Feja dhe Rilindasit-Petro Nini Luarasi.

[petrol]

Apostol Bitraku

Fan Stilian Noli dhe Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare

Më 4 dhjetor 1923, në kishën e Shën Gjergjit në Korçë, në mes të një entuziazmi të papërshkruar, Im Zot Noli u fronësua Peshkop i Durrësit, Gorës dhe Shpatit.
Morën fund kështu spekullimet e armiqve që, nën pretekstin se zgjedhja e Nolit peshkop në Amerikë ishte e paligjëshme, sulmonin jo vetëm veprimtarinë fetare të tij, po kryesisht atë politike e patriotike në shërbim të atdheut.
Në vitin 1907 ndodhi një ngjarje jo e zakonëshme që tronditi gjithë shqiptarët e Amerikës. Vdiq djaloshi 21 vjeçar Kristo Dishnica dhe nuk u gjet një prift për të kryer ceremoninë e varrimit. Prifti rus ishte i zënë gjetkë, po ashtu dhe ai sirian, kurse prifti grek që u ftua për këtë rast, refuzoi kategorikisht se shqiptarët kishin filluar të bënin propagandë për një Shqipëri më vete dhe grekët ishin zemëruar tepër. Merret me mend se çfarë shqetësimi, çfarë indinjate dhe keqardhje shkaktoi kjo tek të afërmit e të ndjerit dhe te gjithë shqiptarët e tjerë. Dhe ishte pikërisht kjo ngjarje e hidhur që i bëri shqiptarët e Amerikës të mos rrinin duarkryq, po të merrnin urgjent masa për të zgjidhur çështjen e priftit. Aty për aty u formua një komision dhe u paraqitën disa kanditatura për prift. Kanditaturën e parë e vuri Noli, ndërsa P.N.Luarasi, kur mori vesh që këtë veprim e kishte bërë edhe Noli, e tërhoqi kanditaturtën e tij.
Kështu, pas shumë përpjekjeve, bisedave e takimeve, sipas rregullave të ngurta kanonike, u arrit që Fan Noli të dorëzohet prift më 8 mars 1908. Pas disa ditësh ai dha meshën e parë në gjuhën shqipe, e theksojmë, në gjuhën shqipe që konsiderohet si e para liturgji në historinë e Kishës Ortodokse Shqiptare që u krijua ato ditë nga shqiptarët e Bostonit.
Kjo ishte një ngjarje e shënuar historike, një eveniment i madh jo vetëm fetar, po në radhë të parë politik e patriotik që i dha një goditje të fortë Patrikanës së Stambollit dhe kishës greke që, nën pretekstin e fesë, nxitnin e përkrahnin qarqe të caktuara në synimet e tyre shoviniste ndaj vendit tonë. Roli i Fan Nolit në këtë ngjarje të madhe, ishte i dukshëm dhe vendimtar. Fan Noli mori përsipër një barrë të rëndë se ia diktuan interesat kombëtare. Ai, duke u veshur prift, synonte të realizonte programin e tij e në radhë të parë bashkimin politik të shqiptarëve të Amerikës. Ai mendonte gjithashtu se kishat ortodokse, duke u shkëputur nga varësia e Fanarit grek, do të shndërroheshin në qendra të vërteta të edukimit të ndjenjave patriotike, liridashëse e vëllazërore të shqiptarëve të krishterë e myslimanë. Dhe, siç dihet, kësaj çështjeje ai i kushtoi gjithë jetën, duke bërë realitet ëndërrën e rilindasve tanë të mëdhenj.
Pas 13 vjetësh si kishte vajtur Noli në Amnerikë, numëri i shqiptarëve aty ishte rritur. Me mijëra hallexhinj nga Shqipëria kishin marrë rrugën e hidhur të kurbetit për një copë bukë. Si pasojë u shtuan edhe kolonitë shqiptare aty dhe numëri i priftërinjve. Në këto kushte duhej një peshkop. Në fillim Sinodi rus në ShBA e pranoi këtë kërkesë, po më vonë punët morën një rrugë tjetër. Vërtet në Amerikë u krijua kisha shqiptare, po në Shqipëri kishat vazhdonin të administroheshin nga Fanari dhe meshat e ceremonitë e tjera fetare bëheshin në gjuhën greke. Noli e kuptonte fare mirë se, duke transferuar fronin peshkopal në Shqipëri, do të realizohej shkëputja e plotë e kishës shqiptare nga kisha greke e do t'i jepej fund ndërhyrjes së paskrupullt të klerit grek në punët e brendëshme të kishës dhe shtetit shqiptar. Ndaj ai nuk u tërhoq para presioneve, vështirësive e intrigave të armiqve, po e vazhdoi rrugën deri në fund. U përzien në këtë çështje patriku i Rusisë, mitropoliti Platon, kryepeshkopi Aleksandër etj, u dhanë premtime, u përcaktuan edhe data, po të gjitha ishin fjalë pazari, premtime boshe se ata kishin marrë letra kërcënuese nga disa qarqe greke që nuk donin në asnjë mënyrë që Noli të bëhej peshkop. Pra, çështja kishte marrë karakter të theksuar politik. Më në fund, pas disa afatesh që ishin vënë dhe ishin shkelur, u caktua 26 korriku i vitit 1919 që të zhvillohej ceremonia për zgjedhjen e Fan Nolit peshkop. Kisha e Bostonit atë ditë ishte mbushur plot dhe të gjithë shqiptarët prisnin me ankth. Po, për fat të keq, edhe këtë herë aktet formale fetare nuk u kryen se kisha ruse në SHBA, megjithëse kishte premtuar, nuk dërgoi peshkopët e saj për fronësimin e Nolit. Atëhere populli i zemëruar, i indinjuar dhe i revoltuar, kërkoi që t'u jepej fund këtyre talljeve e fyerjeve dhe shprehu dëshirën që Noli të vishej Peshkop. Kështu populli, sipas të drejtës zakonore ortodokse, e zgjodhi Nolin peshkop me vullnetin e tij, gjë që nga disa rrethe të caktuara e për qëllime të caktuara keqdashëse, u quajt si e paligjëshme. Edhe komisioni peshkopal, i ngritur aty për aty, shpalli Kishën Shqipe të Amerikës Autoqefale, domethënë të pavarur dhe Nolin Peshkop të saj. Kështu kisha shqipe i shkëputi lidhjet e varësisë edhe me kishën ruse. Pas meshës Noli mbajti një ligjëratë të bukur e të zjarrtë ku kritikoi ashpër qëndrimin e kishës ruse dhe gjithë ata që sillnin pengesa e ngatërrime në dëm të popullit shqiptar dhe Shqipërisë.
Por, emërimi i Nolit peshkop shkaktoi një reagim të madh si brenda Amerikës, ashtu dhe jashtë saj. Shovinistët grekë e urryen, e shanë dhe anatemuan deri në pikën e fundit. Fan Nolin "çrrënjosësin e elenizmës në Shqipëri" ata e quanin "O Tromeros Alvanistis" (shqiptari i tmerrshëm). Për katër vjet me radhë kundërshtarët e tij e akuzuan rëndë dhe pa të drejtë Nolin si "i vetëquajtur" ose "i ashtuquajturi" peshkop. Nolit në këtë kohë i nxorën një sërë telashe. Kur ai u caktua nga "Vatra" si delegat në Konferencën e Paqes në Paris për të kundërshtuar të ashtuquajturën "Çështje të Vorio Epirit", qarqet reaksionare greke ndërhynë te konsulli frances të mos i jepej viza. Dhe ia arritën qëllimit. Ata përdorën të gjitha mënyrat për ta penguar Nolin në misionin e tij se po të vinte një peshkop ortodoks shqiptar në Konferencën e Paqes, do t'u mbyllej goja pretendimeve shoviniste.
Megjithëkëto pengesa e vështirësi, Noli nuk e rreshti veprimtarinë e tij politike në shërbim të Shqipërisë, nuk u tremb e nuk u përkul para presioneve dhe luftës që i bëhej nga shumë drejtime. Ai zhvilloi një veprimtari të dendur në Gjeneve në punimet e Lidhje së Kombeve ku Shqipëria u pranua si anëtare e saj. Këtë akt vetë Noli e ka cilësuar si suksesin më të madh në karierën e tij diplomatike. Atë e shohim të zgjidhet kryetar i Partisë Popullore, Ministër i Punëve të Jashtëme dhe, me përpjekjet e tij, në Berat, u themelua Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Gjithashtu ai, gjatë kësaj kohe, pati shumë takime me popullin në qytete të ndryshme të Shqipërisë dhe mbajti shumë fjalime për gjendjen në vend dhe perspektivën e së ardhmes që konsiderohen si kulmet e oratorisë noliane.
