Gegnishtja!

[MaDaBeR]

EMZOT VINÇENC PRENNUSHI O.F.M (1885 - 1949)

Imzot Vinçenc Prennushi OFM, françeskan, asht lindë në Shkoder me 4 Shtator 1885. Prindët e Tij ishin Gjon e Drande Prennushi. Asht Pagëzue me emnin Kolë. Mësimet e para i mori në vendlindje dhe i vazhdoi në seminarin e njohtun të Troshanit (i hapun në vitin 1861), ku, ju kushtue Urdhnit Françeskan (OFM) me 1900. Mësimët teologjike të larta i përfundoi në Tirol të Austrisë, dhe u shugurue meshtar me datën 25 Mars 1908, tue marrë edhe emnin At Vinçenc. Me të ardhun në Atdhe përjetoi një nga ngjarjet ma të randa të qytetit të vet të lindjës, së Shkodres së rrëthueme nga malazezët dhe pushtimit të saj të përkohshëm në vitin 1913, ku preku me dorë “lugën e urisë” së cilës, pak ditë mbas fitimit të Lirisë dhe bashkimit të qytetit me Shqipninë e Pavarun, do t’ishte pikërisht Ky At Vinçenc, që me 14 Mars 1914, kur në Kështjellën “Rozafat” u ngrit me brohoritjen e mbarë Popullit të Shkodres, i Lumnueshmi Flamur Kombëtar, do të ishte Ai frati i zgjedhun që do të mbante fjalimin e rastit aty. Oratoria e Tij nuk ishte e panjohtun për shkodranët, mbasi Ai njihej si letrar dhe njeri i letrave shqipe posa u këthye në Atdhe.

Ai ishte penë letrare dhe shkencore ndër fletoret ma në za të klerit, ishte një drejtues i “Hyllit të Dritës” por, Ai ishte edhe një ndër thëmeluesit e bashpuntorët e grupit ma me rëndësi të Opozitës Shqiptare, që në vitin 1923 – 24 formuen edhe fletorën e tyne “Ora e Maleve”, ku, At Vinçenci, asht ndër penat ma me vlerë të demokracisë që posa kishte lindë në Shqipni, demokraci e cila mizorisht u mbyt në djep për mos me lindë ma.

Me 19 Mars 1936 Selia e Shenjtë e emnon ipeshkëv i Sapës, detyrë që e mban deri në vitin 1940, kur emnohet Argjipeshkën Metropolitan i Dioçezit të Durrësit, tue pasë nën administrim kryeqytetin Tirana. Mbas vdekjes së Imzot Gaspër Thaçit, në Shkoder me 26 Maji 1946 dhe arestimit të Don Mikel Koliqit, famullitar i Shkodres, Imz. Prennushi ngarkohet me detyren e Primatit Katolik të Shqipnisë. Nuk duhet lanë pa theksue se mbas vitit 1940, kur asht edhe administrator i Tiranës, Ai kishte përkrah Imz. Luigj Bumçin, Don Shtjefën Kurtin, At Pjetër Meshkallën, At Anton Harapin, At Mati Prennushin, Don Lazër Shantojën, të cilët kanë lanë mbresa të pashlyeshme në jetën e kryeqytetasve.

Fatkeqësisht gjendja e keqe shëndetësore e Bumçit, në vitin 1945 ndoshta, randoi punën e Imzot Prennushit, por fatmirësisht Ky jo vetëm e kreu me ndërë detyrën e klerikut të divoçëm, por edhe nuk i la kurgja mangut Imzot Bumçit edhe në fushën politike dhe, pikërisht, në fazën ma delikate të historisë përballë pushtimit fashist italian, atij gjerman dhe së fundit, atij sllavo -komunist jugosllav e rus, të vitit 1944.

Asht e vërtetë se Jakomoni i dha një dekoratë Vinçenc Prennushit, po kurrë nuk asht shkrue çfarë ka thanë Jakomoni, për françeskanët e Shqipnisë dhe për shkollat e tyne; kurrë nuk asht botue teksti i plotë i kujtimeve të Kontit Çiano, ku shprehët kjartë e sakt pritja që i ka ba Italisë Kleri Katolik dhe Katolikët e Shqipnisë së Veriut. Pra, këtij Kleri dhe këtyne françeskanëve, i përkiste edhe Imzot Vinçenc Prennushi, i cili deklaron: “Kam marrë një medalje nderi për shka, nuk e dij – Lekë jo. Dekoratës nuk i dij as emnin”. (Dosja 1245 Arkivi i M.M.Tiranë). Kujtimet e Kontit Çiano as nuk kanë me u botue ndonjëherë, mbasi fatkeqësisht aty asht shkrue edhe se kush e priti mirë okupacionin fashist. Për telegramin e dërguem mbas okupacionit fashist shprehët kjartë bashkfirmuesi i tij, Imzot Frano Gjini, (atëherë Abat i Mirditës), në letrën origjinale të Tij:

4. se nuk ia kam dhanë kurr aderimin tem okupacionit italian me përjashtim të nji telegrami dërgue mbas 22 ditësh nga okupacioni italian, bashkë me Kolegët të tjerë t’Episkopatit, i cili telegram nuk ka tjetër kuptim veç nji formalitet konvenience, të detyruem nga fataliteti historik të ngjarjeve të kohës të pregatituna prej tjerve; po si kanë vëprue të gjithë përfaqsuesit e entëve civile, ushtarake e fetare të vendit tonë.” (Dosja 1302 Arkivi M.M.Tiranë).

Ndërsa, Imzot Prennushi deklaron: “Se shka përmban telegrami nuk më kujtohët, ai asht ba nga Metropoliti i Shkodrës.” (Dosja 1245, Arkivi M.M.Tiranë).

Si Imzot Prennushi, si Imzot Gjini, deklarojnë se, “na kemi firmue para një fakti të kryem dhe, jo, para okupacionit të Shqipnisë nga Italia.”.

“Nuk i kam ba fashizmit asnjë shërbim”, shënon Imzot Prennushi, dhe i qëndron kësaj fjalë deri në fund. Sigurisht, kjo qëndresë bazohej tek e vërteta dhe ndershmënia.

Në vitin 1945 Enver Hoxha, i kërkon një takim Imzot Prennushit dhe ky e pranon. Në atë takim asht kenë prezent edhe Imzot Gaspër Thaçi. Rezultatin e atij takimi e kujtoj edhe unë....ashtu si duhet ta kujtojnë mirë edhe shumë shkodranë bashkohës të mij.

Kur erdhi Enver Hoxha në Shkodër me 16 Shtator 1949, dhe mbajti një fjalim disa orësh në balkonin e pallatit të Prefekturës, ku i rrahu shpatullat “birit të denjë të kllasës puntore të Shkodrës”, “shokut të dashur të tij” Tuk Jakova, kujtoj si tashti se, kur foli për takimin e tij me Ipeshkvijtë, imitoi tue ferkue duert Imzot Prennushin. Ai shprehi edhe “konsideratën” e tij për Klerin Katolik si agjenturë e Vatikanit, mbasi aty dihej se i kishte ngecë sharra Enver Hoxhës, tek shkëputja nga Papa...

Me datën 19 maj 1947 Imzot Prennushi, arrestohët dhe si të tjerët fillon Kalvarin. Qëndrimi i tij në hetuesi tregon karakterin burrnor që shihët edhe ndër ata pak dokumenta që ruhën. Imzot Prennushi asht i paraprëgatitun për rrugën që ka përpara. Ja, si shprehët për té At Konrrad Gjolaj: “.....Letra që Imzot Frano Gjini u ka dërgue Misjonëve të hueja i asht dorzue Imzot Prennushit, me ia dhanë atyne. Prezent ka kenë edhe Don Anton Muzaj e Don Shtjefën Kurti. Letra asht përpilue nga At Meshkalla. Arësyeja që e shkruen këte letër asht kenë mospritja e drejtuesve të Klerit nga ana e Enver Hoxhës. Mbasi Imzot Vinçenc Prennushi e kishte dorzue këte letër erdhi në Shkodër dhe na tha atyne pak vetëve që ishim në oborrin e Kuvendit të Gjuhadolit:

-Bijt’e mijë, ishe tek përfaqsuesi i UNRRES, dhe i shpjegova shka asht tue u ba në Shqipni me Klerin dhe Popullin Katolik. I tregova rëpresionet dhe burgjet e mbushuna me né. I tregova se pasiguria shtohet përditë e ma shumë. Ai u përgjigj: -Ecelenza, i dijmë të gjitha shka ke thanë e shka ké me thanë, bile, dijmë edhe ma shumë se ju, prandej duhët të dini se kemi ba shka asht e mundun por nuk kemi shka bajmë ma. Ju jeni të përfunduem se për 40 vjet komunizmi nuk do të hiqet prej Shqipnijet!

Unë ika.

, i thamë:

-Ti jé pesimist!

Imzot Prennushi, ashtu i ambël dhe i butë si ishte Ai, na tha:

-Jo, nuk jam pesimist por keni me pa e ndoshta ma parë tek unë, se shka do t’ju gjejnë ju. Ndoshta, asht premtue prej Zotit me e provue unë shumë shpejt”.

Prej asaj ditë nuk e pashë ma. Ai me të vërtetë u martirizue.” (“Çinarët”, fq.116).

Kur, Imzot Prennushi pyetët në hetuesi për shkuemjen e tij në Misionin amerikan, ai përgjigjet: “Në Misionin amerikan kam shkue për kryeshndosh për Rusveltin.... Në Tiranë në një mbledhje të Klerit kemi diskutue për mbylljen e shkollave, të seminarëve dhe shoqnive fetare si dhe ndalesat e qeverisë për fenë. (Në janar 1946) Kemi paraqitë në qeveri një memorandum me të cilin kërkonim të drejtat tona fetare. Nga një kopjo ia kam çue edhe misionëve amerikane e franceze në Tiranë.” (Dosja1245).

Imzot Prennushi shpjegon për një takim me gjeneralin Hudgson, kur vizitoi Zyrën Famullitare, në Tiranë: “Hudgson ka ardhë me dy oficera. Unë nuk dij frengjisht po dinte Don Shtjefën Kurti. Kemi bisedue mbi çeshtje të përgjithshme por me hollësi nuk më kujtohët se çfarë. Mbas disa ditësh i kam këthye vizitën unë me Don Shtjefnin, në Pallatin e Misionit anglez ku, më kujtohët se më ka pyet për flamurët që mbante populli në rrugët e qytetit dhe, më tha: -Ma mirë do të ishte kenë që të gjithë këto flamuj t’i bënin rrobe me veshë fukaratë!

Nuk u shpreh mirë për qeverinë, por u tregue i ftoftë.”(po në atë dosje).

Për vuejtjet dhe torturat e bame mbi Imzot Prennushin tregon Prof. Arshi Pipa ndërsa, kush ishte Imzot Vinçenci, tregojnë këto rreshta të deponuem në hetuesi prej Tij me datën 4 shtator 1947:

“....Unë (Vinçenc Prennushi) i thojshe popullit kur kishe kontakte me té dhe sidoemos me pjesën Katolike, se qeveria e sotme udhëhiqet nga komunistat të cilët né na luftojnë deri në zhdukje”.

Me datën 18 dhetor 1947, Gjykata Ushtarake e Durrësit e përberë nga: Kryetari, major Gjon Banushi, anëtarë, major Zhule Çiriako, kapiten Halim Ramohito dhe prokuror, kapiten Petrit Hakani, hapin gjyqin kundër të pandehurve:

1. Monsinjor Vinçenc Gjon Prennushi, datlindja 1885, Kryepeshkop i Durrësit, i biri i Gjonit dhe i Drandës, lindë në Shkodër.

2. Don Anton Lekë Zogaj, datlindja 1905, prift katolik, i biri i Lekës dhe i Marijes, lindë në Kthellë të Mirditës.

3.Don Pal Martin Gjini, datlindja 1910, prift katolik në Jubë, i biri i Martinit e Terezës, lindë në Shkup të Maqedonisë, arrestue me 19 maj 1947.

Vëndimi i gjykatës u dha me datën 20 dhetor 1947 si vijon:

1.Don Anton Zogaj, vjeç 42, me vdekje, me pushkatim.

2.Monsinjor Vinçenc Prennushi, vjeç 63, me 20 vjet burg.

3.Don Pal Gjini, vjeç 37, me 10 vjet burg, heqje lirie.

Gjykata e Naltë Ushtarake Tiranë e përberë nga: Kryetar, major Niko Ceta, anëtarë, kapiten Nexhat Hyseni, kapiten II Mustafa Iljazi dhe sekretar aspirant Thoma Rino, me datën 23 shkurt 1948, mbasi shqyrtoi çeshtjën e të pandehurve....”refuzon kërkesen e tyre”....

Vinçenc Prennushi deklaron se lufta ime ishte kundër komunistave e Partisë Komuniste që të mos egzistonte, kur të formohej Pushteti që mendonim me zbarkimin e amerikanëve.” (Dosja 1245, po aty).

Dosja mbyllët me Proçes-verbalin nr.103/1, datë 10 mars 1948, i mbajtun me datën 9 mars 1948, nr. 51/3 në Seksionin e Sigurimit Durrës[...]


Data 9 mars 1948 në Durrës, më kujton datën tjetër në Shkodër, 11 mars 1948, ditën e pushkatimit të Prelatve të Klerit Katolik në Zallin e Kirit. Pra, vërehët dëshira, etja dhe pangopsia e komunistëve me gjak klerikësh ndër ato ditë në të gjithë Shqipninë.

Imzot Vinçenc Prennushi vdiq në burgun e Durrësit me 19 mars 1949.

Kishe me thanë, se, Dosja 1245 asht mbyllë formalisht me pushkatimin e Don Anton Zogaj[...]

Kur pashë shprehjën e Imzot Vinçenc Prennushit: “Lufta ime ishte kundër komunistave dhe Partisë Komuniste që të mos egzistonte..”, mu kujtue Imzot Ernesto Çoba[...]


Tue lexue kujtimet e Imzot Vinçenc Prennushit, në revistën “Zani i Shna Ndout”, kallnuer 1930, me titull “Nji e stigmatizueme e ditve tona”, u ndalova një çast në takimin që Imzot Prennushi kishte pasë me TERESA NEUMANN, në Bavari të Gjermanisë, e cila i kishte thanë:

“– Do të keshë nji aksident rrugor, – Do të bahësh Ipeshkëv dhe,

– Mbas 13 vjetësh të Ipeshkvisë, do të vdesësh MARTIR I FESË”.

Dhe, me të vërtetë në atë prag pranvere, ndërsa lulja e Sh’Jozefit shpërthente gonxhët e saja në degët e çveshuna prej acarit të komunizmit, një za i lehtë ndigjohej në atë errësinë..., si, në të mekun:...

“ – PAK DRITË ! – MEHR LICHT !”




Tringe Smajli-Ivezaj e Grudes (1870 - 1917)

"S'e falë Zoti mashkullin ma të mire se kyt vajzë".

K'shtu thonin malcort për Tringe Smajlin, ose siç e quenin populli "Tringa e Grudes", apo "Tringa e Maleve". Poeti jonë kombëtar, Át Gjergj Fishta, vigani i denigruem i letrave shqipe thoshte "Tringa ia kalonte çdo mashkulli mâ të mirë n'urtí e n'trimní". E tillë ishte kjo trimneshë e Malcís, e bija e patriotit te shquem dhe luftetërit kunder turqve, bajraktarit dhe kryekreut të Grudes- Smajl Martinit.

Lindi në vjetin 1870 në fshatin Kshevë të Grudes-rrethi i Podgorices, në nji familje fshatare patriotike. Konsiderohej nder vajzat mâ të bukura të Grudes.
Nore Kolja, bija e Kolë Kurtit nga fshati Pikale dhe e reja e Dede Gjo Lulit - bashkeluft'tare e Tringes, thoshte "Tringa ishte belholle, si ato ma të bukurt. Ishte e urtë dhe ka dit me bisedue edhe me burrat ma të shquem. Ajo mbante alltinë dhe mauzerin. Erdhi në luftë bashkë me baben, kushrinjt dhe grudasit".
Smajl-Martini
I ati i Tringes, si udh'heqës i forcave mbrojtse të Degës së Lidhjes së Prizrenit për Grudë dhe si udheheqs që nuk lejonte, s'bashku me shumë të tjerë, që të coptohen trojet shqiptare, me shumë trima lufte të Grudes, denohet per çashtje patriotike në vjetin 1883 nga ana e Divani Harbit (Gjyqit ushtarak turk) dhe u transferue ne vjetin 1886 në Dinari Bekir, Kurdistan-Anadolli Lindore, ku edhe mbas disa vjetësh 'dekë. Disa vite ma pare, me 1880 gjatë luftes kunder anmikut, të dy Zefi e Gjoni mbeten të vramë. Në kyt mnyrë Smajl Martini mbet pa djalë, përkatsisht pa trashigimtar të drejtperdrejt. At'herë Tringa vendosi mos me u martue dhe me ndejt me t'atin.
Qysh në moshë të re kjo trimneshë fisnike me vmendje i ndigiote bisedat dhe vendimet që i sillnin malcort në kuvendet e udhëhequna nga i ati. Ne tubime te burrave e logje, tue krye në kyt mnyrë mesazhin e të parëvet të saj Vuksan Geles dhe Smajl Martinit, i ftonte malcorët që me u vra mes vedit që pushka të drejtohet kah anmiku për të miren e vendit, për liri, e harmoni midis njerzve, pa dallime fetare..
Përveç në tubime, n'aktivitete brênda fisit të Grudes, e kuvende mbarëmalcore shquhet edhe per trimní. Kyt cilsi e tregoi sidomos në Kryengritjen e Malcís me 1911, ku muer pjesë si organizatore e luftëtare. Muer pjesë edhe në tubimin gjithë-malcorë në Greçë (qershuer 1911). U dallue sidomos në luften e Deçiqit. Burrave të Malcís u nepte zemën që me luftue trimnisht kundra ushtris turke. Kontributi i saj në kyt luftë kje i gjithanshëm. Malcorët trima i furnizonte me bukë, ujë e municion. Të plagosunve ua lidhte plagët dhe, sipas mundsis që kishte, u bânte edhe sherbime të tjera mjeksore.
Kjo heroinë e Malcís, e cila tregoi heroizem në fushen e betejes si luft'tare e dallueme, ishte mjaft aktive edhe në qetsimin, paqsimin dhe rregullimin e at'hershëm brenda fisit dhe ndêrmjet fisevet. Me gjithë energjinë e saj rinore luftoi për shuemjen e hakmarrjes, gjakderdhjes në mes malcorevet (shqiptarve). Ajo nuk u pajtue me mjerimin, shkatrrimin dhe coptimin e shqiptarve.

