Hasan Tahsini për shkrimin e shqipes

[baaroar]

Hasan Tahsini për shkrimin e shqipes

(Me rastin e 200-vjetorit të lindjes)

Hasan Tahsini, ky dijetar dhe atdhetar i flaktë për veprimtarinë e tij në të mirë të idealit kombëtar, bën që të vlerësohet edhe pas 200 vjetësh të lindjes dhe 130 vjetësh të vdekjes. Është shquar për ato krijime kushtuar psikologjisë, astronomisë, përgjithësisht shkencave ekzakte, ndërsa në vitin 1874 shpërndau një fletë fluturuese ku kishte përfshirë alfabetin origjinal që e kishte titulluar në gjuhën frënge dhe turke: “Alfabeti metodik shqip”.

Vepra e tij është vlerësuar nga studiuesit shqiptarë, duke realizuar botime të ndryshme dhe duke organizuar konferenca shkencore rreth figurës së tij. Së fundi u botua monografia “Profesor Hasan Tahsini”, në tri vëllime (Tiranë, 2009) e autorit Laurant Bicaj, që është botimi më i gjerë që është bërë deri tani për Hasan Tahsinin.

Shteti shqiptar i ka dhënë titullin “Mësues i Popullit” (1961) dhe Urdhrat “Për veprimtari patriotike” të kl.II (1962), dhe “Naim Frashëri”, kl.I (1995).

* * *

Hasan Tahsini u lind në Ninat të Konispolit, më 1811, 200 vjet më parë, ndonëse ka edhe versione të tjera për lindjen një ose dy vjet më vonë. Fëmijërinë e tij e kaloi në Shqipëri, duke ndjekur të atin nga Janina në Shkodër, pranë Mustafa Pashë Bushatit, ku qe mësues i fëmijëve të tij. Ndjekja dhe zbulimi i dokumenteve për punën që ka bërë i ati në këto pashallëqe do të ishte me shumë vlerë për të vërejtur ndikimin që kanë pasur këto lëvizje nga Jugu në Veri, pasi duhet të ketë qenë një njeri me influencë dhe duhet të ketë pasur ndonjë status të veçantë. Të dhënat e sotme janë më shumë opinione se sa të dokumentuara. Lëvizi nga Shkodra në Berat në detyrën e myftiut, ku mori me vete edhe fëmijët e tij. Pas vdekjes së të atit, H.Tahsini kthehet në vendlindje, por tashmë me bindjen për të lënë Ninatin. S’kaloi shumë kohë dhe do të vendoset në Stamboll dhe shumë shpejt do të shquhet si veprimtar i shquar i lëvizjes sonë kombëtare. Në kryeqytetin e perandorisë osmane shkoi për t’u arsimuar dhe për të fituar dije, prandaj fillimisht ndoqi një nga medresetë më të dëgjuara të Stambollit me afat katërvjeçar.

Duke parë zgjuarsinë e Hasan Tahsinit dhe përfundimin me shumë sukses të shkollës, e zgjodhën që ta dërgojnë në Universitetin e Sorbonës, ku do të studiojë për shkencat ekzakte. Udhëtimin e dytë për në kryeqytetin francez e bëri në vitin 1857, jo më si student, pasi kishte mbaruar me rezultate të shkëlqyera Fakultetin e Shkencave të Natyrës, por i atashuar si imam i ambasadës turke në Paris. Qëndrimi në Paris për një kohë shumë të gjatë bëri që ai të njihte jo vetëm personalitete të ndryshme, por të njihej edhe me zhvillimet në fushën filozofike të Francës së asaj kohe.

U kthye nga Parisi në shkurtin e vitit 1869. Rrjedhja e ngjarjeve fillimisht shkoi në favor të H.Tahsinit, pasi emri i tij ishte bërë i njohur si njeri i përgatitur dhe opinioni kërkonte njerëz me dije, prandaj u zgjodh rektor i Universitetit të Stambollit, universitet i porsahapur (1870). Por lavdia e tij nuk zgjati shumë, pasi programi shkencor i paraqitur nga Hasan Tahsini shkaktoi indinjatë dhe revoltë te një pjesë e dëgjuesve që përfaqësonin një klan të prapambeturish, por që kishin peshë në piramidën qeveritare. Këto bënë që shumë shpejt H.Tahsinin ta shkarkonin nga detyra e rektorit (11 dhjetor 1870) dhe universiteti të mbyllet. Hasan Tahsini mbeti pa punë, por shpejt adoptoi një ndërtesë të vjetër, ku sipas Sami Frashërit, ”Jetën e tij e kaloi midis librave të shumtë dhe instrumenteve shkencore, duke studiuar dhe dhënë mësim”.

Në vitin 1874 Hasan Tahsini ndodhej në Shqipëri. Veprimtaria politike dhe arsimore e H. Tahsinit dhe e K.Kristoforidhit ra në sy edhe të konsullit francez në Janinë, August Dozonit, sipas të cilit, ata “po përpiqeshin të përpunonin gjuhën shqipe deri në nivelin e një gjuhe të shkruar dhe të përhapnin gjithashtu arsimin në gjuhën amtare, duke i ngritur një barrikadë helenizmit”. Deri më sot nuk kemi ndonjë të dhënë tjetër nëse është marrë me të vërtetë dhe çfarë pune ka bërë për hartimin e një gramatike dhe fjalori të shqipes, që kanë qenë ëndrra të rilindësve tanë. H.Tahsini më pas udhëtoi përsëri për në Stamboll, ku kaloi çastet e fundit të jetës së tij.

Vdiq në vitin 1881, në moshën 70-vjeçare, në Eren-Qoj, një nga fshatrat më të bukura të Stambollit nga ana e Ysqydarit,

* * *

Në këtë shkrim nuk do të merremi me gjithë diapazonin e veprës së tij, por do të përqendrohemi kryesisht në kontributin e tij në fushën e shkrimit të shqipes.

Përpjekjet e Hasan Tahsinit për këtë problem nisin që herët, në fillimet e gjysmës së dytë të shekullit XIX.

Në Stamboll, në këto vite ai do të bashkëpunojë edhe me patriotë të tjerë, si me Ismail Qemalin, Kostandin Kristoforidhin, Pashko Vasën etj. Lëvizja jonë kombëtare ende nuk ishte në ngritje, por këta veprimtarë po jepnin sinjalin se së shpejti lëvizja politike e shoqëruar me një lëvizje kulturore do të rritej.

Veprimtaria e Hasan Tahsinit në fushën e shkrimit të shqipes duhet parë në dy rrafshe: e para, në përpjekjet e tij në bashkëpunim edhe me patriotë të tjerë për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët të shqipes; e dyta, si hartues i një alfabeti të veçantë të shqipes. Nga të dhënat që njohim deri më sot mendohet se rreth viteve ’50 të shekullit XIX kemi përpjekje për lëvrimin e gjuhës shqipe dhe hapjen e shkollave si dhe për “themelimin e një shoqërie kulturore në Stamboll, qëllimi i së cilës ishte të grumbullonte mjetet e nevojshme për shtypjen e librave dhe mbajtjen e shkollave”.

