
Postuar mė parė nga
Ilmi Veliu
Dr.sc.Ilmi VELIU
NGA ILIRISHTJA DERI TE KONGRESI IMANASTIRIT
Dėmin mė tė madh qė i ja kanė bėrė ndonjiherė gjuhės, identitetit dhe kulturės shqiptare jėnė sllavėt. Prokopie i Cezaresė shkruan se sllavėt kaluan lumen Danub dhe bėnė masakra tė papara mbi Ilirikėt, deri nė Epidamn. Krahinat shqiptare nėn administratėn e prefekturės sė Ilirikut, pastaj Arberia, dy dibrat e Maqedonia e sotme kanė qenė shumė tė shkatėrruara. Prokopie thotė se Antėt dhe Sllavėt nė vitin 550 hynė thellė nė pjesėt e Ballkanit dhe pas shkretimeve tė shumta u vendosėn kėtu sikur tė kishin qenė tokat e tyre. Pra nė sh.VI-VII nė kohėn e kolonizimit sllavė, kulturės dhe gjuhės iliro-arbėrore, kishės sė krishterė shqiptare, organizimit fetarė e kulturorė, iu dha njė grusht shkatėrrues qė solli deri te asgjasimi dhe zhdukja e dokumentave tė shkruara qė sot neve do tė mund tė na dokumentonin mbi shkrimin dhe pėrdorimin e gjuhes ilire.
Pėr shkatėrrimin e kishave shqiptare nė kėtė kohė, na njofton Teofillakti i Ohrit nė mbishkrimin e tij kishtarė (Tiveriopolski maчenicи) ku thotė se sllavėt dhe avarėt i rrafshuan me tokė ndėrtesat kulturore dhe objektet e bukura fetare tė Zotit ku faleshin ilirėt. Nė Чudata na Sv. Dimitrija Solunski njoftohemi se edhe knezėt e fiseve slave tė ardhur nė Ballkan, silleshin me ilirėt vendas si me armikun mė tė madh.
Teofilakt Ohridski, `itieto na Tiveriopolskite Maчenici thotė se sllavėt nuk kanė ditur pėr emrin e Krishtit dhe i jenė falur diellit, hėnės ose yjeve, dhe krishterizmin e kanė pranuar kur kanė ardhur nė Ballkan nė mesin e ilirėve.
Nga kėta burime shihet qartė se sllavėt tė cilėt aq shumė mburren me pranimin e krishterimit, duke thėnė se e kanė pranuar atė para dy mijė vitesh, del se ata e paskan pranuar krishterimin nga populli mė i vjetėr i kėtyre trojeve shqiptarėt, dhe kishat pėr tė cilat pretendojnė qė ti ruajnė nga shqiptarėt, qenkan tė vetė shqiptarėve.
Dėmet dhe shkatėrrimet vazhduan edhe nė shekullin e 13 kur Kral Milutini zgjeroi kufijt e shtetit serb drejt tokave shqiptare dhe urdheri i Car Dushanit qė tė sllavizoheshin te gjitha toponimet shqiptare, po edhe emrat dhe mbiemrat e tyre. Nga e gjithė kjo e kaluar kaq e errėt e shqipes, kuptojmė se ishte e pa mundur qė tė ruhej ndonjė dokument i shkruar i shqipes, edhe pse ėshtė e mundur qė dikund nė ndonjė arhivė te jetė ruajtur ndonjė dokument i shkruar iliro-arberisht, po edhe me shkronja greke latine ose edhe ndonjė alfabet qė e kanė pėrdorur vetė Ilirėt ose Pellazgėt.
Qė tė mos mbesė pėrshtypja tek joshqiptarėt se shqipja fillon me Kongresin e Manastirit, unė, jo si gjuhtarė por si historian, do ta themė fjalėn time pėr Historinė e gjuhės mė tė vjetėr tė Ballkanit po edhe tė Evropės, duke u nisur nga fillimi dhe duke u bazuar nė dokumente dhe autorė qė deri mė tash shkruan pėr shqipen.
