K. Frasheri: Ismail Kadare, i subvencionuari i diktaturës

[Xhuxh Xhumaku]

Gazeta Shqiptare, Tetor 3, 2006 Faqja 22 - SPECIALE

...

Tashmë është bërë zakon, që në periudhën tonë të tranzicionit, ata që lakmojnë të bëjnë karrierë, përpiqen ta nxijnë regjimin komunist në çdo hap, edhe atje ku nuk është e nevojshme, ca më keq edhe atje ku s’ka më bojë të zezë për ta nxirë. Regjimi komunist, ka një thes me gabime, mëkate, paudhësira. Por, nuk mund të mohojmë se ai regjim i mbrapshtë nën sqetullat e të cilit Kadareja bëri karrierë të shkëlqyer derisa u emërua nënkryetar i Frontit “Demokratik”, thënë ndryshe i Frontit Komunist ka edhe disa gjeste pozitive. Një nga gjestet më pozitive të Enver Hoxhës, një gjirokastrit nga lagjja Palorto, ishte mundësia, për të mos thënë përkrahja që i dha I. Kadaresë, gjithashtu një gjirokastriti nga lagjja Palorto (natyrisht, pa mohuar talentin e tij), për t’u bërë shkrimtar i shquar, për më tepër një personalitet ndërkombëtar.

Nuk mund të mohohet se në kohën e tij ka patur mjaft të rinj me talent, ndoshta me talent më të spikatur se të Kadaresë, por për arsye të ndryshme biografike apo qëndrimi politik, e patën rrugën të mbyllur për t’u bërë njerëz të shquar. Veç kësaj, përkrahja e diktatorit u duk edhe në drejtime të tjera. Ai i vuri në dispozicion I. Kadaresë përkthyesin më të mirë nga shqipja në frëngjisht, Jusuf Vrionin, i cili me stilin e tij të rrjedhshëm i bëri veprat e Kadaresë të shijoheshin edhe nga publiku frëng. Nuk ka dyshim se pa subvencionin financiar të regjimit komunist dhe pa “nulla osta-n” të E. Hoxhës, veprat e I. Kadaresë nuk do të kalonin kufijtë e Shqipërisë. Për këto arsye nuk ka përse në këtë pikë ta kritikojmë E. Hoxhën. Madje e ndjejmë për detyrë ta falëndërojmë që i dha Shqipërisë, po të përdorim shprehjen e z. Bujar Leskaj, një “Dante”, një “Shekspir”, një “Gëte” dhe po të kemi parasysh se as regjimet parakomuniste, as qeveritë postkomuniste nuk i dhanë Shqipërisë një personalitet me përmasa të tilla ndërkombëtare.

Ndonëse I. Kadareja është një letrar i shquar, pikënisje kjo që nënkupton se ai duhet ta njohë mirë historinë e letërsisë shqipe, megjithatë jemi të detyruar të hapim një diskutim në lidhje me ndonjë pohim të tij që na duket si një arnë e qepur me pe të bardhë. Sidomos arna bie menjëherë në sy kur ai përpiqet ta shtrijë çështjen e identitetit kombëtar të shqiptarëve edhe në fushën e letërsisë shqipe. Në lidhje me këtë çështje ai shkruan:”Një taborr dudumësh e halldupësh kërkojnë të na mbushin mendjen se ne nuk kemi rrënjë evropiane. Atëherë – pyet ai - ç’rrënjë kemi? Sot për sot – përgjigjet ai - nuk e thonë qartë, por nesër s’u mbetet veç të vijnë te teza serbe e Tito Rankoviçit, e cila rrënjët tona i kërkonte në Turqi ose diku rrotull saj”. (Shqip, 7.9.2006).

