Gegnishtja!

[MaDaBeR]

Gegnishtja!

Gegnishtja ose e dialekti gegë asht njana prej dy bashkësive kryesore të të folmeve të gjuhës shqipe. Flitet prej shqiptarëve gegë, përafërsisht gjysma e popullit shqiptar, që historikisht jetojnë në veri të lumit Shkumbin, në Shqipni, Kosovë, Maqedoni, Luginë të Preshevës dhe Mal të Zi. Gegnishtja flitet edhe prej disa toskëve që jetojnë në trevat gege, si gjuhë e parë prej komunitetit ashkali dhe si gjuhë e dytë e turqve boshnjakëve dhe pakicave të tjera në Kosovë. Mërgimtarët shqiptarë kanë përhapë të folmet gege edhe jashta trojeve shqiptare; arbnishtja e Zarës flitet në Kroaci prej shekullit XVIII, ndërsa të folme të tjera janë përhapë ma vonë në Turqi e pastaj edhe në Gjermani, Zvicër e vende të tjera të botës.
Zanafilla e gegnishtes mbrenda shqipes mendohet të jetë diku mes shek. V e X. Gegnishtja dallon prej tosknishtes përnga tingujt, morfologjia dhe fjalori. Ajo ruen po ashtu tipare të vjetra të shqipes, që tashma janë humbë ose nuk janë zhvillue në tosknisht, ku shquhet paskajorja e llojit me + pjesore (me shkue, me punue…), zanoret e gjata dhe hundore. Ndahet vetë dy nëndialekte: gegnishten veriore (varientet verilindor dhe veriperëndimor) dhe gegnishten jugore (variantet i mesëm dhe jugor).[1] Deri me hapjen e shkollave shqipe dhe depërtimin e mjeteve të komunikimit masiv, masat e gjana popullore që folshin gegnishten veriore nuk kuptoheshin me toskët, por edhe me gegët jugorë.
Dokumenti ma i vjetër (1462) dhe libri ma i hershëm (1555) që njihen në shqip janë shkrue në dialektin gegë. E folma e Elbasanit, nji gegnishte jugore e përzime me tosknisht, u përdor si bazë e gjuhës zyrtare të shtetit shqiptar deri në përfundim të Luftës së Dytë Botnore, kur komunistët imponuen tosknishten. Në Kosovë dhe vise të tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, gegnishtja jugore u përdor si gjuhë letrare deri më 1969.
Sot gegnishtja nuk përdoret në nivel zyrtar, por po gëzon çdoherë e ma shum hapsinë në media dhe po lëvrohet si gjuhë letrare, kryesisht në Kosovë por edhe në Shqipni.

Historia

Krahas dialektit toskë, zhvillimi i gegnishtes mendohet të ketë fillue mes shek. V e X. Dokumenti ma i vjetër në gjuhën shqipe, Formula e Pagëzimit e Pal Engjëllit, u shkrue gegnisht më 1462. Po ashtu, libri ma i vjetër i shqipes, “Meshari” i Gjon Buzukut, u shkrue në dialektin gegë. Veç kësaj, shum prej autorëve të letërsisë së vjetër shqipe, si Budi, Bardhi, Bogdani, kanë shkrue gegnisht. Kët traditë që e nisi kleri katolik e vazhduen edhe në shek. XIX e XX priftënijtë shkodranë, si Gjergj Fishta që botoi epin “Lahuta e Malcís”, Ndre Mjeda, Vinçens Prennushi, etj.
E folma e Elbasanit, që i përket gegnishtes jugore, u përcaktue më 1916 e u rikonfirmue më 1923, si bazë e gjuhës s'administratës së shtetit shqiptar. Mbas Luftës së Dytë Botnore, regjimi komunist vendosi përdorimin e tosknishtes si gjuhë zyrtare të shtetit dhe prej 1951-ës ndaloi edhe mësimin e gegnishtes nëpër shkolla dhe ma vonë edhe botimet në kët dialekt. Shum vepra të shkrueme gegnisht, kryesisht prej priftave katolikë, u ndaluen për shkaqe ideologjike dhe vetëm ndonji autor aty-këtu, si Migjeni, u përfshi në planprogramin mësimor të letërsisë.
Më 1972, Kongresi i Drejtshkrimit në Tiranë vendosi rregullat e nji gjuhe standarde, të quejtun "gjuha e njësuar" ose "gjuha letrare", e cila u bazue 90% në tosknisht dhe mori prej gegnishtes vetëm elemente që kaherë kishin depërtue në dialektin e jugut.
Gegnishtja jugore përbante bazën e gjuhës letrare të kultivueme në Kosovë dhe viset tjera shqiptare në ish-Jugosllavi deri më 1969, kur u vendos që për hir të ruejtjes së unitetit kombtar të përdorej gjuha e përcaktueme prej Tiranës. Rregullat e drejtshkrimit u përcaktuen dhe u plotsuen disa herë: në Shkodër më 1917[2] dhe në Prishtinë 1957 dhe 1964.[3]
Sot, gegnishtja nuk gëzon status zyrtar. Por botimi gegnisht lejohet, ndonëse shkurajohet prej redaktorëve të gazetave e revistave kryesore. Megjithate, përdorimi i saj po vjen tue u shtue sidomos nga të rijtë, në të folun por edhe në të shkruem. Në Kosovë, gengishtja po gjen hapsinë gjithherë e ma shum në emisionet komunikuese në radio e televizion, në film, kangë dhe botime. Folësit e gegnitshtes janë ma së shumti të përqendruem në Kosovë, ku zyrtarimi i gegnishtes në nivel të gjuhës letrare asht temë e randësishme e përditshmënisë kosovare.