Në vitin 1921 Noli erdhi në Korçë. Korçarët e pritën me gëzim të madh dhe entuziazëm të veçantë. Ishte ditë e vërtetë feste. Të gjitha gazetat e Korçës jepnin lajmin e gëzuar në faqe të parë dhe me shkronja kapitale. Ja disa fragmente të shkëputura prej tyre:
- "Kjo ditë ka për të mbetur e paharruar në histori. Për herë të parë shkeli peshkopi Theofan, themelonjës i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Lajmi gazmor që shenjtëria e tij pranoi të vizitojë Korçën, u përhap kudo si vetëtimë. Qyteti u zbukurua si për festë dhe pleqësia e Mitropolisë dërgoi një komision nën kryesinë e zotit Llambi Bimbli gjer në Vlorë që të presë shenjtërinë e tij. Nga Vlora në Korçë vonoi një ditë se fshatarët e ndalonin për t'i u falur e dhuruar kanisqe dhe kishin ngritur harqe me bredha ku do të shkonte shenjtëria e tij. Të premten pra, 9 dhjetor, shenjtëria e tij arriti në Korçë. Cili vallë mund ta përshkruajë pritjen madhështore që iu bë? Korça dhe gjithë qarku kishin dalë jashtë qytetit me lule në duar për të pritur të ardhmin e Shqipërisë, siç u prit dikur zoti ynë Jezu Krisht në Jerusalem. Qyteti i stolisur me flamurë dhe tregu u mbyll vet-vetiu. Shkollat, jetimorja ishin prej kohësh në të dy anët e rrugës. Banda "Vatra" buçiste. Automobilin e tij e shoqëronin 25 automobila të tjerë që kishin dalë ta prisnin në Leskovik dhe Ersekë. Me të zbritur, populli thirri :- Rroftë peshkopi ynë Theofan! Dhe shenjtëria e tij me zor i mbante lotët, i prekur tepër nga mallëngjimi e pritja që i bënë korçarët. Ai falenderoi gjindjen për dashurinë e treguar dhe pritjen e ngrohtë." ("Gazeta e Korçës", "Koha","Shqiptari i Amerikës" etj).
Pastaj u mbajtën fjalimet e rastit dhe nxënësit e shkollave thanë vjersha.
Herën tjetër kur erdhi Noli në Korçë ishte viti 1923. Situtata politike këtë herë ishte e acaruar se do të bëheshin zgjedhjet për në Asamblenë Kushtetuese. Noli, veç takimeve që pati me popullin, pranoi edhe kërkesën që iu bë për t'u kurorëzuar peshkop, për t'i dhënë kështu një karakter zyrtar pozitës së tij si klerik e për t'u mbyllur gojën armiqve të tij që kishin katër vjet që spekullonin në këtë drejtim. Dhe ky lajm u mirëprit nga të gjithë dhe u përhap kudo me shpejtësi. Pas përgatitjeve e bisedave që u bënë, më 4 dhjetor 1923, në kishën e mirënjohur të Shën Gjergjit në Korçë, u bë dorëzimi dhe fronësimi i Fan Nolit si peshkop i Durrësit, Gorës dhe Shpatit. Kjo mbeti një ditë historike dhe e paharruar për qytetin e Korçës dhe rrethinave të saj. Populli kishte ardhur që herët në mëngjes për të marrë pjesë në këtë ngjarje të jashtëzakonshme. "Në orën 9 nuk kishte vend të hidhje gjilpërën brenda dhe jashtë kishës", - shkruhej në një kronikë të atyre ditëve. Merrnin pjesë një numër i madh priftërinjsh dhe ministri i punëve të jashtëme Z.Pandeli Vangjeli, kryetari i bashkisë Z.Vasil Avrami me gjithë këshillin, prefekti me tërë zyrtarët civilë, komandantët e ushtrisë me oficerët, konsujt e Italisë dhe Sërbisë dhe një shumë e madhe prej popullit.
Heshtje mbretërore për të dëgjuar këtë ceremoni që bëhej për herë të parë në shqip. Kulmi arriti kur peshkopët Jerotheos dhe Kristofor Kisi, që drejtonin ceremoninë shqiptuan me zë të lartë :- Aksios,Aksios! Zoti i faltë vite shumë për të mirën e atdheut! Një shprehje biblike kjo dhe gjindja e kuptoi që kishte kuptimin : i meritueshëm, i meritueshëm, i denjë! Njerëzit me qiri në dorë mbajtën frymën. Një psherëtimë e thellë, kënaqësi tek të gjithë. Pastaj i fronësuari veshi rrobat ceremoniale dhe një dritë e frymë e shenjtëruar ra mbi atë që do të udhëhiqte besnikët në udhën e së vërtetës. Pasi u lexua Ungjilli, shenjtëria e tij u ngjit në fron dhe mbajti një fjalim të gjatë si ato që mund të ligjëronte vetëm ai, duke vënë në dukje para pjesëmarrësve detyrat që dalin para atdheut dhe fesë.
Si mbaroi mesha, të tre mitropolitët dhe kleri, të veshur me rroba të shenjta dhe të përcjellë nga të gjithë zyrtarët dolën nga kisha me ceremoni të madhe duke i dhënë një shkëlqim të veçantë kësaj dite historike dhe u drejtuan për në Mitropoli. Turma e njerëzve i ndiqte pas. Xhandarmëria e kishte të vështirë të vendoste rregullin. Gra e vajza nga dritaret e shtëpive të tyre vështronin peshkop Nolin dhe e përshëndesnin nga larg. Në Mitropoli u pritën nga At Vasil Marko, kryetar i Këshillit të Lartë Kishëtar dhe pastaj u bënë urimet e rastit.
Kështu u mbyll kjo ditë e veçantë dhe e paharruar për popullin e Korçës. Gazetat e qytetit pa përjashtim e përshkruan këtë ngjarje të shënuar. Veçanërisht gazeta "Koha" i la asaj faqen e parë dhe korrespondencën e zgjeruar e kishte shkruar një nga penat më të njohura të asaj kohe, patrioti dhe publicisti i shquar Mihal Grameno. Në shkrimin e tij bie në sy gëzimi dhe entuziazmi që ndjen ai për këtë ngjarje të shënuar. Pasi përshkruan ceremoninë e fronësimit, vë në dukje disa merita e bën disa vlerësime të larta për Nolin.- Duke krijuar Kishën Kombëtare, ai vuri jetën në rrezik, - thekson Grameno,- po pengesat, vuajtjet, mundimet i shkeli me këmbë dhe qëndroi si Baba Tomorri i patundur nga barra e rëndë që mori përsipër. Ndërsa veprimtarinë e gjerë të Nolit në fushën e kulturës, të zhvillimit e përparimit të vendit, duke u treguar rrugën e dritës që duhet të ndjekin shqiptarët, e krahason me atë të misionarëve Kiril e Metodi për sllavët. Po kështu, fjalën që mbajti Fan Noli ditën e fronësimit peshkop në Korçë, e krahason me fjalët që derdheshin nga goja e Shën Johan Theollogut. Dhe në fund ai e uron peshkop Theofanin për këtë vepër kaq të shenjtë, duke hedhur kështu të parën shtyllë të çeliktë në themelet e Shqipërisë.
Fronësimi i Nolit peshkop ishte me të vërtetë një ngjarje me rëndësi të madhe historike. Kundërshtarët politikë pandehën se me këtë "fronësim" Noli do tërhiqej nga politika dhe do të merrej me punët e kishës, po ata mbetën të zhgënjyer kur ai u tha me shaka :- Ejani të puthemi sot, se nesër do të zihemi prapë! Dhe ai e vazhdoi luftën elektorale duke marrë pjesë aktive në të. Jo vetëm kaq, po edhe më von, siç dihet, deri në fund të jetës së tij Fan Noli dha një kontribut të shquar për demokracinë në Shqipëri si personalitet politik i shquar, si letrar, përkthyes, historian e mbi të gjitha si njeri me zemër të madhe që ëndërroi e sakrifikoi tërë jetën për një Shqipëri të lirë, të zhvilluar e të përparuar.