* Për me ndihmue hapjen e shkollave shqipe në Malcí (në vitet 1916-1917) shiti token dhe të hollat i vuni në dispozicion në hapjen e shkollave në Dinoshe, Priften etj.
Si e tillë Tringa gzonte autoritet jo vetem në Grude, por edhe ne Hot, Triepsh, Kojë, Kelmend, Kastrat, Shkrel, Shalë, Shosh, Shkoder e vende tjera. Ajo respektohej nga burrat ma të shqueme të kombit shqiptar t'asaj kohe.
Smundja e pasherueshme ia nderpreu jeten me 2 tetor 1917, ne moshen 47 vjecare.

Dy vite me vone, nga ushtria e Mbreterise SKS ne trojet e Malcisë, shkatrrohet varri i saj në Kshevë. Megjithate veprimtaria e saj patriotike kurrë nuk ka me 'dekë. Ndaj le të bucas thirrja e dalë thell nga zemna dhe shpirti jonë

"Të pavdekshme si ato malet e Malcís kjoftë vepra e heroines Tringe Smajles!"




ÁT ANTON HARAPI O.F.M (1888 - 1946)

Fëminija e rinia

Gaspër Harapi (emni i pagëzimit) u lind në Shirokë të Shkodrës më 5 janar 1888 në një familje të thjeshtë, që jetonte me peshkim në Liqenin nën hije të Taraboshit.
Hyni në Kolegjin e Jezuitëve qysh shtatë vjeç e ma vonë në ate Françeskan, që ishte dhe mbeti shtylla e traditës së mirëfilltë kombëtare shqiptare.
Aty mori njohunitë fillestare të teologjisë dhe u mëkue me dashuninë e thellë për Atdhe. Si kreu lolegjin, tue qenë me një përgatitje aq të mirë sa asnjë nxanës tjetër që kishte dalë prej atij Kolegji, e dërguen me vijue studimet e nalta në Austri, një ndër votrat e kulturës së lashtë dhe asaj bashkëkohore. Studioi në Villach të Tirolit, Salezburg dhe Shvarc. E qysh atëherë e quejtën “enciklopedia që ec me dy kambë”.
Mbi të gjitha tek ai mbizotnoi bashkimi i të gjithë virtyteve pozitive, tue plotësue e kalitë shpirtin e tij të pastër françeskan, me të cilin frati ynë ishte i edukuem qysh në fillim...
Më 1910, kur Gaspëri i ri u kthye në Atdhe, i dhanë emnin Anton, si ishte në traditën e françeskanëve. E me të shkelë në Shkodër, ai u dallue për dijet e thella, që i kishte marrë gjatë viteve të studimeve akademike, dije që, nga ana tjetër, nuk do ta tulatnin kurrë kujtesën e tij përherë të freskët, por do të shpërthenin valë - valë, gjithnjë në nivele ma të nalta, edhe pse kishte kujdes që aftësitë t’i shfaqte me thjeshtësi e me finesë.
Argumentet që buronin në mënyrë të natyrshme, në çdo kohë dhe rrethanë, do t’i parashtronte me një logjikë të hekurt, me një shtjellim aq të qartë, çka asht karakteristikë vetëm e një gjeniu të rrallë. Nuk janë të paktë, e pikërisht prej bashkëkohësve të tij, ata që janë shprehë se një njeri i tillë, dy herë nuk do të përsëritet në tokën shqiptare. Mbi freskinë dhe qartësinë e mendimint të tij filozofik, për stilin e matun e të rrjedhshëm, qysh heret, më 1936, do të shkruente për te dom Kolec Prendushi: “...mendje dialektike, qi shkruen kryeartikuj, ndër cillt disa janë kryvepra. Dija e thellë, arsyetimi i lidhun, analizimi i hollë, stili i peshuem, dallojnë gjithë shkrimet e tija.” (Shih, “Hylli i Dritës”, 1936, fq. 583).
Si intelektual model, sillte me vete mentalitetin e misionarëve përparimtarë europianë, që në shumicë asokohe kishin në zotnim shartet e Provincës Françeskane, që po hidhte shtat me palcë e fizionomi shqiptare, tanësisht me taban kombëtar, e që dha një ndihmesë të paçmueshme në lulëzimin e kulturës amtare shqiptare, ku në rezonancë mbizotnonte fryma e ngrohtë françeskane “lutu e puno”.

Veprimtaria

Si thamë, në vitin 1910, At Antoni kthehen në Shqipni dhe shugurohet meshtar, tue qenë deri në flijim besnik i zhgunit të Shën Françeskut e i popullit që e donte dhe e respektonte. Punon në fillim mësues në Kolegjin e Fretënve. Ai solli një frymë të re, ide të reja, krejt europiane, për edukimin e rinisë. Veçanarisht ai kambënguli që në Koldegj të mund të edukoheshin të rijë me bindje e prejardhje të ndryshme, aty edhe të besimit musliman, e që nuk kishin kurrëfarë synimi me marrë rrugën e meshtarisë.
Ma vonë (tetorit 1912 - prill 1913) u përkushtohet shërbesave fetare në Kishën “Zoja Rruzare” në Arrën e Madhe, në Shkodër, ku ishte edhe Kuvendi Françeskan. Në këtë lagje u njoh dhe u ballafaqua me vorfninë e tejskajshme, që e përjetonte thellë, e përpiqej t’i ndihmonte, pa dallim feje.
Më 1916, kur Dukagjinin e preku sëmundja e frikëshme e kolerës, që mori shumë jetë njerëzish, pa u gjetë askush pranë tyne nga frika e lëngatës, shkoi atje, në mes malësorëve, dhe i ndihmoi si e sa dijti. Frati i ri nuk la bjeshkë të thepisun pa shkelë tue dhanë veçanarisht ndihmë e këshilla në lamë të profilaksisë.
Më 1918 ai shërbeu në Grudë, ku, për herë të parë, spikat talenti i tij në lamin e letrave shqipe, penda e mendimi i mprehtë, njohja e thellë e shpirtit të malësorit.
Ai njohu me të gjitha përmasat e saj zonën e Grudës e të Malësisë së Madhe mbarë, koloritin e gjallë të zakoneve, vajet, dasmat, epiken, psikologjinë origjinale të trevave kreshnike të marruna në studim, pra tanësinë klasike të kulturës së pasun kombëtare, ende të palavrueme asokohe...
Në këtë mjedis të ri dhe të përshtatshëm për mendjen dhe punën e tij pasionale, lindi dhe u rrit romani “Andra e Pretashit”, vepër me kompozim unik në llojin e vet.
Në rrafshin politik, mbeti një zbulues i gjallë i fatit të popullit shqiptar. Në kujtesën e historisë, kanë mbetë të pashlyeshme shumë ngjarje, që gjithsesi kanë emnin e kontributit të meshtarit të shqiptarizmës.
Në kohën e turbullinave politike, midis të cilave ishte mbërthye kontinenti europian, Fuqitë e Mëdha, hartonin harta të reja, ku, pa të drejtë, Shqipnisë së vogël gjeografikisht, i cungoheshin njena mbas tjetrës disa treva të trungut amë.
A mund të heshtte frati përballë kësaj masakre, që u bahej ditën për diell tokave shqiptare!? Natyrisht që jo. I veshun me zhgun, me nismën e vet, organizon menjëherë tre bajrakë, Grudë, Hot e Triepsh dhe përmes tyne, i dorëzon Memorandumin e përgatitun nga ai vetë në vitin 1918, komandantit francez në Shkodër (asokohe në Shkodër, kishin zyrat e tyne konsullore 7 përfaqësi të hueja). Në bashkëpunim me Luigj Gurakuqin dhe At Gjergj Fishta OFM, harton një Peticion, të nënshkruem nga 200 përfaqësues të tre bajrakëve, drejtue përkatësisht Konferencës së Paqes në Paris, Ministrave të Jashtëm të ShBA-së, Anglisë, Francës dhe Italisë.
Në ligjeratat e tij të famshme, të mbajtuna në “Parisin e vogël”, sikurse njihej nga intelektualët asokohe qyteti kulturdashës Korça, ndër të tjera At Anton Harapi u shpreh: “Jam fetar, por kam tager dhe detyrë shoqnore”. E randësishme për At Antonin, ishte fati i kombit dhe i martirëve, që ishin pjesë e jetës së tij.
Populli i Shkodrës kurrë s’do ta harrojë përshëndetjen e fundit të titulluem: “Dy lotë e nji betim”, si shembull i oratorisë klasike shqipe, në përcjelljen e eshtnave të martirëve Mustafë Qullit dhe Çerçiz Topullit.
Viti 1920 ingranohett me lëvizjen atdhetare shqiptare, në kushte e rrethana të reja; falë energjive të pashtërshme që zotnonte, fizikisht e moralisht, mori një shtytje dhe organizim të ri. Më 1921-1924, bahet drejtues i grupit të njohun atdhetar “Ora e Maleve”, së bashku me At Gjergj Fishtën, Luigj Gurakuqin, Dom Lazër Shantojën, tue qenë njëkohsisht themelues, drejtues e botues i aftë i fletores “Ora e Maleve”, që filloi të nxirrte grupi në fjalë.
Më 1924, u zhvilluan zgjedhjet e para në Shqipni, ku gjendet mes “opozitës” së kohës përkrah Gurakuqit, Fishtës, Bajram Currit, At Benardin Palaj, Nolit etj. , që ishin pararoja e kësaj lëvizjeje, tue sjellë një mendim të epërm e veprim racional për kombin shqiptar.
Mbas rrëzimit të Qeverisë së Nolit, për shkaqe që tashma dihen mirë, sikurse shumë të tjerë, frati demokrat arrestohet 3 herë dhe burgoset, mbasi kishte përkrahë alternativën e demokracisë liberale të popullit, “Për nji Shqipni t’Lir e t’Perparueme”.
Më 1933, ishte drejtues i Kolegjit Françeskan (Rektor), drejtor i Liceut “Illyricum” dhe pedagog në Shkollën Normale Femnore të Motrave Stigmatine në qytetin e Shkodrës (Gjuhadol).
Në harkun kohor të viteve 1930-1936, asht drejtori i së përkohshmes zamadhe, revistes “Hylli i Dritës”, bashkëdrejtues i gazetës “Posta e Shqypnisë”, revistës fetaro - kulturore “Zani i Shna Ndout” etj.

Në fushën e letrave shqipe

Frati, krahas përkushtimit fetar dhe vlerave të çmueshme sociale, dallon me po atë madhështi, në filozofi, teologji, pedagogji, sociologji, publicistikë dhe letërsi artistike.
Në mënyrë të rregullt, ndiqte rrymat e letërsisë botërore, lexonte në origjinal autorët e famshëm të pedagogjisë moderne të kohës, si: Pestaloc, Hergert, Frobel, Herbart, Forster etj. Midis librave dhe përherë pranë librave, mendonte se mendja e tij dhe e çdo njeriu, në përgjithësi, zgjanon dritaret e ditunisë njerëzore, të cilat përherë duhet të jenë të hapuna, për të lejue depërtimin e njohunive të reja bashkëkohore.
Rezultat i akumulimit të dijeve dhe i përvojës si pedagog, asht botimi i veprës së parë pedagogjike, “Edukata ose mirërritja e fëmijëve” më 1925, që mund të cilësohet edhe një përshtatje të leksioneve të pedagogut A. Hergert, një punim i mirëfilltë shkencor.
Synimi fisnik i tij, ishte që mbrënda lëvizjeve të reja reformatore të krijoheshin hapsina për modernizimin e metodave mësimdhanëse, didaktika e shkollës së re shqiptare, dhe kërkonte në veçanti që këtë rrymë të kohës ta shpërndante me pasion në moshën e re, tue e pajisë në këte mënyrë, me kujdes e matuni, me parimet progresiste të shkollës së traditës së hershme demokratike e kulturore të Europës Perëndimore. Për çudi, ende sot studiohen në universitetet e vendlindjes autorët e pedagogjisë sovjetike (pedagogë pedantë komunistë rusë) dhe jo pedagogët e traditës shqiptare në trojet etnike shqiptare.
Një vepër e spikatun asht ajo me titull “Vlerë Shpirtnore”, ku janë përmbledhë 6 ligjëratat e mbajtuna në Korçë. Duhet vu në dukje se shtysë për autorin e kësaj nisme të guximshme, ishte çasti i një krize shpirtnore në Shqipni, dukuni kjo me rrjedhoja negative dhe shkatërrimtare. Aty autori referues analizoi me hollësi shkaqet e kësaj krize, tue shpalosë gradualisht etilogjinë dhe terapinë e kësaj sindrome kanceroze, ku, si epidemi e vërtetë, kishte nderhy në botën shqiptare ideologjia shterpe marksiste e sjellë në Shqipni prej Ali Kelmendit me shokë...

Flijimi

Sa herë “profesorët” e regjimit komunist, në veprat e tyne plot fallsifikime, u kanë paraqitë dhe vërbue sytë brezave të tanë shqiptarësh një foto, ku At Antoni Harapi duket në një takim me gjeneralin gjerman Fitsum, si dëshmi e “tradhëtisë” të prelatit françeskan. Asnjëherë, sikurse vë në dukje publicisti z. Mërgim Korça, pseudoshkenca komuniste, dje dhe sot, nuk flet dhe shkruen përse u takuen dhe çfarë i ka thanë gjeneralit gjerman At Anton Harapi: “Marrëveshja me Reichun, ishte që trupat gjermane do të kishin territorin shqiptar vetëm si urë kalimi për në Greqi, pa i cënue dhe pa ndërhy në çashtjet e mbrendshme shqiptare!”. Ata e dinin mirë pse i ishte takue Harapi me gjeneralin, pse kjo asht pasqyrue edhe në shtypin e kohës, por simbas parimit “shpif, shpif se diçka do të mbesë”, përhapën një propagandë të shfrenueme vetëm në klishenë zi, për të përligjë veprimet vëllavrasëse që ua kërkonte simotra e tyne, Jugosllavia komuniste Rankoviçiane/Titiste, e cila porosiste polpotin e kuq të Tiranës, se “nëse doni që të qeverisni përgjithnjë, duhet të zhdukni me rrajë çerdhen antikomuniste, klerin katolik dhe besimtarët e saj besnikë në Shkodër e tjetërkund”.
At Anton Harapi shprehet haptë pse e pranoi detyrën e regjentit: “E pranova detyrën se nuk mujshem m’e pamun Shqypninë të pushtueme prej anarkijet...nuk dojshem të krijohej nji Babiloni shqyptare me luftë vllavrase qi zhgatrronte katundet, të humbej bagtija e të zhgatrroheshin familjet...ndjeva mëshirë, si për popull e gjithashtu edhe për Shqypni...Si mund të preferojshem m’e pshtue jetën t’eme për çashtjen e perbashket? Le të ndodhë ajo qi ka me ndodh, thashë me vedi, rrnoftë populli edhe pa mue, rrnoftë Shqypnia!...E fillueme me nji poezi e po e perfundojmë me nji tragjedi me iu dhimbtë kujdo...e vetmja gja m’u bamun asht m’e pshtuemun Shqypninë edhe popullin. Mjafton t’i paralizojmë fajtorët të mos bajnë ma dame...Nuk duhet të ekzistojnë filogjerman, anglofila apo italofila. Duhet t’jena veç shqyptarë...”.
E këto fjalë ai i thonte me 17 Maj 1944 në Kinema “Kosova” kur Shqipnia ishte nën pushtimin gjerman!
Ai kërkonte të shpëtonte Shqipninë dhe në tokën tonë të mos kishte të huej, e jo ashtu si përshkruhet nga historiografia komuniste dhe postkomuniste.

Martir i shqiptarizmës së kullueme

“Shqipnia u fitue me gjak; me gjak dhe po mbahet e robnueme. Do të vij dita e me Paqe e Drejtsi do t’fitohet”

At Anton Harapi

Martirizimin e klerikut as Shekspiri i madh nuk do të gjente forcë me e përshkrue në mënyrë ma dramatike se sa ajo që përjetoi ai në realitet e qinda sivllazën të tij. E ashtëquajtuna luftë “NÇ”, në vend që të bante çlirimin e vendit, u kthye në një luftë të kobëshme vllavrasëse për marrjen e pushtetit me çdo kusht, por katolicizmi dhe në veçanti kleri katolik, ishin pengesa ma e madhe për triumfin e komunizmit.
Historia e vrasjes së At Anton Harapit asht sa e dhimbshme, aq edhe e lavdishme. Fratin e Shën Françeskut deri në flijim, e këshillojnë që të ikë nga Shqipnia, sikurse banë shumë njerëz kundërshtarë të rregjimit të diktatorit Enver Hoxha, që dhunshëm dhe me mashtrime erdhi në pushtet. Fakti asht se Frati këtë këshillë e hodhi poshtë premas, tue thanë me krenari: “Kam punue për Shqipni ballfaqas. Nuk pres shpërblim, por as denimi nuk ka pse m’pret. Bashkatdhetart e dinë fort mir se kurr nuk i tradhëtova. Me ta vuejta, me ta punova, me ta qindrova, me ta gzova. Me ta edhe do t’des. Eshtent e mi, n’token e t’parve t’jen testamendi em”.
Ai i gjykua dhe u dënue nga Gjyqi Ushtarak në Tiranë me kryetar Koçi Xoxe e Prokuror Bedri Spahiu...
Pretenca e prokurorit ishte kulmi i një fallsifikimi të pashoq. Dosja e fratit të urtë asht e mbushun nis e sos me shpifje e trillime të gatueme në guzhinën jugosllave, që shikonin si kundërshtar seriozë për aneksimin e Shqipnisë gjithë klerin katolik, veçan një fytyrë të ndritun si At Anton Harapi.
................
Ishte mëngjes i vranët. Binte shi. Në orët e para të datës 14 shkurt 1946, u nxor nga qelia, duert e kryqëzueme në parzëm, me krye të varun dhe sytë gjysë të mbyllun nga sfiltja prej torturave, dhe e çuen diku në periferi të Tiranës.
Frati i përvujtë, por krenar, hidhte hapat me kujdes, tue ngritë herë-herë kindet, për të mos u stërpikë nga balta që shkelte. Një prej egzekutorëve i tha: “Mos ki dert, o prift reaksionar, se te balta ke me perfundue”. Ai reagoi me qetësi e kthjelltësi: “Atje tek shkoj, biri im, due me shkue i panjollë, siç kam kenë tanë jetën”.
E në gjyq ai pat lanë testamentin e tij lapidar: “A e dini se çdo ndertese i vihen temelet n’dhe? Edhe pse n’varr, na hijshem duhet t’jemi gurt e temelit t’njiasaj binaje t’cillin sot e quejm Shqypni”.

