Arti i Violinës në Shqipëri

[katana]

Arti i violines ne Shqiperi Florian Vlashi
Violinisti eshte ai fenomen njerezor teper i veçante qe ka brenda tij ne nje permase te habitshme gjysem-tiger, gjysem-poet.
Yehudi Menuhin

Eshte thuajse e pamundur te gjesh nje vend si Shqiperia ku te jenë si "te ngrira" ne kohe te gjitha etapat qe ka kaluar Arti i violines, qe nga origjina e hershme dhe e mjegullt deri ne ditet tona me tere kompleksitetin e tij. Le ti hedhim nje veshtrim te shpejte ketij vendi te vogel ku, si ne muze, ndesh historine shumeshekullore te mbretit te instrumentave.
Ne Alpet e Veriut te Shqiperise eshte nje instrument mjaft i dashur per vendasit, Lahuta, nje lloj shume i afert me ravanastron indian. Ky i fundit njihet si paraardhesi me i hershem i instrumetave me hark -3000 vjet para Krishtit. Duhet te kete ardhur ne Europe nga Persia e Arabia ne kohen e Kryqezatave ( Dominic Gill ). Fjala shqipe Lahute vjen nga ajo arabe ud - dru. Lahutari luan dhe kendon rapsodi me tema mitologjike dhe lahuta perdoret siç perdornin greket e lashte Liren, per te mbeshtetur efektet e kenges dhe poezise. Njihet metamorfoza qe pesoi arti muzikor europian me futjen e harkut nga Azia. Pra, atje eshte, i paprekur dhe i gjalle ne Alpet e Shqiperise, sikur debora e perjetshme te kete ngrire dhe kohen.
Dhe sot e kesaj dite vazhdon misteri i krijimit te violines, mister qe e ben me te bukur dhe e vesh me nje tyl te magjishem kete instrument-mrekulli te krijuar nga Zoti.
Nga shkrimet dhe pikturat e epokes mesojme se violina filloi te shfaqet rreth gjysmes se pare te sh. XVI ne Italia dhe arriti kulmin me mjeshtrit kremoneze ne sh. XVII-XVIII. Sipas studiuesve, liutajot cremoneze e veneciane e merrnin drurin per instrumentat e tyre nga malet e Ballkanit ku jane Alpet shqiptare. Po nga aty merrnin dhe rreshiren me te cilen krijuan vernikun e famshem, sekretin e perjetshem te Stradivarit. Nuk dihet se kur hyri violina e pare ne Shqiperi, por kontakti me kete instrument duhet te jete mjaft i hershem.
Ne Epitom musical te vitit 1556 nga Philibert Jambe de Fer shkruhet "Ne quajme viola ato qe zoterinjte, tregtaret e njerezit e tjere te Vertuz kalojne kohen... Tjetra quhet violine dhe perdoret neper kercime popullore". Keshtu u pa violina dhe nga shqiptaret, duke u bere mjaft e preferuar thuajse ne te gjitha grupet e muzikes popullore sidomos ne zonen e mesme e te veriut ku ishte ne rrolin kryesor. Keto grupe prej 4-5 instrumentash luanin ne te gjitha festat dhe sidomos ne dasma. Ashtu si ne pikturat e Mark Chagallit, violinisti ishte per njerezit nje figure gjysem mitike, qe merrte pjese ne te gjitha ngjarjet e festat, duke u bere keshtu nje lloj deshmitari i ekzistences njerezore. Kjo shprehet dhe ne Kabate (forme e muzikes popullore ne dy pjese kontrastuese) ku pjesa e pare eshte "ad libitum" sentimentale, dehese e nostalgjike gati "ne te qare", ndersa pjesa e dyte nje gezim i shfrenuar deri ne ekstaze - dy fytyrat e jetes.
Per sa i perket rolit te violines ne Dasma ka nje spjegim interesant te profesorit anglez Wilfrid Mellers. Ai spjegon se te luajturit ne violine eshte si te krijosh jeten. Harku, dextra, ana aktive e fuqise mashkullore stimulon anen femerore universale, te majten ( dhe vete violina te kujton trupin e femres, shkruan Menuhini) duke i dhene jete te gjitha formave potenciale qe ajo ka brenda.
Le ti hedhim nje shikim te shpejte fjales qe perdorin popuj te ndryshem per te luajturit ne violine: play (luaj) anglisht, tocar (prek) spanjisht, suonare (tingelloj) italisht, a cànta (kendoj) rumanisht, luaj ne shqip etj. Por ne shqip kjo fjale ka hyre me vone si shprehje e qyteterimit dhe progresit te gjuhes, sepse fjala evjeter eshte "me i ra", i bie violines, nje perzierje e dhunes dhe pasionit, qe ne zhargonin e njerezve perdoret dhe per te shprehur aktin seksual. Pra kemi nje marredhenie me instrumentinhume me larg se te luajturit, te prekurit, te tingelluarit... Dhe tek festa pagane si Dasma ana shoqerore dhe ajo erotike jane bashke.
Violinistet shqiptare, ndryshe nga ato te eurepes veriore qe luajne vetem ne pozicionin e pare, dallohen per virtuozizem qe i afron ato me violinistet cigane e çifute. Ato dominojne tastieren deri ne ekstrem, ndersa dora a djathte krijon ritmet dhe levizja e saj provokon levizjen e kercimit te njerezve perreth.
Eshte e çuditshme dhe ja vlen te theksohet ekzistenca ne muziken shqiptare te ritmeve me meter te perzier me baze numrat magjike 5 dhe 7, ndersa ne muziken "e qyteteruar" ritme jane te organizuar ne grupe simetrike. Kjo i jep muzikes shqiptare nje nerv ritmik ekspresiv, marramendes dhe mjaft te komplikuar qe te kujton ritmet e çuditshme te Bartok apo O. Maessien. Realizimi i Kabave kerkon nje teknike te larte qe shpesh here i afrohet dhe "Aires gitanos" te Sarasates. Violinistet ishin te pashkolluar por te magjepsnin me lojen e tyre gje qe te sjell ne mend legjenden e vjeter universale te lidhjes se violinistit me djallin.
