UDB-se, e rrembyen per krahesh. Njeri i vendosi edhe prangat ne duar. Djaloshi u mundua te çlirohej, pastaj diçka mermeriti... Fytyra i ishte bere flake e kuqe. Ndersa shoku i tij u thirri udbasheve: "Lereni! Nuk e shikoni qe eshte i dehur...?!" I dehur? Aq me keq... Alkooli i nxjerr perjashta, ato qe fsheh mendja... bertiti njeri nga civilet e me pas shtoi:

"Po ti, shoku i tij je? Ec perpara...!" Dhe i hodhi krahun. Duke çare permes turmes ata dolen ne rrugen qe' çonte ne godinen e Milicise... Njerezit nisen perseri te pershperisnin: "Mire ua bene, nuk e dine qe Titoja nuk shahet?..." "Po ai djali, nuk shau, tha se..." "Shau, si nuk shau...!"
- E, e, me mire lereni kete bisede, apo doni ta pesojme edhe ne?
- Ta pesojme, thua, vetem per nje fjale goje...?
Ate nate e kalova me trishtimin e fatit te mjere te dy djelmoshave shqiptare, qe s'dihet nese do t'u shpetonin torturave ne qelite e burgut...

Prishtine, 16 qershor
Shpesh kam pyetur veten time: Cila eshte prejardhja jone, cilet jane te paret e mi? Dhe historia ka treguar se jemi nga fisi ilir i Dardaneve. Kete e tregojne edhe rrenojat e Ulpianes (qytet antik i Dardanise, 10 km, ne juglindje te Prishtines), permendur qysh ne shekullin II te eres sone. Po iliret kane pas qene shtrire edhe ne trojet e tjera qe pershijne Shqiperine e sotme, Maqedonine, Malin e Zi e vendbanime ku banojne shqiptare. Dhe prape kam pyetur veten: Pse kemi mbetur kaq te rrudhur e te cunguar?

Dikur, qysh ne lashtesi, ne kemi qene vetem nje fis e nje race? Por, ne librat zyrtare shkruhet se "jemi te ardhur". "Te ardhur" ne trojet tona? Mirepo guxo te thuash te verteten, se... te denojne si "shqiptaromadh", "irredentist", "armik". Thuhet se ne bote ka me shume te vdekur se te gjalle. Po ketu, te ne, numri i te vdekurve shtohet, po the qe jam shqiptar!

......

[Çaushi]

.....

Prishtine, 17 qershor
Sot L. me beri nje propozim te çuditshem: "Ketu nuk jetohet! Te ikim...! Te arratisemi ne ndonje vend tjeter!", me tha, duke fshire lotet. "Çfare t'i kete ndodhur, mos edhe ata te shtepise, kane nisur ta sulmojne?"... Ajo qe me dukej e pamposhtur, tanime kish nisur te thyej. Ishte e lodhur dhe e rrenuar. Te tille s'e kisha pare asnjehere L-ne.

E pyeta dhe m'u pergjigj me te njejtat fjale: "Ketu nuk jetohet, ti nuk e kupton?..."
"E kuptoj, e kuptoj, po ky nuk eshte shpetimi yne. Te leme vendin ku kemi lere, prinderit, shoket, miqte?! E çfare do te fitojme, vetveten, dashurine tone? Por per dashurine e lumturine e te tjereve, nuk na intereson?" E kuptova se vajzes qe doja, po i flisja me fjale te medha, si nje filozof, prandaj i thashe me thjesht: "Jo, jo, kjo s'ka per te ndodhur. Nuk e le Kosoven, une. Ketu do ta ndertojme lumturine tone...!"

Ajo me degjonte me vemendje e ne fund i leshoi nja dy fjale:
"Keshtu mendoj edhe une, por, jam shume e merzitur dhe nuk i duroj dot ato qe thone per ne. Ah, sa e merzitur jam...! "Pasthirma e L-se me tronditi. Kur u ndame, perqafuam njeri-tjetrin fort, si per te larguar mendimet e keqija e per t'u qetesuar, sadopak.

18 qershor
Provimet... Provimet, na kane mbyllur brenda. Jashte dalim rralle dhe jeten e shikojme nepermjet dritareve. Nganjehere mblidhemi koke me koke, kjo ndodh sidomos ne mbremje, e bisedojme. Perse bisedojme? As vete nuk e dime. Ne shkollen tone ka te rinj te moshave te ndryshme: gjashtembedhjete, tetembedhjete, madje edhe njezeteshtatevjeçare.

Shkaqet e ndryshme kane bere qe keta te rinj te ndryshem, me mosha te ndryshme, te mblidhen brenda ketyre mureve te larta, te heshtura e shpesh edhe te zhurmshme. Ka nxenes "te vonuar", qe shkollen e kane filluar, si thone ne "pranvere te pleqerise". Keta, ne pjesen me te madhe, jane nga ata qe lufta e fundit i la jetime. Femijeria e tyre u zvarrit ne pune te renda per te siguruar buken e gojes.

Dje, ne stacionin e trenit, ne Fushe-Kosove kam pare njerez te rreckosur. Qe se largu dukeshin qeleshet e tyre te bardha, qe leviznin me shpejtesi sa ne nje vend ne rjetrin. Ata shtynin njeri-tjetrin me berryla, me supe, me ç'te mundnin, vetem e vetem qe te arrinin sa me pare valixhet e renda qe zbrisnin nga treni. "Hamalli, druzhe, hamalli!..."dhe rrobat e tyre çike-çike dhe buzet e tyre te plasaritura
jane pasqyr e ejetes. Hamalli?... hamalli..., druxhe..., hamalli!

Ata jane kosovare..., jane prinderit tane. Per ata punet jane te caktuara: Te çelin kanale, te nderin doren e lypesit dhe t'u mbajne valixhet zoterinjve...! Jo ka edhe më, te enden neper Jugosllavi, per te punuar atje ku ka nevoje dhe nevoje ka atje ku djersa shitet per asgje! Dje, ne stacion te trenit..., si nje lemsh i trashe qe s'kaperdihet, me mbeti ne fyt trishtimi.