Ky problem nuk mund të zgjidhej me përkrahjen e perandorisë osmane, por do të zgjidhej nga vetë shqiptarët dhe qe një nga çështjet që u diskutua më shumë gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIX. Të dhëna me interes na jep Jani Vretoja në kujtimet e tij për historinë e alfabetit të shqipes (dorëshkrim), të cilin e kemi pasur parasysh për kontributin e Hasan Tahsinit në këtë fushë. Për mbledhjen e vitit 1867 ai shkruante se, “nevojën e përdorimit të një alfabeti të vetëm të përbashkët që të kishte aq shkronja të thjeshta njëformëshe sa ka gjuha jonë shqipe zanore dhe bashkëtingëllore, e ndjenë në vitin 1867 njerëz të shquar të kombit tonë që ndodheshin dhe banonin në Stamboll…si Ismail.Beu…P.Vasa…ligjëruesi Hasan Tahsini prej Filati, njeri me kulturë arabe, persiane, turke dhe franceze dhe K.Kristoforidhi…”

Diskutime u zhvilluan për katër variante për të cilët ishin të përgatitur dhe secili kishte shfaqur mendimin e tij. Pikënisja qe viti 1867 dhe vazhdoi edhe me orvatje të tjera deri në vitin 1879, kur u miratua alfabeti i Stambollit. Më shumë përkrahës pati varianti për alfabetin latin, i përfaqësuar nga I. Qemali, K. Kristoforidhi, P. Vasa etj. Dhe kjo qe zgjidhja më e drejtë, pasi ai u përdor që me dokumentin e parë të gjuhës shqipe, me “Formulën e pagëzimit” të vitit 1462, ndonëse në atë kohë ajo nuk njihej. Variantet për alfabetin arab dhe variantet e tjera u kundërshtuan edhe nga Hasan Tahsini. Ai në të gjitha mbledhjet që ka marrë pjesë gjatë atyre 12 vjetëve, ka qenë kundërshtar i rreptë i gjithë varianteve të tjera, përveç atij origjinal. Ai donte që alfabeti të ishte i veçantë, me shkronja të reja, të ndryshme nga ato që ekzistonin.

* * *

Komiteti i Stambollit në vitin 1877 krijoi një komision për hartimin e alfabetit të përbashkët të shqipes, në përbërje të të cilit ishte edhe Hasan Tahsini. Me mjaft interes është një artikull i autorit botuar në vitet e zjarrta të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Të dhënat për këtë shkrim i kemi marrë nga artikulli i Z.Litos: “Arma e diturisë dhe e përparimit”, ku autorja jep të përkthyer disa nga pasazhet e këtij shkrimi, të botuar te gazeta “Prizren” dhe të ribotuar edhe te gazeta “Basiret” në turqisht, që dilte në Stamboll. H.Tahsini i dërgoi një letër të hapur këtij organi, ku shprehte kënaqësinë për vendimin e Komitetit të Stambollit për hartimin e një alfabeti të përbashkët të shqipes. Për këtë H.Tahsini shkruante: “Në të vërtetë, mbledhja e vitit të kaluar (e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, T.O.) nuk e la në asnjë mënyrë në harresë problemin e mjeteve që duhen për të përhapur arsimin në Shqipëri, por gjithnjë ka kërkuar dhe vepruar…për të rregulluar dhe siguruar shpenzimet e duhura që nevojiten për të përpiluar një fjalor shqip, për të hartuar rregullat gramatikore dhe sintaktike të kësaj gjuhe, që është më e përsosura midis gjuhëve të Europës dhe për të redaktuar dhe botuar disa revista të dobishme me karakter shkencor dhe moral”.

Siç shihet nga ky fragment, Lidhja Shqiptare e Prizrenit ka pasur si objekt në fushën e kulturës jo vetëm zgjidhjen e alfabetit të përbashkët të shqipes, por edhe zhvillimin e arsimit në Shqipëri, duke u përpjekur të sigurojë mjetet financiare për hapjen e shkollave, por edhe për hartimin e një fjalori shqip dhe të teksteve mësimore, siç ishte gramatika.

Në këtë shkrim, duke i dhënë përparësi përhapjes së diturisë dhe të përparimit, ai nuk pajtohej me atë mozaik alfabetesh që përdoreshin deri në atë kohë, si dhe me përdorimin e alfabeteve të gjuhëve të huaja, që nuk i përshtateshin natyrës së gjuhës shqipe. Për autorin, asnjë variant që mund të këshillohej të përdorej për shqipen nuk ishte i pranueshëm, përveç atij të posaçëm. Ai gjithnjë kërkonte të bindte lexuesin se shqipja nuk ka nevojë për çfarëdo alfabeti, por një i tillë që t’i përshtatej natyrës së gjuhës shqipe dhe të ishte larg ndikimeve politike dhe fetare. Përsëri në këtë artikull shkruante: “Po të mos krijojmë një alfabet për një gjuhë, i sigurt, i saktë dhe i mbrojtur nga ndikimet politike, shkronjat në të do të duken të huaja…dhe kështu nuk do të jetë e mundur të përfitojmë atë që dëshirojmë që të jetë për këtë shekull i përshtatshëm“. Për H.Tahsinin nuk ka rëndësi madhësia e shkronjave, por vlera dhe rëndësia që ka për gjuhën shqipe. Dhe për këtë, në shkrimin e botuar në “Basiret”, theksonte: “Sado që janë të vogla si këmbët e milingonës, shkronjat janë arma më e fuqishme e përparimit dhe e diturisë, prandaj t’i pranosh ato pa treguar kujdes të veçantë, është më e dëmshme se sa të zgjedhësh një armë dhe pa e provuar, të luftosh me të. Bile, - shtonte ai, - një armë jo e mirë sjell humbjen e një beteje, kurse një alfabet i gabuar shkatërron lumturinë e popullit”.

Këtë bindje për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët, duke pranuar një alfabet origjinal, nuk e ndryshoi, ndonëse e miratoi alfabetin e Stambollit dhe nuk e kundërshtoi atë.

* * *

Hasan Tahsini ka hyrë në historinë e alfabetit të gjuhës shqipe me atë fletë fluturuese të shpërndarë afro një shekull e gjysmë më parë me titull: “Alfabet metodik shqip”. Që nga titulli kuptohet pikësynimi i autorit, që në trajtimin e problemit të jetë metodik dhe në ato pak rreshta ia ka arritur qëllimit.