Duke lexuar këtë vlerësim të krijohet përshtypja sikur ata (dudumët dhe halldupët) që mohojnë “rrënjët evropiane të shqiptarëve”, përbëkan një “taborr”. Taborr në turqisht do të thotë batalion prej 500 deri 1000 vetësh. Ky numër kaq i madh “dudumësh” do të na shqetësonte seriozisht. Në të vërtetë, ai nuk përmend me emër asnjë prej tyre. Të mos përmendurit asnjë emër të krijon përshtypjen sikur nuk ka të tillë dudumë dhe se ai ka nevojë të tregojë sikur ka kundërshtarë të shumtë nga ana numerike për të rritur kështu vlerën e luftës që ai bën dhe të fitores që ai korr. Në të vërtetë, kjo është një luftë me kundërshtarë imagjinarë.

Më tej ai shkruan se gjatë regjimit komunist “ndërsa lihej në harresë kultura dhe letërsia shekullore dygjuhëshe, shqip dhe latinisht, u shfaq dalldisja pas letërsisë së bejtexhinjve, dalldisje që vazhdon ende sot, për të ardhur gjer te një politikan, më saktë, nënkryetar i një partie, në logon e së cilës është fjala “integrim”, që në debatin për identitetin, përdor si sharje fjalët “prift” e “seminarist”, njëlloj si në kohën e Hoxhës, kur klerikët katolikë, shpalleshin agjentë të Evropës Perëndimore. Më tej ai vazhdon se - Dalldisja pas bejtexhinjve, e shtyn një akademik të vjetër (besoj se e ka fjalën për mua – K. F.), ta rëndojë ndërgjegjen e vet, në kohën kur sidomos ajo s’duhet rënduar, duke shpallur se bejtexhinjtë, janë shkrimtarët e parë shqiptarë, që i kanë dhënë letërsisë shqipe poezi laike!!! Deklarimi është nga lloji i tyre, për të cilët thuhet se të ngrenë qimet e kokës përpjetë. Me gjithë vullnetin, për të mos e lënduar akademikun, s’mund të mos i vihet në dukje se Pjetër Budi… ka shkruar rreth 3300 vargje, gjysma e tyre me motive laike, e disa me nivel të lartë artistik, së paku dy shekuj përpara bejtexhinjve”.

Ky nënkryetar partie është padyshim Pëllumb Xhufi. Është me të vërtetë për t’u habitur se I. Kadaresë nuk i ka bërë fare përshtypje përmbajtja e artikullit të tij – një artikull i ngjeshur me argumenta shkencorë dhe me logjikë historike – por i kanë vrarë sytë termat “prift” dhe “seminarist” (në fakt, P. Xhufi flet vetëm për një seminarist, me emër dhe me mbiemër, kurse emërtimin “prift” Kadareja e ka nxjerrë nga xhepi i vet). Kjo tregon se Kadareja ka bërë një kthesë radikale.

Dikur (Janar 1974), ka shkruar, pa e detyruar askush, se Bibla dhe Kurani janë “puse të pashtershme idesh reaksionare” dhe se misionarët e krishterë të dikurshëm (njësoj si misionarët myslimanë) i ka cilësuar si “arsenal errësire” – kurse tani “tronditet” kur një historian kritikon një seminarist për “gjuhën e tij të vrazhdë sa më s’bëhet” dhe jo për ideologjinë që ka në kokë. Ç’është kjo keqardhje për një seminarist, sikur I. Kadareja të ishte arqipeshkvi i Shkodrës mesjetare, kurse arqipeshkvët e sotëm janë tepër tolerantë.