Deri kur keshtu?!...

23 qershor
Ata u perjashtuan nga shkolla. Ishin tre. Te tre kosovare. Me i madhi prej tyre ish njezet e gjashte vjec, dhe me i vogli shtatembedhjete. Profesoresha e gjuhes serbe ne provimin e djeshem u dha te treve nota pakaluese. Dhe ata i derdhen ne pijetore dinaret e fundit... u dehen me konjak. Kur erdhen ne konvikt ishin bere si te xhindosur, s'kish zot t'i mbante. Sot i perjashtuan nga shkolla. Me erdhi te qaja, te ulerija per fatin e tyre, por kuptohet me lot nuk zgjidhen hallet tona... Ata ishin tre; te tre bij te Kosoves martire, qe eshte e etur per drite, por driten ia kane zene...

Prishtine, 25 qershor
Bota te ne gjithnje po behet me e keqe, ne vend qe te behet e mire. Me ka mbetur ne mendje ajo qe me thoshte nje dite babai: "Vetem vdekja, mor bir, te ben te mos shikosh me, as vuajtjet e fatkeqesite e tua dhe as ato te te tjereve... Por, ja qe, na duhet te jetojme..." Nuk e di pse shprehet ai keshtu. Ndoshta pse jeta per te po i afrohet fundit, apo sepse nuk e perballon dot e i ishte merzitur? Gjithsesi, ata qe na drejtojne, nuk duan qe ne te flasim e te shfryjme zemerimin tone. Ata duan qe ne te jemi te heshtur, si te vdekurit, pa fjale, si guret, te thate, si druret e modern, qe pritet te rrezohen pertoke. Vetem ata qe na drejtojne flasin, flasin ne mbledhje, ne gazeta, ne radio...
E thone se Jugosllavia eshte "vendi me i mire ne bote", se "Kosova eshte djepi i Serbise se lumtur, te lulezuar...!" E ne, si femije, qe tundemi ne "djepin e Serbise"...

Prishtine, 26 qershor
Provimeve po u afrohet fundi. Mund te gezohem qe te gjitha lendet i kam dhene shume mire. Por nuk ndodh keshtu me mua. Nganjehere me pushton nje ndjenje e keqe. Me vjen t'i bej cope-cope librat. Perse me duhen, kur nuk e ke te sigurt vendin e punes? Por prape mendoj: "Librat jane dritare per te pare boten..." Kjo fraze e shkeputur nga librat, me ben te stepem. Per te gjitha te keqijat qe shikojme, nuk eshte faji i librave, por... Dhe ne nuk jemi fajtore te jetes se keqe, por viktima te saj.

Prishtine 10 korrik
Kam marre rrugen e fshatit. Korriku ka ardhur me dite te nxehta, aq sa jam i detyruar qe here pas here te çlodhem ne hijet e pemeve. Kam nje ore qe udhetoj me valixhen time te ndertuar krejt me dru ahu, qe rendon per kiamet. Bari ka filluar te zhuritet dhe zogjte fluturojne duke endur me pertaci ne hapesire krahet e lodhura. Provimet mbaruan.

Me Ljuban u ndame sot ne mengjes. Ajo me percolli me sy te perlotur dhe me porositi t'i shkruaja letra nga fshati. Eci rruges por mendjen e kam atje. Çfare ben ajo tani? Per te dhjeten here e nxora nga xhepi fotografine e saj... E veshtroj dhe me duket se malli me shtohet. Por nje shqetesim i turbullt shoqeron dashurine time. A do ta doje babai serben time te' bukur?! Eshte viti i fundit i shkolles dhe s'di ç'te bej:

"T'ia them, apo mos t'ia them?!

.......

[Çaushi]

....

11korrik
Kaloi nje jave ne fshatin tim, midis prinderve, ne gjirin e ngrohte te familjes. Babai me do shume dhe ka kaq besim te mua. Dje heret ne mengjes me ftoi te futeshim ne qilarin e shtepise. Atje ai kish fshehur nje "maunxer" te Turqise dhe nje revolver "Valter" gjerman.

- T'i tregova keto t'i dish vetem ti, mor bir, se ndofta nje dite mund te te sherbejne, - me tha ai, duke me pare drejt ne sy.
- Po, baba, - i thashe, - ato duhet te na duhen dhe do te na sherbejne patjeter.
Disa here kam pyetur veten: "Ç'eshte pushka qe nganjehere njeriu i gezohet kaq shume? Nje cope metal? Nje trup i vdekur, pa jete?"
Sidoqofte, shpesh ajo i ka hapur rrugen e jetes.

Prishtine, 17 korrik
Ljudmillen, ate serben e bukur, e paskan perdhunuar. Dhe lajmi ka marre dhene. Kush ta kete' bere kete poshtersi? "Shqiptaret, kush tjeter? Ata jane te zote per kesi punesh...! Ata vjedhin, vrasin e perdhunojne!..." "...Duhet t'i shporrim ata..." Dhe urrejtja ndaj shqiptareve, do te shfaqej perseri ne çdo shtepi, ne rruge e kudo ku mblidheshin serbet. Po vajza, ne Milici, kish deklaruar, se autoret e ketij krimi, ishin dy djelmosha serbe, ajo kish dhene edhe emrat e tyre...
Por, gjersa te merrej vesh mire e verteta, do te duhej kohe. Kurse tani ajo qe dihej ishte njolla e zeze mbi fytyrat e atyre qe nuk jane fajtore. Kaq shume te na urrejne? Deri ketu te arrije poshtersia?

Prishtine 18 korrik
Ketu, ne fshat, ka dite kur sundon heshtja, nje heshtje e zymte qe ngjall frike. Po ka edhe dite bisedash te gjalla, interesante, qe te terheqin. Pleqte tregojne per vitet e tyre te rinise, te rinjte kerkojne t'u gezohen diteve qe jetojne e shfryjne nga zhgenjimi, se jane larg diteve te enderruara. Kurse njerezit e moshes se mesme hamendesojne, se si do te jete pleqeria e tyre. E mire, apo e keqe?
Eshte e çuditshme se te gjithe flasin si filozofet. Kerkojne te zbulojne ca te verteta, qe eshte e veshtire te zbulohen. Dhe doemos, qe nuk jane ne nje mendje. Nje vend qe ecen e s'dihet ne çfare rruge shkon, eshte i mbushur me te papritura.