Tingujt dhe drejtshkrimi

Gegnishtja ka të paktën 42 tinguj (fonema), mvarsisht prej krahinës ku flitet. Zanoret janë të kundërvume simbas mënyrës së shqiptimit: gojore dhe hundore; dhe përnga gjatësia: të shkurta ose të gjata. Historikisht, por edhe në disa të folme dallohen të shkurtat, të mesmet dhe të gjatat. Bashkëtingëlloret janë pothuejse të njejta në të gjitha të folmet e gegnishtes por edhe me dialektin toskë. Dallimi ma i madh vërehet te shqiptimi i 'q'-së e 'ç'-së dhe 'gj'-së dhe 'xh'-së, që realizohen me vlera të ndryshme ose nuk dallohen fare nga shumica e folësve.
Gegnishtja përdor alfabetin e gjuhës shqipe të vendosun në Kongresin e Manastirit më 1908.

Zanore të shkurta

1- , shqiptue /a/ ose /ä/ (në disa të folme edhe si /æ/, /ɐ/ ose /ɑ/): Dardan, Tirana (rrokja e fundit), Kosova, argat, mandej, etj.
2- , shqiptue /ɛ/ ose /e/: qytet, shtet, mandej, etj.
3- <ë>, shqiptue /ə/ (në disa të folme edhe si /ʌ/ ose /ɛ/): shpëtim, natën, etj.
4- , shqiptue /i/ ose /ɪ/: përparim, guxim, etj.
5- , shqiptue /ɔ/ (në disa të folme /ɵ?/): Kosovë (vetëm rrokja e parë), kosovar, bardhosh, etj.
6- , shqiptue /u/ ose /ʊ/: kushtrim, guxim, etj.
7- , shqiptue /y/ ose /ʏ/: qytet, yll, etj.

Zanore të gjata

Zanoret e gjata ndodhen zakonisht në rrokjen e theksueme, por jo gjithmonë rrokja e theksueme përmban zanore të gjatë. Ato në të shumtën e rasteve pasohen në fjalë nga nji zanore e hapun (p.sh. shitore) ose nga nji ë fundore e paza (p.sh. punë), por mund të gjenden edhe në fund të fjalës vetë (p.sh. dynjá, hatá, etj.). Zanoret e gjata ndeshen edhe në disa rrethana të tjera, ku nuk pasohen nga nji zanore e hapun ose nji ë pa za (si p.sh. emnat mashkullorë shqiptár, shpirt, hir, etj.). Me përjashtim t'emnave që mbarojnë me "-ar" (p.sh. shqiptár, kryetár, fshtár, etj.), zanoret e gjata në këto raste nuk dallohen në bazë të ndonji rregulli të caktuem (p.sh. punëtór, muratór, aktór, por profesor, matador, etj.). Gjatsia mund të ndryshojë edhe në mes të folmeve (p.sh. Në Shkodër thuhet "ata kanë /kɑ:n/", ndërsa në Prishtinë "ata kan' /kän/").

Zanoret e gjata simbas Drejtshkrimit të Prishtinës 1964, nuk dallohen me shenjë të veçantë; përjashtim bajnë rastet e dykuptimsisë, ku mund të përdoret theksi i randë (akut: á, é, í, ó, ú, ý).

1- , shqiptue /ɑ:/ (në disa të folme edhe si /ɒ:/, /ɔ:/ ose prej toskëve si /a/): Tiranë/a (rrokja e dytë; shqiptohet si /ɔ:/ në të folmen e Tiranës), bani, shqiptari, etj.
2- , shqiptue /e:/: era, vera, ndér, etj.
3- , shqiptue /i:/ (diftongzohet në disa të folme në /aɪ/): mirë, bir, bijë, kushtrimi (vetëm rrokja e parafundit), fëmijë
4- , shqiptue /o:/ ose /ɔ:/ (në disa të folme edhe /ø/): molla, shkolla, Kosovë/a (vetëm rrokja e dytë, /kɔ'so: v/)
5- , shqiptue /u:/: burrë, urë, mbaruem (togu “ue” shqiptohet edhe si difton ue)
6- , shqiptue /y:/: ylli, sy/sytë, ty, dy (shqiptohet edhe me y të shkurtë)

Historikisht, zanoret e gjata janë dallue në të mesme (p.sh. në nanë, babë, etj.) dhe të gjata (p.sh. dhe <í> në hatá, Shqipnís). Ky dallim po vjen tue u venitë në praktikë.