[petrol]

Kostandin Demo, Shqiptarèt nè Amerikè

Themelimi i Kishës Ortodokse Shqiptare

Ungjilli u shkrua në gjuhën greqisht në fillim, po si duket grekët e kënduan ungjillin vetëm përcipë, ndryshe do të kishin kënduar edhe këto fjalë: ??Duaje fqinjin si veten tënde?? dhe "Shkoni dhe mësoni të gjithë popujt secili në gjuhën e tij??.
Fqinjët tanë të Jugut në vend që të na ndihmonin të fitonim indipendencën tonë nga Turqia, ashtu siç iu ndihmuan atyre shumë shqiptarë të dëgjuar më 1821, në luftën e indipendencës greke, vazhduan të na bien në qafë edhe këtu në Amerikë.
Ngjau që vdiqën në mes tonë katër bashkatdhetarë gjatë viteve 1901-1907: një nga Treska, dy nga Stratobërdha dhe një tjetër nga Katundi. Emrat e tyre ishin Hari Stavre Treska, Luka Spiro Stratobërdha, Goni Apostol Katundi dhe Toli Thoma Stratobërdha. Po kisha greke refuzoi t?i varroste dhe ne u shtrënguam t?i shpiem për t?i varosur në Lowell, Mass. Që në atë kohë na dukej shumë larg. Atje një prift sirian u këndoi të vdekurve në kishën siriane.
Pak kohë më vonë, në koloninë e Malboro-Hudsonit vdiq një tjetër shqiptar. Këtë herë kisha greke jo vetëm që refuzoi të mbulojë të vdekurin, po bëri propagandë edhe nëpër kishat ortodokse të kombësive të tjera që të mos e varrosnin të ndjerin shokun tonë. Kështu ngjau që patriot i ri shqiptar, Kristaq Dishnica, u varros në Worcestet, Mass. pa prift e pa shërbime fetare.
Kur e mësuan shqiptarët këtë lajm nga shtypi i tyre, u ngritën më këmbë në çdo koloni dhe në një zë kërkuan që shqiptarët të shkëputeshin krejt nga kisha greke. Shikojmë pra, se Kisha Ortodokse Shqiptare lindi nga brengat e popullit tonë! Duke marrë parasysh këto që shënuam më lart, kemi shpresë se të rinjtë tanë do të na kuptojnë më mirë ne të moçmit dhe do të marrin vesh se pse ne luftojmë që të mos përhapet influenca greke në kishat tona.

(Fragment nga libri i Kostandin Demos, Shqiptarèt nè Amerikè)
Kostandin Demo ishte njè nga emigrantèt e parè shqiptarè nè Amerikè dhe libri i tij “Shqiptarèt nè Amerikè” èshtè cilèsuar nga Fan S.Noli si gur themeltar pèr historinè e tyre.

[petrol]

Kostandin Demo, Shqiptarèt nè Amerikè

Disa nga personalitetet kryesore nè Amerikè dhe ngjarje qè ndihmuan çapitjet e para tè Kishès Ortodokse Autoqefale shqiptare

Kostandin Demo, Shqiptarèt nè Amerikè

Emigrantët e parë

Më parë se të fitonte indipedencën e saj më 1912, Shqipëria ishte një vend i mbytur në varfëri, nga shkaku i sundimit 500-vjeçar të Turqisë. Populli shqiptar bënte një jetë mizerabël, burrat ishin të shtrënguar të linin gratë e fëmijët dhe të merrnin udhën e kurbetit për të gjetur punë. Kështu, pra, shkuan në Greqi, Bullgari, Serbi, Rumani, Egjypt, Turqi, Rusi dhe gjetkë.
I pari shqiptar që erdhi në Amerikë, ishte nga fshati Katund, quhej Kolë Kristofor dhe arriti këtu rrotull vjetit 1884. Kola erdhi me një vapor grek në Boston, Mass. dhe meqenëse nuk dinte se ku të vinte, natën e parë në Amerikë fjeti përjashta stacionit të trenave (në South Station), i shoqëruar prej disa grekëve që erdhën bashkë me të. Pas gjashtë vjetësh në Amerikë, Kola u kthye në Katund, në fshatin e dashur të vendlindjes së tij, veshur me rroba " alla franga", me një kapelë luksoze, kollaro të hekurosur dhe xhepet plot para. Kur ai erdhi në Katund, u ngrit më këmbë i gjithë fshati si edhe populli rreth e përqark. Kola u rrëfeu fshatarëve çuditë që kishte parë në Botën e Re dhe ata e besuan. Vizitori u rrëfeu se në Amerikë një punëtor mund të fitonte dhjetë dollarë në ditë duke shitur lule dhe fruta nëpër udhë, një shumë të hollash që një punëtor në Shqipëri mezi e bënte në një vit. Fjalët e Kolës i frymëzuan fshatarët me dëshirë që të shikonin Amerikën dhe sikundër dihet një popull i frymëzuar shpeshherë ia arrin qëllimit të tij.
Më 1892, Kolë Kristofori, i cili më vonë u bë prift, u kthye në Amerikë, këtë herë me disa shokë nga Katundi. Pas pak vjetëve, u mblodhën rreth Kolës të tjerë shokë që kishin qenë në kurbetet e Rumanisë dhe Greqisë. Me këta, numri i shqiptarëve në Amerikë arriti shtatëmbëdhjetë veta, të gjithë ishin nga Katundi.
Të 17 pionierët shqiptarë në Amerikë ishin këta: At Kolë Kristofor, Hari Take Rrapo Laska, Dhoskë Sotir Adham, Thoma Sotir Adham, Josif Sotir Adham, Sotir Lezi, Geli Goni Stevenson, At Dhosi Katundi, Dhime Pano (Peterson), Fani Kosta, Thoma Kosta, Hari Kaçka, Argjir Peto, Fani Cico Angjel, Dhime Andrea Pano, Rapi Fanes, Toli Dhami.
Nuk dua të lë përshtypjen se burrat e Katundit e kishin monopolizuar shqiptarizmën. Po fati e solli që ata u frymëzuan me ndjenja kombëtare njëzet vjet më parë nga bashkatdhetarët e tyre dhe kësisoj përfituan nga rasti. Duhet përmendur Petro Nini Luarasi që ishte mësues në Katund për dy vjet, 1886-1888 dhe u mësoi fshatarëve abetaren shqipe, këngën e Krishtlindjes: " Vete sot në Vithania, Zoti Krisht e Perëndia", si edhe ngjarjen nga Ungjilli: " Jakovi dhe të dymbëdhjetë bijtë e tij, nga të cilët më i vogli ish Josifi". Male Selenica, trim i fshatit, një burrë që kish marrë emër në fshatrat e Vakëfeve ishte një nga nxënësit e Petro Ninit.
Pothuajse të gjithë pionierët e lartpërmendur kishin qenë në kurbet në shtetet e Ballkanit që të fitonin bukën e gojës. Kjo u dha rast atyre të shikonin shtete indipedentë, që qeveriseshin vetë dhe kishin shkolla në gjuhët e tyre . Kur erdhën në Amerikë, shqiptarët gjetën një vend akoma më të lirë, si edhe rast më të mirë të bënin më shumë të holla. Duke parë këto gjëra, pionierët shqiptarë e mbushën mendjen një herë e mirë që të punonin për indipedencën e saj. Filluan që në atë kohë të ndihmojnë vendin e lindjes dhe vazhdojnë ta ndihmojnë edhe sot e kësaj dite.
Më 1900, shqiptarët filluan të vinin në Amerikë tufa-tufa nga të gjitha anët e Shqipërisë. Pak më vonë, më 1903, u dukën shenjat e para të indipedencës së Shqipërisë, me botimin e gazetës "Drita" në Sofje të Bullgarisë prej Shahin Kolonjës; revistës "Albania" prej Faik Konitzës; " Kalendari Kombiar" prej Kristo Luarasit ; "Istori e Skënderbeut" prej Naim Frashërit, ashtu edhe me përhapjen në Boston e qarqe të një kartpostaleje që kishte nxjerrë Princi Aladro Kastrioti, me flamurin e Shqipërisë si edhe me pikturën e tij.
Fillimi i lëvizjes kombëtare
Lëvizja shqiptare në Amerikë filloi seriozisht në maj 1904, me ardhjen e Petro Nini Luarasit. Petrua ish "The Paul Revere" i shqiptarëve, mbasi vinte në çdo vend ku kishte shqiptarë. Dhe gjithmonë predikonte patriotizëm. Ai ishte një librari me dy këmbë, me xhepat mbushur plot pamfleta, revista dhe gazeta. Petron mundet gjithashtu ta krahasojmë me Shën Janin, sepse përgatiti udhën e lëvizjes kombëtare për ata që erdhën pas tij. Dhe pasardhësit nuk vonuan. Në grupin e tyre bënin pjesë Sotir Peci, Fan Noli, Kristo Dako, Faik Konica, Mihal Grameno, Kostë Çekrezi, Kristo Floqi, Bari Omari, Loni Kristo dhe më së fundi, po jo i fundit në zotësi, djaloshi kavalier, Anton Frashëri.
Kolonia shqiptare e Natick-ut në atë kohë ishte një nga kolonitë më të mëdha dhe më aktive në Amerikë. Kjo koloni pati ndihmë nga Kisha Protestante në Natick, e cila interesohej për shqiptarët dhe Shqipërinë, mbasi kishte lidhje me shkollën amerikane në Korçë që hapi zoti dhe zonja Kennedy, të cilët i ndihmonte me të holla. Kontrollorët e kishës në fjalë na lëshuan një dhomë ku mblidheshim çdo të dielë mbrëma të dëgjonim Petro Nini Luarasin, Kristo Dakon, Fan Nolin si edhe të tjerë folës. Kjo dhomë ishte një farësoj klubi për ne ku mund të takonim njëri-tjetrin. Programi i çdo mbledhjeje ishte ndarë në tri pjesë: një pjesë fetare, një tjetër politike dhe një pjesë shoqërore. Pas mbledhjes pinim nga një kafe dhe hanim ndonjë "donut".
Prifti i kishës, Dr.Morris H. Turk, i donte shqiptarët. Së bashku me të shoqen, ai vizitoi Shqipërinë dhe e udhëtoi vendin hipur mbi kalë. Gjatë vizitës mori edhe shumë piktura. Kur u kthye në Amerikë, mbajti fjalime në shumë komunitete mbi Shqipërinë dhe njëkohësisht rrëfeu edhe pikturat që kish marrë atje, piktura të popullit si edhe të pamjeve natyrale. Dr. Turk e pëlqeu Shqipërinë fund e krye, me përjashtim të haneve, të cilët nuk i duronte dot. Preferonte më mirë të flinte përjashta se sa në han.

