Gjuha Shumere dhe Shqipja, nje krahasim tipologjik.

[Anas60]

A do të ishte gjuha Shumere një mundësi më shumë për historinë e Shqipes dhe Albanologjinë?

Përmbledhje

Studimeve krahasuese në Shumerologji mund t’u bashkëngjitej edhe Shqipja, me arsyetimin e ndihmesave që mund të jepte ky krahasim dhe duke pretenduar vëmendjen e gjuhësisë historike të Shqipes dhe Albanologjisë.
Argumentet përfshijnë krahasimin tipologjik: Ergativiteti i njëjtë dhe prania e Trajtës së Shkurtër të Shqipes në formën e MP, CP, DP, PA; gjinorja/pronore me –ak/e–; krahasime etimologjiko-semantike nga “Epika e Krijimit” në gjuhët Shumere, Akade, Sanskrite -me Shqipen nëpërmjet Anglishtes; krahasime për emra zota/planetësh, muajsh, qytetesh; zbërthime aglutinative Shumerisht-Anglisht-Shqip ku përsëriten emra, folje, përemra dëftorë, ndajfolje, që shprehin aglutinativitetin e Shumerishtes nëpërmjet Shqipes: mundësi për klasifikimin e gjuhës Shumere. Rivlerësime etimologjike të Shqipes nëpërmjet Shumerishtes.
Fjalët kyçe: Albanologji, Shumer, Shqip, krahasim, etimologji, ergativ, trajta-shkurtër

Hyrje

Mundësia e vijimësisë historike Shumer-Pelarg-Ilir-Shqiptar, do na sugjeronte studimin krahasues të Shumerishtes e Shqipes.
Studimi i gjuhës së paklasifikuar Shumere, është “në nivel të paplotë, me çështje themelore ende të pazgjidhura” (Hayes,2000). Arsyet e vështirësive përfshijnë:

1- Nuk janë zbuluar deri më sot lidhje gjenetike me ndonjë gjuhë tjetër të njohur.
2- Shkrimi kuneiform s’e paraqet në marrëdhënie një për një, leksikun dhe gramatikën e Shumerishtes, duke vështirësuar rindërtimin morfologjik.
3- Transliterimi bazohet në leximin Akadisht të shenjave logografike/rrokjore; fjalori është rindërtuar kryesisht mbi bazën e listave leksikore Akadisht/Shumerisht.
4- Mungojnë folësat amëtarë; gjithashtu s’ka një listë standarte të leximit të shenjave Shumerisht.

Ekzistojnë tekste që përshkruajnë fundin e Shumerit klasik në rreth 2300pr.k. si ngjarje tepër të rëndë. Një tekst titulluar “Vajtim mbi rrënimin e Shumerit” thotë: “Mbi Dhe (Shumer) ra një fatkeqsi / e panjohur për njeriun / që s’ish parë kurrë më parë /Një stuhi, një Erë e Ligë vërtitej në qiejt… / Lumenjtë rridhnin me ujë të hidhur / Njerëzit të tmerruar mezi merrnin frymë / Era e Ligë i zuri s’u la më asnjë ditë / gojë të mbytura në gjak / fytyra e zbehtë prej Erës së Ligë…/ Thëntë Anu, mbreti i zotave,/“Eshtë mjaft”; / Dhëntë Enlili, mbreti i vendeve, / një fat të mbarë!” Ajo që pasoi duhet të ketë qenë një dyndje përfundimtare larg qytetit të Urimit, LARG Shumerit. Për vërtetësinë e ngjarjes dëshmon edhe historiani i njohur babilonas Berossus. Këtu gjejnë lidhje dy momente:

a- Dyndjet IndoEuropiane (ProtoIE) mendohet se ndodhën në rreth 2400-2200pr.k., rreth të njëjtës periudhë me datimin e rrënimit të Shumerit klasik - Urim II. (Sitchin,1976)
b- Straboni përdor për Pellazgët termin “PeLARGos,” tërë autorët antikë “quanin PeLARG-ë banorët Europianë në brigjet e Mesdheut apo në Europën jugore”. (R. D’Angely,1998). Sipas Pauzanias (VIII,1,2) PeLARGosi (heroi eponim Pellazg) është i pari njeri lindur në Tokë, etnia e të cilit i përket një qytetërimi prehistorik Neolitik….(Sh.M.Ömer,2008).