Zanoret hundore

Ndonëse ndigjohen prej shumicës së folësve të gegnishtes, përdorimi i këtyne tingujve varion prej të folmes në të folme e madje edhe në mesin e individëve.
Zanoret hundore, sikurse të gjatat, nuk dallohen me shenjë të veçantë, pos për t'iu shmangë dykuptimsisë, me ç'rast mund të përdoret theksi kulmor (circumflex: â, ê, î, û, ŷ). P.sh., zakonisht shkruhet shqiptar e jo shqiptár dhe Dardani e jo Dardaní, por theksi do të përdorej më nji fjali si kjo: "Dardaní, o vendi im", thirri Dardani.
Zanoret hundore pasohen në shum raste nga nji bashkëtingëllore hundore, /n/ ose /m/: nanë/a, me dhanë, me thanë, vendi, Kelmendi, me shembë, dhembje, pemë/a etj. Por p.sh. fjalët, kryesisht të hueja, si temë/a, student/i, zakonisht shqiptohet pa hundore.
Por në shum raste të tjera, ndonëse historikisht kanë pasë nji bashkëtingëllore hundore mbas, sod nuk kanë ndonji shenjë dalluese: asht (folje), i shejtë, i shtrejtë, etj. Këto mund të shkruhen me theks, si p.sh. âsht, i shêjtë, i shtrêjtë, etj.
Zanoret hundore mund të jenë të shkurta ose të gjata: /ã/ (e kthyeme në shum të folme në /ɔ/), /ɑ̃:/ (e kthyeme në shum të folme në /o:/), /ɛ̃/, /ɛ̃:/, /ĩ/, /ĩ:/, /ũ/, /ũ:/, /ỹ/, /ỹ:/. Në disa të folme mund të hasen edhe nji hundore.
Prej tyne a-ja dhe e-ja janë ma të përhapunat dhe luejnë rol ma të madh në fonetikën e gegnishtes.

Bashkëtingëlloret

Gegnishtja ka këto bashkëtingëllore: b /b/, c /ʦ/, ç /ʧ/ ose /ʨ/, d /d/, dh /ð/, f /f/, g /g/, gj /ɟ/ ose /ʥ/, h /h/, j /j/, k /k/, l /l/, ll /ɫ/, m /m/, n /n/, nj /ɲ/, p /p/, q /c/ ose /ʨ/, r /ɾ/, rr /r/, s /s/, sh /ʃ/, t /t/, th /θ/, v /v/, x /ʣ/, xh /ʤ/, z /z/, zh /ʒ/.

Burimi: Wikimedia

[MaDaBeR]

[MaDaBeR]

Ne postimet me poshte do te sjell disa nga figurat me te rendesishme geg', qe kane dhene kontributin e tyre te shquar per gjuhen Shqipe si dhe jane kujdesur qe ajo te mos humbase. Fale tyre, ne flasim sot kte gjuhe te mrekullueshme dhe te veçante.



Pal Ejlli, (1416 – 1470)

Kryeipeshkvi Durrsit, krahu i djatht i Gjergj Kastriotit n'marrdhânjet diplomatike, shkruesi i fjalvet t'para (deri m'tash) n'gìuhen t'onë.

Unte' paghesont' premenit Atit et Birit et Spertit Senit

Ùn të pagëzònj ty për emên të Àtit e të Bìrit e të Shpertit Shênjët.




Marin Barleti, â lé rreth 1460 n'Shkoder. Âsht kenë humanist i shquem, historian, teolog e prift katolik.

Autor i "De obsidione Scodrensi" (Rrethimi i Shkodrës Venedik 1504)
"Historia de vita et rebus gestis Scanderbegi" (Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut Romë midis 1508 dhe 1510)
"Compendium vitarum pontificum et imperatorum" (Përmbledhje e jetës së papëve dhe perandorëve Venedik 1553)




Marin Beçikemi (1468-1526) i lindun në Shkodër, ai studioi e dha mësim në Raguzë të Dalmacisë, në Breshja t'Italisë së Veriut, dhe u shque si Profesor i retorikes në Universitetin e Padovës. Là shkrime të ndryshme në gjuhen latine, shkrimet e tij u perdoren si tekste edhe në "Scuola degli Albanesi",- ku për njifarë kohe ishte dhe msues. Me 1503 botoi në Venedik një "Panegjitik" me interes për historinë e Shkodres dhe për dishmitë që autori sjell mbi qindresën e saj kunder osmanve, në të dy rrethimet e viteve 1474 e 1478. K'to ngjarje, ku t'afërmit e tij moren pjesë, ai i ka jetue si fëmijë. Vepërza ka ndonji të dhânë me interes edhe për Skenderbeun, si edhe për historinë e mâparshme të Shkodrës. Autori është një stilist i zoti.