Po ndiqja bisedat e bashkekatundareve te mi, kur nje i panjohur per mua, me beri shenje t'i afrohesha. Pastaj, si u sigurua se nuk do ta degjonte njeri, me peshperiti: "Shiko djale, ki kujdes, se je ne listen e atyre qe ndiqen!"... I thashe se s’kam bere asgje te keqe.

- Kete e di, por... ki kujdes...! - Perseriti i panjohuri dhe u largua. Pas pak, dikush nga miqte e mi, do te me thoshte se ai nuk ishte "i panjohur", por njeri i "atyre". Sidoqofte, s'ishte aq i keq... Gjithe diten sot kam pyetur veten time: "Qenkam ne listen e zeze? Po ai, pse ma tregoi?"

25 korrik
Sot mora nje leter nga Ljuba. Ajo me shkruan se mezi i shtyn ditet. Pret qe sa me shpejt te takohemi ne Prishtine. Dhe une rri e mendoj per te. Nen hijen e kumbulles, ne barin e zhuritur prej te nxehtit, kam kohe te sjell nder mend bisedat e shumta, fjalet me kuptimin e tyre, ashtu siq i kam degjuar nga goja e saj, por edhe te tjerat qe nuk i kam degjuar, i kam marre me mend. Dhe u kam dhene shpjegimin ashtu si kam dashur, ose nuk kam dashur... Shpesh, Ljuba me eshte dukur kureshtare. Ajo kerkon te futet thelle ne te fshehtat e mia. Se kujton qe ruaj te fshehta. Dhe perpiqet, qe edhe permes fjaleve te mjegullta, te zbuloje "Cili jam ne te vertete", "Me ç'shoke kam lidhje". Athua te mos me kete njohur fare?! Kjo me ben te dyshoj. Po prape e kam hedhur pas kraheve çdo fije dyshimi. Nje vajze qe tashme eshte bere krejt e imja, ka te drejte te kerkoje me shume. Te futet edhe ne deshirat e enderrimet e mia, pertej cakut te dashurise. Se jeta i ka te gjitha. Dhe nje dite do te me thoshte: "Jeta ime eshte ne duart e tua, Sadri...!" Po une nuk do t'i thosha kurre te njejten gje. Si? Jeta ime, jeta e nje burri ne duart e nje gruaje?!... Jo, jo! Te jete kjo nga forca e zakonit? Nuk e di. Dhe Ljubas nuk ia kam treguar te gjitha ato qe fsheh mendja dhe zemra ime. Vetem nje dite, kur isha pushtuar nga nje ndjenje e fuqishme, kur isha i dehur nga dashuria, i tregova asaj, se mbaj edhe nje Ditar e se i pata treguar disa rreshta dashurie per te. Vetem kaq. Te tjerat, s'kane ç'i duhen. Dashuria nuk eshte vetem fjale, por edhe prove. Ato "te tjerat" le te mbeten aty ku jane, ne faqet e fletoreve. Ndoshta ne nje dite tjeter, mund te dalin ne drite. Kjo dite mund te jete e larget, por do te vije...

28 korrik
Mbreme s'me zuri gjumi tere naten. Si ndodhi kjo? As vete s'di si ta shpjegoj.
Erresira e mbremjes sapo kishte mbuluar pyllin dhe kodrat perreth, kur ne fshat u degjuan ulerimat, ulerinin grate, ulerinin femijet. Dhe qente s'pushonin se lehuri.

Babai doli te porta dhe une e Liridoni vrapuam ne rruge. Askush s'e dinte se cili ish ai qe po e sillnin te shtrire mbi nje derrase te gjere. Ata qe e shoqeronin therrisnin e benin zhurme te madhe. Viktima kish disa ore qe nuk ndjente se ç'behej perreth tij. Nga goja, gati e shqyer, vazhdonte t'i rridhte gjak, gjaku i rridhte edhe nga zgavrat e syve te nxjerra me thike e te hedhura s'dihet se ku...! Ai s'kishte asnje lecke ne trup e asnje shenje qe mund ta bente te njohur ne tere ate grumbull njerezish. Dhe ne te gjithe u grumbulluam rreth kufomes per te mesuar kush ishte dhe pse e kishin therur aq barbarisht. Por, siç dukej, te verteten e dinin vetem lisat e pyllit dhe gjethet e barit, qe u skuqen aq pa pandehur mbreme, ne te perenduar te diellit.

Dikush thirri: "Mjaft me te qara, silleni me ne drite, se nuk e shohim fare...!" Pese-gjashte llamba ia afruan atij... qe me shume i ngjante nje mishi te therur sesa nje njeriu. Nenat perpiqeshin te largonin femijet qe te mos i kapte tmerri, kurse njerez te tjere vazhdonin te vinin. I gjithe fshati kish rrethuar kufomen....
Cili te jete valle? Ashtu si e kane copetuar, zor ta njohe edhe e ëma.

- Drite! Afroheni driten!

Nje grua e re me nje shami te bardhe ne koke shikonte si me ankth. Ajo iu afrua fytyres se mavijosur te te vrarit... e shikoi me kujdes e me sy te shqyer çdo pjese te trupit: koken e pergjakur, duart e perdredhura dhe kur i levizi kemben e djathe, ne te vetmin vend, te cilin gjaku nuk kish mundur ta mbulonte, ajo pa nje shenje te shkaktuar nga nje goditje kali qysh ne vegjeli. Gruaja e re e njohu ate dhe klithi me te madhe: "Demir..., Demir i shpirtit..., si te paskan bere keshtu, mor Demir...!

......

[Çaushi]

....