Nderkohe qe muzika popullore eshte statike, e pashkolluar dhe shprehje e konservatorizmit e identitetit kombetar, muzika klasike eshte gjithnje ne zhvillim, ka te nevojshem kualifikimin dhe eshte tregues i progresit e pjesemarrjes ne Europen e qyteteruar. Dhe ne Shqiperi ndodhi kjo ndarje; nen influencen e kontaktit me Italine, u be e modes qe familjet fisnike dhe borgjeze te blinin violina ne Venedik apo Tirol. Kur nga lagjet popullore vinin notat e nje violine boheme, nga dritaret e aristokrateve degjoheshin notat e Bach-ut apo Debussy-s. Keshtu filloi shkolla e mirefillte violinistike shqiptare e cila pati dy periudha A - para 1945 me influencen e shkolles çeke, austriake dhe italiane dhe B - pas 1945 me shtimin e shkollave ruse dhe rumune.
(A) Ne fundin e sh. XIX dhe fillimin e sh. XX ne Europe dominonte shkolla e Sevcik dhe Flesch. Profesori çek O. Sevcik (1852-1934) rinovoi teresisht tekniken e violines duke e leruar nga rregullat e kufizuara te se kaluares. Pa te do te ishte e veshtire te mendohej muzika e R. Shtrauss, Ysayse apo Debussy. Ai pati rreth 5000 studente nga a gjithe bota. Njeri prej tyre, Ludovik Naraçi, studioi me te ne Austri dhe Prage. Me kthimin ne atdhe te ketij violinisti hyri dhe shkolla me e re europiane ne Shqiperi. Kesaj ju bashkangjit dhe ajo italiane me violinistet Lam Petrela e Sofokli Paparisto bashke me shume violiniste italiane e françiskane qe formonin ne ate kohe orkestrat e vendit. U hapen klasat e violines ne shkollen e re te muzikes ne Tirane (1933) me mbeshtetjken e Italise, ne Normalen e Ilbasanit (1909), ne Liceun Francez te Korçes (1917). Lidhjet me Italine, Francen e Austrine ishin shume te forta; mjafton te permedim vetem qytetin e Durresit qe ne vitet 30-31 kishte 43 studente qe shkolloheshin ne keto vende, ne mes tyre dhe muzikante.
(B) Pas Luftes se Dyte Boterore Shqiperia kaloi ne Kampin Socialist. U ndje menjehere dominimi i shkolles ruse dhe lindore ne pergjithesi. Eshte e vertete qe komunizmi, me organizimin e centralizuar, masivizimin dhe trysnine e teorise famekeqe te Realizmit Socialist beri shume deme ne Arte, por shkolla instrumentale u prek me pak nga ideologjia e diktatures dhe diti te perfitoje nga organizimi dhe lidhja me shkollat e kampit socilist (Ruse, Çeke, Rumune, Gjermane D.). U hapen Shkolla muzike thuajse ne gjithe vendin, dhjete Shkolla te Mesme te Muzikes 12 vjeçare (nivel Konservatori) dhe Instituti i Larte i Arteve sot Akademia ne Tirane (4 vjeçare). Pra, tere studimet per violine perfshijne nje periudh prej 16 vjetesh. Violinisti dhe kompozitori Pjeter Gaci studjoi ne Moske me Prof. Yankelevichvazh dues i Yampolskit e Auer; violinisti dhe dirigjenti Eno Koço studjon ne shkollen e Leningradit; Genc Bogdo dhe Robert Papavrami studjojne ne Prage. Ky i fundit me prof. Peskai i shkolles Yoachim e Hubay. Influence te madhe pati shkolla rumune ku studjuan Raimonda Stefi e Pirro Gjezi por sidomos ardhja ne Shqiperi e profesorit rumun te njohur Modest Iftinki i cili la nje gjurme te forte ne shkollen shqiptare. Ajo italiane vazhdoi te ndjehej me violinistin Ibrahim Madhi e çelistin Ymer Skenderi nxenes i Janigros.
Mendoj se ne kete kompleksitet shkollash ne periudhen e dyte luajten rrol kryesore disa figura: Robert Papavrami vendosi bazat e shkolles moderne te violines. Ai eksperimentoi qe ne "virgjinitetin muzikore" absolut (4 vjeç) pervetesimin e teknikes violinistike ne baze te refleksit e psikologjise se femijeve. Sot ai punon ne France dhe metoda e tij ne Shkollen P. Rode te Gradignan ka terhequr vemendjen e shume muzikanteve ne te gjithe boten si dhe admirimin e Menuhinit. I biri dhe nxenesi i tij Tedi, fitues i disa konkurseve nder to dhe Sarasate, pò ben sot nje karriere te shkelqyer. Modest Iftinki, njohes rigoroz i teknikes dhe disiplines violinistike, formoi nje brez te tere instrumentistesh te perfeksionuar qe perhapen metoden e tij ne gjithe vendin. Ndersa violinisti Ibrahim Madhi e çelisti Ymer Skenderi, vazhdues te shkolles Italo-Franceze, veç formimit te nje klase instrumentale mjaft cilesore, vendosen bazat e muzikes se dhomes, duke e "veshur" instrumentistin me nje sensibilitet e muzikalitet njerezore. Kjo, duke ju bashkuar pergatitjes teknike absolute te Papavramit, kompletoi figuren ideale te violinistit. "Vetem keshtu ennergjia vitale rrjedh lirshem duke komunikuar ne violine "zerin e brendshem" te interpretit" (Accardo).
Sot ne shqiperi degjon tingujt befasues te violines se Schnittkes apo Xenakis, tingujt hyjnore te Bahut, marramendes te Kabave qe, duke u perziere me ato misterioze te Lahutes se Malsise, krijojne keshtu nje "kolalzh" te çuditshem ku here shfaqet tigri dhe here poeti.