Gazeta "Kombi"
Kur doli "Kombi", gazeta e parë shqiptare në Amerikë, më 1906, ne u hodhëm përpjetë nga gëzimi. "Kombin" e këndonin dhe e shijonin shumë veta, po pajtimtarët ishin të pakët. Brenda një viti gazeta u zu ngushtë nga financat dhe hyri në borxh 485 dollarë. Kjo e shtërngoi Pecin dhe Nolin të vinin në Natick të kërkonin ndihmë. Më së fundi, Kristo Kirka, Andrea Pani, Kol Tromara, Ilo Tromara, Sotir Noke, Ilo Zdruli dhe disa të tjerë nga grupi ynë mblodhën paratë që nevojiteshin dhe paguan borxhin. Kjo shumë më duket fare e vogël sot, po në atë kohë ishte një shumë gjigande, kur marrim parasysh rrogat shumë të vogla që merrnin punëtorët.
Më 1909, "Kombi" pushoi së botuari dhe vendin ia zuri gazeta " Dielli" e cila botohej po në atë shtypshkronjë dhe me të njëjta shkronja që botohej "Kombi". Tre veta përkujdeseshin për botimin e "Kombit": Peci, Noli dhe një tjetër person i domosdoshëm, Efthim Nasi. Nasi bënte tre punë bashkë: radhiste gazetën, bënte korrektimet dhe punonte shtypshkronjën. Si kjo shtypshkronjë s?kish gjëkundi, mbasi punohej me këmbë. Pikturo në mendjen tënde këtë skenë:
Më të djathtë Noli, i cili vinte kartën në shtypshkronjë; në mes Thimaqi (Efthimi) i cili punonte shtypshkronjën dhe më të mëngjër Peci, i cili kujdesej për gazetat që dilnin të shtypura. Ah, sa të lumtur ishin në atë kohë . S?ka dyshim se kujtimi i asaj kohe gëzon zemrën e njërit prej bashkëpunëtorëve të asaj "ortakërie" të famshme.
Të 17 emigrantët e parë ishin tepër aktivë në lëvizjen kombëtare dhe u bënë miq, pasonjës dhe bashkëpunëtorë të Sotir Pecit dhe Peshkop Nolit. Nga të gjithë emigrantët e parë, më i dëgjuari dhe më punëtor ishte Hari Kaçka. Në ato vitet e para, çdo mbledhje që bënin shqiptarët, si me karakter politik ose shoqëror, s?mund të quhej zyrtare ose autentike pa prezencën e Hari Kaçkës. Kur fliste Hari Kaçka të jepte kurajo dhe të bënte të qeshje. Për çdo rast, ai kishte gati ndonjë ngjarje ose anekdotë të përshtatshme. Dhe s?kishte shok në të rrëfyerit e ngjarjeve. Më 1940, në moshën 77 vjet, Hari Kaçka u largua nga rrethi ynë.

Familja Qiriazi-Dako
Kristo Dako, arsimtar, theolog, mësues, historian, botues dhe editor i revistës, " Ylli i Mëngjezit", ndonëse çalonte kur ecte, ngaqë ishte sakat në këmbën e djathtë, ishte njeri shumë energjik, që s? dinte të lodhur. Dakoja mbante diplomë nga ??Oberlin Theological Seminary??. Për hirin e Shqipërisë vinte nëpër kolegje dhe kisha protestante në shumë vende të Amerikës dhe mbante fjalime mbi çështjen kombëtare. Gjithashtu, vizitonte dhe në shumë raste banonte në shtëpi amerikanësh. Kësisoj, Dakoja pati rast të fliste me amerikanët nëpër shtëpi, kisha dhe kolegje, dhe t?i informonte ata mbi Shqipërinë dhe hallet e saj. Propagandën mbi Shqipërinë e vazhdoi dhe me artikuj që shkruante për revistat e misionarëve protestantë amerikanë. Kontributi i tij për përparimin e shqiptarëve ishte më e madhe nga ç?pandehet. Por Dakon, si çdo vepër arti të vërtetë duhet ta studiosh që ta çmosh dhe si arti i anglezëve, ka bukuri më tepër kur shikohet për së largu.

Zonja e tij, Sevastia Qiriazi- Dako dhe motra e saj, Parashqevia, që dihen më mirë me emrin Kyrias, ishin të parat gra shqiptare me famë në Amerikë. Të dyja studiuan e banuan në shtëpi amerikane për shumë vjet dhe mundën, me këtë mënyrë, të zgjeronin dijenin e tyre e të informoheshin mbi shumë gjëra. Më vonë, të dy motrat u kthyen në Shqipëri dhe me bashkëpunimin e Dakos e me përkrahjen financiare të filantropistit Charles R. Crane, prej Çikagos, hapën një shkollë shqiptaro- amerikane në Tiranë.

Mirënjohje
Gjatë viteve 1886-1912, një periudhë prej 26 vjet, ne pamë me sytë tanë një fenomen të cilën mund ta karakterizojmë si çudi. Pamë transformimin e një populli të shtypur dhe një vendi të këputur nga varfëria. Pamë shqiptarët të fitojnë lirinë e tyre, pamë shqipëtarët të bëjnë komb dhe të rrojnë të lirë për të parën herë në afro 500 vjet!
Prandaj, jemi mirënjohës ndaj emigrantëve të parë që hapën udhën dhe na rrëfyen një jetë të re në një vend të ri. Jemi mirënjohës ndaj udhëheqësve tanë, të cilët dolën me një program të qartë dhe na bindën ne djemtë e mallëngjyer dhe burra të përmalluar, se kishim një qëllim në jetë e kësisoj na bënë të punonim me zemër të gëzuar, katër mijë mila larg mëmëdheut. Me bashkëpunimin e mirë midis udhëheqësve dhe pasonjësve, mundëm të organizonim shoqëritë, "Mall i Mëmëdheut" dhe " Besa-Besën", të botonim "Kombin" dhe të themelonim Kishën Autoqefale Shqiptare, gazetën " Dielli" dhe Federatën "Vatra". Në ato vjet njohëm gëzime të mëdha në një kohë të shkurtër. Ishin vitet më të lumtur që kemi rrojtur në jetën tonë.