H.Tahsini ka pasur objektiva të caktuara që alfabeti i tij të realizojë dy kritere: atë shkencor, që një tingull-fonemë ta paraqesë me një grafemë, si dhe atë atdhetar, që alfabeti të ishte jashtë çdo ndikimi politik dhe fetar. Njëkohësisht, ky sistem shkrimor, sipas H.Tahsinit, ishte praktik, i lehtë dhe i shpejtë në të shkruar dhe në botime.
Titujt dhe nëntitujt të vendosur në këtë fletë janë dhënë në frëngjisht dhe turqisht. Në
gjysmën e pjesës së sipërme janë shënuar zanoret dhe bashkëtingëlloret e shqipes
dhe poshtë shkronjat e shtypit, theksat dhe shenjat e pikësimit. Alfabeti i H.Tahsinit
ka 36 grafema, por shenja ka më shumë.

Në gjysmën e pjesës së poshtme të fletës janë shkruar dy thënie: njëra e filozofit gjerman Gotfrid Vilhelm Laibnic (Gottfried Wilhelm Leibniz 1646-1716), që ka botuar edhe disa fjalë shqipe dhe është e tillë: “Laibnici i madh, filozof i Allemanjes (Gjermanisë) ka than: më epni nji pal shkroinjza të mira t’iu jap një gjuhën fort të mirë, me epni një gjuhën të mirë t’iu jap një civilazicion (qytetërim ) fort të mirë” dhe tjetra, thënia e filozofit frëng Volnei (Constandin François de Chasseboeuf comte de Volney, 1757-1820): “Gjith shkroinjzat të Evrops ian maskaralike don me thanë ian me të meta”. Këto dy thënie nuk janë marrë vetëm me qëllim krahasimi për të parë numrin e lëvizjeve të dorës që duhen për të shkruar këto thënie me alfabetin e gjashtë gjuhëve, por ato kanë një domethënie shumë kuptimplotë që përputhej me pikësynimin dhe idealin që kishte H.Tahsini. Qëllimi tjetër i autorit ishte të vërtetonte se me alfabetin e tij do të duhen shumë pak lëvizje të dorës për të shkruar të njëjtën gjë të dy thënieve të filozofëve të përkthyera në shqip, me alfabetet e turqishtes, frëngjishtes, greqishtes, bullgarishtes dhe armenishtes. Ai do t’i bindë shqiptarët se alfabeti i tij i veçantë ishte edhe ekonomik. Me alfabetin e tij duhen shumë pak lëvizje të dorës, d.m.th., sa gjysma e alfabeteve të tjerë. Gjithashtu, ky alfabet nuk është i huazuar, por është i thjeshtë dhe praktik, si dhe shumë ekonomik. Me këtë sistem shkrimor do të shtypeshin vepra me një afat më të shkurtër, shumë të domosdoshëm për lëvizjen tonë kombëtare, pasi këto botime do të ishin më pak të kushtueshme dhe vëllimi do të ishte më i vogël. Por realiteti nuk ishte i tillë, pasi duheshin shtypshkronja të veçanta, gjë për të cilën mungonin mjetet financiare. Gjithashtu, shumë shenja ishin mjaft afër njëra-tjetrës, sa do të ishte e vështirë të përdoreshin pa gabime.

Pasqyra e alfabetit të Hasan Tahsinit fliste për punën dhe përpjekjet e një njeriu reformator dhe erudit që me një fletë, falë kulturës së gjerë, kërkonte të hartonte një sistem të shkrimit të shqipes jashtë çdo ndikimi dhe huazimi. Në atë fletë, siç e theksuam, përfshiheshin edhe theksa të ndryshëm, si dhe shenjat e pikësimit që grafikisht janë të njëjta me shenjat e sotme. Dëshira e autorit ishte e tillë që t’i vërë themelet shkrimit të shqipes, por shumë e vështirë për t’u realizuar, duke ditur pengesat që duheshin kapërcyer.

Problem mbetet autorësia e kësaj flete alfabetike, kur nuk është shkruar as emri i autorit, as data e hartimit. Edhe ne kemi shprehur mendimin tonë, duke u përpjekur ta argumentojmë se autor i saj është Hasan Tahsini. Një punë të tillë mund ta bënte një njeri i ditur dhe i zgjuar, me horizont dhe me përgatitjen e nevojshme shkencore, siç ishte Hasan Tahsini. Kjo fletë është një pasqyrë e vogël “enciklopedike” e shkrimit të shqipes.

* * *

H.Tahsini duhet të ketë punuar për hartimin e tij për një kohë të gjatë, pasi ai vetë pohon duke debatuar me Jani Vreton se: “Për të shpikur shkronja të reja, duhet një kohë e gjatë”. Ndërsa për kohën kur është shpërndarë kjo fletë, mendimet e studiuesve sillen rreth viteve 1870-1874; më 1870, 1872 ose 1874. Duke u mbështetur edhe në disa të dhëna të tërthorta, më e pranueshme është viti 1874.

Edhe për burimin e këtij alfabeti mendimet nuk janë të njëjta. Disa pohojnë se ka një fizionomi të ngjashme me alfabetin punik-armeik-hebraik dhe jo i përbërë me vija gjeometrike. Ka edhe ndonjë mendim tjetër. Alfabeti i Hasan Tahsinit është i tipit sui generis, sepse autori luftoi që alfabeti i tij të ishte i veçantë, jashtë çdo ndikimi. Megjithatë, ka elemente nga alfabetet e lashtë e në veçanti nga ai finik.

Deri vonë është menduar se ekziston vetëm një variant i këtij alfabeti, por edhe një kopje e vetme.

Gjatë punës sonë për historinë e alfabetit të shqipes, në Arkivin e Shtetit kemi ndeshur edhe me një variant të përafërt të alfabetit të H.Tahsinit. Është një kopje e dytë e fletës së njohur, ku dikush kishte vënë dorë duke fshirë disa shkronja e duke i zëvendësuar ato, dukuri që e vëmë re edhe në ekzemplarin e parë, por që janë të palexueshme. Tashti janë korrigjuar tetë shkronja, të cilat janë shkruar me bojë. Ka edhe ndonjë ndryshim tjetër. Kështu, variantit të parë i janë bërë ndryshime, por duke ruajtur numrin e shkronjave. Për këtë arsye e kemi quajtur variant të dytë. Më hollësisht e kemi përshkruar në monografinë tonë: “Udha e shkronjave shqipe. Histori e alfabetit”.

* * *

Alfabeti i H.Tahsinit nuk pati ndonjë përhapje të gjerë. Edhe ata që janë marrë me historinë e alfabetit të shqipes deri në vitet ’60 të shekullit të kaluar nuk e përmendin këtë alfabet, që për mendimin tonë, nuk e kanë njohur. Megjithatë, me punën këmbëngulëse të disa studiuesve të mëvonshëm, Hasan Tahsini ka zënë vendin që i takon në historinë e shkrimit të shqipes, si hartues i një alfabeti të veçantë.