Nga shumė teori qė jėnė pėrmendur deri mė tash, pėr ilirishten dhe origjinėn e ilirėve, padyshim mė e pėrhapura ėshtė ajo tė cilėn mė kjartė e formuloi Alojz Benac nga Sarajeva. Nė teorinė e tij ai thotė se nga Pellazgjishtja rrjedh ilirishtja dhe se nga Pellazgėt rrjedhin parailirėt, protoilirėt, Paleoilirėt dhe ilirėt. Ky ka qenė njė proqes shumė i gjatė i lindjes sė Ilirishtes dhe Ilirėve, thotė ai. Duke studjuar, hulumtuar dhe analizuar mbeturinat materiale tė zbuluara nė varrezat dhe themelet e objekteve tė lashta qė i kanė pėrdorur Ilirėt dhe duke studjuar gjuhėt tė cilat gjuhė i kanė pėrdorur popujt e lashtė tė Ballkanit dhe duke i krahasuar me fjalėt e shqipes sė sotme mund tė vėrtetojmė se shqipja ėshtė pasardhėse e Ilirishtes dhe Pellazgjishtes.
Shkėnctarėt si Straboni, Julius Pokorni, Qiro Truhellka duke hulumtuar origjinėn e Ilirėve kanė ardhur nė pėrfundim se Ilirėt kanė origjinėn nga Pellazgėt dhe ate nga njė popull shumė i lashtė parapellazgjik qė ka jetuar nė Azinė Qėndrore ose Veri tė Indisė me emrin Arianėt. Nė fillim te kohės sė Bronzit Arianėt kanė filluar tė shkėputen nga vendbanimi i parė dhe tė dynden drejt perėndimit. Nė Evropė takohen me popullatė vendase, dhe pas njė kohe tė gjatė bashkėjetese, vjen deri te pėrzierja e tyre dhe lindja e njė populli tė rijė qė nė histori njihet me emrin Pellazgėt.
Shkencėtarėt qė merren me hulumtimin e gjuhėve mendojnė se fjalėt e shqipes sė sotme kanė lidhje me gjuhėn qė kanė pėrdorur Arianėt, mė vonė Pellazgėt dhe Ilirėt e qė jėnė fjalė tė gjuhėve japetike tė cilės familje gjuhėsh i takon edhe shqipja. Duke u mbėshtetur nė vėrtetimet gjuhėsore dhe dėshmitė historike, vimė nė pėrfundim se shqiptarėt bėjnė pjesė nė bashkėfisėrinė Japetike dhe se jėnė pasardhės tė vėrtetė tė Arianėve prej tė cilėve lindėn Pellazget dhe prej tyre thrrakėt e Ilirėt.
Gjeografi i njohur Straboni ka thėnė se Pellazgėt kanė qenė njė fis i madh ose njė shtet i madh e qė kanė qenė stėrgjushėrit e shqiptarėve tė sotėm dhe kanė qenė tė pėrhapur edhe nė Azinė e vogėl, nė Thrraki, Maqedoni, Epir, Iliri, Ishujt e Detit Mesdhe, Greqi, e Itali.
Historiani bizantin Julius Pokorny mendon se Ilirėt kanė lindur dhe jėnė formuar nė fillim, rreth lumit Iler nė Gjermani, dhe me vonė shpėrngulen nė Ballkan dhe nga ky lum e marrin edhe emrin. Arkeologu nga Bosna, Qiro Truhelka mendon se emri Ilir spjegohet me fjalėn shqipe tė jeshė i lirė dhe se gjuha shqipe ka qenė ajo qė e kanė pėrdorur ilirėt dhe se emri Ilir ėshtė i kohės pellazgjike ose edhe ariane.
Njė varg dietarėsh tė shquar, historianė, arkeologė e gjuhtarė kanė sjellur njė sėrė argumentesh historike dhe gjuhėsore pėr origjinėn e shqiptarėve dhe tė shqipes. Sintezėn mė tė plotė, tė shoqėruar me vėshtrimin kritik tė mendimeve pėr origjinėn e shqipes e ka dhėnė njeriu shumė i shquar i fjalės shqipe Eqrem Qabej, i cili ka sjellur edhe argumente tė fuqishme shkencore nė mbėshtetje tė tezės ilire. Ai nė studimet e tija ka dhėn tri teori rreth origjinės sė shqipes:
-Shqiptarėt rrjedhin nga Ilirėt dhe shqipja nga Ilirishtja
-Shqiptarėt dhe gjuha shqipe rrjedhin nga Thrrakėt dhe thrrakishtja
-Shqiptarėt rrjedhin nga pėrzierja iliro-thrrakase, dhe gjuha shqipe ėshtė pėrzierje ilirothrrakishte.