Kolombi shqiptar
Në listën e burrave tanë të lavdishëm duhet të vihet edhe emri i Kolombos shqiptar, i cili hapi udhën për "botën prapa diellit??. Ai ishte i pari shqiptar që erdhi në Amerikë dhe i pari që u kthye në Shqipëri. Ishte i pari midis të parëve në lëvizjen kombëtare. Personi në fjalë, sikundër dihet, ishte At Kolë Kristofori prej Katundi.
Prandaj duam që gjenerata e re të shijojë frutet e punës që bëmë ne të vjetrit. Sa për ne të vjetrit, mjafton që t?i kujtojmë të rinjtë, si të themi, tërthorazi se është më mirë të japësh se sa të marrësh, të jesh aktiv se sa të rrish mënjanë.
At Kolë Kristofor: e kujtojmë me mirënjohje emrin e këtij njeriu të thjeshtë nga Katundi, i cili hapi udhën për në Amerikë, tek ky vend i bekuar ku kemi plotësuar dëshirat tona dhe kemi realizuar ëndrrat tona, këtu ku jetët tona lulëzuan. At Kolë Kristoforin që lindi në Katund më 1860, u dorëzua prift më 1917 dhe vdiq në Boston më 26 Korrik, 1940, në moshën 80 vjet.
E njihja personalisht këtë bashkëfshatar të dëgjuar. Ishte i ndershëm, i drejtë, i sinqertë, gati kurdoherë të të ndihmonte, i paepur në principet e tij dhe patriot i fortë. Në fillim të shekullit XX, në shtëpinë e At Kolës në Katund, ne hapëm të parën shkollë private për çupat, gratis. Motra e At Kolës, Sofi, u jepnin mësime pesë çupave, një prej të cilave ishte motra ime, Sana. Nga librat e shkollës që sillte motra ime në shtëpi, unë mësova të këndoj shqip dhe mbaj mend dhe sot akoma një vjershë që mësova përmendsh në atë kohë, e quajtur, " Fyelli i Bariut".
Më 1934, mora një letër nga Faik Konitza në Uashington, D. C., i cili më shkruante, midis të tjerave, edhe këto, për At Kolë Kristoforin:
" Një vjet të shkuar, i shkrova letër qeverisë (shqiptare), në të cilën iu luta për At Kolën që t?i jepet një pension si edhe një dekoratë. Më vjen keq të them se nuk mora as edhe një përgjigje. Si duket qeveria është tepër e okupuar me punët e shtetit dhe s?interesohet për letrën time. Por unë do të bëj një tjetër përçapje së shpejti për mikun tonë të vyer".

Dita e Flamurit
Më 28 Nëntor festojmë përvjetorët e rilindjes së Flamurit Shqiptar. Grupe shqiptarësh kudo në botë e festojnë këtë ditë të paharruar me fjalime, bankete dhe ballo. Oratorët përshkruajnë se si Shqipëria, pas vdekjes së Skënderbeut, humbi lirinë dhe flamurin e saj për afro 500 vjet dhe se si më së fundi fitoi indipendencën e saj më 28 Nëntor 1912.
Sa për mua, unë dëshëroj të përmend kujtime personale dhe të flas për gjëra që kam parë me sy dhe për ngjarje në të cilat mora pjesë vetë, se sa të flas për gjëra që kam dëgjuar ose kënduar.
Baballarët tanë, gjyshët dhe stërgjyshët rrojtën dhe vdiqën në Shqipëri dhe kurrë nuk bënë më tepër se dy ose tre ditë udhë larg nga shtëpia. Por ne jemi një gjeneratë e favorizuar përmbi gjeneratat e tjeta që shkuan përpara nesh dhe u destinuam të udhëtojmë larg: me kalë, me tren në tokë e vaporë në det, deri sa arrimë në këtë vend të bekuar, plot bukë e liri në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Kryesisht ne erdhëm këtu të bëjmë rrojtjen, të fitojmë bukën e përditshme, po pak kohë pasi erdhëm, kuptuam se buka nuk është gjëja më e nevojshme në jetë, mbasi njeriu nuk rron vetëm për të ngrënë. Njeriu ka nevojë dhe për liri të fjalës, liri të mendimeve, liri të udhëtimit, liri të fesë dhe liri të falet në gjuhën e tij. Këtu ne i kishim të gjitha këto liri, të cilat mund të themi se fati na i dorëzoi në një pjatë të argjëndtë, po megjithatë ne nuk ishim të kënaqur. Donim që këto të drejta të zinin rrënjë dhe në Shqipëri, që t?i gëzonin edhe bashkatdhetarët tanë përtej Adriatikut.
Liria dhe indipendenca na u bënë sëmundje. Duhet të mbajmë mend se gjuha shqipe në atë kohë ishte e ndaluar që të përdorej në zyrat e qeverisë, nëpër shkolla ose në kisha. Shqipen mund ta flisnim vetëm në shtëpi dhe jashtë në fshat ose qytet.
Pra, pasi erdhëm në këtë vend të huaj, na pushtoi malli për atdhe. Këtë problem e zgjidhëm duke punuar rëndë nëpër fabrika, 54-60 orë në javë, meqenëse orët e gjata të punës nuk na linin kohë të mallëngjeheshim. Ne jo vetëm që punonim rëndë, po edhe gatuanim vetë, lanim, arnonim, dhe hekurosnim rrobat tona, vinim dhe në shkollë natën që të mësonim anglishten?
Në atë kohë shqiptarët që vinin në Amerikë ishin të gjithë burra të cilët emigronin me qëllim që të bënin ca para e pastaj të ktheheshin në vendin e lindjes. Këtu rronin tok nëpër konakë dhe punët i ndanin midis tyre. Një fjalë e urtë thotë: "Shumë duar e bëjnë punën lehtë". Punët e konakut ndaheshin dhe cilido bënte punën e tij, qofshin pleq a të rinj. Njeri blinte të ngrëna, një tjetër lante pjatat, një bënte zjarrin, tjetri gjellën etj. Parrulla e tyre ishte: "Një për të gjithë, të gjithë për një.??
Në atë kohë ne nuk dinim të këndonim dhe të shkruanim gjuhën tonë. Kështu pra, me shumë mundime e dhembje, mësonim njëri-tjetrin kur kishim kohë. Ungjilli i shqiptarizmit për ne në atë kohë përbëhej prej të përkohëshmes "Drita?? që botohej në Sofje, gazetës ?"Albania" që nxirrte Faik Konica si dhe poemës "Istori e Skënderbeut" të Naim Frashërit.
Petro Nini Luarasi i cili shkonte nga një koloni shqiptare në tjetrën duke predikuar e duke dhënë mësim, na ndihmoi jashtë masës. Petrua ishte ai që organizoi të parën shoqëri shqiptare në Amerikë, "Malli i Mëmëdheut??, në Jamestown, N.Y.
Gazeta "Kombi" që botonte Sotir Peci, ishte e para gazetë shqiptare në Amerikë që doli për të parën herë në Boston më 1906.



Petro N. Luarasi
Libri i historisë së shqiptarëve të Amerikës po myket në dollap dhe do të harrohet për së shpejti po të mos përpiqemi ta hapim dhe të njihemi përsëri me veprat heroike të atyre burrave fisnikë, të cilët bënë sakrifica të mëdha dhe duruan shumë dhimbje që të na linin trashëgim një histori me të cilën të mburremi.
Mënyra më e mirë për të kënduar librin e historisë është të fillosh nga faqja e parë. Po të bëjmë këtë do të shikojmë se themelet e lëvizjes kombëtare në Amerikë u hodhën në fshatrat e Vakëfeve në Shqipëri, me hapjen e shkollave shqipe prej Petro Nini Luarasit, në Katund, në dy Treskat, Trebickë, Stratobërdhë, Selenicë dhe në të tjera fshatra që ishin rrotull. Qeveria e Turqisë i mbylli këto shkolla pas pak kohe, po fara e shqiptarizmës u mboll në zemrat e shqiptarëve, të cilët vazhduan të studionin gjuhën e tyre me ato pak libra që u kishin mbetur. Kështu pra, kur erdhën katundllinjtë në Amerikë, të parët emigrantë shqiptarë këtu, ishin në gjendje t?iu shkruanin letra nga kurbeti të dashurve të tyre në Shqipëri në gjuhën e mëmës. Kur erdhi Petro Nini Luarasi në Amerikë më 1904, gjeti këtu miq të vjetër si dhe disa nga nxënësit e tij dhe me ndihmën e tyre, mundi ta vazhdojë këtu punën e tisj patriotike në liri të plotë, e jo si përtej Atlantikut ku jeta e tij shpeshherë ishte në rrezik. Me fjalë të tjera, vazhdoi edhe këtu të predikojë shqiptarizmën dhe të përhapë ndjenjat kombëtare kudo që vinte. Shoqëria "Mall i Mëmëdheut??, e para shoqëri patriotike shqiptare në Amerikë, u themelua në Jamestoun, N.Y. nën udhëheqjen e Petro Nini Luarasit.