Marrë nga Gazeta Shqip

[[Perla]]

Hasan Tahsini dhe gjuha shqipe

• Hasan Tahsini ka qenë ndër nacionalistët e parë shqiptarë që krijuan një komitetpër shkrimin e shqipes më 1864. Më pas punoi për hapjen e shkollave shqipe.

-Hasan Tahsini (1811-1881), ka qenë personalitet i rëndësishëm i lëvizjes nacionale shqiptare me ndikim të fuqishëm në jetën publike osmane të shekullit XIX. Periudha kohore në të cilën ai jetoi është shumë e rëndësishme për të kuptuar jetën intelektuale të Perandorisë Osmane, marrëdhëniet lindje-perëndim dhe padyshim ato çfarë ai ka bërë për lëvizjen nacionale shqiptare. Hasan Tahsini ka qenë njohës i qytetërimit lindor dhe perëndimor. Shteti osman për shkak të nivelit të tij intelektual e përzgjodhi dhe e dërgoi në Paris me synimin për të sjellë në Perandorinë Osmane filozofinë dhe racionalizimin evropian. Kurba e aktivitetit të tij intelektual kulmoi me emërimin në pozicionin e rektorit të parë të Universitetit të Stambollit.

“Është befasues fakti që shkalla e njohjes që kemi brenda Shqipërisë për këtë personalitet është në raport të zhdrejtë me aktivitetin e tij intensiv në shumë plane dhe fusha si nacionalist shqiptar, dijetar islam, shkencëtar, filozof dhe personalitet publik në Perandorinë Osmane”, thotë studiuesja Genciana Abazi-Egro gjatë referimit që mbajti dje në 200 vjetorin e lindjes së Tahsinit. Në historiografinë shqiptare dhe turke është vënë në dukje që Sami Frashëri është ndër pionierët e modernizimit të jetës intelektuale në Turqi. Por Hasan Tahsini, një brez para Sami Frashërit, është një teolog islam që u shkollua në Francë dhe që futi shumë praktika të reja perëndimore në pedagogjinë osmane.

Për më shumë kemi bërë një bisedë me studiuesen Genciana Abazi-Egro, e cila ka bërë një vëzhgim mbi dimensionin gjuhësor të Hasan Tahsinit dhe lidhjen e ngushtë me Lëvizjen Nacional Shqiptare.

Sipas studimit tuaj si e ka trajtuar Hasan Tahsini çështjen e gjuhës shqipe?

Çështjen e gjuhës shqipe Hasan Tahsini e ka trajtuar në nivel kulturor, shkencor, por dhe si elementin kryesor të konforbimit tek shqiptarët. Këtu duhet theksuar se Hasan Tahsini nuk ka qenë vetëm teoricien, i cili hartonte alfabete apo parashtesa për rëndësinë e gjuhës. Ai të qënurit dijetar e ka konceptuar të bashkërenditur ngushtë me njeriun e veprimit politik. Kjo ka bërë që të jetë ndër nacionalistët e parë shqiptarë që krijuan një komitet për shkrimin e shqipes më 1864, dhe më pas të jetë aktivë në çdo iniciativë tjetër në këtë drejtim, deri në përpjekje konkrete për mësimin dhe përhapjen e gjuhës dhe shkollave shqipe më 1874.

Si u trajtua alfabeti me të cilën do të shkruhej shqipja?

Ndërsa gjuha gjatë gjithë lëvizjes nacionale shqiptare është cilësuar si elementi kryesor bashkues i shqiptarëve dhe si element i cili dallonte nga kombet e tjera, alfabeti me të cilin do të shkruhej shqipja u trajtua si në aspektin politik ashtu dhe në atë kombëtar. Alfabeti u cilësua si një mjet bashkues për të gjithë shqiptarët dhe si hapi i parë drejt gjuhës letrare e më pas asaj standarde. Prandaj nuk është rastësi që Kongresi i Manastirit i vitit 1908 që përcaktoi zyrtarisht alfabetin me të cilin do të shkruhej shqipja, shënon dhe sinjalin më të qartë për pavarësinë e Shqipërisë më 1912.

Pra alfabeti i parë shqiptarë nuk është përcaktuar rastësisht. Po përsa i përket pikëpamjes politike?

Nga pikëpamja politike, zgjedhja e germave të alfabetit, një çështje teknike në dukje, përcakton dhe krahun e orientimit të shoqërisë dhe politikës shqiptare. Në këtë kuadër duhet analizuar dhe alfabeti sui generis domethënë unikë që Hasan Tahsini përgatiti për gjuhën shqipe. Madje këtë e mbështesin dhe dy citatet të cilat ia ka bashkangjitur alfabetit të tij. I pari, i Laibnicit i cili citohet të ketë thënë: “më jepini një palë shkronjëza të mira e tju jap një qytetrim fort të mirë”, kurse citati i dyti është i Volneit sipas të cilit “gjithë shkronjat e Evropës janë maskarallëqe, domethënë me të meta”.

Cilat janë arsyet që Hasan Tahsini mron iden e shkrimit të shqipes me germat sui generis?

Hasan Tahsini që në fillimet e veta për alfabetin e shqipes ka mbrojtur idenë e shkrimit të shqipes me germat sui generis që nuk i kishte përdorur asnjë më parë, dhe më pas këtë pikëpamje e konkretizoi edhe me alfabetin e mirënjohur të tij. Arsyet që parashtron HasanTahsini për këtë zgjedhje të tijën janë : së pari, alfabeti i veçantë do të theksonte më shumë idenë e mëvetësisë tek shqiptarët. Ai mendonte se shqiptarët janë një popull i veçantë me një gjuhë të veçantë dhe për këtë arsye dhe alfabetin duhet ta kenë të tillë. Së dyti, germat sui generis do të theksonin karakterin teknik të alfabetit dhe nuk do ta ngatërronin atë me veshje të ndryshme ideologjike në këtë mënyrë dhe funksioni përbashkues i alfabetit tek shqiptarët do të ishte më lehtë i realizueshëm. Së fundmi ishte një arsye thjeshtë praktike. Germat e veçanta shkruhen me më pak lëvizje domethënë më të lehtë dhe më shpejt kështu u sjellin përdoruesve të tyre kursim në kohë, dhe duke zënë më pak vend librat e shtypura do të kishin një vëllim më të vogël dhe do ët shtypeshin më shpejtë. Kështu kishte dhe kursim ekonomik.

Këtë arsyetim e sjell nëpërmjet ndonjë krahasimi?