[Fiori]

Si mund te permendesh violinen pa permendur Paganinin si dhe e anasjellta :)

Disa fakte mbi violinen :

1. gjatesia duhet te jete afersisht 36 cm
2. punimi i drurit dhe vjetersia e tij kane shume rendesi pasi zakonisht mbi telat (e mbeshtetur mbi ure) zakonisht ushtrohet 7-8kg fuqi nga dora e violinistit dhe telat jo vetem duhet te perballojne kete force por dhe njekohesisht te nxjerrin tingullin e duhur.
3.Violina hyn ne grupin e veglave "Kordofone" dhe kjo pak a shume kuptohet nga vete emri i grupit, behet fjale per vegla te cilat prodhojne tingullin nga lekundja e telave (nuk e di cila eshte arsyeja qe pianoja nuk ben pjese ne kete grup :-*)
4.Zakonisht nje orkester simfonike ka 24 violina, te ndara ne violina ta para dhe te dyta dhe njera prej tyre eshte violina spale (lum kush e ka shijuar kete vend).

Edhe pse familja e veglave kordofone ishin me te njohura ne vendet arabe, turke dhe orientale se sa ne Europe, violina europiane eshte ajo e cila perdoret sot me shume. Turqit e pershtaten violinen pas struktures se violines se perdorur ne itali, me vone u perhap ne Iran ndersa Linjda e Mesme u njoh me te pas fushates se Napoleonit ne Egjipt.