[MaDaBeR]

Gjon Buzuku, â kenë prift katolik i Malcís s'Mbishkodres, mendohet t'jet' ken' kah Kraja (simbas studimevet t'Át Justin Rrots). Autori i librit t'parë shqip (apo arbnisht) "Meshari".



PJETER BOGDANI (1625 - 1689)

Pjetër Bogdani, (rreth 1625 Lindi në Gur t'Hasit afer Kuksit - 1689 'diq në Prishtinë) - prift, ipeshk'v, kryeipeshk'v, teolog dhe filozof shqiptar nga Hasi.
Msimet e para i bani në Ciprovac, Bullgari. Në vjetin 1674 ishte nxanës i kolegjit ilirik të Loretos, po kyt vit ban nji kërkesë për studimin e medicines dhe për lshuemjen e Kolegjit. Më 1651 ushtron detyren e meshtarit në Pult e në fshatrat e Prizrenit, në anët e vendlindjes. Në vjetin 1656 thirret në Romë për me vazhdue studimet e larta në Kolegjin e Propagandës. Aty i mson gjuhët e Lindjes. Më 1658 kreu studimet e nalta të teologjisë e filozofisë në Romë dhe muer titullin doktor. Menjiherë emnohet ipeshkv i Shkodres dhe administrator i Tivarit. 1663–1664: Njihet dhe i ban shërbime Kardinal Barbarigos, i cili n'at kohë gjendej në Romë. Më 1675 e shkruen librin "Çeta e profetëve" dhe ia paraqet Propagandës për botim. Rekomandimi i Propagandës ishte të përkthejë librin. Fillon përkthimin e librit. Në vitin 1677 emnohet arqipeshkv i Shkupit në vend të të ungjit, Ndre Bogdanit. Lufta turko–austriake fillon më 1683. Në dhjetuer t'atij viti vdes Ndre Bogdani. Bogdani arratiset në male me ç'rast e humb librin e Gramatikës latinisht–shqip të punueme nga Ndreu. Strehohet në Ciprovac dhe në Dubrovnik. Në pjesën e parë të vitit 1685 shkon në Venedik e në Padovë. E merr me vete librin e përgatitur për botim. Libri "Cuneus Prophetarum" botohet në fund të fund të vitit në Padovë te Barbarigo. Shkruen Relacionin e njohur nga Shkupi: Dello stato spirituale e temporale del regno di Albania e Servia. 1687–1688: Merret aktivisht me organizimin e rezistencës antiturke dhe u ban vizita të gjitha vendeve t'arqipeshkvisë së vet. Në vjetin 1689 depërton ushtria austriake. Në nanduer kjo ushtri arrin në Prishtinë. Bogdan niset me ushtrinë për Prizren, ku i inkuadron edhe 6.000 shqiptarë dhe bashkë me ta arrin atje. Atje sëmuhet nga murtaja. Kthehet në Prishtinë për shërim te mjekët gjermanë, po më kot. Vdes në fillim të dhjetorit 1689 në Prishtinë ku edhe varroset. Siç njoftonte nipi i tij Gjon Bogdani, menjëherë pas thyemjes së ushtrisë austriake ato ditë, tartarët dhe turqit e nxjerrin nga varri trupin e tij.

Autori i librit "Cuneus prophetarum" (Çeta e profetvet) - e përkthyeme (në shqipen e kohes) nga françeskani e gjuhtari Át Justin Rrota.
Aty gjejmë qysh nga tematika fetare, historiografike, të shkencave të natyrs, por edhe letërsi artistike, poezi. Kjo larmí temash çon edhe në larmíi stilesh, që asht një tregues i shkallës së naltë të përpunimit të gjuhës për at kohë. Dhe padyshim ky asht nji gur i randësishëm në themelin e gjuhës së sotshme shqipe.
Autori ka shkrue edhe mbi qendresen e popullit kundra turqve, si lufta e Kelmendasve me 1639.



FRANG BARDHI (1606 - 1643)

Frâng Bardhi ipeshk'v, shkrimtar, leksikograf, folklorist dhe etnograf shqiptar nga Kallmeti, ose Nenshati, Zadrimë (Sapë). Studioi në Seminarin e Loretos n'Itali. 'Diq në moshen 37-vjeçare, por mbetet nji nga pêndat e randsishme të trashigimisë tonë gjuhsore e historike.

Autor i nji fjalori latinisht-shqip (5000 fjalsh) në Romë kur kje student, më 1635 e botoi; autor i vepres "Apologjia e Skënderbeut" dhe i nji relacioni të krahines së Pukes. Numrorsh, emna vendesh, dhe nji sasì fjalsh t'urta e shprehjesh frazeologjike të krahinavet të ndryshme të Shqipniës.

[MaDaBeR]

PJETËR BUDI (1566-1622)

Pjetër Budi u lind në Gur t'Bardh' të Matit.