Këtë e vë në pah me anë të një krahasimi me alfabetet që përdorin gjuhë të ndryshme të botës. për shembull alfabeti arab që përdorej për të shkruar turqishten në atë kohë kishte nevojë për 486 lëvizje të dorës, alfabeti frëng 444, alfabeti grek 438 kurse alfabeti i propozuar nga Hasan Tahsini kishte 245 lëvizje. Hasan tahsini mendonte se shqipja duhet të shkruhej ashtu sikurse lexohej domethënë sipas parimit fonetik. Alfabeti i tij pasqyron në mënyrë të saktë nivelin fonologjikë të gjuhës shqipe. Sipas studiuesit të gjuhës shqipe Tomorr Osmani alfabeti i Tahsinit ka 36 shkronja, ndërkohë që ka përdorur shumë shenja për shpjegimin dhe përdorimin e tyre. Madje ka përshkruar edhe lëvizjet që duhet të kryejë dora për secilin shkronjë.

Si i klasifikon shkronjat?

Ai ka quajtur alfabet metodik të shqipes dhe kjo ka qenë përcaktuese edhe për vetë mënyrën e paraqitjes së tij. Shkronjat nuk jepen sipas rendit alfabetik sikurse jemi mësuar t’i shohim, por i ka klasifikuar në zanore dhe në bashkëtingëllore. Kurse bashkëtingëlloret i rendit sipas mënyrës së nyjëtimit të tyre. Në të vërtete një paraqitje e tillë ë e sistematike është e domosdoshme për alfabetet sui generis, pasi paraqitja grafike e shkronjave është e panjohur për lexuesin.

Ku është njohur fillimisht alfabeti i Hasan Tahsinit?

Alfabeti i Hasan Tahsinit u njoh kryesisht në jug të Shqipërisë dhe veçanërisht në Filat, Janinë dhe Konispol. Mendohet që gjatë qëndrimit të Hasan Tahsinit në Shkodër e Berat është paraqitur dhe në këto qytete. Kurse materiale të shkruara nga ky alfabet nuk ka. Studiuesi Hasan Kaleshi në një përpunim të tijin bën me dije dhe për ekzistencën e një abetareje të hartuar nga Hasan Tahsini, por që nuk është gjetur deri tani. Ideja e shkrimit të shqipes me germa të veçanta për herë të parë është shfaqur në Elbasan në mesin e shekullit të XVIII.

Cilat janë funksionet e gjuhës sipas Tahsinit?

Sipas tij, dy funksionet kryesore të gjuhës janë ai i komunikimit dhe i formësimin të mendimit. Pasi sikurse është njohur transmetimi i mendimit realizohet gjithnjë nëpërmjet gjuhës. Kjo lidhje e ngushtë dhe e ndërsjellët e gjuhës me mendimin bën që gjuha të jetë mjeti kryesor për studimin e mënyrës sesi i artikulon njeriu dhe më gjerë për psikologjinë dhe identitetin e përdoruesit të saj. Ndjeshmërinë ndaj gjuhës Hasan Tahsini i ka shprehur në mënyrë shumë të qyrtë në një pjesë të veçantë në punimin e tij mbi psikologjinë, të botuar në vitin 1894, pas vdekjes. Ai ndalet në vetin përgjithësuese që ka gjuha në sajë të përdorimeve të koncepteve e cila ka favorizuar të menduarin abstrakt të njeriut gjë që ka sjellë zhvillimin dhe civilizimin e njerëzimit. Sipas Hasan Tahsinit këto funksione dhe veçori të gjuhës e bëjnë të domosdoshme kujdesin ndaj gjuhës dhe mënyrës së funksionimit të saj. Në këtë kuadër ai projekton dhe cilësitë që duhet të këtë një gjuhë në përmbushje të mirë të misionit të saj. Së pari pasurimi i vazhdueshëm për të lehtësuar funksionin komunikues të gjuhës. Së dyti thjeshtësinë në mënyrë që të jetë e kuptueshme si nga elita ashtu edhe nga njerëzit me një arsim të kufizuar.

Jeta

Hasan Tahsini (1811-1881), lindi në Sarandë. Ishte rilindës, filozof, dijetar e atdhetar i Rilindjes Kombëtare. Themelues i të parit universitet shtetëror në sulltanatin osman si dhe i “Xhemijet-i Ilmijje-i Arnavudijjê” (Shoqëria e Dijetarëve Shqiptarë apo Kuvendi Shkencor Shqiptar). Ishte ndër të parët që mbolli dhe përhapi në masë mendimin e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar. Tahsini punoi për alfabetin shqip dhe donte ta kishte të ndryshëm nga alfabetet e gjuhëve të tjera për të treguar personalitetin e popullit të tij. Tahsini ka qenë mësues i Abdylit, Naimit,Samiut, Vaso Pashës, etj.

Valeria Dedaj - Shekulli

[abica]