Ajo shikoi edhe nje here me sy te zgurdulluar turmen qe e rrethonte dhe perseri nisi te therrase:
- Demir, Demir..., po femijet kujt ia le, mor Demir...!"
Dy femije te vegjel si dy qengja qanin dhe e mbanin nga fustani nenen e tyre... Por ajo s'donte t'ia dinte me, as per femijet dhe as per ata qe perpiqeshin ta largonin nga kufoma dhe ta çonin ne shtepi. Njerezit peshperisnin si neper dhembe: "I shkreti djale..., si e pesoi!" Aty nga mbasditja ate e kishin thirrur me telegram te gjendej ne zyrat e keshillit krahinor ne Prishtine... Dhe ja, ai u nis, madje pa u pershendetur me te shoqen. Ne rruge e theren me thika dhe kufomen ia gjeten ne pyll... te futur ne thes.

- Kush do ta kete vrare?! ...
- Asnje s'guxon te permende emrat e vrasesve, perveç te shoqes, asaj gruas se re me shami te bardhe qe ka arritur ne gjendje çmendurie....

- Ata me vrane Demirin..., ata te UDB-se!

Mbreme s'me zuri gjumi tere naten... Vertitesha ne shtrat dhe fytyra e gruas se mjere s'me hiqej nga mendja.

5 gusht
Mbremjeve, megjithese te lodhur nga puna e rende, na eshte bere zakon te bisedojme per ato qe degjojme diten... Dhe ka aq "lajme te reja" dhe ka aq gjera per te diskutuar, sa qe babai nganjehere gulçon se foluri... Jane perhapur lajme se ne male qarkullojne diversante te ardhur nga Shqiperia. Madje, disa zera peshperisin se "shqiptaret" i kane zhdukur pa lene asnje gjurme, ose i kane therur me thika mbas shpine ata te mjeret njerez..., qe deri tani nuk u jane gjetur as eshtrat. Edhe per ate burrin qe na e sollen te copetuar ne fshat para nje jave, qysh ne fillim u tha se e kane vrare "shqiptaret", por e shoqja nguli kembe:

"Demirin tim ma kane therur udbashet dhe milicet," - therriste ajo.
Ka disa dite qe gruan se bashku me femijet e shperngulen nga fshati me pretekst se do ta kuronin ne nje spital.

Eshte e qarte se fjalet mbi "barbarite e shqiptareve" i perhapin njerezit e UDB-se... Ata thone se shqiptaret e ardhur nga Shqiperia i vrasin njerezit e thjeshte pa asnje pergjegjesi naten dhe u zhdukin edhe eshtrat.
Te ulur prane babait, kur motrat e vellezerit flinin, mbreme, une dhe nena degjuam edhe nje ngjarje qe na rreqethi. Ne fshatin fqinj, me te cilin na ndan vetem kodra e zhveshur, matane pyllit me lajthi, UDB-ja kish rrembyer nje djale te ri qe mund te ishte njezet e pese, a njezet e gjashte vjeç.

Kur drita ende s'kish lindur dhe kur e shoqja e atij djaloshi bashke me femijen e vogel njevjecar, benin gjumin e mengjesit, nje grup civilesh te armatosur, te shoqeruar nga milice, e thyen deren e shtepise, gruan e re ashtu sic ishte te pergjumur e perplasen ne oborr dhe kerkuan te tregonte ku ndodhej i shoqi. Pas pak, e hodhen ne oborr sikur te ishte nje thes me pleh edhe vjehrren e saj.

Te dy grate s'dinin se si t'u pergjigjeshin. Atehere nje nga civilet shtrengoi dhembet: "Si, nuk e dini?! Nuk e dini qe ai u arratis per ne Shqiperi? Dhe ty, moj bukuroshe, nuk te tha asgje?! Merreni ate!" -urdheroi nje nga civilet qe duhej te ishte oficer. Ne oborr e vjehrra shkulte floket e zbardhur nga vitet, ndersa femija kishte gajasur se qari e rrinte habitur praptas me fytyre te kthyer nga qielli.

Kur e pa femijen te shtrire ne oborr, gruaja u sul ne drejtim te saj. I çoroi me thonj, i kafshoi me dhembe ata qe e mbanin nga duart dhe si nje shqipe e plagosur rende i permblodhi fuqite e fundit e ra gati permbys, duke futur ne gjoks njomzakun e saj.
Te shtena automatiku u degjuan: nje' veture erdhi e qendroi fare afer gruas. Ate e ngriten kater-pese veta dhe mezi e futen brenda dyerve te vetures. Gruaja per asnje minute nuk e leshoi nga dora femijen... Ajo e kish shtrenguar fort... e kish rrafshuar gati ne gjoksin e saj..., saqe kur hyri ne veture, femija beri perpjekjet e fundit.

Ai dha shpirt... Por gruaja e re nuk kuptonte asgje, vazhdonte ta mbante fort femijen dhe shikonte me kercenim burrat e armatosur me automatik. Ne veture futen edhe vjehrren... Vetura ecte ne drejtim te panjohur. Dikush hapi çelesin e radios dhe tingujt e nje kenge serbe buçiten... Vetura ecte..., ecte..., por gruaja s'e leshonte nga dora, madje i ledhatonte koken femijes se vdekur... Per fatin e metejshem te tyre, ne fshat, nuk erdhi me asnje lajm...

9 gusht
Sot, u ngrita me heret se ditet e tjera. Shtepite e pergjumura te katundit jane zhytur ne mjegullen e hirte mengjesore, mollet qe sapo kane filluar te skuqin faqet dhe deget e pyllit me lajthi duken si te lodhura e te mpira. Po ja, doli "kokearti" diell. Rrezet e tij shperndahen..., shperndahen ne kodra..., fusha, shtepia. Nder gjethet e barit bulojne kokrrat e arta te veses. Kemboret ndihen diku..., hapen dritaret, perjashta tyre gjelberon bari.

- Miremengjesi vellaçko, dite e mire sot, eh?! "Dite e mire sot... mengjes i bukur," - mermerita une. Ne kodra kaqubet jeshilojne, e rreze fshatit rreshqet lehtazi lumi. Aty-ketu ne deget e pemeve cicerojne zogjte. Fushave femijet nisen vrapin per te mbledhur kallinj gruri.