Nga jeta e tij msojmë pré nji letre shkruemun Kardinalit Gocadin dergue me 1621, të cilen e nisë me nji autobiografi e mandej shtjellon trupin e letres. Msimet e para i merr pranë ipeshkvive të ndryshme në vend, der kur u ba 21 vjeç. Më 1587 u caktue famullitar për 12 vjet në Kosovë, e mandej për 17 vjet si zvendes i përgjithshem i dioqezave të Serbisë. Në nji letër të shkrueme në shqip ankohet për vorfninë e mosdijen, dhe mungesen e shkollavet shqipe. Vendoset për ifarë kohe në Romë... giat viteve 1616-1622 udhton nper Italí për qellime atdhetare, e për me botue librat e tij. Kthehet mandej n'atdhé ku bahet ipeshkv i Sapes (Zadrimes) e i Sardes. Kambngulte që ceremonít fetare të mbaheshin në shqyp. Pengesë për perparimin e vendit dhe të çashtjes kombtare, shifte edhe klerikt e huej, perveç pushtuesit osman. Ban nji mbledhje me klerikt e naltë të Veriut për me ba të mundun që të mos pranoheshin klerikë të huej. Mbytet tue kalue lumin Drin më 1622, dhjetuer, në rrethana të pakjarta...

Autor i vepravet,"Doktrina e Krishtenë" 1618, "Rituali roman" 1621, "Speculum Confessionis" (Paschyra e të rrëfyemit) 1621.




ZEF JUBANI (1818-1880)

Zef Jubani/Ndok-Illia lindi në Shkodër në 1818, ideolog i Rilindjes, ekonomist, folklorist e shkrimtar, themelues i organizatës së shegertëve "Shoqëria ndihmëtare" në Shkodër.

Autor i veprave: "Përmbledhje kângsh popullore dhe rapsodi poemash shqiptare", "Aktualiteti i popullit t'Shqipnisë së Veriut", "Kundrime mbi gjendjen morale dhe intelektuale të popullit shqiptar", e "Histori e Gjergj Kastriotit", që i mbeti i pa mbaruem dhe pa botuem. Me 1878 ne Venedik botoi vepren "Projekt lundrimi me avulloret italiane ne Adriatik, tregtia e Venedikut me Shqiperinë".



DAUT BORIÇI (1825 - 1896)

Daut Boriçi, sipas autobiografis' së tij, â lé në Shkodër me 20 dhjetor 1825.

U shkollue n'mejtepin e Pazarit t'Vjetën. Iu fut rrugs fetare qysh 19 vjeç. Qysh në vitin 1839 kishte fillue të msonte arabishten dhe të merrte msime teologjie. Me 1850 u nis për Stamboll dhe me 21 tetor u regjistrue në medresen' Çifte-Bash Kurshun, nji nga medreset' e Mehmetit II. Në Stamboll krijoj lidhjet e vehta, mbi t'cilat ma von' do t'shenjohej dhe sjellja e tij n'jet'.

Me 7 prill 1858 hedhi gurin e themelit te Katedrales s'Shen Shtjefnit, apo Kishes s'Madhe s'Shkodres. Ku mbajti dhe fjalimin perurues,- si i ngarkuem nga qeveria.

Me datë 11 korrik 1878 u krijue Dega e Shkodres, e quajtun edhè Komiteti Ndêrkrahinor, i përbâm prej 20 vetash me në krye Daut Boriçin. Me 4 dhjetor 1879 e zhvendosin n'Stamboll si largim nga aktiviteti i tij n'Lidhjen e Prizrenit n'krah t'Hodo Sokolit e Prenk Bib'Dods. Nga mosbindja karshi pushtetit me 1880 e internojn.

Dy vjet mbasi doli në pension, pikrisht me 2 nândor 1896, Daut Boriçi ndrroi jet' dhe u varros në vôrrezat e xhamisë s'Luguçesmes.

[MaDaBeR]

ÁT SHTJEFËN GJEÇOVI O.F.M (1874 - 1929)

Ja dhe nji fytyre tjeter e ndritur atdhetari te flaket dhe shqiptari te paster, qi - si shoqi i tij i jugut Negovani – ra deshmuer i çashtjes shqiptare nga dora e anmiqvet te Shqipnis.

At Shtjefni lindi ne Janjeve te Kosoves me 12 Korrik 1874 dhe mesimet fillore i kreun e vendlindjen e vet, kurse ato gjymnazjare i bani ne Kolegjen Franceskane te Troshanit. Ne 1888 Gjeçovi shkroi ne Bosnje ku muer udhen e meshtarisë n’Urdhnin franceskan. Mesimet lyceale dhe te filozofisë i kreun e Banjalukë dhe ato te teologjise në Kresheve, ku n’ate kohë i kryejshin studimet franceskanet e rij shqiptarë, e ku pat rasen me u njoftun me epikun kroat Gege Martiq-in.