[MaDaBeR]

ÁT BERNARDIN PALAJ O.F.M (1894 - 1946)

Bernardin Palaj, u lind me 2 tetor 1894, i pagzuem me emnin Zef, nga prindt Gjon e Marta me origjinë nga Shllaku i Dukagjinit.
Msimet e para e të mesme i muer në Kolegjen Françeskane. Kreu studimet në Salzburg e mandej Innsbruck respektivisht për filozofi e teologji. N'Innsbruck ndjeku dhe kurset universitare të Fakultet shtetnor të Letërsis. Gjatë studimeve tregoi interes të veçantë për studimet shqiptare, si dhe për autort e huej që studiuen zakonet, gjuhen, doket shqiptare. Me 15 shtator 1911 kur ishte 17 vjeç u ba frat e në gusht 1919 qe shugurue meshtar. Kryesisht e terheknin albanologët gjerman-folës. Më 1920 u kthye në Shqipëri, dhe si të gjithë vëllezërit e tjerë të Urdhënit të Vogël Françeskan (o.f.m.) nisi me zell punën në shërbim të përhapjes së idealit fetar e atij kombëtar. Për disa vjet dha msim shqip, latinisht e greqishte antike në Liceun “Illyricum”, mandej shërbeu ndêr famullî. Iu kushtue poezis, prozes, muzikes, tue punue për të miren e atdheut. Krijimtaria e tij ashtë e gjanë dhe shumë e larmishme. Ajo përfshin shumë aspekte të zhvillimit albanologjik. Periudhen e parë të veprimtarisë së vet ìa kushtoi mbledhjes së rapsodive të maleve, vepër së cilës i kushtoi gati pesëmbdhet vjet. Mbas hapjes së revistes “Hylli i Dritës” në vitet 1921-1924 pesë rapsodi ("Kangë Kreshnikësh"). Më 15 prill të vitit 1923 bashkë më vllezërit Mjeda, Fishtën, Harapin, Prenushin, e disa të tjerë botuan në Shkodër gazetën "Ora malevet". Më 1937 boton së bashku me Át Donat Kurtin vëllimin e dyt të “Visaret e Kombit”, “Kangë kreshnikësh dhe legjenda”. Po ashtu gjatë kësaj përiudhe boton edhe krijimtarinë e tij poetike në “Hyllin e Drites”: "Prej burgut të jetës" (vepra e tij e parë poetike botue me 1933), “Fragment – Valët e nji shpirti” (i pakryem), “Moskë – Alkazar”, “Vorreve të Famurit”, “Kuq e zi”, “Kah nata e vetme” (e frymzoi vdekja e Fishtës), etj. Ndërsa shpirti i tij epik dhe poetik kishte prekur majat e krijimtarisë së tij, Át Palaj fillon të mbledhë mitologjinë, zakonet dhe doket shqiptare, të cilat i boton ma së parit te “Hylli i Dritës” në periudhën 1940 – 1944. Ndêr kto mund të veçojmë: “Syni i keq”, “Shpirti i keq”, “Ora e shpis”, “Bestytni Ilire”, “Orët”, “Zanat”, etj. Ka botue n'organet “Hylli i Dritës”, “Leka”, “Tomori” etj. Hovi dhe vullneti i tij nuk ndalen me kaq. Ban disa studime interesante dhe shkencore mbi Kanunin e Maleve, me vlerë burimore për studiuesit e të drejtes zakonore shqiptare, të cilat botohen nga Instituti i Studimeve të nalta shqiptare në Tiranë në librin: “Studime dhe tekste, Dega Juridike Tiranë 1943”. Po në kyt botim ai boton një variant të Kanunit të Lekë Dukagjinit mbas shqyrtimit të Mark Sadikut. Së bashku me përkushtimin e tij për studimin e etnosit të shqiptarvet ia bashkangjiti edhe dëshirën për të studiue edhe historinë e Arbnisë. Sidomos në revistën “Hylli i Dritës” boton disa studime mbi Dioqezën e Pultit si dhe të disa krahinave të tjera të veriut, me mjaft interes dhe fakte historike për studiuesit e kësaj fushe. Gjithashtu Palaj ishte anëtar i Institutit të Studimeve Shqiptare qysh prej 1940.

Ishte nji muzikant e pianist i talentuem. Shërbeu përkatësisht famullitar në Dioqezen e Pultit dhe të Rubikut, më saktë, në Toplanë, Polcit Shalë, Bushkashit, Planit e Rubik. Ndërsa më 1944 rikthehet famullitar[1] i turbulluar në shpirt, i thotë një tjetër mikut të tij albanologut, Prof. Karl Gurakuqit:

“Do të tërhiqem në nji famullí të malevet të mija të dashuna – më tha gadi me lotë ndër sy – dhe aty ku mbahet gjallë fryma e shpirtit arbnuer, në kontakt me popullin e thjeshtë, do të vijoj punën e nisun tash sa e sa vjet, tue gjurmue në historinë, në folklorën e sidomos në Kanunin. Do të përplotësoj e do të sistemoj rapsodít, qi unë i kam mbledhë me kujdes tash sa kohë”.

Ndersa dy vite ma vonë, puna e tij shkencore si dhe aktivitetiti i tij fetar u nderpre barbarisht, ku për asye absurde e arrestuen në Kuvendin e Rrubikut me 22. 10. 1946. Pikërisht ktu në Rrubik i shkruen Át Jak Marlekajt nji letër ku i kërkon që ta paraqesë para botës së lirë vuejtjen, dhe vrasjet makabre të sa e sa intelektualvet shqiptarë në mnyrë të padrejtë, vëtem për faktin se ishin pionerë të mendimit të lirë dhe demokratik. Në kyt letër, origjinali i së cilës ruhet pranë arkivit françeskan në Shkodër, Palaj shkruen:

“I dashtuni P. Jakob, jena në gazep të Zotit. Thueju miqve t’ ikun andej qi t’orvaten me sa të munden për me na pshtue prej ketij kobit. Ka nji, ka nji, po na qesin faret të gjithve. Bâne të njoftun mjerimin t’onë ku të dijësh.
Të fala B.dini, 20. IV. 1946″.

U akuzue si "agjent dhe bashkëpunëtor i fashizmit", sepse ai luftoj kundêr komunizmit që e cilsonte "anti-Krisht". 'Diq në burg, para se të "gjykohej" më 2 dhjetor 1946 sepse u mbajt lidhun me tela dhe 'diq nga tetanosi; por vuente edhe nga sëmundje zemre. U varros në oborin e ish-sanatoriumit në Shkodër.






ÁT DONAT KURTI O.F.M (1902 - 1983)


Donat Kurti u lind në Shkoder, më 3 shtator 1902, në nji familje me tradita patriotike dhe intelektuale. Nji nga vllaznit e tij, Gjoni, kjé nji nga themeluest e Shoqnisë patriotike "Bogdani". Siç shënonte Donati në kujtimet e tij "Gjaja mâ e bukur qi më ka mbet në mendje nga koha e fëmijnis, ishte festa e 28 Nanduerit, kur dera e shpisë atnore dhe të tjerat përreth zbukuroheshin me shêrmashek e lule shêmshiri, ndêrsa banorët e lagjes, tue mbajt në ballë flamurin kombëtar, delnin me kandîla të ndezun e brohoritnin për festen e Pavarsisë".

Ishte etnolog, folklorist, e albanolog, gjuhëtar, poet, piktor e muzikant. Nên drejtimin e Kolë Idromenos punoi edhe si arkitekt. Më 1930 merr pjesë në nji konkurs pikture, ku zuni vendin e dytë, ndêrsa çmim të tretë fiton në nji konkurs instrumentistash (i binte shumë bukur violinës).

Mbasi mbaroj rrethimi malazez, u mendue prej shqiptarve që trupat turke që mbrojten qytetin me i përcjellë me nji fmi para - fmija si simbol paqeje e paprekshmenie - deri në Durës me stafetë. Donat Kurti u thoshte nxansve se shi ai ishte ai 10 vjeçari që i përcolli i pari deri në Berdicë. Mbasi mbaroi shkëlqyeshëm msimet e para dhe të mesme në qytetin e lindjes, vazhdoi studimet e nalta në Romë, në Universitetin "San Antonio", ku u laurue për filozofi. Më 1927 u ba frat françeskan dhe po at vit kthen në qytetin e tij, ku, për aftsi të rralla e mendje të naltë, emnohet profesor në gjimnazin "Illyricum" të fretënve. K'tu dha gjuhë shqipe, latinisht, histori të natyrës. Nga 1930-1938 qe nëndrejtor i shkollës (me drejtor, Át Anton Harapin). Nga viti 1939 e der në mbylljen e saj (1946) qe drejtor. Ky gjimnaz ishte nji nga ma të nderuemit në vendin tonë. Kishte rreth 500 nxënës e studentë. K'tu dhanë mësim profesorë të shquem, si: zamadhi Gjergj Fishta, Át Frano Kiri (matematicien), Át Justin Rrota, nji nga themeluesit e gjuhësisë shqiptare, Át Marin Sirdari, historiani. K'tu dha mësim edhe Át Gjon Shllaku, i super-lauremi ,- siç e cilson Visa Zhiti.

Vlerën e kësaj vatre diturie e shohim edhe në këto dy aspekte të thjeshta, por mjaft domethënëse. Në provimet e maturës të vitit shkollor 1939 – 1940, si përfaqësues të Ministrisë së Arsimit qenë, prof Eqrem Çabej, për lëndët shoqërore dhe prof. Aleko Tashko, për ato natyrore. Ky gjimnaz qe i dashur për të gjithë shkodranët. Kur u mbyll, për ca kohë, nga qeveria e A.Zogut, pezmatimi dhe revolta ishte e përgjithshme. Siç shënon Atë Donati në Ditarin e tij, Zenel Broja, një nëpunës i nderuar i Bashkisë, i thotë me guxim Atë Fishtës: Padër Gjergj, sido që të bahet puna, ne na ke mbrapa!

Nga kjo shkollë dolën mjaft studentë, që më vonë do të bënin emër në kulturën kombëtare, si : prof. Gaspër Pali (poet), prof. Kolë Ashta (gjuhëtar), prof. Gaspër Ugashi, Lec Shllaku (regjisor), Zef Mjeda (esperantist i njohur, autor i një fjalori dhe i një gramatike për këtë gjuhë), Gjon Kujxhia, Prenkë Jakova, Çesk Zadeja etj. (muzikantë) etj.

Pra, të ishe drejtor i kësaj shkolle nuk qe punë e lehtë. Por Donat Kurti kjé i denjë për kyt detyrë. Ai kishte nji kulturë të gjanë. Zotnonte mirë greqishten e vjetër, latinishten, gjermanishten e anglishten. Në burg mësoi edhe rusishten. Për nevojat e shkollës përktheu ose punoi mjaft libra me vlerë, si: "Gramatika latine", pjesa I, Morfologji ( nga Dr. A. Shcheindler, 1933); "Sintaksi i gjuhës latine", I 1939, (po nga nga Dr. A. Shcheindler); "Vepra kulturore e elementit katolik në Shqipëri", botim i së përkohshmes "Hylli i Dritës", duke filluar nga nr. 3, 1933 etj., si dhe mjaft studime për probleme folklorike, gjuhësore, historike, fetare etj.
Për punën e aftësitë e tij, nga Universiteti "San Antonio" i Romës, më 24 qershor 1937 i jepet grada "Doktor i shkencave".

Át Donati, krahas punes mësimore e studimore, ishte dhe nji gjurmues e studiues i palodhun i thesarit popullor. Ai brodhi me kamb pothuejse të gjitha trevat veriore, ku mblodhi me qindra kang, prralla, lojna popullore, njësi frazeologjike, proverba etj. K'to ia nënshtroi nji studimi të imët. Nga puna e tij shumëvjeçare ai, së bashku edhe me mitologun e folkloristin e madh, Át Bernard Palaj, i cilsuem nga albanologia ruse, Agni Desnickaja, si "Njohësi më i mirë i alpeve tona", ia mrritn me botue vepren madhore "Kangë kreshnikësh dhe legjendash", më 1937, e cila radhitet denjësisht pranë "Iliadës" së grekëve, "Këngëve të Rolandit" të frëngëve, "Nibelungëve" të gjermanëve etj. Këngë si "Orët e Mujit", "Martesa e Halilit", "Ajkuna qan Omerin", "Gjergj Elez Alia" etj. janë perla të folklorit shqiptar dhe botëror.

Për me arritë tek ky botim madhor u desh nji punë shumë gjurmuese, gja që shenohet në parathanien e veprës, ku theksohet se "Kemi parasysh nji koleksion prej 342 kangësh, material i çmueshëm mbledhë me mundim të madh për gadi 40 vjet prej françeskanëve". Nga k'ta dijetarë që gjurmuen gurrën popullore, mund të përmendim: Át Donat Kurtin, Át Bernardin Palajn, P.Martin Sirdanin. P.Nikollë Dajçin, Át Leonard Shajakajn, P.Rrok Gurashin etj. Trevat ku u gjurmuen kangët kjenë nga ma të ndryshmet, si: Curraj i Epërm, Theth, Shalë, Kastrat, Mertur, Dushman, Selcë, Shosh, Shestan, Mirditë, Zadrimë etj.

Át Kurti, së bashku me dijetarin tjetër, Palajn, diten me zgiedhë ma të bukurat nga kjo sasi kangësh dhe arriten me ba nji lidhje arsyetuese të Ciklit të Kreshnikëve, tue shkrî harmonishëm variantet e ndryshme. Madje, ata ndreqën, përpunuen dhe redaktuen vargje e kangë të tâna aq mjeshtërisht, sa ia shumëfishuen bukurinë e tyne. Qysh me daljen e veprës jehona ishte e madhe. Ajo u vlerësue, u komentua e u përkthye me fragmente nga prof. Norbert Jokli, prof. Ernest Koliqi etj. Át Gjergj Fishta, i entuziasmuem nga kjo punë, shkruente: "Ku ma ke edhe ndêr literatyra të kombeve të gjytetnueme nji përshkrim, paraqitun me ngjyra aq të gjalla, me shëmbëlltyna ma të përshtatuna e me nji burrni ma bujare, ma fisnike e ma të njerzishme mbi hijeshinë e nji vashe, përshkrim me të cilin fatosi i rapsodisë "Martesa e Halilit" paraqet hijeshinë e Tanushës".

Donat Kurti do të punojë edhe në fushën e përrallave popullore. Më 1942 e 1943 boton dy vëllime me titull "Përralla popullore". Në të njajtën kohë në revistën "Hylli i Dritës" publikon për 33 numra rresht monografinë "Lojnat popullore", si dhe mjaft studime të tjera. Përrallat e botuara nga Kurti janë të një niveli të lartë artistik. Dijetari i shquar austriak, prof. Norbert Jokli, do ta quajë "Një nga prozatorët më të mëdhenj shqiptarë", ndêrsa prof. Eqrem Çabej do ta çmojë nat për zbulimin e përsonazheve si Dedalia, i cili i përngjan aq shumë Odiseut me bamat e tij. Çabej shënon: "Një vëmendje më të veçantë kërkon edhe figura e atij që quhet në Veri Shtatëpëllambë – mjekër – e – tri – pëllambë – shtat, njohjen e të cilit ia detyrojmë Donat Kurtit".

Në punën e tij, (dy vëllimet kanë 98 përralla në 261 faqe), ky dijetar udhëhiqej nga ideale të nalta kombëtare. Ai thekson se "Në të mbledhunit e këtyne përrallave, përveç se kam pasë parasysh me dhanë nji kontribut për etnologji e gjuhë, kam dashtë me tregue e me ushqye moralitetin e popullit shqiptar, tue i lëshue në dorë mësuesve landë të zgjedhun, prralla kombëtare, qi s'u lanë gja mangut prrallave ma të përmenduna të kombeve të tjera" ("Parathania", I, fq 9, 1942).

Tue u habit me hijeshinë e përrallave tona, me një ndjenjë krenarie kombëtare, thekson: "Si kanë muejtë me u ruejt përrallat aq bukur atje ndërmjet malesh, prej malcorve që s'kanë fare të përpjekun me njerëz shkolle? Padyshim në këtë mënyrë del në shesh fisnikënia dhe lartësia e popullit shqiptar"("Parathanie", fq 10).

Kurti jo vetëm i mblodhi dhe i parashtroi aq bukur përrallat popullore, por edhe i studioi hollësisht ato. Si dijetar i shquem krahasues që ishte, zotëron shumë mirë edhe punen e studiuesve të huaj në këtë fushë. Ai ka njoht gjer në imtí përrallat gjermane (mbledhun nga vllaznit Grimm), ato ruse (nga Afanasiev), daneze (nga Grundtvig), franceze (nga E. Cosquin), norvegjeze (nga Asbjornson), italiane (nga G. Pitre) etj., madje ai njeh me rranjë dhe ato arabe, indiane etj. Tue vlerësue gurrën popullore shqiptare, thekson me të drejtë se: "Motivet e përrallave tona janë mjaft të hershme, pse i ndeshim edhe ndêr përralla të indianëve, të arabëve e të keltëve." E tue ba krahasime, shënon se përralla, si: "Njeriu që ndien gjithçka", "Pashmanga arit", "Ora e gjysë kungulli" kanë afërsi me përrallat indiane, ndërsa përrallat e titullueme "Ali Senjefi", "Unaza e ujku i butë", "Shtatë maje gjuhe", kanë afërsi me përralla të arabëve. "Disa, - thekson Kurti, - i kena krahasue për afërsi motivi me ato të vëllazënve Grimm, por kemi edhe të tjera që përkojnë me përralla greke e romake ("Parathanie", fq 7).

Ky folklorist i shquem pat ba gati për botim edhe vëllimin e tretë, për të cilin thotë, jo pa nji parandjenjë të hidhun se, «ndoshta» kam me pasë rast me e botue. Tek ajo «ndoshta», siç duket, parandjeu fatin e keq të vetin, të kolegëve e të shkollës së tij. Të mos harrojmë se jena në prag të vjetit 1944…

Mbas pak shtërngata komuniste zuni me frye egër. Punonjës të Ministrisë së Brendshme erdhen dhe e mbyllen shkollen. Si drejtor që ishte, i kërkuen edhe vulen e saj. Dhe ai, burrnisht, para se t'ua dorzonte, e theu në sy të tyne, tue e ba copë-copë, shenjë kjo se ky gjimnaz, qendër atdhetarie e kulture, nuk mund të kishte ma vazhdim në duert e djallit.