Profesor Doktor Hasan Tahsimi per Diturine dhe Arsimin


Nga Dr. Laurant Bica

Neqoftese do te donim te jepnim me nje fjale thelbin e nje njeriu si rilindasi Hasan Tahsimi, atehere do te thoshim se kjo eshte “Dituria”. Pra ai eshte nje personalitet qe sic shprehet vete : “e kerkoj diturine kudo qe te jete prej djepit deri ne varr”dhe kurre nuk reshti per ta gjetur ate. Sipas Sami Frasherit: libri kurre nuk I binte nga dora, vendi ku rrinte dhe shtrati ku flinte,ishin rrethuar me libra. Leximin I ndjeri e linte vetem perkohesisht, atehere kur do te mesonte te tjetret…… Fjalet e tij ishin leksion I nje niveli te larte dhe bisedat e tij kishin thellesine e nje deti te dijes. Ai ishte nje dijetar I kalibri te madh dhe per te kish vend fjala ALIM, sic perdorej ne Lindje dhe fjala SAVANT ne perendim. Shqip ne do ta thoshim njeri I dijes, diturali I gjithanshem, nje enciklopedist, nje ervalit ne kuptimin e mirfillte e kesaj fjale, nje PUR I dijeve dhe shkencave. Fjala DITURI per kete figure te rilindjes sone kombetare perben kuptimin e jetes se tij. Ai mblodhi dijet tere jeten e tij dhe I dha, I shperndau pa kursim. Synimi I tij ishte arsimimi I popullit te vet. Ai ishte nje illuminist, qe per sa kohe I rrahu zemra, u perpoq te ndricoje mendjet e njerezve dhe sidomos te brezit te ri. Ai ishte dhe mbeti nje personalitet I permasave te medha ne rang perandorie dhe per kombin e vet. Dimensionet e tij ishin europiane e pse jo edhe boterore.
Natyrisht te merresh me nje rilindas is Hasan Tahsimi ne dy drejtime: si per diturine dhe arsimin, kjo do te shkonte gjate ne kuadrin e nje kumtese te thjeshte. Ne u kufizuam te ndricojme disa nga problemet dhe idete qe ai ngre ne nje moment kulmor te jetes se vet, pikerisht ne fjalimin e shkurter qe ai mbajti ne celjen e universitetit te pare osman ne Stamboll. Fjalim ky I panjohur deri me sot. Ky moment si rektor I univesitetit te nje perandorie te tere shenon apagjeun e tij si personalitet. Me pas fillon dekada kur ai u godit nga qarqet e erresires se sulltanatit osman, pra ka te beje me tragjedine intelektuale te tij.
Hasan Tahsimi sikurse te gjithe rilindasit e tjere ne anen e arsimit donin te zgjonin popujt e perandorise ne pergjithesi. Kurse persa I perket rilindasve shqiptar deshironin, duke I mesuar gjuhen shqipe, te shpejtonin zgjimin kombetar, ngritjen e ndergjegjes politike, ndjenjen etnike, lartesimin kulturor dhe aftesimin e tij per jeten shteterore te pavarur. Meqenese Porta e larte ju kundervu hapjes se shkollave shqipe, u be pjese e pandare e luftes per clirimin kombetar
Dihet se rilindasit tone perfshi edhe Hasan Tahsimin s’I nderprene kurre perpjekjet e tyre ne fushen e arsimit si ne rang perandorie ashtu edhe ne nivel kombetar. Pas deshtimit te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit tere rilindasit kane ndjekur fushen e arsimit dhe te diturise, si rrugen qe do te siguronte arritjen e perandorise kombetare. Me te drejte Mustafa Qemal Ataturku ka thene “Ata qe kane shpetuar kombet jane vetem dhe pikerisht mesuesit”
Edhe Hasan Tahsimi ne tere veprimtarine e tij u be nje ideolog I popullit te vet,nje mesuer I tij, qe I ndricoi rrugen drejt emancipimit te tij kombetar e shpirteror. Me arsimimin e kombit te vet rilindasit tane, me ne krye Prof Hasan tahsimin dhe pashellinjte, synonin disa qellime kryesore: te krijonin njerez te mire, qytetare te mire, profesionaliste te mire por edhe atdhetare te mire. Ata synonin pavaresimin e kombit shqiptar dhe ndertimin e nje demokracie te re shteterore si mjet, qe do ta conte ate drejt progresit. Syte e tyre ishin drejtuar nga perendimi, ku ishin majat e perparimit dhe fjalimi i Hasan Tahsimit ne universitet eshte edhe nje deshmi e ketij kendveshtrimi te tyre. Mendja dhe zemra e tyre punonin per shqiperine per perparimin e saj, te popullit te saj, bij te te cilit ishin edhe ata vete.
Personaliteti I Hasan Tahsimit merr vlere per faktin, se kulturen dhe diturine e tij te gjere e vuri ne sherbim te atdheut dhe te njerezimit
Ne shtator te vitit 1869 Hasan Tahsimi u emerua ne detyren e nje nepunesi te larte te shtetit osman, si rektor I pare I universitetit te stambollit. Ai qe ne fillim u perpoq ne saje te nje pune te shume anshme dhe vendosi universitetin mbi themele shkencore. Puna e tij e madhe organizative,ligjeratat shkencore qe mbajti, veprat qe shkroi, bashkepunetoret qe afroi ne universitet, programet baze qe hartoi per kete tempull te dijes si dhe plani I temave qe do te mbaheshin gjate pushimeve ne konferenca diturie per studentet dhe qytetaret e thjeshte ,per te dhene njohurite e reja shkencore perendimore jane deshmia me ====nivelit te tij. Ai ishte nje drejtues I afte , nje punetor I palodhur, nje perhapes I njohurive shkencore. Si autor I veprave shkencore, letrare, perkthyes e publicist, ai u shqua per vellimin e madh te botimeve, larmine e madhe,thellesine e njohurive dhe karakterin funksional te tyre
Kam qene me dhjetra here ne medresene e Hoxha Tahsimit qe eshte edhe sot ne kembe si nje librari e ministrise se Arsimit te Turqise. Kam qene edhe ne godinen ku u cel universiteti I pare Osman. Bile kam shkelur edhe ne ballkonin ku mbajti fjalimin e tij ‘I perndritshmi’ Hoxha Tahsim Efendiu. Prej andej duket si ne pellembe te dores Xhamia e Qyprilinjeve te Medhej , bibloteka e ngritur prej tyre, varret e tyre, nje pjese e bashkise te Eminomise, qe dikur ka qene bashki e Stambollit dhe aty jane zhvilluar mesime universitare. Diku aty prapa godines se Universitetit Osman, qe sot eshte muzeu I shtypit ne Nuriosmanije, eshte ish Konaku I Munif Pashes, nje sallon dijeje ku takoheshin dijetare te lindjes dhe te perendimit perfshire ketu edhe Hoxha Tahsimin. Ne vitit 50 60 70 te shekullit XIX, aty mblidheshin nje pjese e elites osmane dhe diskutonin problemet e kohes se dijes, te shkences dhe te perparimit material e mendor. Kam shkuar keto 20 vitet e fundit ne Universitin e stambollit sidomos ne ate qe quhet fakulteti I letersise ( edebiyat fakultesi).S’kishte gezim e kenaqesi me te madhe per mua kur pas reth 150 vitesh nga data e celjes e universitetit te pare osman ne stamboll une dorezoja ne departamentin e histories se shkences ne biblioteken e tij tek shefja e tij profesoresha Feza Gynergyn 3 vellime per Hoxha Hasan Tahsimin me reth 2000 faqe. Ishte nejhohesisht edhe nje homazh per kete personalitet te madh te letrave, sa te kombit shqiptar aq edhe te kombit turk
Ska enciklopedi turke qe te mos I kushtoje qofte edhe disa rrjeshta ketij kollosi te arsimit.
Stambolli eshte qyteti I trete apo I katert ne bote prej nga popullsia pas Nju Jorkut, Tokios, Meksikos. Me te 20 millionet e vet ai eshte qyteti me I madh I europes sot. Ndonese faqja e tij qe nga koha e Hoxha Tahsimit ka nderruar krejt dhe tani nuk eshte qyteti I ngritur mbi 7 kodra por mbi 70 kodra dhe I mbi 77 mileteve. Aty takohen veriu me jugun dhee perendimi me lindjen. Me nje ekip filmik ne kete fillim maji xhiruam edhe godinen e universitetit Osman ku mbajti fjalimin Hoxha Tahsimi, edhe medresene ku ai kaloi dhjete vitet e fundit te jetesedhe rrugen Hoxha Tahsim ne nje rajon te tij qe quhet Karakaj. Medreseja e tij duke qene prane ish godines se qeverise osmane ‘Babi Ali’ pra portes se larte sic njihet ndryshe ne histori dhe sot godina ku rri=====I vilajetitte stambollit, cuditerisht I ka shpetuar stuhise se kohes e pa prekur. N’ate medrese te famshme, qe si godine po I mbush 2 shekuj e gjysem, I kaloi vitet e fundit te jetes Hoxha Tahsim i persekutuar I perbuzur dhe I perndjekur nga qarqet fanatike konservatore dhe masat injorante te popullit qe I vune damken e “gjaurrit”- “heretikut”.