Mos vallë, shkrimtari ynë i shquar kërkon nga ne historianët që sapo të dëgjojmë fjalën seminarist, të ngrihemi në këmbë të bëjmë kryqin me dorën e djathtë dhe pastaj të përulemi me respekt para tij edhe kur ky seminaristit, i cili nuk është gjë tjetër veçse një “nxënës” që ende nuk e ka përvetësuar sa duhet doktrinën e krishterë të flasë gjuhë rrugaçësh. P. Xhufi në artikullin e vet nuk shan as Papë, as kardinalë, as peshkopë, as priftërinj, por një spurdhjak, siç e quan ai, që ka ndërprerë seminarin katolik dhe është shndërruar në një kalemxhi që shan e fyen si një rrugaç pa pikë respekti një shkrimtar të shquar siç është R. Qosja, të cilin e quan me paturpësinë më të madhe “taleban, mendje e dobët, identitet i sëmurë, sofist provincial, retorist kallp, ahengxhi, injorant, i marrë”.

Habia jonë arrin kulmin kur shohim se I. Kadareja merr në mbrojtje atë “seminarist” që i ndan shqiptarët në dy kategori:”në shqiptarë të mirëfilltë (proprie dicti)”, domethënë në shqiptarë të krishterë dhe në “shqiptarë me identitet të dyzuar”, me fjalë të shkoqura në shqiptarë myslimanë. Habia jonë buron nga fakti se I. Kadareja ndërsa sulmon pa mëshirë R. Qosen që i ndan shqiptarët në dy kategori, në shqiptarë me identitet të krishterë – dhe në shqiptarë me identitet mysliman, mbron pa ngurrim këtë shpifarak, që ka në trutë e vet po këtë pikëpamje.

Nuk janë bejtexhinjtë, sikurse do të shihet më tej i dashur shkrimtar i shquar që të ngrenë qimet e kokës, por poza të tilla prej kryepeshkopi dogmatik, që të ngrenë qimet e kokës i dashur shkrimtar i shquar.

I. Kadareja shkruan gjithashtu:”Rrënjët evropiane të shqiptarëve janë të dukshme në mesjetë, por komunizmi, ashtu si otomanizmi dikur, u përpoq t’i fshinte ato, për t’i zëvendësuar me rrënjë të rreme. Kështu ndërsa lihej në harresë kultura dhe letërsia shekullore dygjuhëshe, shqip dhe latinisht, u shfaq dalldisja pas letërsisë së bejtexhinjve”, etj. etj.

Kështu siç shkruan I. Kadareja, me fjalë të përgjithshme, se rrënjët evropiane të shqiptarëve janë të dukshme në mesjetë (pa na thënë se cilat janë këto rrënjë kaq të dukshme) dhe se komunizmi dikur u përpoq t’i fshinte ato për t’i zëvendësuar me rrënjë të rreme (gjithashtu pa na thënë se cilat qenë këto rrënjë të rreme), mund të shkruajë kushdo, edhe një minator apo karrocier që merr guximin të fusë hundët në histori.

Një nga çështjet që meriton të diskutohet është gjykimi tepër i rreptë i I. Kadaresë ndaj letërsisë së ashtuquajtur të bejtexhinjve shqiptarë të shek. XVIII.

Pyes: çfarë fiton ky shkrimtar i shquar kur thotë me përçmim se regjimi komunist ishte “dalldisur” pas letërsisë së bejtexhinjve dhe lidhur me të kur shton se regjimi komunist e linte në harresë letërsinë shekullore dygjuhëshe, shqip e latinisht – kur as njëra (as dalldisja), as tjetra (as harresa) nuk janë të vërteta. Nuk kam aspak ndërmend të mbroj regjimin komunist, të cilin e kam stigmatizuar me gjykim të rreptë mëse një herë. Si historian dua vetëm të mbroj të vërtetën historike nga kushdo që e shkel – jo vetëm nga penat komuniste të periudhës së diktaturës, të cilat tashmë dihet se e përdhunonin të vërtetën kur e donte interesi i tyre politik, por edhe ndaj penave antikomuniste të ditëve tona, të cilat gjithashtu për interesat e tyre politike, çdo akt të regjimit komunist edhe kur është i bardhë, përpiqen ta bëjnë të zezë. Edhe kjo përpjekje është një përdhunim i së vërtetës.