Ne vjetin 1896 ktheu ne Shqipni dhe sherbeu si famullitar ne Peje, ne Laç te Kurbinit, ne Vlonë, në Gomsiqe, ku u dallue gjithmonë per zell dhe per perhapjen e ndiesivet atdhetare, dhe ku me nji kujdes të jashtezakonshem mblodhi nga goja e popullit fjalë, fraza, kangë, zakone e sidomos Kanunin e Malevet t’ona. Mbas At Pashk Bardhit, qe mesues i gjuhes shqipe ne Borgo Erizzo, ku la pershtypje te mira ne popullsinë e vendit e cila e çmoi dhe e nderoi.

Veprimtarija e Gjeçovit shtrihet sidomos ne fushen atdhetare: nuk u lodh kurrë se punuemi per fatet e atdheut. Sa qe në Durres mblodh rreth vehtes Shqiptarë nga viset e Shqipnisë se mesme, tue i mesum e tue i keshilluem per bashkimin kombetar, qi ishte i vetmi shpetim i tokavet t’ona.

Kerkoi me dore te kujdeseshme visaret e paçmueshme te nentokes se vjeter shqiptare; keshtu mujti te bashkonte me nji shije nder kolekcjonet ma te bukurat arkeologjike dhe shkroi neper te perkoheshmet t’ona shume artikuj me nji vlefte të rrallë mbi zakonet dhe mbi mbeturinat e kohvet historike shqiptare. Ne ketë fushë asht per t’u theksuem ne nji menyre te posaçme radha e studimit te tij me titullin “Trashigime thrako-ilirjane” i cili qe filluem te botohej ne fletoren “Populli” të Shkodres me pseudonymin “Komen Kanina” e qi ma vone qe vijuem rregullisht ne “Hylli i Drites”. Ndoshta aty-ketu shkencatari gjen shka te kritikoje në keto studime por, po te mirret para sysh shka mund t’ishte bibljotheka e njij famulltari të vorfen malsije, i hjedhun tash ne nji vend e tash me nji vlefte shume te rralle.

Si rremues i vjetersivet shqiptare qe çmuem dhe njoftun prej arkeologevet te huej, si nga Prof. Marucchi n’ekspoziten e Vatikanit, prej Dr. Ugolinit, drejtuer i misjonit arheologjik italjan ne Shqipni, prej Nopçes etj. Gjithnje e pa pushim botoi shkrime tjera te randsishme historije, arkeologjike dhe folklorë neper fletore dhe te perkoheshme gjithfaresh dhe bashkepunoi rregullisht me n’Albania me pseudonimin “Lkeni i Hasit”.

Gjeçovi botoi ne Shkoder ne vjetin 1910 vellimin e bukur me titullin “Agimi i Gjytetnis”, nder fletet e te cilit fryn gjithkund nji ere e paster ndiesish te flakta atdhetare. Asht per tu shenuem ne kete veper nji studim i holle mbi fjalorin e gjuhes shqipe, ku rrihet çashtja e pastrimit te fjaleve te hueja, te kujdesit ne te folum pa gabime dhe te menyres te mbledhjes së fjalvet nga goja e popullit. Perveç ketij libri, kemi nga penda e tij edhe perkthimin e dramit tri pamjesh te Pjeter Metastasit “Atil Reguli” (1912); “Shna Ndou i Padues” mbas Dal-Gal (1912); “Vajza e Arleans-it a Joana d’Ark” (1915) etj.

Por mbi te gjitha veprat e Gjeçovit naltohet dhe mbetet permendore e pavdekshme “Kanuni i Leke Dukagjinit”, rreshtuem ma pare ne “Hylli i Drites” dhe mbas vdekjes shtypë ne vehte (1933) ne nji vellim madheshtuer e me nji parathanje te gjate e te peshueme mire të Fishtes mbi randësinë e folklores kombtare, te ligjvet dokesore dhe sidomos mbi vleften juridike te Kanunit. Ne kete veper jane permbledhe nder 12 libra dhe nji shtojcë parimet gjyqsore, me anen e te cilavet rregullohej nder male shqiptare administrata dhe tagri ndeshkimuer. Ky monument ligjuer u ven perpara te huejvet malsorin jurist dhe shlyen me dishmi te gjalle ne dore paragjykimet e kundershtarvet t’emnit t’one, tue i bam te kaperdijnë titujt e leshuem falas, se populli shqiptar asht barbar dhe i eger. Keta sidomos n’ato pjese qi i perkasin se drejtes familjare e civile dhe statutit te fisit, ku ndrit nji drejtpeshim e nji shpirti dishipline i bashkuem me nji nderim te madh per te drejtat e personalitetit qi i kujtojne pjeset e kohet ma te bukurat e se drejtes romake. Zotsija e Gjeçovit nder ligjet kanunore asht e dallueshme; “ askush - thote F. Konica – nuk mund t’i afrohet At Gjecovit në diturinë e ketij kanuni, që esht nji studim i palodhur dhe i holle ku ka mbledhur, radhitur dhe ndritur te gjitha sa kane mbetur nga mendimet juridike te Shqiperisë së Kohen e Mesme, mendime te cilat ngjan t’i kene rrenjet shumë pertej Kohes së Mesme”.
Pergjithesisht shkrimet e Gjeçovit nuk kane vleftë të persosun letrare: nuk asht artist i ambel i fjales, dhe stilin shpesh herë e ka te vrazhdë per arsye të pastrimit të tepruem te fjalorit. Porse nji fuqi skulptorike vigane ngrehet prej periudhavet te tija lakonike e të rrebta. Ai i ngjan Salustit.