- Miremengjesi, vellaçko... dite e mire sot? E mire eshte dita po..., por kur vjen mbremja, kur i shoh ata te kthehen nga puna me buze te plasaritura nga vapa, me fytyre te dobet e te nxire nga dielli, te lodhur, te derrmuar..., atehere... atehere...
Ata vijne bashke me erresiren e mbremjes dhe duke perkulur kokat futen brenda kasolleve dhe shtepive gjysme te shembura. Ata jane njerez si gjithe te tjeret..., por njerez qe punojne e s'gezojne ato qe prodhon djersa e tyre. Ata jane njerez si gjithe te tjeret..., por duket sikur jetojne e punojne vetem per te tjeret... Keshtu te jete ndertuar bota jone, valle?!

I bukur eshte katundi yne mengjeseve, kur rrezet e diellit shkelqejne mbi lume, kur gjelberimi vesh kodrat e pyjet. Por mbremjeve, kur banoret kthehen nga arat ne shtepi..., kur i shoh ata njerezit e gjakut tim, qe ecin duke iu marre kembet..., e gjithe bukuria shembet perpara syve te mi.

10 gusht 1957
Ndoshta ai diçka te rendesishme desh te shkruante te nesermen, prandaj qysh nje dite me pare shenoi ne ditar edhe daten 10 gusht 1957. Por ajo mbeti, ashtu siç e shkroi dora e tij: "10 gusht 1957". Nden kete date asnje fjale tjeter nuk u shkrua më. Ate dite Sadrine e kishin arrestuar.

Muret e qelive te burgut te Prishtines u bene flete te reja te nje ditari te ri, qe ai s'mundi ta shkruante dot... Ato mure do te ruanin shenimet e jetes se nje te burgosuri politik. Shenimet e shkruara me gjakun qe skuqi dyshemene prej betoni me gjakun qe ngriu ne zgavrat e syve, me gjakun qe rrodhi nga balli, ne gjoks, ne toke... Dhe kjo do te ndodhte pa kaluar veçse disa muaj...

[Çaushi]

......

KREU I PESTË

Një letër e padërguar

Burgu i Prishtines, 15 tetor
Sadriut i kish mbetur peng ajo qe nuk i kish treguar te atit per dashurine me Ljuban. Fshehtesia e marredhenieve me serben e bukur e torturonte edhe tani qe gjendej ne "kafazin e hekurt" te UDB-se. Por, pse s'i kish thene asgje me pare babait te vet, me te cilin duheshin aq shume? Sadriu u ngjante atyre trimave, qe s’kane frike nga vdekja, por qe frikesohen shpejt, per te fshehtat e zemres se tyre. "T'i thosha babait atehere? Ai do te me mallkonte me fjalet: "Ti s'je me biri im..." Dhe do te ma mbyllte deren pergjithmone... Edhe ne gjume do te ulerinte: "Djali im me nje serbe? Jo, jo, ai s'eshte me i imi...!" Le te shkoje ne djall!..."

Keshtu do te me thoshte babai, atehere, sado qe e fshehta s'mund te mbetet perhere e fshehte, e pazbuluar..." Ja pse tashti, kur e ndjente se po i keputej filli i jetes, Sadriu mendoi t'i shkruante nje leter babait. Po çfare t'i shkruante? Te shfajesohej, se dashuria me Ljuban ishte e rastesishme, e pamenduar mire? Apo t'i thoshte se ajo ishte nje vajze e rralle, qe nuk u ngjasonte serbeve e qe e deshte shume, ashtu si i ishte rrenjosur ne mendje? Apo t'i thoshte' ate qe i therte ne zemer: Ljuba, ndoshta pa dashje, u be varri im?

Po t'i tregonte babait te verteten e hidhur, ai do te vdiste nga deshperimi. Mosha e renduar, semundjet dhe pikellimi i madh, do t'ia merrnin jeten. Prandaj, Sadriu qendronte ne qeli i heshtur, por ne koke i vershonin mendime te turbullta: Te shkruaj, apo te mos shkruaj? Kjo enigme duhej zbuluar.

Disa fjale, peshperiti, disa fjale per prinderit, per ata qe me sollen ne jete. Le te jene fjalet e fundit. Fjale dashurie e ngushellimi, por edhe pendese per gabimin e pare dhe te fundit ne jete. Do t'u kerkonte edhe falje. Por do te theksonte se vdekja e tij do te sherbente si nje- mesim i mire per te tjeret... Dhe ndoshta nuk do te harronte, ate qe ishte kryesorja per te, te thoshte se idete dhe lufta e tij, qene bashkuar ne ato te "djemve te lirise", qe e donin jeten, por me shume donin Kosoven.

Tani e kish kuptuar se dashuria per Ljuban ishte si nje pike e vogel uji, ne detin e dashurise se madhe. Dhe per kete dashuri te madhe, prej kohesh ishte gati te jepte jeten. Dhe letra ne prag te vdekjes do te perfundonte me fjalet: "Me beso, baba, kam mbetur biri yt, me gjak shqiptari, te kerkoj bekimin!"

Dhe Sadriu u ngrit nga dyshemeja prej çimentoje, ku ishte shtrire, por kembet mezi e mbanin... Me syte e pergjakur nga plaget, kerkoi nje leter dhe nje laps. Po ku t'i gjente? T'u lutej gardianeve t'ia sillnin? Midis tyre pat njohur nje milic, qe ishte shqiptar. Por edhe atij nuk mund t'i besonte...

Ecte duke u mbajtur ne muret e qelise. Perseriste me vete fraza te shkeputura betimesh, lutjesh, faljesh, shpjegimesh e premtimesh. Do te ishin keto, te thenat e fundit te nje djaloshi kosovar, masakruar padrejtesisht nga barbaret... Po tani ishte vone..., teper vone..., ja pse te thena te mbeten deshira te patreguara, ne nje leter te paderguar. Befas u degjuan tringellimat e çelesave ne deren e hekurt te qelise. Ushtuan te thirrurat: "çohu kriminel, ne pyetje!" Dhe Sadriu beri te ngrihej ne kembe, me syte nga dera, por me mendjen te babai.