Dyndjet pas rrënimit të Urim II mund të jenë emërtuar IndoEuropiane nisur nga afërsia e krahasueshme në kohë me gjuhën më të vjetër të njohur të grupit IE– Saskriten. Këto dyndje mund të ketë qenë përbërë vetëm nga popullsia Shumere (Urim-60.000) që kaloi Azinë e Vogël drejt Ballkanit e Europës, të ardhur Pe-LARG=prej-larg. Etimologjia e drejtpërdrejtë që propozoj, s’është rastësi, por mbështetet në analizat etimologjiko-semantike të Shumerishtes. Epika “Muji e Halili” e mbështet këtë. Kultura Shumere nis prej Neolitit, në përputhje me ç’na thotë Pauzania.

Gjuha Shqipe është klasifikuar si degë më vete e grupit IE, pa nëndegë, nga Franz Bopp-i rreth 160 vjet më parë(1852), kohë kur Shumerishtja s’njihej. Shqipja pranohet përgjithësisht se bën pjesë ndër gjuhët e vjetra IE. Problem për krahasimin do ishin ndryshimet fonologjike të Shqipes, dokumentuar prej shek.15. Por ato nuk mund të jenë dhe për fat nuk janë e vetmja rrugë krahasimi. Ato kanë bllokuar përparimin në gjuhësinë historike të Shqipes. Në krahasimin me një gjuhë kaq të vjetër sa Shumerishtja, çdo gjuhë IE do ishte pothuaj në të njëjtat kushte dokumentimi me Shqipen. Gjuha Sanskrite është dokumentuar pas 1500pr.k., dallimet thelbësore me gjuhët e afërta gjeografikisht, “janë përcaktuar përfundimisht.” (Hayes,2000)

Ndryshimet fonologjike në varësi nga kushtet historiko-gjeografike, ndodh të jenë të papërfillshme. Për studiuesin Xh.Ylli në një projekt të përbashkët në Universitetin “Erlange” në Gjermani, rezulton “konservim i gjuhës sllave për mbi 500 vjet”, në disa fshatra të zonës veri-lindore të Shqipërisë, pra, në kushte jo të favorshme. Përmendim rastin e Islandës me konservim prej mbi 1000 vjet, siç pohon J.A.Halloran, dhe qëndrueshmërinë e vetë Shumerishtes mbi 2000 vjet. Pra, ekziston mundësia që edhe Shqipja ta ketë koservuar gjatë të paprekur fondin bazë, ndoshta që nga periudha Shumere.