Keshtu ka ndodhur me dijetaret e arsimit kudo ne bote si ne te kaluarn e afert dhe ate me te larget. Keshtu ndoshi edhe me Hasan Tahsimin tone.
Njerez te tille te perkushtuar dhe te vendosur iu kundervune cdo veshtiresie pa u ndrojtur nga tmerri I despotizmit. - Shkruan nje gazetar turk ne vitet 50 te shekullit 20
“Ata nuk ishin njerez me fuqi magjike. Keta te panjohur ishin herojte e arsimit.
Ndersa tirania ekzekutonte ata orvateshin te zhvillonin talentet. Keto kujtime, keto gjurme keto mendime jane drita te lara me ar ne fletet e erreta te despotizmit.
Kush ishin keta njerez te pamposhtur dhe te palekundur? Shkendijat qe ndezen ata ne shkolla nje dite u bene furtune e cila u perplas ne fytyren e pa te ardhme te tiranise.
Disa emra nga keto personalitete te larta te asaj periudhe. Keta njerez te nderuar mbollen faren e luleve te lirise dhe I sollen popullit qyteterim dhe begati
Ja disa prej tyre: Selim Sabi, Ahmet Mithat, Ebuzija Levfek, Namik Kemal, Mynif pasha, Abdurrahman Sheref, Levfik Pasha Vidinli, HOXHA TAHSIM EFENDI, Salek Zeki, Levfik Fikret, Levfik Danish, Ismail Safa, Ajshe Sidika(gruaja e Riza Lefikut) etj……
Pedagoget e universiteteve dhe mesuesit e shkollave I moren perdore bijte e tyre dhe I ngjiten ne shkallet e lirise dhe revolucionit. Ndersa vendi rropatej per te mbijetuar dhe lengonte nen torturat e despotizmit, njerez te tille te medhej ecen perpara me vendosshmeri dhe vetmohim ne rrugen e dijes dhe te progresit dhe duke kapur perdore te gjithe brezin e ri e cuan drejt majave te se vertetes dhe te qyteterimit.
Po ndalem ne tre prej ketyre martireve te medhej te arsimit perandorak dhe shqipetar. Hasan Tahsimi krijoi tekstin e pare te psikologjise ne sulltanatin osman.Me te drejte gazetari Turk qe cituam pak me pare shkruan duke patur parasysh psikologjine e Hoxha Tahsimit “ shkroi nje liber leximi shkencor per shkollat fillore dhe te mesme. Deri ne ate kohe nuk kishte dale ndonje qe te shkruante nje liber kaq te bukur. Me fjale te tjera, kjo ishte vepra e pare e tij qe te terhiqte vemendjen. Hasani ne nje kohe kur psikologjia edhe si si shkence qe ne fillimet e veta ne perendim bente nje pune------- duke e future edhe ne lindje. Meritat e tij ne kete drejtim jane te pa diskutueshme para shkences, arsimit, cultures.
Figura e dyte qe meriton vemendje te veqante eshte gruaja e shqiptarit filozof Riza Lefek me origjine nga Dibra, e quajtura Ajshe Sidika, e cila ka shkruar tekstin e pare te pedagogjisen ne perandorine osmane. Ajo eshte dekoruar nga vete sulltani I kohes. Ka qene nje nga grate me inteligjente. Hasan Tahsimi ska qene nder te gjallet por me siguri ne ceremonine e dhenies se nje medaljeje te vecante me siguri kane qene dy miq te tij.
Veterani I arsimit dhe shoku I parisit I Tahsimit Selmi Sabit dhe ndoshta vete Sami Frasheri, qe ishte ne ate kohe (dmth ne fillim te viteve 90 te shekullit XIX) zevendes ministry I arsimit. Edhe zonja Ajshe Sidika qe ka qene nder grate me te kulturuara te elites osmane te fund shekullit XIX nuk eshte pa rrenje shqiptare. Personi I trete eshte vete Selim Sabiti. Meritat e tij ne fushen e arsimit jane te jashtezakonshme. Gazetari I siperpermendur jo vetem qe e ve Selim Sabitin ne krye te listes se njerezve qe vuajten nga despotizmi por njekohesisht thekson jane te pakte ata ngra brezi I kaluar qe nuk kane perfituar nga librat e tij.Ne cdo kapak e faqe te pare te librave qe na binin ne dore ne shkollen fetare dhe te mesme, ishte shkruar “Veper e Selim Sabitit”
Selim Sabiti ishte personi qe hartonte dhe vendoste ne muret e shkollave hart ate punuara me ------------- e shkences. Selim Sabit efendiu vendosi parimet e mesimdhenies ne shkolla. Askush si ai nuk ka kontribuar per modernizimin e shkollave fillore dhe te mesme. Selim Sabit Efendiu ishte nder personalitete e pare me te rendesishem te Reshit pashes ( kryeminister osman) te universitetit dh ender shkenctaret me te zellshem te keshillit te arsimit. Selim Sabiti u mesonte mesuesve se mesimdhenia dhe edukimi jane ne varesi te metodave shkencore.
Hasan Tahsimi eshte nga ata heronj te mendimit, qe ngjet si dy pika ujo me dijetaret orale te mesjetes si dhe me dijetaret dhe filozofete iluministe francesete shekullit 18- 19. Sa per te ilustruar kete po bejme nje krahasim me nje dijetar te famshem te mesjetes orale. Ebu Hanifeja (699-767)themelues edhe I nje shkolle juridike ne bagdad me emrin e tij.Dihet qe Hoxha Tahsim ka qene doctor ne jurispondencen islame dhe me dy doktorata te tjera ne paris ne shkencat fizike dhe natyrore. Bashkekohesit per Ebu Hanifene kane thene se sikur te matej dituria e tij me diturine e gjithe bashkekohesve te tij , do te peshonte me shume dituri a e Ebu Hanifese. Kjo vlen edhe per Hoxha Tahsimin me rilindasit e tjere shqiptar dhe osman.peshorja pot e viheshin ne kandar do te anonte nga rilindasi Tahsim. Eshte e njohur thenia e Ebu Hanifese” Nuk deshiroj te vdese dituria” dhe moment I dyte I ngjashmerise nga jeta e ketyre te dyve sic mesojme nga libri I Prof dok. Hajrullah Koliqit, “kur perendia identifikohej me diturine” Prishtine 2011ka te beje me ate qe Ebu Hanifeja gjithe jeten e kaloi duke mesuar vehten dhe nxenesit thuhet se ai e u shqua edhe per nje thesar idesh dhe keshillash pedagogjike. Mesimdhenia e tij ishte me shume studim se ligjerim. Sami Frasheri shkurt e qarte thote per Tahsimin leximin I ndjeri e linte vetem perkohesishte, atehere kur do te mesonte te tjeret
Duke per kete krahasim me dijetare te medhej te mesjetes orale nuk mund te mos na kujtohet cilesimi I Sami Frasherit qe e quan tahsimin tone nje -----=----- shqiptar. Vec te tjerash Hasan Tahsimi ne fushen e diturise ngjet me dy filozofet e famshem dhe figurat qendrore te --------orale me Ilen Rzhdiun ne perendim dhe Ilen Sinen ne lindje sidomos per qendrimin qe u mbajt ndaj vepres se tyre. Keshtu vepra e Hasan Tahsimit u denigrua dhe u la ne harrese per dekada te tera. Edhe ne qofte se coc levizi nga kjo I takon jo indiferentizmit shteteror por dashamireve te tij dhe te vepres se tij.Njesoj u veprua pas vdekjes se Ilmi Sinaj dhe te Ilmi Ruzhdiut. Ata u shpallen mekatar ne te gjalle te tyre e aq me teper pas vdekjes dhe ajo qe e pesoi me teper ishte vepra e tyre. Sipas H Koliqit mesimet filozofike te Ruzhdiut per kohen ishin shume te avancuara, ndaj dhe ato fillimisht I denoi universiteti I parisit (1240) dhe papa Leon (1519). Enciklopedia e madhe filozofike logjike fizike metafizike e Ilmi Sines me titull “ESH SHIFA”ne 18 vellime me urdherin e kalifit te kohes u dogj publikisht ne Bagdad pas vdekjes se tij me 1160. Pra qofte ------------------------------------------- ted y filozofe e shkenctare te shquar kane pasur pak a shume fat te njejte me vepren e tyre me dijetari, filozofi e shkenctari Hoxha hasan Tahsimi.