Ditar brenda ditarit

Prishtine, 6 korrik 1957
Une nuk e dija qe edhe Ljuba mbante ditar. Ishte nje nga' ato netet e magjishme te qershorit, kur ne stolin e nje lulishteje, te perqafuar me njeri-tjetrin, ajo do te me peshperiste te veshi.

- Ti, Sadri nuk e di qe ke hyre, jo vetem ne zemren time, por edhe ne fletoren e nje ditari... Kam filluar te shkruaj per dashurine tone...
- Ti mban ditar? Ditar mbaj edhe une, - i thashe me nje ze te mbytur. Pastaj do te pendohesha, pse t'ia tregoja nje te fshehte timen qe e ruaj aq fort. Megjithate, kjo ngjalli kureshtjen e te dyve.

- Kam qejf ta lexoj ditarin tend, - me tha Ljuba, e entuziazmuar. - Dua te di çke shkruar per mua... E lexoj brenda nates... Te betohem se do te ta kthej menjehere...! Une refuzova me pretekstin: "Nuk e kam perfunduar! Dhe, kur ta perfundoj ditari do te jete i yti, qe te te mbetet si nje kujtim i bukur..."

Dhe Ljuba nuk kundershtoi. Veç te nesermen do me sillte ditarin e saj. Ishin dy fletore te lidhura bashke, nen nje kapak jeshil, ku shkruhej: "Fletorja e shenimeve". Edhe sot nuk e kuptoj, pse e beri ajo kete "dorezim te menjehershem" e pa kerkesen time. Ndoshta, per te treguar se me deshte shume e ishte e sinqerte me ato qe me thoshte? Apo qe te me forconte besimin se do te ishte perjete e imja e s'kishte per t'u ndare sikur "toka te shembej e dielli te shuhej", sikurse thoshte shpesh. Por, nje gje me beri te mendohem. Duke me dhene ditarin, Ljuba me tha:

......

[Çaushi]

.....

"Te lutem, ruaje me kujdes, se po e zbuloi ndokush, na piu e zeza!" Dhe enigmen e kesaj shprehjeje do ta mesoja, kur nisa te lexoj ditarin e saj. Ja disa nga fletet e tij:

Prishtine, 8 prill
Sot vendosa te mbaj ditar. A thua se nxitje per te eshte bere dashuria ime per engjellin kosovar, S-ne? Mundet. Zemra ime eshte mbushur me kaq dashuri, endrra te bukura e shprese, saqe ato s'mund te rrijne te mbyllura brenda vetes sime. Kerkojne te dalin. Dhe ja, le te zene vend edhe ne faqet e ketij ditari. Nje dite, kur te jem bere nene me femije, ndoshta do t'u rikthehem ketyre fleteve, per te pare si ishte rinia dhe dashuria ime ne kohe te veshtira. E do te çmallem me vetveten.

Po ç'eshte dashuria? Per kete kane folur e shkruar shume. Ja, keto dite perfundova se lexuari nje liber. Dhe me terhoqi vemendjen edhe kjo fraze: "Ata qe s'kane dashuruar kurre, nuk dine asgje per dashurine! Ajo eshte mahnitese, te mundon, por edhe te jep lumturi..." Me keto fjale, me duket se shkrimtari, ka thene gjithe te verteten edhe te dashurise sime.

Prishtine, 10 prill
Sa e lumtur jam! Ne mbremjen e sotme folem me S-ne per te ardhmen tone. Iu betuam njeri-tjetrit. Po pse te mos e them, isha une ajo qe iu betova se do te isha e tija, per gjithe jeten. Dhe e putha e para. Kur erdha ne shtepi, me dukej vetja me krahe. Sa pashe mamane, iu hodha ne qafe dhe e perqafova, sa desh e rrezova pertoke. Nisa te flas, te qesh e gezuar. Dashuria me kish ndryshuar... Nuk isha me Ljuba e pare, e qete, e matur...

Aq entuziaste isha, sa qe mamaja nisi te dyshoje:
- Ç'te kete ndodhur me ty, moj vajza ime? S'te kam pare te tille ndonjehere?!...
- Asgje mama, asgje. Dhe prape e perqafova. Thone qe femrat me pervoje, e kane te mprehte nuhatjen. Te miren dhe te keqen, sidomos te femijet e tyre, e pikasin te parat, sado e fshehte qe te jete.
- Ç'te ka ndodhur, me thuaj, se sonte te ka rene nje nur i veqante!

Dhe mamaja me hodhi nje veshtrim hetues! Kurse une iu pergjigja prape: "S'me ka ndodhur asgje e veçante, veç asaj qe profesori me lavderoi perpara te gjitheve. A s'eshte per t'u gezuar?..." ç'eshte e verteta, kjo edhe kish ndodhur, por kish ndodhur edhe nje gje tjeter, me e madhe, qe une nuk mund t'ia tregoja... Dhe, ne vend te fjaleve, nepermjet fytyres se qeshur e disa veprimeve, do te tregoja se isha e lumtur, shume e lumtur..."

Prishtine, 18 prill
Sot, me erdhi per vizite ne shtepi, shoqja ime Ilica. E kam shoqe te vegjelise dhe jemi dashur shume me njera-tjetren. Biseduam gjate e per shume gjera. Biseduam edhe per dashurine. Kur ajo, papritur, me tha: "Keto dite kam degjuar nje histori interesante, ti nuk e di? Disa vajza 17-18-vjeçare kane vendosur te
mos martohen".
- Pse, - e pyeta, - kane ndonje shkak?
- Po, ja, thone se duan te jene te lira..., nuk e durojne pushtetin e burrave. Dhe, me mire jeten e murgeshave, sesa skllaverine e burrave.