Sotir Peci
Më 1906 erdhi në Boston, pa pritur e pa ceremoni, një shqiptar që s?e dinte njeri: Sotir Peci nga Dardha. Ai erdhi nga Greqia dhe mbante diplomë nga shkolla Panepistimion e Athinës. Me fjalë të tjera, ishte burri më i mësuar në mes tonë. Brenda disa javëve, Sotir Pecin e mbanin në gojë të gjithë, mbasi ai e bëri të mundur që ana jonë të marrë ofensivën në çështjen kombëtare. Me ardhjen e tij pushuan menjëherë argumentat, grindjet dhe shamatat që bëheshin gjithnjë midis shqiptarëve e grekomanëve. Mjaftonte të bisedoje me Pecin vetëm një here, që të shkatërroje argumentat e kundërshtarëve tanë. Duke parë kështu, ata që na luftonin më parë se të vinte Peci, tani u hodhën nga ana jonë sikur kishin frikë mos mbeteshin prapa botës. Të tillë influenceë kishte ky burrë i urtë.

Fan Noli
Kur u vra Spiro Kosturi më 1908 në Selanik, shqiptarët bënë një mbledhje të madhe në Boston për të nderuar memorien e martirit shqiptar dhe për të protestuar vrasjen e tij. Shqiptarët pllakosën nga të gjitha anët në këtë mbledhje, e cila ishte një nga më të mëdhatë që u bë në atë kohë.
Nga Naticku erdhi një delegacion prej 82 vetash me një tranvaj të angazhuar posaçërisht për atë qëllim. Kur arritën në Park Square, nisi të binte dëborë. Delegatët nisën të marshonin dy nga dy në sallën e mbledhjes. Sotir Nokja, me flamurin e Amerikës në dorë, shkonte përpara. Pas flamurit të Amerikës dukej dhe një flamur vogëlush i Shqipërisë që e kishte qëndisur zonjusha Anna Howe, sipas flamurit në postalen e princ Aleandro Kastriotit. Zonjusha Howe jepte mësime në shkollën e së dielës të kishës protestante në Natick, ku shumë shqiptarë mësuan të shkruajnë dhe të lexojnë gjuhën anglisht.
Sikundër dihet, lisat nga lendet bëhen. Ashtu edhe flamuri ynë, si një foshnjë që bën hapat e para, dukej sikur kërkonte këshilla dhe mbrojtje nga flamuri i Amerikës, nën të cilin marshonte përmes udhëve të Bostonit, në paradën që u bë atë ditë. Kur pamë flamurin tonë në paradë për të parën herë, na u rritën shumë shpresat për një të ardhme më të mirë për Shqipërinë. Në sallën e mbledhjes në Washington Street, s?kishte vend ku të hidhje mollën nga populli i madh. Të gjitha kolonitë u përfaqësuan në mbledhje. Kryefolësi i ditës ishte një shqiptar i ri nga Misiri, Fan Noli.
Kur mbaroi Noli ligjëratën e tij mbi Spiro Kosturin, gjindja e entuziazmuar e brohoriti me një zë kaq të forte, sa u tund binaja gjer në themel. Kurrë në jetën time nuk kam parë një gjë të atillë. Që prej asaj dite shqiptarët e pasuan Nolin pa patur asnjë rezervë, shpresëplotë. Noli kish zërin, dinamizmin dhe personalitetin që frymëzoi atë grusht shqiptarësh të bënin punë të mëdha që çuditën tërë botën shqiptare si dhe vetë ata që i bënë ato punë.
Ish një periudhë e florinjtë dhe e lavdishme. Cili nga ne të vjetrit nuk kujton me gëzim shoqërinë "Besa- Besë", themelimin e së parës kishë kombëtare shqiptare, meshën e parë në gjuhën shqip, themelimin e gazetës "Dielli??, ardhjen e Faik Konicës në Boston veshur në fustanellë, inagurimin e "Vatrës??, trupat vullnetare (të bandës "Vatra??) e të tjera gjëra?
Ishte një periudhë kur ne ecnim krah për krah me historinë. Ishte një kohë gazmore.

Faik Konica
Në Ditën e Flamurit, është me vend të përmendim se flamuri ynë, gjatë shumë shekujve gjendej brenda kapakëve të një vëllimi në një librari të Brukselit gjer sa e zbuloi Faik Konica. Ai ishte një yll i ndritur e një fuqi gjigande midis shqiptarëve që frymëzoi të gjithë ata bashkatdhetarë që donin ta shikonin Shqipërinë të lirë.
Konica, jo vetëm që zbuloi flamurin tonë, po bëri punë të madhe edhe për ringjalljen e gjuhës dhe të kombit shqiptar. Për këto arsye Konica do të mbahet mend për shumë kohë dhe puna e tij do të çmohet shumë e më shumë me kalimin e kohës. Ai ishte usta i gjuhës shqipes dhe nuk duronte dot njerëzit që e merrnin nëpër këmbë gjuhën tonë. Qoftë me penë ose me gojë. Kundra njerëzve të tillë Konica përdorte armën më të fortë që kish në dorë: talljen. Në qoftë se sot kemi shkrimtarë shqiptarë të mirë, një pjesë e madhe e kredisë i bie Konicës.

“Lermë të shkruaj këngët e një kombi, pa ligjet le t’i bëjë kush të dojë.”
Profesori i muzikës Thoma Nassi, prej Dardhe që banon sot në Cape Cod, Mass. dhe njihet si muzikant pionier midis shqiptarëve, bëri një udhëtim në Shqipëri më 1929, në krye të Bandës "Vatra” dhe fitoi zemrën e popullit duke marshuar poshtë e lart Shqipërisë me bandën. Banda "Vatra” çeli dhe gëzoi popullin dhe shtetin e mituri të Shqipërisë në një kohë tepër kritike. Kur ke nevojë për një mik, një fjalë inkurajuese ose një këngë e bukur, të ndihmojnë tepër. Këtë punë bënë banda "Vatra” dhe drejtuesi i saj në Shqipëri: I ngritnë moralin popullit.
Dikush ka thënë: "Lermë të shkruaj këngët e një kombi, pa ligjet le t?i bëjë kush të dojë.”
Na pëlqen të besojmë se ai që i tha këto fjalë nuk është askush tjetër veçse kompozitori i atyre këngëve patriotike si "Vlora, Vlora”, "Hymni i Flamurit” dhe melodi si "Kënga e Mullinjës”, "Prapë ardhi vera”, "Malësores” dhe "O moj ti me syt e Zi”.

[petrol]