Me poshte po vendos nje foton time ne vitin 1988 menjehere pas saxhios (provimit) te klasit te pare ne violine. (fotoja nuk eshte aq e paster)


Do i kthehem perseri kesaj teme...


p.s. jam e sigurt kjo teme ka qene e hapur dhe nje here me pare tek forumi i vjeter, por isha e sigurt se kisha hedhur disa materiale atje. Me sa pashe nuk e gjeta pergjigjen time, sic duket materialet i kam hedhur diku po Zoti e di ku :)

[Alisha]

Hi
lexova shkrimin tuaj mbi artin e violines dhe mu duk shume interesant.

Alisha

[katana]

aman hiqe foton se do te marr m'sysh.
sa e lezeçme!

ne fillore me shoqen e ngushte te mamit fillova te marr ca mesime mbi violinen. s'kisha dore e vesh per te. doja shume te mesoja qe ta luaja po nuk me eci. dhe si gjithmone kur nuk e arrin dicka fillon e thua qe nuk te pelqen dhe une iu luta mamit mos me detyroj me zorr se nuk e kisha qejf violinen. po ashtu me ndodhi me pianon.
tani qe e mendoj them me vete sa keq te kisha pasur pak durim ose te me kishte nxitur mami me shume do dija sot qe te luaja pianon apo dhe violinen.

kam admirim te madh per njerez me pasion e dhunti pas veglave muzikore qofshin violine piano apo ...

fiori nje teme qe hapur tek i vjetri nga eni mesa me kujtohet po une artikullin e mesiperm e postova serisht pasi me erdhi me e-mail nga dikush dhe mendova ta ndaj me ju.

katka

[ornament]

Me kujtohet kur njoni i tha njehere nje goce qe kishte nje violine me vete; Tu bofsha violine shpirto! Nje tjeter, po shoku jone e pyeti: pse me? Sepse do ti rri gjith diten ne faqe - thote ai trimi.
A ju kujtohet goca, si ju hudhshin thuma çunat ne sHqiperi, po atje ku jetoni tani a vazhdon prap kjo mesele?

ps; Kata s'ka nevoje me pas vesh as dore, per te bere diçka. Ajo qe duhet eshte vetem vullneti dhe ja del mbane.
Nje profesor i perkushtuar arti ne Tirane, mbas disa vjetesh viziton ne nje qytet europian nje ish nxenesin e tij. Rruga i binte andej.
Ne nje moment i thote ketij; Vetem tani me duket po e kuptoj çdo me thene TALENT - pra "te kesh dore", "te kesh veshe", "te kesh sy", siç shprehet populli per kete - s'ka aspak lidhje me kete (keto qe numerova une me lart) eshte diçka me e thelle, me e padukshme, me e nderthurur.
Ne kete konkluzion ai arriti pasi te gjithe ata nxenesit e tij ne te cilet ai kishte varur "shpresa" si talentet e ardheshem e te shndritur, pra ata me te miret e klases qe koshienca e çdo profesori seleksionon, asnjeri nuk merrej me me Art, po kishin perfunduar shofera kamioni, kamarjere, banakiere ose tjeter.
Ndersa ky nxenesi tek i cili ai s'kishte pasur kurre besim, bile kishte keshilluar prinderit e tij, qe ta vendosnin ne nje shkolle tjeter me te adaptueshme me te ardhmen e tij, vazhdonte gjithmone te "bente" Art, megjithe perpjekjet e panumerta qe jeta e re i krijonte vazhdimisht.

[katana]

mire bere qe ma the se duhet ta pranoj faktin qe s'kam durim e vullnet.

sa per ate shembullin nuk qendron! kemi te bejme me ca shqiptare qe emigruan ne nje shtet tjeter europian. rrethanat e gjendja e nje emigranti nuk i jep atij mundesine apo dhe lluksin qe te merret me art. ai artist mbetet ne shpirt po nuk e ushtron dot ate atje ku mund te jete se dhe nje artist njeri eshte dhe si fillim duhet te respektoje hierarkine e nevojave dmth te kete çati mbi koke, barkun plot, dhe vetem me plotesimin e ketyre mund ai te merret me art, dmth ta ushtroj ate. (ndoshta po kontradiktoj veten me kete po me falet)
gjithsesi jam dakort me ate qe je munduar te thuash qe talenti nuk eshte gjithcka por vullneti. s'ka thene kot Einstein (një tjeter shembull) qe duhet 10% imagjinatë dhe 90% djersë. mund ti kem perqindjet gabim.