- Ato e kane fjalen per martesat e imponuara, pa dashuri?
- Jo, jo, per çdo lloj martese. Martesat te kufizojne lirine. Keshtu thone, po ti Ljuba, çfare ke vendosur, dua te them, ç'mendon?
Peshperita me veten time frazen: "Ç'ke vendosur?" dhe m'u turbullua mendja. Mos valle Ilica ka degjuar per dashurine time me S-ne dhe ja tani kerkon te dije, nese do te martohem me te, apo...

E çuditshme! Ketu te ne, te gjithe pergjojne, te duken sikur edhe guret kane sy e veshe... Jane ca sy te neveritshem, qe edhe gjumin s'te lene ta besh te qete.

Prishtine, 20 prill.
E quajne S. Jam gati ta shpall perpara gjithe botes: "Une e dua ate marrezisht". Po te tjeret ç'do thone? Do thone se "kosovaret jane njerez te keqinj", se "ata nuk i duan serbet, po duan Shqiperine e madhe", se "jane te eger", "te prapambetur", "vrases", "budallenj" etj... Ne fakt keto fjale i kam degjuar me veshet e mi. Por nuk u besoj.

A nuk eshte S-ja kosovari, qe do nje serbe? Per mua ai eshte me i miri i me te mireve. I them keto, sepse me ka erresuar syte dashuria? Apo kam ndryshuar aq shume sa te mos njoh vetveten dhe te tjeret? Keto edhe ndodhin tek ata qe dashurojne, te pakten keshtu thuhet. Guximi te ben qe te mos e shohesh greminen. Kur i sjell nder mend keto, tmerrohem. Naten me zgjojne endrrat. Por prape qetesohem. Zhgenjimet i le prapa. Perpara shoh nje qiell te ndritshem e nje toke plot lule, dhe mua me duket sikur udhetoj e lumtur me njeriun qe dua. Eshte lumturia qe ka mbjelle ne zemren time nje djale i pashem, truplarte, me shpirt te paster si qelqi, me mendime te bukura. Une e njoh mire ate, e kam vezhguar per nje kohe te gjate.
Dhe me" ka hyre thelle ne shpirt e ne zemer. Thone se kjo eshte nje "dashuri e ndaluar". Por thone gjithashtu, qe "dashurite e ndaluara", jetojne pergjithmone... Zoti qofte me mua...!

Prishtine, 25 prill
Drejt meje po vershojne kercenimet dhe bashke me to edhe urrejtja. Dje Rada me tha ne rruge: "Moj budallaqe, a nuk kishte Serbia per ty nje djale serb?" Rada edhe vete eshte e dashuruar. Ajo do nje djale boshnjak. Dhe krenohet me te, paçka se S-ja im, eshte me i mire, me i pashem e me i zgjuar. Mos valle e gjithe kjo ndodh nga xhelozia?

Jo, jo, nuk e besoj. Ka diçka tjeter ne mes. Vajzat serbe mund te dashurohen me cilindo, veç me shqiptaret, jo. Ata qenkan te huaj, megjithese kemi lindur ketu, ne te njejten toke.

Sot, dezhurni i shkolles me dha nje leter. Ishte anonime. Derguesi nuk e pati guximin te shkruante emrin e tij. Dhe ky, "njeriu pa emer", me shkruante: "Ti, moj fodulle, kerkon te na perziesh gjakun, qe e kemi te paster? A ke menduar cilet do te jene femijet e tu? Ata do te jene pjella e krimineleve. Si serbe qe jam e qe te dua, te them: Hiq dore sa me shpejt nga kosovari. Pasojat mendoji vete...!"

Nuk e fsheh, qe fjalet e letres pa emer, me tronditen, por edhe me revoltuan. Ne shkolle dhe ne organizaten e rinise na kane mesuar se "lufta kunder fashizmit i ka bashkuar e vellazeruar popujt e Federates sone, i ka lidhur edhe shpirterisht". Se "ne jemi nje vend i lire dhe lirine duhet ta gezojne te gjithe..." Mos valle, kur thuhet "te gjithe", perjashtohen vetem shqiptaret? Keto qendrime mua me çuditin. Babai im ka qene antifashist, partizan i Titos.

Partizan ka qene edhe babai i S-se, madje ai edhe eshte plagosur ne Lufte. Ata ishin bashke kunder fashisteve, kurse ne, femijet e tyre, pse u dashka te jetojme te ndare? Keshtu mendoj une, mbase e kam gabim, por kam pare qe pas Çlirimit edhe jane dashuruar e martuar çifte te kombesive te ndryshme, serbe, kroate, boshnjake, rome, sllovene. Midis tyre ka pasur edhe shqiptare. Te rralle kane qene, por ka pasur. Tashti ndodh ndryshe. Urrejtja sundon mbi dashurine. Shqiptaret veçohen edhe ne pune edhe ne jeten e perbashket.
"Ata duhet te shporren!" - keshtu thone serbet.

...

[Çaushi]

.....

Prishtine, 27 prill
Sapo isha kthyer nga shkolla ne shtepi, dhe si zakonisht, iu afrova mamase qe ta perqafoja. Kur ajo me shtyti. Ishte egersuar. Turfullonte neper shtepi, bertiste. Nuk e kisha pare asnjehere ne gjendje te tille, as ne kohen e çapkenlleqeve te femijerise. As ate dite kur kisha marre ne dore gershe'ret e kerkoja te qethja macen, pa ditur se ajo do te me gricte me thonjte e saj te mprehte.

"Ti, vajza ime e zgjuar, bukuroshja ime e dashur (ishin keto epitete me te cilat me perkedhelte shpesh e qe tashti me to me ironizonte). Ti, kerkon te nxish jeten tende dhe tonen? Merr moj, ke te duash, po kosovarin, ku e gjete?"
E kuptova menjehere nga i kish ardhur terbimi. Dikush do t'i kete folur per dashurine tone... Iu afrova perseri ta perqafoja duke buzeqeshur e t'i jepja te kuptonte se asgje e keqe nuk kish ndodhur ne jeten time, se mund te ishte ndonje ngaterrese, keqkuptim etj... Por, mamaja, ne kulmin e zemerimit do te me thoshte:

"Mos m'u afro, po na, lexoje...!" Dhe me leshoi mbi tavolinen e bukes nje leter. Ishte e njejta leter qe kisha marre dite me pare, me te njejtat fjale, me te njejtin shkrim, pa emrin e derguesit. Dhe fjalet kercenuese per mua, kishin mberritur edhe ne familjen time...