E tërmeti qe i tmerrshëm. Ai ra mbi tanë popullin shqiptar, por tue pasë epiqendër klerin katolik, i cili, mund të thomi pa drojë se asht kleri ma i masakruem në tanë historinë botnore. U pushkatuen 31 klerikë, 'deken në tortura 8, u mbyten pa gjyq 3, 'deken në burgje e kampe internimi ose pak kohë mbas torturash 23, duelen nga burgu (sa gjallë) 66.

Të gjitha vitet e burgut janë afro 9 shekuj, kaluan rreth 33 vjet hetuesi të përbindshme. Kta klerikë kishin krye rreth 450 studime në 24 universitete të Evropës. E mos të harrojmë se ishin vetëm 135, nga të cilët u martirizuen 131.

Át Donati u arrestue ndêr të parët, më 1946. Pas 2 vjetësh hetuesi të tmerrshme, doli në gjyq, ku mbajti nji qëndrim burrnor, si gjithmonë besnik i idealeve të tij. Në fjalen e fundit lapidar, përpara dhanies së dënimit, iu drejtue prokurorit më 15 janar 1948:

"Prej jush unë nuk pres kurrnji të mirë, edhe pse deri më sot nuk i kam bâ kurrkuj keq. Mue nuk më bân përshtypj as vdekja as burgu, por më vjen keq se më mbeti puna pergjysë. Të gjithë jetën teme, të gjithë talentin tem e kam shkrî vetëm për me i sherbye popullit shqiptar, pa marrë parasyshë sakrificat e privacjonet."

Trupi gjykues mbetë shtang në heshtje. Kryetari e ndërpreu:

"Kur ke luftue ti, çka ke bâ për popullin që po i mburrë ato vepra të cilat na nuk i dijmë?"
"Asht e kjartë se ju nuk dini kurrgjâ. Ato armë për të cilat ju mendoni, un nuk i njof as nuk i dij. Arma ime âsht penda me të cilën kam mbledhë e botue kângët mâ të bukura të trimnisë së popullit: Visaret e Kombit. Kam mbledhë e botue dy vllime me Prralla Kombtare. Ato nuk janë thjeshtë përralla, por aty paraqitet tanë urtia, filozofia e zgjuetësia e popullit tonë që t'u mësojë fëmijve mâ lehtë ushtrimin e virtuteve dhe luftimin e veseve. Po të më jepni vdekjen të gjitha punët mbeten përgjysë, ndersa po të më dënoni me burg, un u kërkoj të lejoni vazhdimin e punës sime të deritashme vetëm për të miren e popullit shqiptar."

Deklaron para Trupit Gjykues, i përbamë nga: Kryetar, Misto Bllaci, antarë, P. Alizoti, A. Koroveshi dhe prokuror, Namik Qemali: "Nuk kam punue për fashizmin asnjëherë... tek Hausdingu kemi shkue me At Mati Prennushin për me kërkue lirimin e kuvendit që na kishte zanë ushtria gjermane... herët tjera At Matia ka shkue vetëm tek gjermanët, mbasi dinte vetë gjermanishten e merrësh vesht direkt.... Me zbritjen e partizanëve në Shkodër, kemi mbajtë qëndrim të ftoftë për 4-5 muej mbas vëndosjes së Pushtetit, unë për vehten teme e kam kuptue se ky Pushtet ishte komunist dhe, se po bahej rrezik për Fenë... Monsinjor Gjini, me t'u emnuem Delegat vitin e kaluem i ka drejtue një memorandum delegatit françeskan, ku kërkohej të respektohën të drejtat e katolikëve nga qeveria, mbasi ato të drejta që i takojnë po shkeleshin çdo ditë... Për armët në Kishë nuk dij gja... Me rastin e 2 dhetorit 1945, unë kam dalë për votime, por votën e kam hjellë në arkën boshe. Natyrisht, këtë e kam ba si kundërshtar i rregjimit komunist... një mikroskop, një aparat fotografik, 20 filma, një makinë shkrimi, një gramafon dhe një arkë me libra e dorëshkrime i kam mëshef në një odë e cila asht nalt pa shkallë, dhe po të mos të të çojë kush, nuk e gjenë dot... Për né, e quej ma të rrezikëshëm qenjen e këtij Pushteti këtu, sesa okupacionin italian e gjerman... Letrën e Padër Gjon Shllakut me pseudonim "Forca Atomike", e kam ruejt për dokument, mbasi ajo tregon qëndrimin e Padër Gjon Shllakut, në burg.... Nuk e ndiej vedin fajtor..." (Dosja 1303, Arkivi M.M.Tiranë)

U dënue me vdekje, mandej me burgim të përjetshëm. Kur po e nisnin për në vendet e shfarosjes, e pau e ama e tij e smutë, e cila, ashtu e djegun nga malli, u lshue për m'ia puth ato duer të prangosura.

- Mos e prek!, -i thirri egër xhelati. E
ajo grua e vuajtur ia ktheu: - O bir, ju a keni nanë!

Dhe Át Donati pas atij çasti, për 15 vjet të tjera nuk do ta shihte ma nanën e tij… Njohu me radhë burgjet e kampet famëzeza të Bedenit, Maliqit, Orman-Pojanit., tue punue gjer në brez në baltat vdekjeprurëse. U ba tânë plagë, aq sa, kur shkonte motra fisnike Luçije Toska (Kurti) për m'e pa, ai, edhe me ato pak minuta takimi, mezí qëndronte në kambë. I bani lutje Mehmet Shehut për m'e largue nga ato vende ferri. Dhe lutja iu muer parasysh, tue e dërgue si për ma mirë në Burrel… aty ku dhe kaloi pjesën më të madhe të dënimit.

Át Donati vuejti shumë, ngase mbi té randonte nji faj "i madh". Akuza ishte sa tragjike, aq edhe qesharake: kishte fut armët në kishë! Rrênë e shpifje ma të madhe se kjo zor se gjen. Dhe kjo akuzë e rremë u vue në art. Át Donatin e detyruen me e fotografue me armë në dorë (të cilat i kishte fut vetë Sigurimi). U banë edhe fotoekspozita, u botuen dhe vepra. Madje, me shpifje të kësaj natyre, nji titullar kryesor i Degës së Brendshme Shkoder, R. B., muer dhe gradë shkencore me veprën ma të përbindshme që ashtë shkrue kundër klerit katolik, me titull "Veprimtaria antikombëtare e klerit katolik shqiptar".

E ndonëse akuza ishte për me qesh, përfundimi i saj të bante që me lshue ulërimen, nga se për kyt gjë u pushkatuen: Imzot Frano Gjini, Imzot Nikollë Deda, Át Mati Prendushi, Át Çiprian Nikaj; 'deken në burg ose si pasojë e torturave D. Mark Hasi, D. Nikollë Shelqeti, D. Anton Muzaj, P. Mhill Miraj, D. Ndoc Sahatçia e Fratel Ndue Vila. Banë sa vite burg Át Gjon Karma, D. Tomë Laca e Át Zef Pllumi...
Dhe kjo tragjikomedi, për Át Donat Kurtin vazhdoi edhe kur duel nga burgu, me 20 maj 1963, pas 17 vjetësh vuejtje. Në fleten e lirimit i ishte shënue: "Ka marrë pjesë në Lëvizjen e Postrribës", ndonse ai, si prift që ishte, nuk kishte shkue kurrë n'at krahinë, ngaqë aty jetonin banorë të nji besimi tjetër…

Át Donat Kurti edhe në terrinën e burgut si dhe kur duel jashtë, pothuejse i sakatuem e jetoi në kushte shumë të kqija nuk reshti së punuemi. Zgjeroi vllimin e tretë të "Përrallave popullore", përfundoi veprën "Thaça ose mënyra të thanunit në gjuhën shqipe", ku janë përfshirë rreth 12000 njësi frazeologjike dhe proverba nga e folmja e Shkodres, shkroi pjesë "Nga kanuni i Skënderbeut", vllimet me tregime "Mësimet e nanës", "Në rrugën e plepave", "Kah gurrat e jetës", përmbledhjen me poezi "Lule më lule" etj. Janë rreth 34 vepra të mëdha e të vogla që la në dorëshkrim, sot pronë e Provincës françeskane. Ky dijetar i shquem i ngrysi dit't e fundit të jetës së tij në nji vetmi të plotë dhe në nji vorfni të frikshme. Nji ish-student i tij tregon: "E pashë profesorin tem të nderuem në radhën e buks. Po numronte ngadalë, si nênza, sa për me ble nji gjysë buke të zezë. Shitsja i foli si me përbuzje: Ti, plak, shpejto. Nuk ta kena ngenë me të prit gjer sa t'i numrosh lekët. Át Donati uli kryet dhe duel i menduem. E kah kishte m'e dit' ajo shitse se ai plak i munduem e i vorfën ishte nji nga dijetart ma të mdhaj të kombit".

Nga 1967, kur u shkatërruen kishat e kuvendet e gjer sa vdiq, jetoi me lëmoshë… Motra fatkeqe, Luçija, nuk u kursente n'at varfninë e saj, por Atë Kurti nuk jetoi tek ajo, ngase nuk donte t'i bante dam, mekense kishte dhandrin e saj Alfons Radovani, të dënuem me 10 vjet burg politikisht… Motra tjetër fisnike iu gjet sa herë pranë, por dhe ajo pak mund të bante, për arsye se ajo, si të thuesh, ishte ma e vorfen se i vllai.

Nga data 20 – 22 tetor 1983 në Tiranë u zhvillue Simpoziumi shkencor "Epika heroike shqiptare". Kjenë të ftuar dijetarë nga Franca, Austria, Italia e deri nga Suedia e largët, por asnjêni nuk pat guximin me kujtue se ai që e kishte mbledh dhe botue së pari kyt Epikë të mrekullueshme po nepte shpirt në nji barakë gjysmë të shkatërrueme atje në Zallin e Kirit…

Madje në kyt Simpozium madhor iu mohue edhe vepra e tij. Në Referatin kryesor si cak nismëtar i botimit të ktij Cikli u muer viti 1955 ku u theksue se "Ndihmë të vlefshme kanë sjellë punimet e studiuesve tanë, të cilët mbështetën në epërsinë e parimeve marksiste- leniniste". (?!)

Politizimi shkonte edhe ma tej. Njêni nga kumtuesit deklaronte: "Ndërsa në të kaluarën malësori ynë ishte i lidhur ngushtësisht me këngët e kreshnikëve, sepse ato e burrërojnë njeriun, e bëjnë trim…, sot këtë funksion e kryejnë më së miri dhe më drejtpërdrejt këngët e folklorit të ri, të lindur në vitet e partisë"("Çështje të folklorit shqiptar", 2, Tiranë 1986, Fq.44, ). E diku më poshtë shënohet se "…rapsodët …u këndojnë viteve plot patos heroik të socializmit nën udhëheqjen e partisë dhe të shokut Enver Hoxha", e se ata (rapsodët, S.P.) "…pranë këngëve të krijuara për partinë, kanë krijuar dhe këngë për hidrocentralin" ("Çështje të folklorit shqiptar", Tiranë 1986, II. fq.303).

Rreth jetës dhe veprës së Donat Kurtit për sa dhjetëvjeçarë u hodh vetëm heshtje dhe harresë e plotë. Ndonëse përrallat e tij u shfrytëzuen dhe u ribotuen sa herë, emni nuk iu përmend fare, por vetëm rrallë u shënuen inicialet D.K., ndërsa, edhe ma keq ngjau me veprën "Kangë kreshnikësh dhe legjenda", (1937), për të cilën nuk shënohej as emri i autorit dhe as titulli i veprës, por vetëm: "Visaret e kombit", 1937 (shih Çështje të folklorit shqiptar", II, fq. 304).

Por, ashtë për t'ardh shumë keq se edhe në dit't tona, ktij dijetari të nderuem i përvetësohet puna e bame. Kshtu, në vepren e Virgjil Muçit, "Përralla shqiptare për 100+1 natë" bleu II, Shtëpia botuese "Eqrem Çabej", dalë këto vitet e fundit (libri nuk e ka datën e botimit) nga 41 përralla të veprës, 16 janë marrë fjalë për fjalë e pa asnjë ndryshim nga Atë Donati, pra gati gjysma e tyne. Përrallat janë:

1.Vur topuz, dur topuz (D.Kurti, "Përralla kombëtare", bleu I, Shkodër, 1942, f.61-65 = V.Muçi, "Përralla shqiptare për 100+1 natë"bleu II, fq.188-195); 2Tri dredha shpinës (Kurti, I, fq.61-65 = Muçi, II, f. 182 – 187); 3. Ma i vogli vëlla, ma i dhimbshmi vëlla (Kurti, I, fq. 26 – 28 = Muçi II, fq 162 – 165); 4.Sazan çelu, Sazan mbyllu (Kurti, I, fq. 118 – 120 = Muçi II, fq. 206 – 209); 5. Shtatëpëllëmbë mjekër e tri pëllëmbë shtat (Kurti, II, Shkoder, 1943, fq. 7 – 11, = Muçi II, fq. 155 – 162); 6. Kokërrmeli (Kurti, II, fq. 45 – 46, = Muçi II, fq. 168 – 172); 7. Gërzheta (Kurti, II, fq. 36 – 38, = Muçi II, fq. 106 – 111); 8.Kurrkund shoq i pashoq nuk â (është) (Kurti, II, fq. 101 – 102, = Muçi II, fq. 173 – 174); 9. Dy probatinat (Kurti, I, fq. 45 – 49, = Muçi II, fq. 116 – 124); 10.Dushk për gogla (Kurti, I, fq. 108 – 109, = Muçi II, fq. 114 – 116); 11. Motra e shtatë vëllezërve (Kurti, II, fq. 29 – 31, = Muçi II, fq. 134 – 137); 12. E bukura dheut dhe shtriga (Kurti, II, fq. 29 – 31, = Muçi II, fq. 134 – 137); 13. Treqind grosh për një ujk (Kurti, II, fq. 31 – 33, = Muçi II, fq. 177 – 182); 14.Hajni ortak (Kurti, II, fq. 31 – 33, = Muçi II, fq. 199 – 205); 15. Bima e Buçit (Kurti, "Prralla kombtare", në "Folklori shqiptar", I, Proza popullore, Tiranë, 1966, II, fq 375 – 377 = Muçi, II, fq 215 – 222); 16. Borxhi i vonë gëzon të zonë (Kurti, "Prralla kombtare", në "Folklori shqiptar", I, Proza popullore, Tiranë, 1966, II, fq 385 – 386 = Muçi, II, fq 175 – 176). (Shënim: Ne kemi analizuar vetëm bleun (vëllimin) II të V. Muçit, Vëllimin e parë nuk e kemi gjetur).

Për të gjitha përrallat e sipërshënueme nuk nepet fare se janë të Át Donat Kurtit, por ashtë për t'ardh keq se në krye të veprës Muçi ka vu vetëm emnin e vet. 16 përrallat e Kurtit kanë vetëm nji ndryshim të vogël se janë kthye në gjuhën letrare.

Në kyt mes duhet vu në dukje nji fakt domethënës:

Në vitin 1966, në kulmin e diktaturës (mos të harrojmë se nji vit më vonë, me 1967, u shkatërruen me kulm e me themel institucionet fetare), nga Instituti i Folklorit u botuen disa përmbledhje me përralla popullore, ku, në vëllimin I, u përfshinë mjaft përralla të Át Kurtit. Redaksia e përbame nga dijetarë folklorist të shquar, si: prof. Zihni Sako (redaktor përgjegjës), prof. Ziaudin Kodra, Filip Ndocaj, Keti Harito dhe Jorgo Panajoti, vërtetë ia përgjysmuen emnin në D. Kurti (gja e kuptueshme për kohën), por, ama, përrallat nuk ia mohuen. Në hymje të librit shkruen: "Përrallat nga numri 119 e gjer në 189 janë marrë nga vëllimi I, II i "Prrallava kombtare" të D. Kurtit. Këto përralla u redaktuen nga Filip Ndocaj (shih Instituti i Folklorit, "Folklor shqiptar", I, proza popullore, vëllimi II, Tiranë, 1966, fq 138 – 421).

Në rast se diktatura e masakroi dhe ia errsoi emnin ktij njeriu të shquem, demokracia ka për detyrë m'ia nxjerrë në dritë vepren e tij. Për hatër të Zotit të bahet kjo, ngase mjaft ashtë lënë në heshtje ky dijetar i martirizuem. Për kyt shprehim kërkesën se Z. Muçi, në qoftë se do ta ribotojë veprën, ose po të vazhdojë vëllimet e tjera të librit "Përralla shqiptare për 100 + 1 natë", po të marrë përralla nga D. Kurti, ashtë e udhës që m'i përcaktue kto me tituj e me numër faqesh, duke shkoqit kjartë se cilat janë djersa e Át Donatit, e cilat janë të tjetërkujt.(Përmendja e emnit në përgjithsi në bibliografinë e veprës ashtë e mangët dhe e pamjaftueshme). Vetëm po të veprojmë kështu, haku shkon tek i zoti, aq ma tepër kur të zotit i asht hangër haku gjithë jetën… Edhe ma keq njet kur për përrallat e marruna fjalë për fjalë nga D.Kurti, shënohet "Të drejtat janë të autorit Virgjil Muçajt" (?!)

Át Donat Kurti më 10 nanduer 1983. Edhe vdekja e tij, ashtu si dhe jeta, kjé e vorfen dhe e frikshme. E mbesa, Riti Radovani (Toska), tue sjellë ndêrmend atë ditë të dhimbshme, me lot ndêr sy e me nji za që i dridhet thekson: "Mue më paraqitet si nji film bardh e zi dita e 11 nanduerit 1983. Shumë njerëz dëshironin me marrë pjesë në ceremoninë mortore të tij, m'ia pa për herë të fundit at fytyrë fisnike m'ia puthë at dorë që kishte shkrue aq shumë për kulturen shqiptare, por… shumë pak erdhen. Frika e persekutimit, kjo ndjenjë e keqe që e shkatërroi kyt komb, bani që të mohohej njeriu i zemnës e i shpirtit" (shih, Florenca Jakova (Radovani), Atë Donat Kurti, jeta e vepra, temë diplome, Universiteti "Luigj Gurakuqi", Departamenti i Letërsisë, 1999).

Për vdekjen e këtij dijetari nuk u shkrue asnji rresht. Atij, siç iu mohue jeta, iu mohue edhe vdekja. Si datë vdekjeje merret viti 1969, pra, bahet i vdekun 14 vjet përpara (shih Robert Elsie, "Historia e letërsisë shqiptare", Tiranë – Pejë, 1997, fq.378).