[ornament]

Shih shih dreqi, ça pergjigje me shkolle, se pritsha nga ty, moj shejtan se mos te ndihmon mami kur shkruan keshtu. Pastaj dreq lere Ajnin rehat ku fle, çna e ngatarron ketu.

Pastaj mendo pak, ti vullnet s'ke (vet e the), artiste s'je, atehere pse te mos kete lidhje, si thua ti?
Kata degjo mua, te jesh DIKUSH duhet patjeter te kesh; NJE TE METE. Kur te rritesh do ta kuptosh kete qe po te them.

Psh, e para s'duhet te jesh simpatik, sepse nje i tille i arrin gjerat kollaj fare, pa u lodh, pa djerse (siç thua ti). Femrat te vijne vete, heh a me kupton? Vetem te metat ta kalitin vullnetin, te bejne ta thyesh gurin me koke.
Robi me kot fare, eshte ai qe s'eshte i bukur dhe qe s'ka vullnet, pra qe s'ben fare perpjekje per te arrit diçka sado e vogel ti duket ajo.

Ciao kata!

[katana]

ime me dhe im at me kan hedhur ne rruge te madhe.


konsidero te metat e mia: mungesa e vullnetit dhe talentit (po permend vetem keto se i perkasin muhabetit) atehere kush dikushi qenkam une?

dhe pres dicka (me) ment

[drini_në_TR]

Pëshëndetje Fiori :)
E lezetçme fotoja juaj me vjolinën. Vjolina për mua është vegla më e vështirë sepse gjithnjë më jep ndjenjën e pasigurisë: duhet ta dish aq përvetsisht saqë gishtat të shkojnë vetë në urë, dhe të gjejnë vetë rrugën e tyre pa patur nevoj për ty... ura pa perde si ajo e vjolinës është me të vërtetë e vështirë... për mua është më e thjeshtë kitarra sesa violina, në fund të fundit gjithçka që dua të bëj është disa "grooves" që shprehjnë diçka. Fiori akoma e vazhdon violinën? Shpresoj që po sepse është një vegël shumë e veçantë. :)

Katës:
Shpresoj që një ditë pasi të zgjohësh në mëngjes të çohesh dhe të kapësh një penel dhe të fillosh të pikturosh, ose të kapësh një instrument ose mikrofon dhe të fillosh të këndosh... shoh që arti jeton në ty, dhe është keq që s'shprehesh. Siç e tha edhe Ornamet, s'ka nevoj të jesh shumë i talentuar... talenti vjen kur e dashuron vërtetë atë çka ndjen, dhe kur punon me vullnet dhe disiplinë për të shprehur apo rifiguruar atë çka ndjen. Një e thënë e Emerson është: "Shpirti krijoj Artin kudo ku ai lindi. Ishte në mëndjen e tij ku Artisit i lindi modeli i tij. Insisto në vetvete; asnjë herë mos imito." Unë për një kohë kam pas qënë i fshehur pas instrumentit të baterisë, sepse isha shumë i ndrojtur që të shkoja në qëndër të skenës. Por tani edhe pa ditur shumë nga veglat e tjera po mundohem që të shprehj çfarë ndjej me aq sa di. Duhet vetëm vullnet dhe ndjenjë më shumë sesa talent... ky i fundit është rrjedhoj e dy të parave. Çfarë tha Ornamet është e kapur: "Robi me kot fare, eshte ai qe s'eshte i bukur dhe qe s'ka vullnet, pra qe s'ben fare perpjekje per te arrit diçka sado e vogel ti duket ajo." Ke shumë Artë në vetvete Kata, të duhet vetëm ta shprehësh.

Gjithësesi, përshëndetje
drini.

[nimf]

e c'rendesi ka nese i arrin gjerat pa djerse, nqs i meriton? koha tregon ca meriton e ca s'meriton. icik ndihme nga natyra si fillim s'te ben keq.

A ju kujtohet goca, si ju hudhshin thuma çunat ne sHqiperi, po atje ku jetoni tani a vazhdon prap kjo mesele?

ktu s'te hedh njeri thuma ornament. ne gocat ketu, i ulim cunat qe kemi ke stolat, edhe u themi te na hedhin thuma kur ne dalim 'xhiro'. :)

kata ca pergjigje pret nga ornamenti? ka per te te pyet a je e bukur te pakten? (apo jam gabim?)
ndersa une them qe vullneti, vjen e iken. si mund te kesh deshire per te krijuar dicka, pa pas vullnet?

ps: fiori, eshte e habitshme sa ngjan me mua te ajo fotoja (kur isha aq e vogel sigurisht.)