At Gjeçovi asht nji nder ata kreshnike, që fushen e luftimit dhe flamurin shqiptar e njomen me gjakun e vet: 13 Tetuer 1929, mbasi qe thirre trathtisht nga auktoritet sllave në Prizrend, ndersa kthente ne Zymb, ku vepronte si famullitar dhe si mesues i gjuhes shqipe, qe vramë prej Sebvet, te cilet shifshin te ai nji nder ma te rrezikshmit perhapes te bashkimit të Kosoves me nanen Shqipni.

Per keto te gjitha atdheu e deshti dhe rinija adhuroi mbas tij.

Marre nga: ”Shkrimtare Shqiptare”, 1941 - Karl Gurakuqi




SHERIF LANGU (1877 - 1956)

Sherif Langu lé në qytetin e Dibres së Madhe më 1877. M'simet e para i muer në medresen e këtij qyteti. Më 1894 djaloshi 17 vjeçar ishte në lidhje të ngushta me atdhetarët Said Najdeni, Kadri Fishta dhe Shaqir Daci. Mes tyne, me kurajo e guxim iu përvesh punës për propagandimin e shkolles shqipe. Petku fetar dhe detyra e imamit që po kryente në nji lagje të qytetit, nuk e penguen në aksionin e shpërndamjes së abetareve.
Duke jetue zhvillimet që kalonte Dibra në fund të shek. XIX, Sherifi së bashku me patriotët e tjerë osht I pranishëm në tonë ngjarjet. Ai merr pjesë në Kuvendin e madh të Dibrës të 27 shkurtit 1899.
Prindt, veçanarisht gjyshi Selim Bej Rusi, duke pare te ai një të ri inteligjent, të squet e me t'ardhme, e ndihmuen që të vazhdonte studimet në Manastir e më pas për teologji në Stamboll. Këtu pati mundësi t’i zgjeronte njohunitë fetare e shkencore duke u njohur njëkohësisht me atdhetarë dhe rilindas të shquem.
Mes rilindasve si Ibrahim Temo, Dervish Hima e të tjerë, Sherifi u afirmue ma tej me idealin kombëtar dhe përkushtimin për t’i shërbyer Atdheut.
Ai gjatë vitit 1907 lviz me mision sa në Dibër në Manastir. I njohun me aktivistë të klubit të Manastirit, bon një punë të madhe duke formue në dhjetor 1908 klubin “Bashkimi” të Dibrës. Si kryetar i këshillit administrativ të klubi, së bashku me aktivistë të tjerë si Kadri Fishta, Riza Rusi, Eqerem Cami, Ibrahim Xhidri, Abdullah Tërshana dhe Ibrahim Jegeni zhvillon një aktivitet të dendun në dobi të çashtjes kombëtare. Krahas përpjekjeve të vazhdueshme për shkollë shqipe, së bashku me aktivistë të tjerë luen një rol të rëndësishëm në organizimin e Kongresit të Dibrës të 23 korrikut 1909.
Në fund të qershorit 1910 Turgut Pasha, pasi kishte shtyp qëndresën në qytetin e Dibrës, u fut në zyrat e klubit “Bashkimi” dhe grabiti tona dokumentet e klubit. Edhe pas kësaj “ Prifti latin”, siç e cilësoi Turguti Sherifin nuk reshti së punuari në dobi të atdheut, për sëndërtimin e dibranëve me idealin kombëtar.
Pas kësaj, bashkë me patriotë të tjerë dibranë, bëhet insipiruesi i disa mitingjeve e peticioneve me anë të të cilëve kombëngulej në dhonien e lejes për shkollë shqipe. Dibranët duke parë te Hafiz Sherifi një atdhetar të flaktë, me dhonien e lejes për shkollë shqipe, e zgjodhën unanimisht mësues.
Hafiz Sherif Langu e shikonte nga afër fundin e Turqisë, ndaj iu vë punës për organizimin e kryengritjes me armë. Në fund të qershorit të vitit 1912, së bashku me Eqerem Camin, Ismail Strazimirin, Tajar Tetovën, Ramadan Camin, Sulejman Shehun e Zerqanit e të tjerë, merr pjesë në kryengritje me armë. Kjo kryengritje çoi në çlirimin e Dibrës.
Ai tani, me personalitetin e tij fetar, patriotik dhe si luftëtar e udhëheqës popullor ishte bo figura ma e dashur në mbarrë Dibrën. Osht kjo arsyeja që së bashku me Haxhi Vehbi Agollin u zgjodhën përfaqësues të saj për në Kuvendin Kombëtar të Vlorës.
Me okupimin serb të viseve të Dibres dhe Elbasanit niset nga Vlona me mision në këto anë për me organizue qëndresë. Autoritetet sërbe e arrestojnë, por, përballë presionit të popullit, pas disa kohësh detyrohen ta lirojnë përsëri.
Në Elbasan u fut në lidhje me Aqif Pashë Elbasanin, me të cilin pati një bashkëpunim të vazhdueshëm në dobi të çashtjes kombëtare. Duke ruajtur lidhjet me Qeverinë të Përkohshme të Vlorës, iu përvesh punës për me lidh fiset e Dibres me administratën e Vlorës. Me ndihmën e Aqif Pashës, në krye të një komisioni të përbamë nga Tajar Tetova, Haki Ismail Peqini, Ahmet Dakli nga Elbasani, ndërmerr disa herë misione në viset e Dibrës duke kontribue në ngritjen e pushtetit lokal. Në këtë mision ai bashkëpunoi me Ramadan Camin, Hoxhë Muglicën, Hoxhë Kurt Ballën e shumë atdhetarë të tjerë.
Nga fundi i vitit 1913 deri më 1917 kryen detyrën e kadiut (gjyqtarit) në viset e Dibrës që mbetën me Shqipërinë. Malli për vendlindjen e hodhi në qytetin e Dibrës ku nga viti 1920 gjer në vitin 1938 kreu detyrën e imamit dhe në disa raste në kadiut. Këtu pati mundësi të vihet në lidhje me miq e shokë të vjetër. Tashmë eminenca e tij përbënte rrezik për shtetin jugosllav, i cili e mbante atë nën vërejtje.
Nga viti 1938 gjer në prill të vitit 1941 kryen detyrën e kryetarit të këshillit të ulemave në Shkup. Këtu, duke parë se veprimtaria e tij e mëtejshme ishte në rrezik, largohet për në Tiranë ku u ngarkua me detyrën e kryetarit të komunitetit mysliman shqiptar. Nga ky post i lartë predikoi prosperitet e tolerancë mes besimeve fetare, dashuri, bashkim vëllazëror fetar e kombëtar. Si nacionalist i vendosur aspiroi e punoi për Shqipërinë etnike.
Pas çlirimit, ndonëse në moshën 70-vjeçare, nën akuzën për agjitacion e propagandë, perfshi ketu debate mjaft te zjarrta me Mehmet Shehun, dënohet me dhjetë vjet burgim.