Niko Kotherja Ngjarje dhe personazhe
Një ngjarje me rëndësi në historinë e kolonive shqiptare në SHBA ishte dhe krijimi i kishës autoqefale shqiptare. Inisiativën për këtë akt e morën degët e shoqërisë “Besa-Besën” në Natrick Mass, Hudson Mass dhe Marlboro Mass. Për këtë ato iu drejtuan peshkopit të kishës ruse në New York, imzot Platonit për të dorëzuar priftin shqiptar. Me këtë detyrë u ngarkua Fan Noli. Ceremonia e dorëzimit të Nolit prift u zhvillua më 24 shkurt 1908 dhe mesha e parë u krye në një sallë të Bostonit në Tremont St. Noli tregoi se “liturgjia në gjuhën shqipe transmetonte lutjet, këndonte psallmet aq bukur, aq shkoqur, aq kuptueshëm dhe për të pagdhëndurin sa dhe gjuha e ‘pazëvendësueshme’ greqishtja” (Goni Katundi “Kujtime nga lëvizja për çlirim kombëtar” 1962, faqe 12.). Në këtë mënyrë mesha e parë shqipe e kryesuar nga Fan Noli ishte një shërbim i madh për gjuhën shqipe dhe një armë e patriotëve për të luftuar për gjuhën shqipe në luftë kundër armiqve të gjuhës, shkrimit dhe shkollës shqipe.
Noli duke punuar për kishën autoqefale shqiptare e vazhdoi me forca të reja luftën për çështjen kombëtare dhe për mendimin tonë kjo përbënte veprimtarinë kryesore të tij. Krijimi i kishës autoqefale shqiptare nuk ishte një veprim vetëm fetar, por edhe politik. Ajo u përdor me mjeshtëri nga patriotët tanë me mjeshtëri për të propaganduar lëvizjen kombëtare dhe për të luftuar Fanarin grek dhe Patriarkanën e Stambollit.
Shoqëritë patriotike në SHBA zhvilluan një aktivitet të gjerë në përhapjen e arsimit shqip në rradhët e shqiptarëve. Ato hapën shumë shkolla shqipe (të mbrëmjes). Në këto shkolla u përdor alfabeti i Stambollit. Gjithashtu ato u bënë qendra për edukimin patriotik, sidomos për të rinjtë. Në mbarëvajtjen e këtyre shkollave një meritë shumë të veçantë ka Petro Nini Luarasi. Ai ishte një “librari me dy këmbë”, me xhepa të mbushur me panfleta, revista e gazeta (Demo “Shqiptarët në Amerikë” 1960, faqe 60). Kurse Noli në një letër të tij shkruante “Ishte propagandist i palodhur dhe kudo që kishte qëndruar në Amerikë, linte pas nga një grup patriotësh enthuziastë”.
Shoqëria “Malli i Mëmëmdheut” krijoi bibliotekën e saj me të gjitha veprat e rilindasve. Shumë shkolla u hapën me kujdesin e saj. Në to punonin mësues vullnetarë, ku midis të cilëve u dallua patrioti nga Korça Thanas Visso Mborja. Duke vlerësuar drejt problemin e alfabetit kombëtar, shqiptarët e Amerikës dërguan Sotir Pecin si përfaqësues të tyre në Kongresin e Manastirit më 1908.

[ilia spiro]

Familja Qiriazi-Dako
Kristo Dako, arsimtar, theolog, mësues, historian, botues dhe editor i revistës, " Ylli i Mëngjezit", ndonëse çalonte kur ecte, ngaqë ishte sakat në këmbën e djathtë, ishte njeri shumë energjik, që s? dinte të lodhur. Dakoja mbante diplomë nga ??Oberlin Theological Seminary??. Për hirin e Shqipërisë vinte nëpër kolegje dhe kisha protestante në shumë vende të Amerikës dhe mbante fjalime mbi çështjen kombëtare. Gjithashtu, vizitonte dhe në shumë raste banonte në shtëpi amerikanësh. Kësisoj, Dakoja pati rast të fliste me amerikanët nëpër shtëpi, kisha dhe kolegje, dhe t?i informonte ata mbi Shqipërinë dhe hallet e saj. Propagandën mbi Shqipërinë e vazhdoi dhe me artikuj që shkruante për revistat e misionarëve protestantë amerikanë. Kontributi i tij për përparimin e shqiptarëve ishte më e madhe nga ç?pandehet. Por Dakon, si çdo vepër arti të vërtetë duhet ta studiosh që ta çmosh dhe si arti i anglezëve, ka bukuri më tepër kur shikohet për së largu.

Zonja e tij, Sevastia Qiriazi- Dako dhe motra e saj, Parashqevia, që dihen më mirë me emrin Kyrias, ishin të parat gra shqiptare me famë në Amerikë. Të dyja studiuan e banuan në shtëpi amerikane për shumë vjet dhe mundën, me këtë mënyrë, të zgjeronin dijenin e tyre e të informoheshin mbi shumë gjëra. Më vonë, të dy motrat u kthyen në Shqipëri dhe me bashkëpunimin e Dakos e me përkrahjen financiare të filantropistit Charles R. Crane, prej Çikagos, hapën një shkollë shqiptaro- amerikane në Tiranë.

.................................................. ...............................................

[petrol]

.................................................. ...............................................

Falenderojmë z. Ilia Spiro për këtë citim pa koment dhe i rekomandojmë që do të ishte më mirë ta dërgonte tek forumi Komuniteti protestant-Vëllazëria Ungjillore Në Shqipëri, ku ka mjaft materiale te tjera per familjen e nderuar Qiriazi-Dako. Tema jonë i përkushtohet Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, historikut të formimit dhe martirëve të saj. Mirëpresim materiale që ndriçojnë këto tema.

[petrol]

Kontributi i Petro Nini Luarasit në krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare

Aktiviteti fetar i Petro Nini Luarasit në SHBA 1904-1908)
Gazeta Kombi, 10 janar 1908
"Zgjedhjet e shoqërisë Besa-Besë ( ku u diskutua edhe per një prift shqiptar)
Folën Kristo Dako dhe FanNoli ...Pas priftit Jakob që bëri të njohur se arkipeshkopi rus Platoni do të ndihmojë, z.Petro Luarasi me një fjalë të shkurtër rrëfeu mirënjohjen që do të kenë shqiptarët në kishën ruse porsa të ndihmojë të fillojë kisha shqip. Kështu mbetën të gjithë të kënaqur e plot gëzim nga kjo.’’

Nga një rekord zyrtar i marrë nga arshiva e zyrës civile Hudson, të botuar më vonë në Kalendarin e botës, 1939
‘’U mbajt një mbledhje tjetër e cila zgjodhi një komision që të kërkojë kandidaturën e një shqiptari për prift. Dhe kandidatë ishin dy: Fan Noli nga Bostoni dhe Petro Luarasi nga Klintoni Mass të cilët u votuan prej delegatëve të Natic-ut,Balboro-it, dhe Hudson-itdhe fitoi Fan Noli që të dorëzohej prift’’

Veterani Guri Sevo, shkruan
“Edhe në çështjen e kishës shqipe që lojti një rol të madh në lëvizjen kombëtare tonës, Petro Nini Luarasi ka qenë flamurtar i parë, jo vetëm në Shqipëri po e po, por edhe në Amerikë. Më 1905 me rastin e refuzimit të priftit grek të Wochester-it,Mass, që të mbulonte një shqiptar të vdekur, shqiptarët iu lutën Petros të bëhej prift...Për hir të çështjes shqiptare edhe prift do të kish pranuar të bëhej Petroja por ai ia lëshoi vendin një shqiptari më ‘’aksios’’ për këtë zyrë të shenjtë Fan Nolit...”
(Guri Sevo, Mësuesi im i shqipes, 1936, f.84-85)

‘’Pasi u dorëzua Fan Noli prift më 25 vmars 1908 nxorri meshën e parë shqip në BostonI vetmi që mund të zinte vendin e psalltit qe Petro Luarasi...natyrisht nuk gjendej psallt tjetër në gjuhën shqipe i përgatitur. Z.Luarasi psallti mirë. Pas ungjillit mbajti një fjalë për këtë çështje dhe provoi dobitë që do të lkish patur atdheu tonëporsa të kish përdorur gjuhën e vet në kishë. Si u mbarua mesha foli Petro Luarasi ërmbi këtë çështje shumë bukur.’’ Shumë shqiptarë porsa dëgjuan se ai (Fan Noli) u urdhërua (prift) prej episkopit rus u bindën se me të vërtetë është ortodoks. Pas kësaj ata që ishin më fanatikë ndjekës të Patrikanës, u bënë më të zjarrtit e kishës shqipe. Kuptuan se nuk është mëkat të përdoret gjuha shqipe në kishë si] u kish thënë dhespoti dhe që të gjitha mallkimet kishin qëllim politik’’ Kombi 22 mars 2008


Guri Sevo shkruan: "Si mbaroi mesha petro sa s’qante nga gëzimi! dikush i tha që prifti shqiptar qenkesh me të vërtetë shumë i zoti.
-përndryshe nuk do të vinte mitron pa vënë kamillafin, iu përgjegj Petro për të caktuar kryelartësinë me të cilën e nxorri meshën e parë prifti i parë shqiptar’’ Guri Sevo, Mësuesi im i shqipes, 1936, f.86)

Mesha në Hudson Mass
Siç dihet në Hudson u fillua shoqëria kishtare ‘’Nderi Shqiptar’’ prandaj pas Bostonit natyrisht vjen Hudsoni. Kjo shoqëri vuri në praktikë idenë e fillimit të një kishe shqip duke mbledhur ndihma dhe duke dërguar priftin Fan Noli në Nju Jork. Pas meshës mbajti një fjalë greqisht Fan Noli (që krijoi keqkuptime ndër dëgjuesit). Pas fjalës së priftit z.Petro Luarasi foli shqip mjaft orë dhe shumë bukur “ kombi, 27 mars 1908
Fan Noli ka shkruar:" Petro Nini Luarasi ish i pari pionier i lëvizjes kombëtare në Amerikë‘’