Krahasime Etimologjiko-semantike

Ndër dokumentet më të studiuara është “Epika e Krijimit” (Sitchin,1976). Aty nëpërmjet një gjuhe alegorike jepet zanafilla e Sistemit Diellor, secili planet përfaqësohet nga një zot. Veçoritë e zota/planetëve përsëriten në tërë panteonet duke mundësuar krahasimin në gjuhë të ndryshme:
KI–Earth–Toka - tokë ose përem.dëft. Ky=Ki; (Halloran,2006) –“ki” zëvendëson një PN. Në Sanskrit/Veda përfaqëson “KETU”; Ketu=këtu mund të ketë mbetur në Shqip në formën: këtu/tukë –Tokë. po ashtu ki=ky≈këtu, përem.dëft/ndf.vendi-afërsi.
TIAMAT–Tiamat– Trup qiellor “amë”, që s’është më, pas përplasjes/ndarjes së të cilit u krijua Toka dhe Brezi i Asteroidëve. Sanskrit: Prit-Hivi–am/at qiellor (Sitchin,1976) priti 10 fëmijë; ndoshta priti përplasjen t’i vijë. Duken rrënjët Shqipe am/at. Tiamat= Planeti që mungon: Hebraisht–Tehom ≈ të hum; Greqisht – omorka≈umur.ka= ka.humbur. (Sitchin,1976)
SHAR – Shar – Zot/Planeti Nibiru/Nibira; Nibira≈Ni.bir.a, bir/planet i sistemit diellor. Sipas Shar/Nibiru ishte zot/planeti që u ndesh me Tiamat, e prej kësaj përplasjeje, lindi Toka e Asteroidët. Planeti Shar ka katër satelitë që rrotullohen si “erëra” rreth tij, pra i ngjan një sharre rrotulluese, dhe sipas epikës “çau më dysh Tiamatin,” pra termi Shar=sharrë mund t’i përshtatet mirë. Shar përdoret edhe në kuptimin mbret, lidhur me pozitën e epërme të Shar/Nibiru.
AN.SHAR – Saturn Nga pamja e unazave të Saturnit mundet: AN.SHAR=Anë.Sharrë duke i imagjinuar unazat gjatë rrotullimit të planetit; an.sharrë=mitër/bark/mes.sharrë.
KI.SHAR – Jupiter – Të dhënat astronomike japin të dhëna se sipërfaqja e Jupiterit është me kreshta malore tepër të larta, si “sharrë.” KI.SHAR=Tokë.Sharrë i përshtatet.
RAKIA – Asteroidët, brezi/byzylyku i rrahur; Akadisht: Rakkis; Sanskrit: RAHU; Hitite: Kum.mi.a; Asteroidët u krijuan nga ndarja e Tiamat-it, një pjesë e të cilit krijoi Tokën – KI dhe pjesa tjetër duke u përplasur/rrahur periodikisht me Shar-in e satelitët e tij, U RAH deri sa formoi Brezin e Asteroidëve. Lidhja me Sanskriten është e dukshme – rrah; Asteroidët kishin qenë një trup me Tokën-KI(Tiamati).
Pra, ishin copëra që i RAnë KI-së ≈ RA.KI.A(sht).

TOPONIME

E.RI.DU – Qyteti më i vjetër Shumer, vendi i ngulimit të parë; mund të kemi: E.Ri.Du(a)=Shtëpia ku dua të ri; A.Ri.Ta=ERDha (Sitchin,1976)
SIPPAR – Qytet kryesor për veprimtaritë e drejtësisë/gjykatave, qendra e Babbar-Utu. Pozicioni në hartë më veriori. Pra, mund ta mbështesë etimologjinë: SIPPAR≈Si.(i)Par ose Sipër.
Sipas Sitchin: Sippar=Land where “Eagles” nest/rest;
Atëhere: Sippar(i)≈Shqipja.ri≈Shqipëri)
Urim – Uri5 – Qytet kryesor në disa dinasti Shumere, mbi 800vjet (UrimII/III) Urim=Urim (Urim(ma.ki4)≈ e uruar, e begatë).
Shuruppak – Tell Fara; Qendër me depo të mëdha drithi, dhe qendër mjekësore, Shurup.ak= i Shurupit/Shëru+pi; gjithashtu TellFara ≈ drithë/farë, aty Del-Fara. (shih Sitchin,1976)

Shumer dhe Akad
Ki.en.gi(r)/Ki.Uri – Shumer/Akad (përkatësisht jugu/veriu i Mesopotamisë). Shumeri kish tokë ku bujqësia “bëhej vetë”, pjellore. Pra është e mundshme: Ki.e.ngi(r)= Tokë e nginjur ≈tokë e begatë; E kundërta për Akadin verior: Ki.Uri= Tokë e uritur, mbështetur në “Vajtim për rrënimin e Shumerit”, del se jugu/Shumeri ishte hambari bujqësor.

Muaj

NISANNU ≈ 15April-15May = Muaji i parë i kalendarit Shumer: Nis.An.a≈Nis.Zot.a;
Zodiak ≈ Zoti.ak(a.ki) = i Zotit ; pra: Nis.An.a=Nis.Zot.a=Nis.Zodiak.asht=Muaji i I-rë
SIMANU ≈ 15June-15July = Muaji i tretë i Kalendarit Shumer: ≈ Shi.Man.A= S’ka Shi.