Por, fatmirësisht, at që nuk e bani shqiptari e bani i hueji. Para ca vitesh në Gjermani u zhvillua një Simpozium i gjerë në shkallë ndërkombëtare, për Epikën heroike. Karrigia, ku ishte shkrue emni i Át Donatit, e zbukurue me nji tubë lule shumëngjyrëshe, ndejti e pazanun në të gjitha dit't e tubimit…Kjo shenjë nderimi ishte mirënjohja dhe respekti që kishte bota e qytetnueme për të. Kjo ishte njikohësisht dhe një qortim për ne, duke vërtetue më së miri thanien lapidar të prof. Skënder Luarasit, se: "E gjithë bota i ndërton heronjtë prej balte, ne i kemi dhe i hedhim në baltë".

Në sa po jepte shpirt ky njeri i bekuar, la amanet vetëm tri fjalë: Dashuri!, Vëllazëri !, Mëshirë !
Ishte mesazhi i fundit i shpirtit të tij fisnik, mesazhi i një dijetari të martirizuar, që e deshi aq shumë popullin dhe atdheun e vet e që për ta arriti deri në flijim…





SELMAN RIZA (1909 - 1988)

U lind në Gjakovë më 21 dhjetuer, muer msimet e para në mejtepin e Haxhi Ymerit e mandej në shkollen "Ruzhdie". Që me u shkollue në gjuhë shqipe i u desht të largohei drejt Tiranës, ku u regjistrue në shkollen "Naim Frashëri" ku më 1925 u shpall nxansi ma i mirë në shkollë. Vijon në Liceun Francez të Korçës, ku dallohet gjithnji. Më 1932 Ministria Arsimit i nep nji bursë që me vazhdue studimet në Toulouse(Tuluzë) të Francës. Atje, brenda 3 vjetësh muer 2 fakultete, të Gjuhë-Letërsisë Frange dhe at të Drejtësis. Më 28 nanduer të 1939, në Korçë arrestohet për veprimtarin e tij antifashiste; gja për të cilen e internojnë në Santo Stefano-Italí. Në tetor 1941 lirohet e e nisin për Durrs e në korrik 1942 themeloi në Kosovë (veproi në Prizren e Gjakovë), «Lvizjen irredentiste antifashiste e antinaziste»(1). Profesor Riza në dhjetor të vitit 1943 botoi nji trakt me nji përmbajtje programatike, në thelb të të cilit ishte lufta për bashkimin e shqiptarve të Kosovës e të viseve të tjera nên Jugosllavi me popullin e me shtetin shqiptar. Madje ai përgatiti për botim nji punim prej 2 mijë faqesh me titullin «dokumentar i kundërtezës Shqiptare», për me rrzue tezën serbomadhe rreth mëtimeve nacionale në Kosovë. Në Tiranë do të botohei vepra e tij «Tri monografina albanologjike». Traktet e së cilës shkonin der në Tiranë, qytet në të cilin u kthye e e arrestuen dhe regjimi komunist e liroi vetëm më 1951 mbasi u smur nga skorbuti. Vetëm disa ditë pas kthimit në Shqipni, që e kishte si Nanë, arrestohet e burgoset në Tiranë! Me kërkesën e Jugosllavisë, tre muej pas qëndrimit në burgun e Tiranës, Selman Riza transferohet në burgun e Prishtinës, për t’u dënuar e gjykuar si “ kosovar anti-jugosllav”...
Prof. Selman Riza qëndroi në burgjet jugosllave mbi tre vjet e gjysmë, nga korriku i vitit 1948 deri në gusht të vitit 1951, ku lirohet sepse ishte i sëmur rëndë, nuk lejohet të kthehet në Kosovë, por lejohet të jetoi në Sarajevë, nën mbikqyrje të vazhdueshme...
Në Sarajevë qëndroi si në internim, vazhdimisht në mbikqyrje, survejim, prej vitit 1951 deri në vitin 1955, ku s’kishte mundësi të merrej me veprimtari politike-shoqërore, por u muerr me veprimtari kërkimore, studimore, shkencore. Kur në dhjetor të vitit 1955 jugosllavët i kërkuan të bënte shtetësinë jugosllave, por ai nuk pranoi, tue kambëngulë të kthehej në Shqipni, ku kishte familjen, të cilën komunistët e kishin përndjekë nga Tirana dhe e kishin internue në Sukth(2). Mbas lirimit themelon Institutin Albanologjik në Prishtinë me Ilhami Nimanin, Mehdi Bardhin dhe Ali Rexhan. Kthehet në Tiranë më 1955 ku punon në Institutin e Historisë e Linguistikës, e gjithashtu në Fakultetin Filologjik t'universitetit. Më 1967 e hodhen në gjyq, e e drejta me botue shkrimet e tija i u hjek. U shpërngul drejt Beratit për me e vu ciceron në muzeum e mandej në Bibliotekë, ku e xjerrin parakohe në pension. Profesori 'diq më 1988, ndersa shumica e vepres së tij u botue mbas 'dekjes.

* Më 2005, Ibrahim Rugova i nep Medaljen e Artë të Lidhjes s'Prizrenit.
* Më 2009, Fatmir Sejdiu i dha Medaljen e Artë të Lirisë.
_____
Vepra
«Tri Monografina Albanologjike» (1943-44), botue në Tiranë
shquhet për përdorimin e gjuhes së pendave të vjetra, sidomos nga "Meshari" i Gjon Buzukut(1).
“Fillimet e gjuhësisë shqiptare", Prishtinë, 1952
“Gramatika e sërbokroatishtes”,Prishtin​ë, 1952
“Diftorët e shqipes", Prishtinë, 1953
“Pronoret e shqipes”, Tiranë, 1958
“Pesë autorët më të vjetër të shqipes”, Tiranë, 1960
“Emrat në shqipen”, Tiranë, 1964 etj.
Në Kosovë, që në vitin 1979, âsht botue nga “Rilindja” Redaksia e botimeve, në Prishtinë, vepra e Prof. Selman Rizës me titull: STUDIME ALBANISTIKE 1 (Pjesa e Parë), që ka 478 faqe...
Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës nxuer të dritë katër vëllime me «Veprat» ( me mbi 2400 faqe, 1996-2004) ku janë përfshirë edhe dorëshkrime që ja gjetur.(3)

[MaDaBeR]

ÁT GJON SHLLAKU O.F.M (1907 - 1947)

U lind nga nga prindt Loro dhe Mara Ashta në Shkoder më 27 korrik 1907, në pagzim muer emnin Kolë. Kreu shkollen fillore e mandej at të mesme. Në noviciat, Rubik, hyni diten e Sh'Françeskut me 4 tetor 1922. Kushtet e para rregulltare i dha më 5 tetor 1923. Më 13 shtator 1928 i dha kushtet e përjetshme.

I superdiplomuemi,- sipas Ardian Marashit.
Studimet e nalta në Hollandë për filozofi-teologji. Vazhdoi studimet e filozofisë në Universitetin e Louvain-it, në Belgjikë; për fiziko-kimi bërthamore dhe kibernetikë. Doktoroi në Universitetin e Sorbonës në Paris (1936-1937) për filozofi, me temë "Aktualizmi i G. Gentile", tue i ra kundër filozofisë së mendimtarit të fashizmit italian. Gjithashtu nji laurea për gazetari në Koln, Gjermani.

Kur u kthye veproi si profesor në Liceun "Illyricum" fiziko-kimi, në frânjisht dhe n'ekonomi politike (dëshmon Át Zef Pllumi), si drejtor i "Hylli i Dritës" dhe i shoqats rinore "Antonianum".
Gjatë okupacionit italian del ballafaqas kundra fashizmit. Mbas Luftës së Dytë Botnore e akuzojnë per antikomunist e themelues i Partisë Demokristiane. E arrestuen gjatë ligjërimit, në klasë, në janar 1946 (simbas P.Ambroz Martinit). Në burg psoi tortura të randa. Në kohën që sapo donte me u hapë “Gjyqi Special” në kinema “Kosova” në Tiranë, 1 mars 1945, Myzafer Pipa, do të guxonte që me za të naltë t’i drejtohej trupit gjykues të atij gjyqi special me pyetjen e tij të famshme:

“Si asht e mundun zotnij, që nji trup gjykues, i cili për kryetar ka nji ish-“teneqexhi” - ishte fjala për Koçi Xoxen - e për prokuror një ish-“kafexhi” - për Bedri Spahiun - të mundet sot me gjykue elitën e kulturës shqiptare?"
Më 22 shkurt e dënuen për vdekje dhe më 4 mars 1946 e pushkatuen, së bashku me dy jezuitë: P. Giovanni Faustin dhe P. Daniel Dajanin, me Mark Çunin, seminarist, dhe me disa laikë të tjerë.





PRENK JAKOVA (1917 - 1969)

Prenk Jakova u lind në Shkoder me 27 qershor të 1917 në familjen e Kolë Ded Jakoves, pjesmarres në Luften e Koplikut 1920. Nji nga vllaznit e tij do të bahej shkas që Prenka të burgosei... por ma tej u lirue, e i vllai pushkatue. Vllau tjeter, Deda, ishte fotograf i respektuem në Shkoder.

Nji nga nxansit e kompozitor Át Martin Gjokës O.F.M ma tej duel msues dhe dhà msim në shkollat e fshatnave të Shkodres e Mirdites por nuk u shkput nga veprat muzikore.

Kompozitori cilsohet si themeluesi i gjinisë s'operes kombëtare shqiptare me dy veprat e tij "Gjergj Kastrioti -Skenderbeu" dhe "Mrika". Kangët e tij "Synin si qershia" e "Margjelo" (e kompozueme kur ishte vetem 17 vjeç) janë aq të njohuna, sa shumëkush i cilson si kangë popullore shkodrane. Veprimtarinë muzikore që la Prenk Jakova, asht shumë e pasun e konsiston në dhjetra vepra vokale, kangë korale të përpunueme, pjesë orkestrale e korale, pjesë për bandë, muzikë filmash e deri tek operetat e operat. Nisur nga virtuoziteti i tij dhe veprat e larmishme muzikore, Prenk Jakova konsiderohet si nji nga kollosët ma të mëdhaj të muzikes shqiptare për të gjitha kohnat.

Per disa kohë u muer me ndamjen e muzikes turke nga ajo arabe, që shumëkush tue i thjeshtzue i konsideronte të njajta.

Pak kohë bas suksesit të vepres "Skenderbeu" që i dha jo pak strese kompozitorit, hedhet nga kati i II-të i Shpisë së Kultures.




Millosh Gjergj Nikolla - MIGJENI (1911 - 1938)

Millosh Gjergj Nikolla i njohur si Migjeni lindi më 13 tetor 1911 në Shkodër në një familje ortodokse, i ati zotëronte një bar; vdiq më 26 gusht 1938 në moshën 27-vjeçare në një sanatorium pranë Torinos në Torre Pellice. Ishte poet dhe prozator shqiptar. Shtëpia ku lindi poeti nuk ekziston më prej shumë vitesh. Ajo ishte e ndërtuar në oborrin e shtëpisë së Trimçeveve dhe pikërisht kjo shtëpi u bë edhe Muzeu i Migjenit nga viti 1961 deri ne vitin 1993.

Origjina e familjes

Mbiemri i Millosh Gjergj Nikollës vjen nga gjyshi i tij Nikolla Dibrani ardhacak nga krahina e Rekës (sot në Maqedoni) ku ishte pjesë i komunitetit ortodoks që lindi një emër tjetër në lëmin e poezisë, Josif Jovan Begeri. Ai u largua nga krahina në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe u zhvendos në Shkodër ku punoi si murator dhe më vonë u martua me Stake Milanin nga Kuçi. Para se të vdiste në 1876, u bë me dy djem. Gjergji (ose Gjoka) (1872-1924), i ati i Milloshit dhe Kristo.
Gjergji ishte një anëtar shumë i respektuar i komunitetit. Vlen për tu përmendur zgjedhja e tij si përfaqsues i Shkodrës në Kongresin e Beratit më 1922 (ku u shpall Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë nga Fan Noli). Gjergji u martua me Sofia Kokoshin (e ëma Migjenit) në 1900. Ajo vdiq në 1916 duke lënë gjashtë fëmijë (dy djem e katër vajza). Si i shoqi, Sofia gëzonte nam të mirë në rrethet shoqërore. E edukuar në seminarin katolik të Shkodrës, të drejtuar nga murgesha italiane[2]. Ndër gjashtë fëmijët, Milloshi dhe e motra më e vogël, Ollga, u shkolluan në shkollën fillore Serbe në Shkodër.

Jeta e veprimtaria

Arsimin fillor e mori në qytetin e lindjes në një shkollë serbo-ortodokse dhe nga 1923 deri më 1925 u shkollua në Tivar, ku e motra Lenka ishte shpërngulur. Më 1928-1932 ndoqi mësimet e mesme teologjike në Manastir. Në vitet 1933-1937 punoi si mësues filloreje në Vrakë, Shkodër dhe në Pukë. Kjo është edhe koha kur zhvilloi veprimtarinë letrare. Shkrimet e para i botoi më 1934, bashkëpunoi në revistat "Iliria", "Bota e re" etj. Më 1936 veprat e veta poetike i përmblodhi në librin "Vargje të lira", të cilin censura nuk e la të qarkullojë. Takon Petro Markon para se ai të nisei për në Spanjë. Nga fundi i vitit 1937 shkoi në Itali për tu shëruar nga sëmundja e mushkërive. La në dorëshkrim një pjesë të rëndësishme të prozës së tij.
Migjeni kishte bindje të përparuara për kohën e tij, me të cilat filloi të brumoset që në bankat e shkollës nën ndikimin e veprave të autorëve përparimtarë. Punën si shkrimtar e nisi kur në letërsinë shqiptare po forcohej rryma demokratike me shkrimet e tij realiste, thellësisht novatore nga brendia dhe forma, dha ndihmë të madhe në zhvillimin e saj të mëtejshëm.
Në themel të veprimtarisë së Migjenit qëndron aspirata për një botë të re, ku njerëzit e thjeshtë të jetojnë të lirë dhe të lumtur me dinjitet njerëzor dhe pa frikë për të nesërmen. Ky humanizëm aktiv përshkon tej e ndan veprën e tij. Në poezitë e para, si "Zgjimi", "Të birt' e shekullit të ri", "Shkëndija", "Shpirtënit shtegtarë", etj. pakënaqësia e thellë ndaj realitetit çifligaro-borgjez dhe ëndrra e autorit për një të ardhme të bukur u shpreh me figura të gjalla romantike. Poeti u ngrit kundër amullisë shoqërore dhe forcave që mbanin vendin në errësirë ("kalbësinave që kërkojnë shejtnim"). Kritika e rreptë e gjendjes së rëndë të vendit u gërshetua në këto vepra me dëshirën e zjarrtë për "një agim të lum e të drejtë kombëtar", me grishjen për të luftuar për ditë më të bukura. Për zhvillimin e Migjenit si shkrimtar është karakteristik kalimi i tij i shpejtë nga romantizmi revolucionar në realizmin kritik.
Pasqyrimi i varfërisë së thellë të masave zë vend qendror në botimet e Migjenit për shkrimtarin kishte rëndësi të madhe shoqërore që të dilte në dritë sa më qartë humnera e vuajtjeve, ku e kishte hedhur popullin regjimi reaksionar. Heronjtë e veprave të tij më të mira ("Bukën tonë të përditshme falna sot", "Bukuria që vret", "Mollë e ndalueme", "Legjenda e misrit", "A don qymyr zotni ?", etj.) ishin të papunë që rropateshin gjithë ditën për të nxjerrë kafshatën e gojës, malësorë që qëndronin në zgrip të jetës, të mjerë që nuk u kishte ecur në jetë dhe ishin flakur jashtë shoqërisë. Në "Poemën e mjerimit", veprën e tij më të shquar, Migjeni përshkroi në tablo të gjallë dhe rrëqethëse të gëlltitjes së vështirë të masave të shtypura dhe të shfrytëzuara, të venitjes së tyre fizike nën grushtin e mjerimit, që sundonte në vend dhe mbrohej nga monarkia çifligaro-borgjeze. Në një varg shkrimesh, si "Zoti të dhashtë" etj., Migjeni fshikulloi ashpër indiferentizmin e klasave të kamura ndaj vuajtjeve që hiqte populli. Shtresat e privilegjuara Migjeni i pasqyroi kryesisht në jetën e tyre vetjake, ai tregoi moralin hipokrit dhe despotizmin që karakterizonte marrëdhëniet e tyre familjare ("Të çelen arkapijat", "Studenti në shtëpi"). Në "Studenti në shtëpi" vuri në lojë inteligjencien borgjeze, si forcë e paaftë për të luftuar për ideale të larta. Migjeni goditi haptazi dhe me forcë artin dhe shtypin zyrtar ("Kanga skandaloze", "Programi i një reviste", "Novelë mbi krizën" etj.) Skamorët, të cilët i urrenin shtypësit, por ende nuk guxonin të ngriheshin kundër tyre, Migjeni i pasqyroi me simpati të thellë. Në skicat "Luli i vocërr" dhe sidomos te "Zeneli", shkrimtari vuri në dukje aftësitë intelektuale të masave dhe dëshirën e zjarrtë për ndryshime në gjendjen e tyre shoqërore. Shkrimtari tregoi edhe shfaqjet, sado të zbehta të protestës së tyre ndaj padrejtësisë shoqërore ("Mollë e ndalueme"). Rrëfimi i thjeshtë dhe konciz, imtësitë, që zbulojnë thelbin e dukurisë, fryma polemike, psikologjizmi i hollë, prirja për t'i dhënë personazhet me disa viza, figurat poetike shprehëse, ironia - këto janë veçoritë kryesore të stilit të Migjenit. Shkrimet e tija lanë gjurmë të dukshme në letrarët e rinj të kohës.
Me mohimin e shoqërisë çifligaro-borgjeze dhe aspiratën e fortë për një të ardhme më të mirë për masat e popullit, Migjeni pati ndikim të ndjeshëm në rrethet e rinisë përparimtare ; me veprat e tij ndihmoi në formimin shpirtëror të saj. Këtë rol ato e luajtën edhe në vitet e qëndresës kundër pushtuesit fashist, kur qarkullonin dorë më dorë.
Pas Çlirimit trashëgimi letrar i Migjenit u bë i njohur plotësisht. ("Veprat" e plota të Migjenit janë botuar tri herë: 1954, 1957, 1961, kanë dalë edhe një varg botimesh të tipave të ndryshëm). Shkrimet poetike dhe në prozë të Migjenit janë përkthyer në disa gjuhë të huaja. Për jetën dhe shkrimet e tija janë botuar studime e artikuj të shumtë.
Me interesimin e pushtetit popullor eshtrat e Migjenit u sollën në atdhe (1956). Iu dha titulli "Mësues i Popullit" (1957).