Dihet fjala e urtë e Jezu Krishtit “Jepini Çezarit atë që i takon Çezarit” (Mateu XXII, 17-21). Për t’i paraprirë çdo spekullimi që mund të bëhet në këtë drejtim nga antikomunistët e zellshëm, po riprodhoj këtu shkurtimisht vlerësimin që kam bërë si historian për regjimin komunist.

[murik]

Me nje fjale per zotin Kristo, Ismail Kadare eshte nje Don Kishot shqiptar.
Une nuk mendoj keshtu,megjithese ne disa pika zoti Kristo ka te drejte,si per shembull ne rastin ku ai shpjegon lehtesirat apo perkrahjen qe ka pasur nga sitemi komunist ose nga Hoxha vete.
Ne fakt analiza e zotit Kristo eshte e dobishme,por shpresoj qe te mos zgjatet me shume ne kete teme se do ta humbiste komplet "la raison d'etre".

[Pyrrhus_Mollos]

Kadareja ska justifikim ta quaje R.Qosen "taleban ose retorist kallp" sepse ai ka nje fe te shquar... kurse Kadareja nuk ka qene fetar. Nuk po mbroj fetaret ketu por Kadareja po shtyt ndarje kulturash...Shqiptaret kristiane dhe ata jo-kristiane kane qene humanista dhe artista dhe nese nuk dinin te shkruanin. Shpirti i shqiptarit i bente ata te ndriconin neper shekuj pavarsisht nga feja dhe nga arsimi...ata ishin populli me i urryer nga fqinjet dhe pushtuesit por dhe i dashur per cilesite e tyre individuale te vecanta. Europian nuk jemi plotesisht sepse nuk jemi as finlandez,sllave, etrusk etj por dhe as turq e persiane...jemi vendas jemi shqiptare!! Le te llomotiti Kadareja akoma dhe tani qe eshte me nje kemb ne varr.

[Xhuxh Xhumaku]

Ketu nuk eshte problemi ne se je gjo, apo nuk je gjo. Ceshtja eshte tek e verteta, e cila te cliron.

Eshte karakteristik fakti se njerezit dalin e bejne "analiza" ahere kur ata permenden vete personalisht (vecanerisht per qendrim kritik), keshtu ben edhe K. Frasheri.

E thuajse te gjithe heshtnin, bile edhe i kunderviheshin ashper Arshi Pipes, i cili qemoti e ka percaktuar Kadarene "shkrimtar oborri".

Por me mire vone se kurre.

[Xhuxh Xhumaku]

A nuk eshte Kadare ai qe ka shkruajtur te zeze mbi te bardhe duke e shperfillur ne menyre skandaloze At Gjergj Fishten?

Dhe perse?

Sepse At Gjergj Fishta eshte ai qe ka shkrojtur mbi 100,000 vargje, dhe ka qene kandidati i pare Shqiptar per Cmimin Nobel ne letersi.

Nuk mund te duroje Kadare rivale per cmimin Nobel, megjithese do te isha me te dy duart qe ai ta marre ate cmim, si per vete ashtu dhe per kombin Shqiptar.

[i humburi]

Ne boshllekun qe existon ne fushen e debatit intelektual, te mirfillte, IK nuk mund ti mohohet merita e hedhjes se ndonje shashke,sa me nacmu muhabetin,
pmvsisht se, a dhe sa ka te drejte.
Sa here qe IK me apo pa dashje kput ca idera veresie, le te mendojm per vlera te verteta qe ka pasur, dhe kto nuk mund te negl.
Ktu, nuk esht halli se nuk ka liri por se ka me teprice per marrezira,kur ja thash para ca kohesh kte nje personi VIP sado qe disi i demoduar sot, e pashe qe nuk i pelqeu fare dhe preu biseden''Ti u zemrove Jupiter kjo tregon qe s'ke te drejte''
Si perfundim e kolkozjon(!!!! ) sado shtremse ca tema e sidomos trajtimi ityre, prapseprap kon rendesin e tyre...e sidomos''raison d'etre'',
Por me qe o fjala per ''rrenjë'' ka mundesi qe robt e knejshem e sot te mos i kene aq te shendosha ne koke rrenjë per disa fjale kyçe qe perfaqsojne caa idera themelore simbas te cilave mbrohet mbarvajtja...fj.vj. fjala tradheti, ç esht nga motivohet si çfaqet...etj. Ose domethenja reale e disa tjerave
Pergjigje e argumentuar e z.K.Fr.
''Them fjale po mendimi nuk qendron dhe fjala pa mendim ne qjell s'kalon''