Si dėshmi se shqiptarėt rrjedhin nga Ilirėt, Eqrem Qabej pėrmend edhe atė se
-Shqiptarėt banojnė sot nė njė pjesė tė trojeve, ku nė periudhėn antike kanė banuar popullsi ilire, dhe nga ana tjetėr nė burimet historike nuk njihet ndonjė emigrim i shqiptarėve nga viset e tjera, nė trojet e sotme, dhe njė pjesė e elementeve gjuhėsore si emra vendesh, fisesh, njerzish etj, tė njohura si ilire, gjejnė shpjegim me anė tė gjuhės shqipe.
-Format e toponimeve tė lashta tė trojeve Ilire-shqiptare tė krahasuara me format pėrgjegjėse tė sotme, provojnė se ato janė zhvilluar sipas rregullave tė fonetikės historike tė shqipes, dmth, kanė kaluar pa ndėrprerje nėpėr gojėn e njė popullsie shqipfolse, pastaj marrėdhėniet e shqipes me greqishten e vjetėr dhe latinishten, tregojnė se shqipja ėshtė formuar dhe ėshtė zhvilluar nė fqinjėsi me kėto dy gjuhė, kėtu nė brigjet e Adriatikut dhe tė Jonit.
-Tė dhėnat arkeologjike, materijale e shpirtėrore, dėshmojnė se gjuha shqipe ka vijimsi dhe se vetė shqiptarėt kanė vijimsi kulturore nga Ilirėt antikė tek shqiptarėt
---Historianėt bizantinė tė sh.15 shqiptarėt i quajnė Arvanitis, Alvanus, Ilirius, Trivalius.
---Halkokondil- thotė se shqiptarėt dhe Maqedonėt antik rrjedhin nga Ilirėt dhe gjithė sėbashku nga Pellazgėt.
---Thunmann Lajpcig, shqiptarėt jėnė pasardhės direkt tė Ilirėve, Pirros Teutės e Gentit.
---Malte Bruni, Paris, thotė se shqiptarėt jėnė pasardhės tė Ilirėve.
---VViliam Laek qė mė 1814, thotė se Shqiptarėt janė Ilirėt e vėrtetė.
---Falmerajer, Minhen, 1857, thotė se gjuha shqipe nuk ngjan me greqishten turqishten e as me ndonjė dialektė sllav qė fliten ne jug tė Danubit.
----Konstantin Paparigopulos Athinė,shqiptarėt konsiderohen si pasardhės tė racės ilire.
----Jakov Thomopull nė veprėn e tij voluminoze me titullin Pellasgjika, duke krahasuar fjalė pellazgjike me fjalė shqipe, mundohet tė provojė se shqiptarėt jėnė pasardh tė Pellazgėve dhe shqipja pasardhėse e pellazgjishtes.
Duhet pėrmendur edhe tri teoritė mbi origjinėn japetike tė gjuhės shqipe e qė jėn:
Teoria e Parė, se shqipja rrjedh nga Ilirishtja, pėrfaqėsues tė tė cilės jėnė :
1.Gustav Majer
2.Leibnitz
3.Thunmann
4.Dielenbach
5.Falmerayer
6.Hahen
7.Neibuher
8.Benley
9.Mikloshich
10.Paul Kretchmer
11.Francesco Ribezzo
Teoria e dytė, se gjuha shqipe rrjedh nga thrrakishtja. Pėrfaqėsues jėnė:
1. Potti
2. Gomasēek
3. Vasmeyer
4. Herman Hirt
5. VVhatmogen
6. Gustav Voigand
7. Skuchard dhe
8. Hasdeun
Teoria e tretė,se shqipja ėshtė pėrzierje e ilirio- thrrakishtes, pėrfqėsohet nga:
1.Arbos Zhubanvill
2.Carl Patch
3.Baron Nopsa,
4.Norbert Jokli,
Krijoni Kontakt