[MaDaBeR]

ANTON ÇETTA (1920 - 1995)

U lind në Gjakovë në nji familje të shpërngulun nga Fândi i Mirdites. Arsimin e mesëm e mbaroi në Liceun e Korçes, pastaj Liceun Klasik në Milano. Me 1941 nepunës e me pas mësues ne gjimnazin e Prizrenit. Pas mbarimit të Luftes II Botnore ndjeku studimet e nalta për romanistikë dhe u diplomue n'Universitetin e Beogradit - 1950.
Punoi si asistent në Seminarin e Albanologjisë në Beograd.
Më 1960 filloi punen në Fakultetin Filozofik të porsahapun në Prishtinë, ku për disa vjet ligjëroi lânden Letërsi e Vjetër shqipe. Prej v.1967 Bashkpuntor shkencor ne Institutin Albanologjik të Prishtines ku për nji kohë drejtoi degën e folklorit.
Punën për folklorin e kishte fillue më 1953, si bashkautor në vllimin "Këngë popullore shqiptare të Kosovës e Metohisë"
Ôsht bashkautor në pergatitjen e vllimeve "Përralla"(I,1979;II,1982)​ "Ballada dhe Legjenda" (1974) "Anekdota popullore" (I 1987 II,1988) "Këngë dasma" (I 1980;II,1984) "Këngë kreshnike" (I 1974; III 1993) "Vajtime gjama dhe elegji" (1987). Ka botue nji varg artikujsh në shtypin shkencor dhe në përmbledhjen "Kerkime folklorike" (1981), ku ka dhanë ndihmesa për ndriqimin e problemeve që kanë të bojnë me klasifikimin e prozës popullore shqiptare, me baladat shqiptare, me kallzimin alegorik, me lexhendat për Skenderbeun, me kongët historike etj.
Ka bô studime për figura të shqueme të shkencës shqiptare, për krijues popullor dhe për afritë e dallimet midis folklorit shqiptar dhe atij të popujve të tjerë. Ka shkrue edhe poezi për fmijë, që i përmblodhi në vllimin "Në prehër të gjyshes"(1958).
Në vitin 1991 vizitoi vendlindjen e të parëve të tij, Mirditen, ku shkoi dhe në Fând.
Ka qenë Udhëheqës i Lëvizjes gjithpopullore të pajtimit të gjaqeve. Fiton nji popullaritet të jashtëzakonshëm në ndërmarrjen e nismes historike për faljen e gjaqeve dhe pajtimeve në mbarë Kosovën, tue u bâ figura qendrore e ktij misioni madhor në vjetin 1990.





ÁT ZEF PLLUMI O.F.M (1924 - 2007)

Zef Pllumi lindi në vjetin 1924, më 28 gusht, në Malin e Rencit (Lorencit), Shnjin/Shëngjin nga nji familje me origjinë nga Shkreli. Asht pagzue me emnin Prenkë. Meshtar françeskan, ishte i fundit i brezit famëmadh t'Françeskajve t'Mdhaj, edhe pse veç dishepull i tyne, ai rinjalli edhe njiher n'letrat shqipe figurat e tyne. Anëtar i Provincës Françeskane Shqiptare, i cili 25 vjet ka vuejt n'për burgjet e Enver Hoxhës, e prapseprapë mbijetoi me mendje t' kthjell't – për t’u tregue gjeneratave të ardhshme se çfarë bishe e egër ishte komunizmi – 'diq më 25 shtatuer të vjetit 2007 në spitalin Gemelli, Romë në Itali, kurse u varros më 30 shtator 2007 në Shkoder.

Hêret, në fmijni, kur familja e tij veronte në Qafë të Tëthores së Boges, mes bjeshkvet të Malcísë e atyne të Shales së Dukagjinit erdhen me i takue tek shpia e t'axhes, Pashko Tomes, burr i permendun nder Malcit e Veriut; At' Gjergj Fishta, e At' Anton Harapi. Aty, sheh sytë e fuqishëm e plot shkndija të Fishtes qi e përkdhelte tue e thirr "çiripup" (e pranon se perkdheljet s'i pëlqenin por sy si ato pranon se kurr n'jetë s'pau mâ), e axha u thotë fretënve se djaloçi kishte shpreh dishirën me u ba frat,- qysh ma heret, kur Át Bona Gjeçaj shkonte me i takue te Mal'i Rencit, me të cilin ma vonë e me prelatë tjerë do ndante qelinë e parë. Át Harapi i nep atij nji medaljon qi kishte në qafë, të Sh'n Françeskut, e i thotë qi t'a ruente me shumë kujdes e kur të shkonte në Kolegjën Françeskane t'paraqit'te at' medaljon. Në vjetin 1929, në moshen 5-vjeçare, bâhet nxânës i Alfons Trackit, misionarit gjerman në Velipojë të Shkodres. Në vjetin 1931 hyn në kolegjen françeskane të Shkodres, kolegjë në të cilen nepnin msim personalitete të shqueme të kulturs kombtare, françeskajt ma t'permendun si Át Gjergj Fishta, Padër Anton Harapi, kompozitori Át Martin Gjoka, Át Ambroz Marlaskaj, Át Gjon Shllaku etj., ku ndjek gjithë ciklin e arsimimit deri në vitin 1944 dhe merr formim klasik në filozofi, teologji, letërsi dhe përvetson mjaft mirë gjuhët e hueja: latinisht, italisht, frângjisht, gjermanisht e greqishte e vjetër, nga msuesi i tij At' Marin Sirdani merrte dhe libra historie e numizmatike, gjâ që shquen edhe tek "Rrno vetëm për me tregue" se i njihte perandorët romakë për nga ftyra, në monedha, pa pas nevojë me lexue ç'përmban monedha. Në gjimnazin "Illyricum" âsht ndêr mâ të shkëlqyeshmit, i thirrun "skifter" nga msuesit, edhe pse me mbiemnin Pllum-si simbol i paqes, shikimi i tij, me rretht e syve mund t'deshmojn kushdo qi e ka takue se të preknin shpirtin. Në vitet 1943 – 1944 Zefi âsht nji nga bashkpuntorët e revistës “Hylli i Dritës” dhe po ashtu sekretar personal i Padër Anton Harapit. Ky i fundit ishte Provincial i françeskanvet në Shqipní (Shkalla mâ e naltë hierarkike,- edhe pse s'ishte dakord). Gjatë kohes qi ishte dhjak, Pader Antoni e vuni të rêndit'te e ndihmote n'Arkivin Françeskan; aty hasë dokumente të hershme e ndër mâ të vlefshmet për historinë kombtare. Ishte në moshen 22-vjeçare, kur në 1946, 14 dhjetor, arrestohet dhe dënohet me tre vjet burg, ky dënim u vuejt në ''Burgun e Madh'' të Shkodres, e në kampet famkeqe të Bedenit në Myzeqe, dhe Orman-Pojanit në Maliq të Korçes. Pas k'saj, shkon herë në Shkoder e herë në Shnjin, tek familja e tij, në vartsí të situates. Shkak për arrestimin e tij, edhe pse ishte mâ i riu ndêr të arrestuemt,- pohon vetë At Zefi, ishte sepse tue kenë sekretari personal i Provincialit, komunistet mendonin se duhej të dite shumë dhe nga ai mund të nxirrnin informatat e duhuna. Por u gabuen rând. Kthehet në Kuvendin Françeskan kur negociatat mes Kishës e Qeverisë u "qetësuan", kohë kjo kur qeveria i paraqit'te Kishes Katolike propozimin me u shkput nga Vatikani, negociatat zhvilloheshin mes Marin Sirdanit e Tuk Jakoves. Në vjetët 1949 – 1951 merret me numizmatikë si teknik i Muzeut të Shkodrës. Në vitin 1956 shugurohet meshtar, caktohet në fillim si i besuem për me çue ndihmat priftave nepër kampet e ndryshme, dhe, mâ tej, për 12 vjet shërben si meshtar i Dukagjinit me qendër në Shosh, për ku niset me dt. 14 shtator 1958 bashkë me provincialin, At' Augustin Ashikun. Në vitin 1967 arrestohet dhe për 23 vjet vuen dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme. 1967 – 1989, për 23 vjet rresht, burgoset përsëri dhe vuen dënimin në Spaç, Reps, Skrofotinë të Vlorës, Ballsh, Zejmen-Shënkoll, Tiranë. Ku njeh edhe personazhe me rândsi, si Gjin Markun apo Kasem Trebeshinen, por edhe Pjerin Kçiren,- ai qi pranoi se ishin komunistat ato qi futen armt n'Kuvendin Françeskan, mbasi ishte denue si bashkpuntor i K.Xoxes. Në vjetin 1990, Natën e Kshndêllave fillon meshtarinë tek Kisha e Shna Nout në Tiranë deri në vitin 1997. Pret Nânë Terezen, me t'cilen shkojnë n'Shkodër ku prekun token ku dikur ishte Kisha Zojs e mandej inaugurojnë Kishen e Madhe siç e quen populli apo Katedralen e t'Shejtit Patron t'Shkodres, Shen Shtjefnit; ku meshen e kremtoi Dom Zef Hardhia (Simoni). Prej at'herë nuk pushon dhe pasioni i dikurshem për dijen dhe kulturen. Nga viti 1993 deri 1997 rinxjerr revisten ''Hylli i Dritës'', e cila pas nji ndërprerjeje ka dalë dhe në vitin 2003. Janë gjithashtu k'to vite kohë e nji veprimtarie krijuese për At Zefin. Ai shkruen dhe boton trilogjinë ''Rrno vetëm për me tregue'', vëllimet ''Françeskanët e mëdhenj'', ''Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo'', ''Ut heri diçebamus-siç i thonim dje'', ndêrkohë, me gjithë moshen e thyeme e vshtirësitë e shikimit, i ndihmuem nga nxâns e bashkpuntoret e vet, punon për libra të tjerë. Nji ndêr nismat e tij me vlerë të pamasë âsht dhe ribotimi i kolanes së plotë të veprave t'etënve françeskanë, të zhdukuna barbarisht nga qarkullimi dhe nga raftet e bibliotekave. Kjo dhe me ndihmen e Mark Hilukut, nga Hajmeli, ma i besuemi i Kuvendit qe ruejti shum enë kishtare e vepra, ku vlen për t'u cilsue shumica e veprave t'At Donat Kurtit.
Presidenti i Shqipnisë, Alfred Moisiu, në vjetin 2006 dekoroi At Zef Pllumin me Urdhnin "Ndera e Kombit". Presidenti Moisiu vlersoi At Zefin “si përfaqsues të pasunisë kulturore e njerzore, si nji institucion të vërtetë, qi i rezistoi regjimeve dhe kohnave mâ të vshtira dhe si simbol i qytetarit të lirë, vizioni i të cilit frymzohet nga vlerat evropiane”. Nga ana e tij, At Zef Pllumi u shpreh se e pranon kyt nderim me dëshirë, si nji shejë qi sot e mbrapa nuk do të ketë mâ censurë e dallime krahinore, fetare e ide, qi e coptojnë kulturen shqiptare dhe si nji shejë e unitetit të ksaj kulture g'jatë shekujve.
Po në vitin 2006 At Zef Pllumi merr çmimin letrar "Pênda e Artë" për trilogjinë e tij me kujtime ''Rrno vetëm për me tregue'' të akordueme nga Ministria e Kulturës e Shqipnisë. ''Juria paska pranue edhe mêndimin ndryshe, edhe mendimin e kundêrt, k'tu besoj âsht vlera qi ka demokracia. Kjo âsht vlefta mâ e madhe q'i bâhet librit t'em. Të tjerat janë për mue kunora qi çohen në funerale qi i vdekuni nuk i sheh'', ka thânë Pader Pllumi me rastin e pranimit të çmimit.



DOM SIMON JUBANI (1927 - 2011)

Linda në Shkoder, me 5 mars 1927. Prindët e mi, Zefi e Çilja, katolikë të devotshëm, i falen Kishës e Atdheut nji martir intelektual, dom Lazër Jubani, helmue me arsenik nga policia sekrete komuniste më 1982.
Në moshen 16-vjeçare, i thirrun prej Zotit, hyna në Shkollën Apostolike për t'u ba jezuit. Në marc të vjetës 1946, kur komunistat shqiptarë, nga frika e një permbysjeje të shpejte, suprimuen, sekuestruen e shkatërruen të gjitha shkollat katolike tradicionale, prej të cilave ka mësue me shkrue e me lexue mbarë Kombi, m'u desht me ndërrue vend e bankë. U ula, pa dashtë, në bankat e Gjimnazit të Shtetit, ku ende sot mësohet se njeriu asht majmun pa qime. Në vijim u transferova në Tiranë, ku kreva një kurs radio-rotgen. Mbasi punova për pak kohë në spitalin ushtarak të kryeqytetit, u mobilizova në ushtri. Mue, që dëshirojshe aq shumë me u ba jezuit, misionar, predikatar i paqes ungjillore, m'u desht me veshë uniformen e gjelbër, me ngjeshë armen vrastare e me u nisë drejt kufinit jugor. Shpëtova gjallë nga konflikti civil në Greqi ku, me 1949, më vunë para si bagtinë për të luftue krah-per-krah me komunistat e gjeneral Markosit, kunder koalicionit të Athinës. Mbas tri vjet vuejtjesh në ushtri, që në kujtesën teme mbeten njëlloj të tmerrshme, si ato të burgut, ktheva rishtas në Shkoder, ku u paraqita menjëherë te Imzot Ernest Çoba, të cilit iu luta me më shugurue meshtar. Ipeshkvi shêjt e martir më këshilloi të pres. M'u desht ta rifillojshe, për të fitue buken e gojës, profesionin në radiologjinë e Sanatoriumit të Shkodres, ndërsa për ta mbajtë trupin në formë, sportin që më pëlqente shumë: atletiken e lehtë e ja ma pak edhe futbollin. Më pranuen menjëherë si antar të ekipit të Vllaznisë e, ma vonë, edhe të ekipit kombëtar të futbollit, ku ishte trainer Aputin Boris, i trashi sovjetik me rrogë mujore 33.000 lek, në një kohë kur nenpunësi ma i mire shqiptar merrte vetëm 3000. Në vjeten 1957-58 mora urdhnat e meshtarisë dhe iu nisa në Mirditë si famullitar, për të përmbajtë gjallë në kambë fenë dhe kishat e dhetueme nga ateizmi. Tue pasë kenë gjithmonë arrë gungçe, iu kushtova apostullimit të hapun, sepse nuk më ka pëlqye kurrë me luejtë rolet mbas kuintave. Por çka më pëlqente mue, nuk i pëlqente komunistave, të cilët më vunë prangat e më banë me u nisë për një rrugë të gjatë e të mundimshme, tue e lanë Mirditen me katër meshtarë.
Në këtë rruge do të përshkohesha për 26 vjet me rradhë, tue lanë kudo gjurmë gjaku. Gjithnjë militant aktiv, ballë për ballë katilëve e spijujve të Burrelit, u lirova me 13 prill 1989 bashkë me klerikë të tjerë, në sajë të perestrojkes, tue i mbetë borxh 14 vjet burgim Komiteti Qendror. Me çka thonë faktet, nuk jam aspak i sigurtë në se ky borxh tashtma asht falë e s'ka me m'u dashtë me e pague deri me një...
U ktheva perseri gjalle. Ne shtepine teme te vjeter, rranze mureve te Rremajit, nen hijen e çinareve e te selvive. Kjo shtepi u ba menjehere Kishe, ashtu si ishin ba edhe banesat e 27 meshtareve, teprue prej shpates gjithnje te mprehun te Enverit (te cilit po te mos isha meshtar katolik, do t'ia kisha shkrue edhe emnin me te vogel).
Derisa te marre fryme, njeriu jeton here ne drite, here ne hije, here ne te zeze, here ne te barde, here ne thellezi humnerash e here nder rrethe te qiellit. Nese ndonje piktori do t'i tekej me e pikturue simbolikisht jeten teme, do t'i duhej me ble nje kale boje te zeze. Pa harrue veç edhe ngjyren e arit, sepse kudo qe kam marre fryme terri asht ça gjithmone nga rrezja e perditshme e Hostes shejt.
Gjithsesi, me me pyete cila asht dita ma e zeze, kisha me u pergjegje pau mendue dy here: asht dita kur mora lajmin se me kishte deke nana, mbasi kishte kja dom Lazrin e helmuem e djalin e vogel, lidhun me zinxhire, mbylle ne birucce te larget, ku s'kishte mujte kurre me hy. Ma vone me treguen se rrinte gjate ne dritore, zhyte ne heshtim, tue shikjue malet qe e ndajshin prej djalit te vet te vogel, te hekuruem veç pse besonte ne Zotin e shpallte me za te nalte te drejtat e lirite e njeriut, neperkambe prej sundimtareve te djeshem, bash njatyne qe po na sundojne edhe sot pa u shqetesue fare me i mbylle plaget e vjetra, madje tue mundue me hape sa ma shume plage te reja.
Sa do te ishte gezue, po te kishte qene gjalle deri me 4 nanduer 1990 e te me kishte pane kapelen e djegun te vorrezave te Rremajit, te sekuestrueme, te dhunueme e te shpalluna tashti monument kombetar, ndriçue prej drites se zbehte te qirave te purgatoreve, tue kremtue te paren Meshe publike ne pranine e 200-300 besimtareve. Ishte nje dite e zymte nandori. Cikerronte shi. Piklat rreshiteshin si lot neper petalet e luleve vjeshtarake mbi vorre. S'ishin ma lot morti, po lot gezimi. Lajmrojshin epoken e re, lirine e fese, qe filloi me nje fjalim te improvizuem te nje meshtari te laskaruem burgjesh, te kundershtuem prej te huejve e prej te veteve, i cili kishte ne qafe vetem stolen e breme tejet e ne dore, misaline vjeter latinisht. Keshtu fillonte lidhja e fijes se keputun!
Java do te zhdukej me shpejtesine e vetetimes, per te afrue sa ma shpejt ngjarjen e madhe: 11 nandorin. Gjithnje kapelen e Rremajit e rishtas ne mjedis te terrorit komunist, kur dihej e s'dihej çka po ndodhte , sidomos, çka mund te ndodhte, kremtova Meshen e dyte publike, ket here me nje fjalim te mirepregatitun, programatik, qe thente heshtjen 23 vjeçare te katakombeve.
Erdhen mbas kesaj date dite te bukura e te zymta. Liria, qe besuem se ishte fitue, filloi me u talle me vetvedin. Klasa politike shenoi edhe analet e historise se ketyne vjeteve, vetem shemtime. Prandaj, ndoshta, atmosfera e Meshes se pare mbeti e paharrueshme ne zemren e popullit, qe po zgjohej. E ndoshta prandaj permendet me nderim te thelle e me lot ne sy prej te gjitheve.
Per kete kontribut te çmueshem mbarekombetar, qe Zoti ma besoi mue, te padejit, tue me ngarkue me barren e kesaj sfide te rrezikshme, Universiteti i San Franciscos ne Kaliforni ne vjetin 1991 me akordoi diplomen "doctor honoris causa" ne shkenca humane me motivacionin:"Protagonist i nje epoke se re ne Shqipni". Ishte nje nderim qe i bahej klerit katolik te martirizuem ne Shqipni, nje çmim qe meriton te vehet mbi vorret e martireve te Kishes. Pak ma vone, ne korrik 1996, shteti i Michiganit me nderoi me diplome te posaçme. Motivacioni:"Nismetar i lirise se fjales dhe i shtypit katolik, qe e ka zanafillen e vet ne fletushken e 20 dhetorit 1990, ne prag te Krishtlindjes; pershpejtues i gjitha veprimtarive, qi ia hapen shqiptareve dyert e perendimit; ndertues i urave ndermjet Tiranes e Vatikanit; ideator i misionareve te pare, i bursave te studimit dhe ndihmave te para nga jashte;meshtar qe me fjalimet e veta sensibilizoi mbare globin, tue ba te njoftuna vuejtjet dhe rezistencen e popullit shqiptar kunder komunizmit dhe anarkise qe e pasoi".
Jami pari shqiptar i mbas perestrojkes, qe asht thirre ne audience nga Papa Gjon Pali II, e qe asht takue me shume personalitete botnore, si mbreti i Belgjikes, Andreotti, senatore, kongresmene, ministra.
Jam i pari klerik pa kurrfare gradet,qe ftohej dy here nga administrata amerikane ne Washington, nje here nga parlamenti rus, shume here nga Franca, Italia, Belgjika, Gjermania, nje here nga Spanja, Izraeli, Egjipti, Turqia, dersa kam refuzue me vizitue Kinen, Taivanin, Meksiken, Argjentinen, sepse mendoj se tashma roli em jashte shteti ne mbrojtje te lirive e te drejtave te popullit shqitar nuk ka kuptim, perderisa neper kancelerite fjalen e fundit e thone Klintoni me te shoqen e tashti Bushi jr. Kur isha ne biruce, pata besue se bota ndigjon ma shume te martirizuemet per kauzene drejtsise, sesa katilat. Pervoja e daljes nga biruca neper shtigjet e mbare botes, me bani, fatkeqesisht, me nderrue mendim!
Vijoj te shtegtoj me knaqesi nder Kishat motra dhe institucionet tjera jo te krishtena, te perhapuna kudo neper glob, e vijoj te punoj me gjitha forcat per Kishen katolike ne Shqipni, si ushtar i thjeshte i Krishtit. Me thane te drejten, kur kaloj disa dite nder vendet shejte perhapun kudo neper bote, rinohem se paku dhete vjet, ndersa pa u kthye mire ne Shqipni, plakem se paku njezet vjet. E keshtu, rinoju plaku, zhyt e mbyt, po rrokullisen ditet e fundit te jetes seme...