Disa Fjali

dNI.N.KA.ARNUN.A = Ni na ka arnun asht -PN (H.Radau)
LUGALE.UG.ME.LA.MBI.NERGAL=Mbreti/La(rt).Ka.Le(lind). Nuk.Më.La.Mbi.Nergal;
ANU.NERI.A = Anu Neri a = Anu njeri asht (H.Radau,1910)
UG.BI.A= Ug bie a = Nuk bie asht= lart (above) (H.Radau,1910)
EGER.A.MA.RU.BA.UR3.RA.TA = Egërsia mbaroi, bëj urata -Listat të Mbretërve Shumerë (Sitchin,1976)

Etimologji - Aglutinativiteti përmes Shqipes

E.NGIZ = engiz (ME.EN.GI) = to Cook = e ngjiz/gatuaj (Halloran)
HA, GU7 = food, eat, nurse, swallow = ushqim, ha, ushqej, gëlltis ≈ HA (Halloran)
MA2=Mban (rrokjore; Halloran: gish.pesh=kish peshë). Forma sugjeron kuptimin.
MA2GUR8 = Ma.Gur = anije minerali, Halloran; Ma.Gur.Mah
MA.H (H=many)=to be or to make large=i madh/zmadhoj=Math/Madh (Halloran)
MUR = surround/enclose/guard/preserve = rrethoj/mbyll/mbroj/ruaj ≈ MUR (Halloran)
NA.RU.A = Stele = memorial, që na kujton, Na Ru Asht (Halloran)
SHEG3, SHE7(SHIN3, SHI7)=Raining=bie shi≈SHIN, SHI (Halloran)
SUL= to hurry, speed up, warrior/invader = nxitoj, Sulmoj, sulmues (Halloran)
UR=roof/entrance/yoke =çati, hyrje, kular ≈ Urë (Halloran)

Shumerishtja - çelës etimologjik për Shqipen:

BUJK≈BUJ.KI≈BAJ.KI=Bëj Tokën≈Punoj Tokën (BAL≈Baj=dig w/spade = gërmoj me BEL Halloran) E.Çabej: BULK – BULQIT; (S.E. I,356) (K≈Q dhe BUL≈BAL)
QIELL ≈ KI.E.LL ≈ KI.E.LA(rt) (n’qiellt) = Kum.mi.a=Ra.ki.a (Qielli = brezi i asteroideve, koncepti antik për qiellin. Sitchin,1976)
QYTET ≈ KI.T.ET ≈ KI.T.AT ≈ (Cita’, Cite’) ≈ KI të Atit = Tokë e Atit(Zot) ≈ At.Dhe
Latinisht: Civitatem; Çabej: gjytet/gjitet; qudat/qutat/qytat (S.E. VI,270)
PESHK: HA.A.KI – Fish=Peshk: ha.a.a.ki / HA.U(j).A.Ki ≈ Pi.ësht.ky ≈ P.esh.k = Peshk
HA.(A) (Halloran – Peisk(o) IE – ndoshta Halloran e pranon lidhjen me IE).

Epika Shqiptare “MUJI dhe HALILI” mund të përbëjë një lidhje tjetër të drejtpërdrejtë të Shqipes me Shumerishten: M.Uji≈Mb’Uj≈E.U=E.A(e ujit); po kështu mund të kemi: HALILI ≈ ALIL ≈ ENLIL. Pra dy zotat kryesorë veprues në rrëfenjat Shumere janë të pranishëm në Eposin Shqiptar të Kreshnikëve.

Ndër morfemat më të përsëritura në Shumerisht veçojmë:

Ni = i3 - përemër dëftor/vetor v.3-të njëjës - Ni(një/dikush)=Ai në Shqip. (Halloran)
A- prapashtesë fjalformuese në Shumerisht, formon emra nga foljet. (Halloran/Hayes) Ka edhe transliterimin A = U = Uje.
Në Shqip ka kuptimin A=Asht; po këtë kuptim mund të ketë në Shumerisht me të cilin krijohen emrat foljorë të saj, si në etimologjitë e peshk, përmendore/stele, asteroidë, etj.