[Arcas]

Fatkeqsisht o Xhuxh Xhumak, ne kete cast nuk kemi ndonje person qe megjithmend te mburremi, ose disa personazhe qe te gjitha komunitetet e nendarjet qofte fetare por jo vetem te gjejne nje inspirim pozitiv pa kunja mbrapa. Ka patur njerez te tille se fundmi por kane vdekur ne harrese fatkeqsisht. Un do citoja Fehmi Aganin dhe Ukshin Hotin, Arber Xhaferrin per Maqedonine(i cili edhe ky fatkeqsisht eshte ne prag vdekje) dhe persona si Belushi apo Kola ne diasporen Arbereshe apo Frasheri, Pilika edhe Zeqo(edhe pse keta i perkasin historise dhe kane rrol me pasiv ne skenen e perditshme por shume me te madh per te ardhmen e kombit tone). Kam pare qe ne forum eshte bere nje perpjekje per te ngritur te tilla figura(shumica ka vdekur) ne te tilla nivele, por prapseprapi i perkasin te kaluares, dhe me ritmet qe koha sot ndryshon, edhe e kaluara harrohet me shpejt se sa me pare.

Mendoja se Kadareja ishte nje nga ata persona qe do ishte ne gjendje te beheshe nje lider i vertete fale aftesive te tija intelektuale, por siduket nuk ka ditur ti shfrytezoj sic duhet ose ka rene dhe ai pre e disa gjerave qe meqe permende At Fishten, ai dhe shume rilindas te tjere nuk do ja lejonin kurre vetes. Perfundimisht, Kadareja edhe sikur te marri cmimin Nobel, ai nuk do zej vend ne panteonin e shqiptareve per shkakun se mbi te do kete gjithmone hije dyshimi per ekuacionin e komplikuar te interesit vetiak, patriotizmit dhe integritetit intelektual, i cili ky i fundit duhet te kompesoj plotesisht te parin qe i dyti te jete ne gjendje te dali fuqishem. Tek Kadareja kjo gje nuk ka ndodhur.

[kolombi]

Dielli nuk mbulohet me shoshe o Xhu,keshtu i thuaj ketij te Frasherit.

U bene bajate diskutime te tilla,sa mbaruam nje teme te nje tjeter Xhuxhumaku,mbi nje artikull te Migjen Kelmendit po per Kadarene............

Ndonje dite presim te lexojme xhevahirin e radhes se edhe librat Kadarese ja shkruante Enveri.

Nje vend i vogel jemi,edhe ata pak njerez qe na nderojne,na bejne ti degjohet emri Shqiperise,nuk leme rast pa hedhur vrer se kaluare,edhe duam te ecim perpara.

[Lunesta]

Ismaili o njish, le ta shajne sa te duan pabuksat.

[Xhuxh Xhumaku]

Te thuash te verteten nuk do te thote te shash. Mohimi i te vertetes dhe i realitetit kthehet ne tjetersim te historise, e cfardo lloji qofte ajo, duke renduar mbi ndergjegjen e kombit, sic e pershkruan nje intelektuar i shquar e i nderuar bashkeatdhetar.

Pastaj, kjo eshte edhe ceshtje perzgjedhjes personale. Ahere ngelesh ne dimrin e vetmise stermadhe.