- Nuk ke kuraje te flasesh, e...? Folme, e do ate kosovarin, apo...? - Shfryu perseri mamaja, duke shperthyer ne lot. S'dija si t'i pergjigjesha, veçse i tunda koken ne shenje pohimi. Dhe ajo kuptoi se vajza e saj kish rene ne kthetrat e nje "katundari", "te eger", siç thuhej edhe ne leter dhe mbuloi koken me te dy duart, duke qare... Me kishte vajze te vetme dhe per te une isha si nje yll i bukur qe s'duhet te shuhesha aq papritur.

Ne ditet qe do te vinin, kur do te mesonte se dashuria ime per S-ne nuk mund te shuhej nga fjalet e lotet e saj, mamaja do te heshte e psheretinte... Dhe do te me shikonte duke shprehur hidherim e keqardhje, ashtu siç dine te bejne nenat per femijet e tyre qe i duan shume...

Prishtine, 5 maj
Kam pritur prej ditesh nje 'beteje" me babane. Por ai hesht, sikur te mos kete ndodhur gje e te mos di asgje. Sigurisht qe mamaja i ka folur per dashurine time. Por ai pse s'me bie ne sy, pse hesht? Te them te drejten, kjo heshtja e tij me torturon.
Nganjehere mendoj:
Mos valle babai ka zgjedhur ndonje rruge tjeter per te bere te mundur ndarjen me S-ne? Dhe rruget jane te shumta: kurthe, intriga, denoncime per faje te pabera... Gjera te tilla ndodhin shpesh te ne. Dhe keshtu, qete e qete, pa zhurme e konflikte, problemi zgjidhet paqesisht.
Por, prape e kundershtoj kete mendim. Them: babai im nuk eshte njeri i tille. Se ai e di qe po te ndodhe nje gje e keqe me S-ne, ai ka per te me vrare edhe mua. Per kete i kam folur gjate mamase, madje i kam thene: "Vetem vdekja me ndan nga S-ja..." Sidoqofte, babai sillet me mua njelloj si me pare. Kushedi, ndofta i yjen keq e nuk do qe te ma lendoje zemren. Keshtu besoj dhe keshtu qofte!

Prishtine, 10 maj
Eshte mesdite. Me S-ne e kemi lene te takohemi ne mbremje, pasi te studioja diçka nga libri i "Farmakologjise". Eci neper faqet e librit e me behet sikur mbi to me shfaqet fytyra e tij. Dashuria te beka te hedhesh gjithçka prapa, vec ate qe do kerkon ta kesh perpara syve. Kete ndjenje trishtimi ma ushqen ndoshta edhe libri qe kam mbi tavoline. Ai eshte i mbushur me data dhe emra te veshtire, te nje gjuhe te huaj e te vdekur, siç eshte latinishtja.

Ne djall te veje... Perplasa librin mbi tavoline dhe u hodha mbi krevat. Nisa nga enderrimet qe s'me ndahen: Po ai çfare eshte duke bere tashti? Sigurisht qe studion. Studion me syte ne liber e mendjen tek une? A, sikur te ndodhte me te vertete keshtu! Çfare po me thote mendja. Mos valle, vetem dashuria eshte e vetmja gje qe i duhet njeriut ne jete? Po studimet, po puna, po profesioni, nuk na duhen? Jo, jo, S-ja, mendoj se di t'u kushtoje kohen e duhur te gjithave, pa nenvleftesuar asnjeren.

Prandaj, per mua eshte djali me i zgjuar qe kam njohur. Sidoqofte, me behet ta them se ai e çmon shume dashurine tone, e ushqen si ushqen era zjarrin qe digjet. Para ca ditesh, S-ja me lexoi vargjet e nje poezie. Ai nuk me tha se kush e kish shkruar, por une e ndjeva se ajo ish shkruar per ne te dy:

"Ne nje bime kane çelur dy bisqe te rinj,
Kane çelur ashtu, prane e prane,
Bryma do t'i thante qe te dy,
Por rrënjë e forte te dy i mbane..."

Poezia ishte e gjate dhe e gjitha nuk me kujtohet, vetem dy vargjet e fundit, s'mund t'i harroj dot:

"Bisqet nje dite
do t'leshojne burbuqe,
Sa e shkrete do dukej toka,
pa keto lule te kuqe."

Perfundova se perserituri ne mendje keto vargje dhe veshtrova oren. Kish ardhur koha qe prisja. Nxitova te vishem, qe te fluturoj per te takuar ate...

Prishtine, 13 maj
Mbreme isha per darke te tezja ime, Varvara. Sa hapa deren e shtepise e ajo hapi krahet: "Po ku ke humbur, moj çupe? Harrove se edhe une te kam rritur?" Ç'eshte e verteta, tezja me ka dashur shume e qe femije kam pasur nga ajo kujtime te mira. Kur lozja, po te vritesha pak, do te ishte ajo qe do te perlotej: "Bu, bu... m'u vra vajza," e do te me mirrte ne prehrin e saj per te me qetesuar. Prandaj e kisha si nene dhe dashuria per te, gjithnje ka qene e madhe. Po kisha disa muaj qe s'kisha shkuar ne shtepine e saj e tashti shprehej e permalluar. Me beri nje darke me te gjitha te mirat, sikur une te mos isha mbesa e saj, por nje mysafire e rralle dhe e nderuar.

Po beheshim gati te flinim. Me percolli gjer te krevati im e aty me hapi nje bisede, qe ishte e papritur per mua. E filloi me anes e anes:
- Moj çupe, a ke menduar ndonjehere per veten tende? - me tha, duke me veshtruar drejt e ne sy. Ishte nje veshtrim hetues e pervelues.

........