Shembujt e mësipërm përbëjnë rreth 15% të materialit të mbledhur deri më sot.

P Ë R F U N D I M E e R E K O M A N D I M E

1- Shqipja duket të ketë lidhje gjenetike me Shumerishten. Me studim ndërdisiplinor mund të ndriçohej Zanafilla e Shqipes në segmentet Shumer-Pelarg-Ilir-Shqiptar.
2- Ndryshimet fonologjike të fondit bazë të Shqipes mund të jenë të papërfillshme. Shumerologjia mund t’i shërbente shmangjes përfundimtare të problemit të “pakapërcyeshëm” të dokumentimit të ndryshimeve fonologjike të Shqipes dhe pra, dokumentimin zanafillor të gjuhës së lashtë Shqipe. Shumerishtja na jep çelësin më të saktë etimologjik për Shqipen.
3- Zbërthimet etimologjike tregojnë prani sistematike të lidhjeve, në leksik po edhe nga ana gramatikore, e prani të shumë foljeve njërrokëshe: At, am, bir/bil/gjal, nib, e re, erë, ha, zu(zgju), urt, uri, ur, ik, rri, ru, rrah, bi(e)/ra, ma, var, ul, um, shoh/pa, le(lind), nis, kur/r ku, nug, ni, peshk, a(sht), u(jë), lum, gur, ilu(ill/yll)/i la(rt), gji, di, bar(dh), kush(kuq), gu(shë), kala, kallam, nam, shal, etj.
4- Afëritë tipologjike janë pothuaj tërësore: Ergativiteti i njëjtë, mund të konsoderohet emërtim i ri për trajtën e shkurtër “e” të Shqipes; Aglutinativiteti na del përmes zbërthimeve të ndryshme etimologjike. Është e dukshme prania e trajtës së shkurtër të përemrit vetor, nëpërmjet Ergativitetit e në përbërjen e vargut foljor. Gjithashtu gjinorja/pronore -ak, duket të jetë gjurmë e pakundërshtueshme e Shumerishtes në Shqipen.
5- Ndihmesa Shqiptare do ta ndihmonte përparimin e shkencës së Asiriologjisë. Me thellimin e këtij studimi mund të propozohej Klasifikimi i Shumerishtes.
6- Studimi më i plotë kërkon krijimin e një bërthame studimore Shqiptare në Shumerologji, që mund të realizohet vetëm me mbështetjen e organizmave përkatëse shtetërore.

Bibliografi:

J.L.Hayes: A Manual of Sumerian Grammar and Texts, Malibu,CA,U.S.A.,2000.
J.A.Halloran: Sumerian Lexicon, Los Angeles,CA,U.S.A.,2006
H.Radau: NIN.IB, Determiner of Fates, Philadelphia,PA,U.S.A.,1910
L.W.King: Seven Tablets of Creation, London,UK,1902/1926.
Z.Sitchin: The Twelfth Planet, NY,U.S.A.,1976-2006
Eqrem Çabej: Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes, Tiranë,1976/2002
Sh.M.Ömer: Në Gjurmët e Pellazgjishtes, Fier, 2008
Etj.

[Maqellarjot]

shume interesant ajo qe prure ti ketu. Nuk e kam mbaruar se lexuari te gjithe. Ky lloj shkrimi duhet lexuar me shume vemendje per ta kuptuar ashtu sic duhet, deri sa lexova une me perjashtimin e "sippari=shqiperi" te tjerat kan nji far kuptimi, dhe lidhen me koncepet qe paraqesin. Une jam i mendimit qe dikur gjerat kan qene shume te thjeshta flas ketu per nje periudh kur gjuha/et ishin akoma ne nivelin "origjinal" natyrore, nuk ishin transformuar ne ate "artificialen" akoma si Sankritishtja, dhe me vone greqishtja dhe latinishtja. Nejse...

a i ke deshifruar vete keto "fjale"?