[abica]

pjesa e dyte nga dr. Laurant Bica

Fjalimi i rektorit Hoxha Tahsini


Disa dekada me pare na dukej si enderr se do te vinte nje dite qe ne duart tona do te kishim fjalimin e Hasan tahsimit para studenteve osmane ne inagurimin e universitetit te pare te perandorise osmane.Po ja qe koha ben te veten. Botimet me te fundit te bera ne republiken turke na e bene te mundur nje gje te tilled he sot un kam rastin e lumtur te shpalos para ketij auditori te nderuar disa nga problemat dhe idete qe parashtron rilindasi yne ne fjalen e tij para ---------------- te arsimit ten je shteti te madh qe shtrihej asokohe ne 3 kontinente. Eshte ne nderin dhe krenarine tone si shqiptare qe ne krye te universitetit u vu si drejtor nje shqiptar I madh si Hoxha Tahsimi. Ne vite kemi qene ne kerkim te ngjarjeve te universitetit, te cilat ne shumicen e burimeve osmane vashkoheshin me disa rrjeshta, qe mund te mendohej dhe shpresohej me shume me gjendjen e kerkimeve studimore ne republiken e shqiperise dhe ne republiken e turqise gati gjysem shekulli me pare.
I vetmi informacion ne lidhje me inagurimin e universitetit osman ishin disa rrjeshta nga Mehdi Frasheri. Ai shkruante ne nje reviste te kohes se zogut me 1934 se Sami Frasheri disa vjet me vone e kujtonte fjalimin e tij sin je fjalim programatik qe deshmonte per dijenite e gjera dhe shquhej per rrjedhshmeri mendimi. Vite me vone ne kerkimet e mija te parreshtura rashe ne gjurme te fjalimit te minstrit te arsimit te asaj kohe. Safet pashes qe kish folur ne celjen e universitetit po edhe ky jo I plote. Do te kalonin vite e vite derisa te binte ne duart e mia fjalimi original I rilindasit tone Hoxha Tahsimi dhe te gjithe personaliteteve te tjera qe ekzistonin ne ceremonine solemne te kesaj ngjarjeje jot e zakonshme per te gjithe kombet e popujt e perandorise perfshi edhe shqiptaret. Le t’ia leme fjalen mehdi frasherit I pati thene ditene qeljes se universitetit Hoxha tahsimi me pamjene vet madheshtore qe e dallonte, doli ne tribune perballe nje ushtrie nxenesish dhe me nje gojtari te pashembullt deri asokohe ne stamboll mbajti nje fjalim te nxehte me dijeni te gjera, duke percaktuarkeshtu boshtin ideo shkencor dhe ideopolitik te asaj qendre te madhe. Ne fjalimin e tij ai vuri ne dukje se shkaku I prapambetjes se theksuar te dy popujve islamike ishte mungesa e cultures modern.
Ne lidhje me zhvillimin e ngjarjeve qe kane te bejne me ceremonine e inagurimit te universitetit kemi keto te dhena nga nje burim autoritar. Me 21 shkurt te vitit 1870, prane mauzoleumit ( tyrbese L.b )te sultan Mahmutit u be perurimi I godines se re te universitetit. Ne lidhje me kete rast ne nje nga enciklopedite e fundit turke,(turk Ansiklepedisi vol.12 ankara 1964 faqe 320-322) lexojme: U be nje ceremony madheshtore ku moren pjese mijera vete kryesisht student te medreseve te stambollit gjithasht edhe personalitetet me te larata qeveritare si kryeministri ministry I arsimit personalitete te ndryshme te cultures gazetare klerike te rangjeve te ndryshme njerez te thjeshte dhe te huaj. Ne kete ceremony u mbajten disa fjalime. E mori fjalen ne fillim ministry I arsimit te asaj kohe Safet pashai, pastaj foli kryetari I komisionit te larte te arsimit turk Mynif Efendiu dhe rektori I Universtetit Hoxha Tahsim Efendiu. Keta te tre folen ne gjuhen turke. Ne fjalim u mbajten fjalime edhe nga pedagoget Xhemaledin Afgani ne gjuhen arabe dhe Aristokli Efendiu frengjisht.Ne nje botim te fundit ne universitetin turk jepet edhe fjalimi i Hoxha Tahsim me kete titull: Ligjerata e drejtorit te universitetit te perndritshmit Tahsim Efendi. Duke lexuar kete fjalim apo ligjerate publike njeriu mund te mos ndjeje jehonene e mendimit te lashte grek, mendimit te mesjetes arabe dhe mendimit illuminist francez sepra Hasan Tahsim kishte jetuar vete ne france.
Ne fjalen e vet para universitetit ai u ndal ne menyre te koncentruar ne disa problem.
Se pari: Universiteti qe sapo inagurohej ishte nje porte qe po I hapej dijes me te perparuar ne bote shkences. Ishte nje mjet I larte I arsmimit qe ishte arritur ndonjehere.
Se dyti: Ishte nje mundesi e madhe qe iu jepej popujve qe jetonin nen ombrellen e perandorise osmane e sidomos brezit te ri
Se treti: Ishte nje shkalle me lart

[abica]

se shpejti i plote nga autori

[abica]

[QUOTE=abica;3525704]pjesa e dyte nga dr. Laurant Bica

Fjalimi i rektorit Hoxha Tahsini