Autobiografìa nga Dom Simon Jubani

[MaDaBeR]

Ndersa ne kete postim po sjell Formulen e Pagezimit, nje nga shkrimet me te rralla Shqiptare si dhe me nje vlere mjaft te çmuar historike e albanologjike.



Formula shkruen Unte' paghesont' premenit Atit et Birit et Spertit Senit, k'to radhë janë shkrue në faqen 4 (në krye) të k'tij dor'shkrimi latin. Formula u gjet në nji letërkêmbim mes prift'rinjsh drejtue Kishs së Trinisë së Shenjtë në Mat. Letra daton me 8 nëntor 1462. Në Bibliotekën Laurentiana të Firences ky raport i shkruem nga dora e Pal Ejllit në 37 fletë, mban numrin e inventarit 1167 dhe ruhet si nji ndêr dokumentet e çmueme të k'saj biblioteke të kohës së Rilindjes Europiane.

Formula ishte drejtue me qëllimin qi të përdorej nga prift'rinjt arbër qi të ishte e kuptueshme për njerzt qi nuk dinin latinisht. Ka mundsí qi të kishte qillimin gjithashtu m'u përdor nga banort e zonave të thella, qi kishin të pamujtun t'i pagzonin fmijt në ndonji kish', tuj përdor uj' mund ta bânin edhe në kushte shpiake. Formula u pranue nga nji këshill' në Mat, 1462.

[MaDaBeR]

HAVZI NELA (1934 - 1988)

...Havzi Nela mbas ekzekutimit me varje u varrue vertikalisht në birën e krijueme nga heqja e nji shtylle....


Havzi Nela leu me 20 shkurt 1934 në fshatin Kollovoz të rrethit të Kukësit. Ai mbaroi shkollën fillore dhe të mesme, ndërsa jetonte në varfni ekstreme. Qysh në shkollë të mesme u shfaqën kundërshtitë e tij të para ndaj padrejtësive të regjimit komunist. Më pas ai filloi studimet në Institutin e Naltë Pedagogjik të Shkodrës (sot Universiteti Luigj Gurakuqi), por u përjashtue si element destruktiv për bindjet e tij. Mbas shumë vështirësish, ai gjeti nji punë si msues në shkollën fillore të Planit të Bardhë, nji fshat i vogël në rrethin e Matit. Ai u dëbue edhe nga ky fshat për shkak të aktivitetit të dyshimtë - u lexonte nxanësve poemat e tij. Më pas ai arriti të përfundojë Institutin e Lartë Pedagogjik të Shkodrës me korrespondencë. Ai punoi si msues në fshatra të ndryshme të tilla si Kruma, Lojma, dhe Shishtaveci deri në vjetin 1967, kur ai u transferue në Topojan. Topojani ishte vendi ku filluen ngjarjet më dramatike të poetit dhe familjes së tij.

Havzi Nela kontrollohej vazhdimisht, u muer në paraburgim shumë herë, dhe kufizohej mbi llojin e punës që mund të bënte dhe se ku ai mund të jetonte. Mbasi u lexoi nxanësve të tij poemën "Shko dallëndyshe" shkruar nga Filip Shiroka, Havzi Nela, me gruan e tij, Lavdie, rrezikuan jetët e tyre duke marrë rrugën për të kalue kufinin në Kosovë me 26 prill, 1967. Ndërsa kalonte vijën kufitare, ai shkroi në nji copë letre, "Lamtumirë, atdhe i dashtun, po të la, por zemërplasun ..." dhe e vendosi në degën e nji peme lajthie që ta gjenin rojet e kufinit.

Nji fat ma tragjik do ta ndjekë atë në Kosovë. Ushtarët jugosllavë i vunë prangat Havzi Nelës dhe së bashku me gruen e tij, i burgosën në burgun e Prizrenit.

Më 6 maj, 1967, jugosllavët i kthyen Havziun dhe Lavdien në pikën kufitare të Morinës, në këmbim të atdhetarëve shqiptarë nga Kosova që qeveria komuniste e Enver Hoxhës ia dorëzonte policisë sekrete jugosllave, UDB.

Më 22 maj, 1967, poeti u dënue me pesëmbëdhjetë vjet burg për kalimin në Kosovë. E gjithë pasunia e tij u konfiskue. Grueja e tij u dënua me dhjetë vjet burg. Poeti kurrë nuk u pajtue me diktaturën dhe marionetat e tij në burgje.

Me 8 gusht, 1975, atij iu shtuen edhe tetë vjet në burg, sepse konsiderohej nji anmik i zjarrtë i Partisë dhe popullit. Më 19 dhjetor 1986, ai u lejue me dalë prej burgu, por vetëm për nji kohë të shkurtën. Ma pak se nji vit ma vonë, më 12 tetor 1987, ai u arrestue dhe u internue në fshatin Arrën. Më 24 qershor 1988, Gjykata e Naltë e Shqipërisë te përbame nga gjyqtarët komunistë Fehmi Abdiu, Vili Robo dhe Fatmira Laskaj e hodhi poshtë kërkesën Lavdie Nelës kundër dënimit burrit të saj me vdekje. Gjykata vendosi që Havzi Nela të dënohej me varje. Miratimi përfundimtar i dënimit me vdekje nga Kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Ramiz Alia, çoi në ekzekutimin Havzi Nelës.

Me 10 gusht 1988, në orën 02:00 të nadjes, ai u ekzekutue me varje në mes të qytetit të Kukësit.

Pasi u ekspozue gjatë gjithë ditës me 10 gusht, 1988, në mesnatë terroristët komunistë e muerën trupin e tij dhe e futën atë vertikalisht në nji birë të krijueme nga hekja e nji shtylle druni. Ai ishte i privuem nga mundësia për tu shtri si të gjithë të vdekurit. Ai qëndroi në kambët e tij për pesë vjet dhe dhjetë ditë, deri me 20 gusht 1993. Mbas përpjekjeve të shumta nga qeveria demokratike e Shqipërisë, kjo ishte dita që u bë e mujtun që të gjehej vendi, i mbuluem me gurë dhe shkurre pranë fshatit Kolsh, dy kilometra larg nga Kukësi. Me dekretin presidencial të Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Sali Berisha, Havzi Nelës i asht dhanë titulli "Dëshmor i Demokracisë."

Në përkujtimin e 75 vjetorit të lemjes së Havzi Nelës shkrimtari Ismail Kadare shkruente: "Poeti Havzi Nela asht nji këmbanë që ala bie për shoqninë shqiptare. Mos me ndigjue kët' këmbanë do të thotë me vazhdue me shkelë me kambë lirinë e Shqipërisë".

[MaDaBeR]

Kumt nga përtej varrit i Patër Gjergj Fishtës

Shkruar nga: Mërgim Korça




GJERGJ FISHTA

I gjithë shekulli i kaluar ish i ngarkuar me halle, telashe, si edhe probleme për kombin tonë. Natyrshëm lind pyetja : a mos vetëm shekulli i XX-të? Për të qenë të saktë, jo. Ia shkarkoi telashet edhe hallet i XIX-ti pasuesit të tij e ky i fundit, pa i zgjidhur dot, ia transferoi ato edhe mijëvjeçarit të tretë!
Patër Gjergji u lind e jetoi në kapërxyellin e dy shekujve të shkuar. Megjithatë ai vazhdon e jeton me hallet e kombit të Tij. Edhe në kët mijëvjeçar të tretë, 62 vite mbas vdekjes, Ai vazhdon e dërgon kumte për ne. Por e keqja është se ne ose nuk dijmë t’i lexojmë, i lexojmë e nuk i kuptojmë, i lexojmë e nuk duam t’i kuptojmë dhe, akoma më keq, as i lexojmë fare por njëkohësisht dërguesin e tyre vazhdojmë dhe e anatemojmë gjithënjë duke ecur në hullínë e taktikës diktatoriale!
Ata që as dinin t’a lexonin, më shumë s’kishin se ç’të bënin : e morën urdhërin nga ai që nuk donte t’a kuptonte dhe … ia dhunuan varrin e kockat ia hodhën në lumin Drî. Ky mëkat u qëndron atyre mbi kokë, dhe aq. Të shkolluarit e diktaturës që u bënë kalemxhinj të saj, dinin t’a lexonin Fishtën, madje edhe t’a kuptonin, por u vinte për mbarë t’a kishin mirë me regjimin dhe fashist e quajtën Mjeshtrin, gjithashtu shovinist e pse jo edhe antikombëtar. Dhe Fishta nuk mbrohej, se nuk ish më në mes të gjallëve, por kumti i Tij në secilën faqe të veprës Tij lexohej, po t’a donin. Ai, si largpamës i madh që ish, e kuptonte dhe prandaj edhe i mëshonte fort vënjes në dukje të faktit se karakteristika të shqiptarit kanë qenë besa si edhe burrëria. Ai u këndoi këtyre virtyteve të madhërishme pikërisht që të mos zinin vënd në shpirtin e shqiptarit pabesía, imoraliteti si edhe korrupsjoni. Por përgjatë pesëdhjetë viteve pikërisht këto virtyte u përdhosën. U kultivuan servilizmi si edhe korrupsjoni shpirtëror duke e dyzuar shpirtin e njeriut. E ç’lindi si pasojë ? Lindi njeriu i ri socialist me ndërgjegje amorfe që s’njeh as ç’është etika e aq më pak morali, pa le flijimi ndaj Atdheut ! Të qenë kultivuar edukata moralo – kombëtare, të cilave u këndonte At Gjergji, jo veç njëra pjesë e vajzave shqiptare do t’ishin kryelarta si stërmbesat e suljoteve, ( pa dashur të hyjmë në hollësira lidhur me pjesën tjetër ). Edhe një pjesë e djemve shqiptarë nuk do t’ishin ata që janë sot, por të gjithë do t’ishin pinjojt e Marash Ucit edhe Çun Mulës. Kurse politikanët tanë do t’ishin ata që veten e flijojshin për Atdhé, ashtu siç bënte thirrje vetë Poeti duke u shprehur :

Qe mue tek m’keni, merrni e m’bâni flí,
Për shqyptarí, me shue çdo mní njerzore.
Oh ! Edhe pa mue Shqypnija kjoft’e rrnoftë,
E nami i sajë për jetë u trashigoftë !

e një pjesë e tyre nuk do t’ishin politikanët e sotëm, të korruptuarit në palcë që japin shfaqje komedishë televizive me shumë akte, me akuza të ndërsjella korrupsjoni moral, dhe populli i mjerë me batanije krahëve, qesh. E me kë gajaset së qeshuri ? Me tragjedinë e tij ! Shkëlqyeshëm e ka trajtuar Mjeshtri problemin, veç do marrë e lexuar se vlera të
paçmuara ka kumti i Tij:

Tue pasë nji palë gjyqtarë e advoketën,
E kaq n’kod civil ushtrue e kanë veten,
E janë të zott, qi t’shtrêmten t’a drejtojn,
E t’bardhën t’zezë e t’zezën t’bardhë t’gjykojn.

Dhe më e rëndësishmja është se Patër Gjergji jo që nuk pajtohej me situatën që jetonte, por e kritikonte ashpër, sepse dashuria e Tij për t’a parë Atdheun si edhe popullin e tij të përkryer, qe e pakufí. Por nga ana tjetër, ai kumt që na dërgon Ai nga shekulli i kaluar, duket sikur të formuluar e ka At Gjergji për rrethanat që po kalon populli ynë sot ! Ai buçet kur thotë se Atdheut nuk i duhen njerëz që për poste dhe interesa vetjake e shesin vëndin dhe i trajton me përçmim kur thotë :

Do njerz karabullakë e kryematare …
Si kurmagjakë të bâm me mish gomari,
Të cillt, tue u poshtnue, porsi bubrreca t’ndyta
E’iqind herë n’ditë tue shitë Atdhén’e fisin, …
E me lurtime e poshtërsí të flligta
Kqyrshin me u njitë m’ndo’i shkallë t’naltë, për t’cillën,
Zoti as natyra ata s’i kishte pré.

Shtrohet pyetja : Për kë flet ky pohim’i Fishtës sot ? Këtë kumt vetëm ata që nuk duan t’a lexojnë, nuk e kuptojnë ! Se kush e lexon, nuk ka mundësi të mos e kuptojë sepse Patër Gjergji shqip u flet e krejtë shkoqur gjithë trafikantëve politikë e bashkë me ta edhe gjithë popullit shqiptar, tek vazhdon :

Edhe kombi shqyptar s’dy sysh verbue -
N’vend qi me i kapun kta kopukë për krahi
E m’ shtjelm tu’ i rrahë e mirë kta tu’i shilue
Me ndo’i kërbaç trefish ase m’drû ahi

Edhe jashtë Shtetit m’hûndë e m’buzë m’i lshue
Kqyrë m’ta harû, si n’sy t’ndo’i Padishahi,
E âsht gati, po, n’dorë t’tyne me lshue ve’ten
Tu’i zgjedhun për Ministra e Deputetën.

E për t’i dhënë edhe penelatën e fundit kuadrit tragjik, enkas vijnë nga përtej varrit Poetit sot vargjet e mëposhtëme :

Sod n’Shqypni, more lum miku,
Histori âsht meteliku,

Ky kumt që na dërgon patrioti i madh të cilit i digjej shpirti për vënd të Tij, veç një të metë ka : I mungojnë emrat. Po, i mungojnë emrat e atyre qeveritarëve si dhe deputetëve të sotëm të cilëve duket sikur Ai vetë ua ve gishtin !
Bashkë me satirizimin e paaftësisë së drejtuesve të vëndit, kumti që na vjen për korrupsjonin është thirrje për të marrë masa. E lexojmë ne Fishtën, kundrojmë zhvillimet shqiptare, dhe mëndja na shkon menjëherë tek përvoja që Ai do të na kalojë : Lufta që i bëri Roma e lashtë korrupsjonit u mbështet tek ligji Claudian i vitit 218 para e.r. që senatorëve romakë ua ndalonte çdo aktivitet tregëtar. U thotë gjë ky kumt i lashtë atyreve që fatet e kombit kanë sot në dorë ? Apo atyre nuk u bëjnë as ftohtë e as nxehtë kumtet që vijnë dhe pa parë se ku shkelin, veç interesin e tyre shikojnë ? Kjo ësht’edhe tragjedia e sotme e vëndit tonë.
Në vitet njëzet të shekullit të kaluar, vizionari At Fishta parashikonte në mënyrë profetike jo vetëm se si do t’i cungonin trojet Arbnore fqinjët tanë, por edhe parashihte djegien e vëndit nga llava e kuqe përvëluese që do të vinte nga lindja :

Shka t’lâjnë kta katër ujq / Që i kërcnohen shoqishojt,
Thonë do t’dalë nji djall i kuq / Që fort rreptë do t’ja njisë thojt.

Ky parashikim i a djeg zemrën Mjeshtrit dhe prandaj Ai i drejtohet Zânës, pas shpalljes së pavarësisë, dhe i thotë :
Oj Zânë, t’këndojm … t’vajtojm, deshta me t’thânun.

E kët varg, të shkëputur nga konteksti, kritikët e Tij e përdornin si armë kundër Mjeshtrit që me çdo kusht rrekeshin t’a nxirrnin tradhëtar. Por e fshihnin ata dëshprimin e skajshëm të Poetit që në vazhdim shprehej :

Shqyptarë a ndiet ? Europa, mrrutë e ndytë,
Shkërdhye me Evrej t’Parisit e t’Londonit,
( Së cilës dreqi ia plasi të dy sytë
E marren mâ s’e sheh, njitash n’e s’vonit )
E bâni gjyq, qi t’nipat e Kastriotit
Shkjeve t’Ballkanit urë t’u rrijnë mbas sodit !