[cool_shqype]

ju pergezoj (petrol) per temat e hapura si dhe mebshtetjen dhe shendritjen e se vertetes qe nje pinjoll i nje prej pishtareve te mevehtesise se kishes Shqipetare dhe i gjuhes Shqipe ecen me po te njejtat ide dhe shpirt atdhe dashurie
LUFTA VAZHDON ........
DORACE TE HELMUAR E QE HELMOJNE KA PATUR DHE DO TE KETE...DHE KETU NE FORUM KA DISA SYRESH

[petrol]

Arben Llalla
Papa Kristo Negovani, frymëzues për themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare

Gjatë revolucionit kulturor të shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe nga fundi i shek.XIX dhe fillimet e shek.XX janë vrarë nga turqit dhe grekët shumë mësues që hapën mësonjëtoret e para në gjuhën shqipe. Një nga këta mësues që u masakruan nga grekët ishte edhe Papa Kristo Negovani, i cili lindi në vitin 1875 në fshatin Negovan që ndodhet afër Kosturit (Kastoria) rrugës për në Edesa. Sot ky fshat quhet Flamuria. Gjatë një vizite që bëra në vitin 2003 bisedova shqip me pleqtë e fshatit që ende e flisnin gjuhën e të parëve. Pra, nga ky katund ishte atdhetari Kristo Negovani (Harallambi).
Në fshatin e lindje Papa Kristo mbaroi shkollën fillore në gjuhën greke duke vazhduar më tej gjimnazin në Athinë. Pas tre viteve studimesh në Athinë ai i braktis ato për arsye sepse një çetë kusarësh gjatë grabitjes së shtëpisë së tyre i vranë babanë. Pasi u kthye në vendlindje papa Kristo filloi punë në shkollën greke të fshatit. Vitet shkonin dhe mësues Kristo Negovani shikonte se si brezi i ri në fshat po edukohej me kulturë dhe gjuhë greke duke humbur traditat dhe gjuhën e mëmës, shqipen. Në ato vite greqizimi i shqiptarëve po shtrihej në të gjitha trevat që banoheshin nga popullsia shqiptare. Ky greqizim përhapej në forma të ndryshme si në arsim, në kishë dhe politikë administrative.
Edhe pse Papa Kristo ishte i edukuar në shkollat greke, edhe pse paguhej nga shteti grek për mësimin që jepte në shkollën e fshatit, të tëra këto nuk kishin ndikuar në zemrën e tij për të dashuruar kulturën dhe gjuhën e huaj greke. Gjatë mësimit të gjuhës greke në shkollën e katundit të tij ai u thoshte nxënësve: “Për mbi çdo gjë gjuha shqipe ishte ajo që duhej mësuar, sa më parë”.
Me një vullnet dhe guxim djalërie ai vendosi të hapte shkollat e para në disa fshatra që banoheshin nga shqiptarët për rreth Kosturit dhe Follorinës. Shkrimin e gjuhës shqipe me Alfabetin e Stambollit Kristo Negovani e kishte mësuar në Rumani ku kishte punuar marangoz për tre vite. Ato vite ishte lidhur edhe me shoqatën “DRITA” dhe me disa anëtarë të shoqatës “DJALËRI” të Stambollit.
Më 1897 u shugurua prift në fshatin e tij. Ky dalë i ri që për hir të çështjes kombëtare u bë prift do jetë pararendësi i frymëzimit për themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Kisha dhe shtëpia e papa Kristos u bënë vatrat e para ku mësohej gjuha shqipe, por kjo gjë nuk u pëlqeu grekëve të cilën e kërcënuan disa herë.
Ishte një natë e errët e 12 Shkurtit të vitit 1905. Mësonjësi Kristo Negovani po shpërndante naforën në kishë, një grup njerëzish të panjohur e rrëmbyen dhe e shpunë jashtë fshatit. Në errësirë të dërguarit e Dhespot Fotit filluan ta masakronin Papa Kriston me sopata e thika. Pasi e copëtuan trupin, i prenë kokën për t’ia dërguar porositësit të kësaj vrasje. Por kriminelët e dërguar nga Athina nuk u ndalën me kaq, po atë natë ata i vranë dhe të vëllanë, Theodhos Negovanin i cili edhe ky përhapte shkollën në gjuhën shqipe.
Atdhetarët shqiptarë kudo që ishin u prekën shumë nga këto dy vrasje që ndodhën. Për këtë çeta e Bajo Topullit mori vendim për tu hakmarrë.
Më 9 shtator 1906 kjo çetë vrau Mitropolitin (Dhespot) e Korçës Fotis Kallpidhis për të marrë gjakun e dy vëllezërve Kristo dhe Theodhos Negovani.

Kush u akuzua për vrasjen e Dhespot (mitropolit) Fotit
Vrasjen e Dhespot Fotit e kreu çeta e Bajo Topullit, por asnjëherë nuk u mësua kush qëlloi mbi të. Qeveritë greke dhe Kisha e tyre gjithnjë janë interesuar se kush e vrau Dhespotin e tyre. Si u vra Dhespoti Foti, Qeveria greke i kërkoji qeverisë së Turqisë që qeveriste edhe trojet shqiptare të ndiqte dhe të kapte vrasësit e Dhespot Fotit. U kapën shumë atdhetarë shqiptarë dhe u dënuan ndër ta Jovan Kosturi bashkë me fëmijën, Salih Butka, Grigor Cilka, Ohran Pojani, Ibrahim Qesaraku, Lazo Progri etj. Por asnjëri nuk pranoi të tregonte atentatorët e vërtetë të kësaj vrasje të bujshme për kohën. Më 1914 në Prongji të Gjirokastrës vijnë 200 ushtarë grekë dhe gjënë e parë që bënë arrestuan Bajramin Ligun i njohur për atentatin që kishte kryer me Hito Lekdushin mbi Bimbashin e Gjirokastrës më shkurt apo mars të 1908 (për mua është vrarë më 25 shkurt, ndarsa pllakata shkruan 13 mars). Nga torturat në burg grekët i thyen disa brinjë dhe i prenë njërin vesh pasi e akuzonin për vrasjen e Dhespotit të Korçës Foti Kallpidhis. Kjo akuzë bëhej sepse Bajram Ligu njihej për trimëri. Pas thyerjeve të brinjëve dhe prerjen e veshit, fshati Prongji mblodhi monedha floriri dhe ia dërguan komandës greke me anë të Majko Llurit për lirimin e tij. Pasi u pranua shuma e florinjve komandanti grek dha urdhër që Bajrami i sakatuar të lirohet. Por nuk u mësua nëse Bajrami kishte qëlluar vërtetë mbi Dhespotin grek Fotis dhe asnjëherë lexuesi dhe histografia shqiptare nuk e pa fytyrën e Dhespotit që shqiptarët e bënë të puthte dhenë më 1906. Pas shumë kërkimesh në arkivën e Athinës më në fund e gjetëm një foto të këtij prifti grek që nënpetkun e Mitropolitit të Korçës bënte veprimtari antishqiptare, asimiluese, deri tek dhënia e urdhërave për vrasjet e atdhetarëve shqiptarë.

[petrol]

Teuta Llala
Frymëzues për themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare
Papa Kristo Negovani, prift ortodoks i cili punoi për përhapjen e gjuhës shqipe, në moshën 30 vjeçare, më 12 shkurtë të 1909 u masakrua me sëpatë e thika nga të dërguarit e peshkopit ortodoks grek. Atë natë i vranë dhe të vëllanë, Theodhos Negovanin.
Loni Logri, shkruajti një vajtim për të.
Papa Kriston e vranë,
Dhe s'ra për të një këmbanë,
Por malet e Shqipnisë
Dhe shpellat e malësisë
Thërrisnin an e mbanë,
Papa Kriston e vranë!
Prifti ortodoks kapedan Stathi Melani, vraponte me librat shqip në gji dhe me pushkën në krah fshat më fshat në Shqipërinë e Jugut për përhapjen e shkollës shqipe dhe kishën shqiptare.
Veprimtaria e At Stath Melanit ra në sy të autoriteteve turke, dhe Fanarit të Stambollit.
Tri herë turku ia dogji shtëpinë dhe librat shqip, por, At Melani nuk pyeti. Më 24 dhjetor 1917, At Stathit i kishin zënë pritë banda e kusarëve të Josif Suropullos, e vranë, i prenë kokën At Stath Melanit dhe e çuan në Athinë tek paguesit e vrasjes.