Patër Gjergji kërkon ti zgjojë të gjallët e ti ngrejë mundësisht edhe të vdekurit, (me Surgite mortui), me kushtrimin e Tij të dëshpëruar :

“Ah vaj, ah kob”, “Shka bâjnë shqyptarët?”, “Mbaroi Kosova”
“Humbi Janina”, “Shkoi Manastiri, Dibra e Gjakova …”
“Kushtrim, kushtrim !”

E mbas kushtrimit e thirrjes tronditëse u jep porosí të gjallëve me fjalë të një peshe të pashoqe:

T’u bjerë ndërmênd se mâ e rândë âsht thêmra e shkjaut kokëtrashë, se guri i vorrit n’krye !

Veprën e Patër Gjergjit ishte e qartë se diktatura komuniste, me t’a marrë pushtetin në dorë, do t’a nxirrte “jashtë ligjit” si pasojë e trysnisë së mikes së shtrënjtë dhe besnike, Jugosllavisë titiste. Ajo nuk kishte se si të pranonte që rinia shkollore të edukohej me vargjet shoviniste fishtjane :

Kjoftë mallkue, po, a plak a i ri,…
Qi s’lidhet sod me besë arbnore,
Për me dhânë mâ para jetën,
Se me ra fisi i Shqyptarit
N’thoj t’pangíshëm t’Gospodarit.

Po si e lexojnë sot këtë kumt drejtuesit e fateve të Kosovës që u erdhi mu në shteg, mbas vuejtjesh të mëdha e sakrificash sublime, pavarësia e Kosovës dhe nuk po e gjejnë dot fjalën me njeri tjetrin që në mbledhjen e parë të parlamentit ? Ç’janë ato interesa e poshtërsí të flligta“, ( sipas At Gjergjit ), që nuk i lenë t’ia japin besën arbnore njeri tjetrit deputetët kosovarë e të tregojnë pjekuri politike se ata dijnë me dhânë mâ para jetën se sa t’a humbin shansin e pavarësisë nga serbët ? A ka më tragjedi për Kosovën dhe kosovarët se sa të mos e bëjnë të tyrin këtë kumt madhor që u vjen nga thellësia e viteve nga Patër Gjergji ?
Konstatimet e Poetit janë të dhimbëshme se Ai e ve gishtin mu mbi plagë kur Ora e Atdheut i thotë Ali Pashë Gucisë :

Se ngusht janë punët e Shqypnís,
Se mrendë besa âsht krejt harrue!

Edhe dhimbja e Fishtës merr nota tejet dramatike kur shprehet :

Mori e mjera Shqyptarí,
Si t’shkoi moti gjithmonë n’zí,
Si t’shkoi moti tue kjá !
Vjetë për vjetë e muej për muej,
Herë n’gjak t’ând, herë n’gjak t’huej!

Po ti bëjmë një analizë tashti se ç’kumt na dërgon Poeti lidhur me themelin e gjithë të këqijave që e kanë përfshirë si në një rrjetë merimange kombin tonë dhe cila është zgjidhja që të dalim nga kjo vorbullë që rrezikon të na gëlltisë, mjafton të analizojmë amanetin që u lë plaku Marash Uci dy blegtorëve të rinj, t’bijve t’Calit, para se të largohet për në luftë, që bukur fort mund të quhet edhe testamenti i tij. Më e para porosí e tij është t’a ruejnë familjen edhe gjân. Vazhdon e u thotë mos ta çarsin nderën edhe besën e dhânun e ta duen vêndin e Atdhén. U thekson të ruhen prej pandershmënís e sidomos prej grues së lëshueme. Ngul këmbë e u thotë të shkojnë mirë me shokë e të afërm, të cilt, sido qenë, janë gjithmonë vllazën. I këshillon që kurrë mos të poshtënojnë kurrkend e të jenë mikpritsa me të njoftun e të panjoftun e sidomos me të huej, por pa ua lëshue këtyne të fundit kurr zêmrën në dorë.
Sa më shumë të lexohet dhe të rilexohet ky kumt lidhur me normat e moralit që na dërgon Poeti nga thellësia e kohëve, aq më shumë rritet trishtimi tek hedh sytë prapa. Këto norma diktonte Kanuni i Lekë Dukagjinit që ushtrohej në Dukagjin edhe Mirditë. Moral dhe vetëm moral sheh në Kanunin e Maleve të Malësisë së Madhe. E asgjë tjetër veç moral diktonin Kanuni i Skënderbeut për Malësitë e Krujës, Dibrës edhe Matit, e gjithashtu edhe Kanuni i Papa Zhulit për Himarën e Kurveleshin. E pikërisht me që këto norma binin ndesh me internacionalizmin proletar, me pronën e përbashkët, me dredhitë mashtruese, me prerjen në besë, me konfiskimin e pronës vetjake, me depersonalizimin e njeriut, etj.etj. diktatura komuniste i dogji në turrën e druve Kanunet e bashkë me ta edhe veprën e At Fishtës.
Revolta e Patër Gjergjit është e ashpër, tejet’e tillë kur shprehet :

Uh! Europë ti kurva e motit,
Qi i rae mohit besës e Zotit,
Po a ky â shêji i gjytetnís:
Me dá tokën e Shqypnis
Për me mbajtë klysht’e Rusis?

Por ajo merr tone tragjike të pashëmbëllta kur një prift të devotshëm, revolta ndaj padrejtësive që i bëhen Atdheut të tij, e detyron të shpërthejë e t’i heqë vrejtjen edhe Zotit vetë kur i drejtohet e i thotë :

O Perendi a ndjeve, / tradhtarët na lane pa Atdhé,
E Ti rrin e gjuen me rrfé, / lisat n’për male kot!

E kuptojnë këtë kumt gega edhe toska. Nuk ka nevojë “përkthimi” me normat e drejtshkrimit të kuptuarit e kësaj revolte të patriotit me bindje të thella atdhetare. Madhështinë e personit që e formulon këtë mesazh nuk e shohin ata që nuk e dijnë ekzistencën e vetë mesazhit dhe mundohen t’a përbaltin autorin sepse thellësisht injorantë e hiqen nga hunda nga keqdashësit e ndërgjegjshëm që tremben nga hija që u bën Poeti atdhetar ! Këta të fundit, me nënshtresë osmano-bizantine, të suvatuar në B.Sovjetik me marxizëm-leninizëm, dhe të dyzuar nga ana karakteriale vite me radhë, rreken t’a paraqesin të madhin Fishtë si armik të përparimit dhe të arsimit kombëtar e si pasojë kjo është sipas tyre pjesa e djallit tek Fishta. E unë them : U dëgjon vallë veshi atyre se ç’u nxjerr goja ? Internacionalizmit komunist i shërbyen ata verbtas, ndërsa Fishta flí u bë veç për Atdhé. Mos e donin ata shqipen të shkruar me kirilica përkundër asaj të Mjeshtrit që gjuhën tonë e çoi drejt Europës ? Ata e harrojnë kumtin madhërisht të fuqishëm që na vjen nga Fishta me një lirizëm të pashoq :

Prá, mallkue njaj bir shqyptari, / Qi kët gjûhë të Perendis
Trashigim qi na la i Pari, / Trashigim s’ia lên ai fmis;

Edhe atij iu thaftë, po, goja, / Që përbuzë kët gjûhë hyjnore;
Qi n’gjûhë t’huej, kur s’âsht nevoja, / Flet e t’vetën lên mbas dore.

Disa konsiderata:
E gjej me vënd të rikujtoj një bisedë tejet kuptimplote të zhvilluar rreth viteve 80-të. Bisedoja një ditë me të nderuarin, tashmë të ndjerë, advokat Ferid Çabej. Gjithashtu e ndjej për detyrë morale të shtoj se ai ishte një burrë i mënçur dhe me karakter, bash si personazhet e Lahutës e për më tepër edhe shumë i kulturuar. Biseda mori drejtimin rreth të vërtetës, të drejtës, ( absolute apo jo ), si edhe vendimeve që merrnin gjyqtarët. Mbasi më foli me shumë dhimbje se si drejtësia në Shqipëri kishte marrë fund që me politizimin e saj kur pushtetin e morën në dorë komunistët ku veç drejtësí ajo nuk mund të quhej, më thotë : … duhet ta kesh mirë parasysh se në aparatin e drejtësisë së dikurshme, ndër njëqind juristë, ne i numronim me gishta të pandershmit … dhe pushtetarët kësisoj, në përgjithësi, nuk ndërhynin dot që nëpërmjet organit të drejtësisë të bëheshin padrejtësíra …! Duke e rikujtuar këtë pohim mendoj se hidhet dritë mjaft bindëse përse dhe ç’e shtynte Patër Gjergjin të sulej aq ashpër ndaj dukurive negative sporadike në të gjitha fushat e jetës së shoqërisë së atëhershme dhe t’i përgjithësonte. E bënte ai këtë se donte që shqiptari të ish i përkryer dhe donte gjithashtu që :

Shqypnisë t’mos i rândojë asnji qyme përmbi tê.

E kanë akuzuar Lahutën e Malcísë si vepër kronologjikisht të jashtëkohëshme. Dakord, e pranojmë për një çast, po kur vetë Autori pohon se veprën e Tij e shkroi :

Për me kndue m’Lahutë t’Malcís,
Se si u ênd fati i Shqypnís.

dhe nga ana tjetër flet për personazhe konkrete si edhe trajton bëmat e tyre, mendoj se Ai vetë e hedh poshtë anakronizmin si akuzë ndaj veprës së Tij. Kënga popullore i ruajti gjallë në kujtesën e popullit bëmat e heronjëve të ndryshëm. E pikërisht ky folklor popullor bëhet gurra që ushqen veprën e Patër Gjergjit. Fishta në esencë është poet i qënësisë gojore popullore. Mirëpo Ai nuk është kopjues i këngës popullore epike por një krijues mbi bazën e saj. Për një ilustrim i referohem studjuesit dhe njohësit të thellë të veprës së Fishtës si edhe stilistit nga më të përkryerit të gjuhës shqipe, prof. Ernest Koliqit, i cili thekson : Nuk dihet a qe Fishta qi gjet frymzimin e vet në burime të letërsís gojore apo letërsia gojore qi fatlumsisht gjet në Fishtën vleftësuesin e vet mâ të përshtatun. Mysteri i fateve të kombit. E vërteta âsht qi zâni i Poetit u përzí e u shkri në nji mënyrë të tillë me zânin e mbarë popullit sa mos me dijtë ku fillon njani e ku mbaron tjetri.
Nuk mund të kalohet pa prekur edhe një problem mjaft shqetësues siç është mohimi i trashëgimisë. Trashëgimia si teori, e ka treguar veten se sa e themeltë që është, në kundërshtim flagrant me teoritë komuniste që nuk e pranonin genotypin dhe insistonin në ndikimin e patjetërsueshëm të mjedisit rrethues. E si pasojë, tek ne për gjysëm shekulli pikërisht iu vu flaka trashëgimisë, qoftë ajo zakonore, intelektuale, e pronës e kështu me radhë. Kjo solli atë zbrazëtí që përjeton sot vëndi ynë dhe nuk e plotëson dot. Konkretisht shëmbull nga At Gjergji, tek i këndon Ai luftës me Malin e Zi, vargëzon :

N’zâ Kelmendt për begatí : / U ka pri, krejtë n’ari ngrí,
Vetë Çun Mula, bajraktari,/ Qi mâ i mirë s’bâhet Shqyptari

E regjimi diktatorial jo që nuk e desh trashëgimin’e vyer të zakoneve atdhetare edhe burrnore që mbarte Çun Mula t’ua transmetonte brezave pasardhës por, edhe pse gjermanët pikërisht të nipin Mul Delinë, e internuan në kampet e çfarosjes, kurse gjithë pinjojt’e tij i kalbi internimeve për 46 vite me radhë. E ky është vetëm një shëmbull, por të tillë janë të pafund sa në qytete e mbase më shumë në fshatra an’e kënd vëndit tonë ! Duke e cunguar pra trashëgimin’e mirëfilltë të normave të etikës dhe moralit brez pas brezi, që aq të rrënjosura i kishte shqiptari, erdhëm në ditë të sotme ku të shikojmë mbrapa, veç boshllëk dallojmë, e duke shkuar përpara, po shkojmë si anija pa busullë në mëshirën e këshillave të të huajve. Dhe e keqja është se komunizmi trashëgiminë e dhunoi, e mohoi e me çdo kusht desh të krijonte njerinë e ri pa të kaluar e vetëm me të ardhme. E nga kjo ç’rrodhi ? Ai difekt i pariparueshëm i cili fatkeqësisht shumë gjatë do të ndikojë në t’ardhmen e vëndit tonë.
Tanimë i erdhi radha të kujtojmë edhe një thirrje që i bën shqiptarit i ndjeri Patër Danjel Gjeçaj, ai erudit i skajshëm dhe njohës tejet i thellë i veprës si edhe i shpirtit të Patër Gjergj Fishtës, mësuesit të tij. Ai i drejtohet bashkatdhetarit dhe i thotë :
Ndigjoje me vemêndje Fishtën e fletët e Lahutës le të jenë si thërmijat e dheut qi Hungarezët, jashta atmes së vet, ruejnë me kujdes ndër shishe për t’i pasë gadi të desin me to nen krye, të lumë se mbyllin sytë tuj pushue për të mbrâmën herë mbi tokën e të Parvet, si mjeshtërisht i msoi poeti i madh Petëf !
Epilog i dhimbshëm :
Kush e ka ndjekur me kujdes tërë veprimtarinë e Patër Gjergjit e me dashuri është futur në shpirtin e Tij, arrin e mëton tashti shtysat e ndryshëme që kanë ndikuar në qëndrimet e Tija. Dhe natyrshëm i lind në kokë pyetja : Si do t’a priste Mjeshtri titullin Nderi i Kombit akorduar nga Presidenti Republikës Alfred Mojsiu ? Në parim, mirë. Mbas kaq e kaq dhjetvjeçarësh i përbuzur dhe i lënë në harresë, ky nderim duhej t’a gëzonte. Më në fund vëndi i Tij, kombi i Tij, po e rivlerësonin. Por menjëherë do të mësonte se i njëjti vlerësim i ishte bërë edhe Nako Spirut, me motivacionin si intelektual i shquar dhe me merita të mëdha për rindërtimin e vëndit, etj,etj.mbas marrjes pushtetit nga komunistët. Do t’i thosh vetes Patër Gjergji Ndalu beg se ka hendek. T’a gjykojmë mâ dalë kët punë. Nako Spiru, ndër bëmat e tija, dy herë e kish tradhëtuar bashkëluftëtarin, shokun si edhe komandantin e tij, Enver Hoxhën, duke u munduar qe ne syte e jugosllaveve te tregohej më besnik se Enveri e … te behej i pari i vendit. Pra, i pabesë me shoq e mik t’vetin ky Nakja. U dashka hetue mâ gjatë për tê, do të mendonte At Gjergji. Të dy herët kompromis e thellim kompromisi me jugosllavët kish bërë Nakua sa që të dytën herë, si kryetar i komisionit të planit dyvjeçar, vajti në Beograd dhe nënshkroi parifikimin e monedhës tonë lekut me dinarin jugosllav. Duhet rikujtuar se dinari s’kishte asnjë vlerë dhe monedha jugosllave ishte në inflacion të thellë sepse depot jugosllave, të shkatërruara nga lufta, ishin bosh. Kurse depot shqiptare ishin plot e përplot e leku shqiptar kishte fuqi blerëse të madhe. Cila qe pasoja e këtij veprimi internacionalist të Nako Spirut ? Boshatisja e Shqipërisë dhe rrjedha e madhe e mallrave tona drejt Jugosllavisë. Ky veprim qe padyshim një tradhëtí e skajëshme e tij ndaj atdheut edhe kombit ! E kur kjo tradhëti e Nakos plasi sheshit, (miklim Jugosllavisë me qëllim marrjen e pushtetit personal), e vetmja rrug’e tij qe vetëvrasja, (apo vrasje me urdhër të Enverit, për hakmarrje, që u paraqit si vetvrasje) ! E Patër Gjergji, që atje lart do thosh Po ky Nakja i pabesë me shokë e mû për mâ tepër shkon e bâhet edhe vegël e shkjaut, anmikut tonë t’gjithmonshëm, si paskam m’e pranue un me kên’i vlersuem n’krah t’tij ? Jo, kjo âsht punë qi s’bâhet ! Shto këtu edhe faktin që Nakua si student universitar veç dy vite universitet kish mbaruar, (së paku më mirë se sa Enver Hoxha që as vitin e parë s’i mori dot provimet), dhe e gjithë veprimtaria e tij intelektuale ishin pesë trakte të shkruara e cilësohet për këtë intelektual i shquar, e për më tepër krahasohet me Patër Gjergjin ? Jo, të gjitha këto s’kanë si të qëndrojnë, dhe e shohim Patër Gjergjin tek merr një vendim :
Kur qeverija fashiste më dekoroi me dekoratën mâ t’naltën të tynen, un ia ktheva Mussolinit e i çova fjalë se ajo dekoratë s’ish për mue ! E shof tash se e shkrueme paska kênë për mue qi edhe President Mojsiut t’ia kthej dekoratën qi s’mundem m’e pranue e t’i çoj fjalë t’ia napin ndoj shoqit të Nakos prej t’cillve ka plot e nuk zoritet m’i gjetë !

[Brari]

mir e ka tjerr z Mergim krejt keto mendime per Fishten por ne fund nuk di cka me Nako Spirun?
i ben Nakos po ato etiketime qe ja bente enveri nakos ne veprat e tij.
pra perserit genjeshtrat e ppsh-se.
hajde mergim hajde.

[S.S]

Ju mirë se kopjoni, por të pakten kini mirsin m'e citue prej ku i merrni info-t. Se t'pakten na i kena grumbullue tek-tuk... por mundi që janë kthye në gegnisht, tokzimi e kopsitja e informacionit n'at paraqitje besoj se duhet t'i atribuohet dikuj'.

[MaDaBeR]

S.S, ke te drejte! Informacioni eshte mare tek faqja "GEGNISHTJA" ne facebook. Meqe ketu eshte nje komunitet i madh Shqitparesh e solla dhe ketu kete teme ne menyre qe te kete nje perhapje sa me te madhe nder Shqiptaret.

Pra, edhe njehere informacioni eshte mare tek faqja "GEGNISHTJA" ne facebook, dhe i falenderoj per punen e bere.