Kur Mehmet Shehu shkoi me vizitue kreun e Komitetit Mysliman Shqiptar, eruditin e dijetarin Sherif Langu në burg, në qelinë e tij e quejti "Tradhtar!". Kleriku ìu përgjegj "Unë tradhtar?! Sa për dijeninë tande, unë kam çue flamurin në Vlonë me Ismail Qemalin. Vetem se për me shkue atje na u desht me u veshë si gra, sepse kudo na ndjekte yt'atë me na vrá. Ndaj t'a dish se ka kenë yt'atë tradhtari e jo unë!".

Lirohet në vitin 1950 dhe vdes më 9 mars 1956 duke u lënë brezave mesazhin e besimit e atdhedashurisë.




Pashko Vasa

Veprimtari shquar i Rilindjes Kombëtare, poet dhe publicist patriot. Lindi në Shkodër. Pasi kreu mësimet e para në vendlindje, shërbeu si sekretar i konsullatës britanike. Më 1847 vajti në Itali dhe mori pjesë në luftën çlirimtare të popullit të këtij vendi kundër zgjedhës së huaj. Për t'u shpëtuar përndjekjeve u shtrëngua të hidhej në Stamboll, ku më pas zuri vende me rëndësi në administratën osmane. Pashko Vasa hyri që herët në lëvizjen patriotike, por veprimtari të dendur për çështjen kombëtare zhvilloi në vitet 70, kur bashkë me Kostandin Kristoforidhin, u përpoq për krijimin e një shoqërie për përhapjen e shkrimit shqip dhe ngjalljen e ndërgjegjies kombëtare. Në vitet 1878-1882 krahas Abdyl Frashërit u shqua si një nga figurat kryesore të Komitetit të Stambollit për mbrojtjen e Shqipërisë. Më 1879 ishte ndër veprimtarët më aktivë të «Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip». Pashko Vasa është autor i një vargu veprash me karakter politik e historik, në të cilat mbrojti çështjen e popullit shqiptar, të drejtën e tij për të rrojtur i lirë dhe i pavarur. Botoi «Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë («Esquisse historique sur le Monténégro d'après les traditions de l'Albanie», Constantinopole, 1872), ku përshkroi pashallëkun e Shkodrës nën Bushatasit, «E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët» («La vérité sur l'Albanie et les Albanais», Paris 1879), në të cilën, krahas të dhënave historike mbi popullin shqiptar dhe qëllimet e luftës së tij, kritikoi administratën burokratike osmane dhe paraqiti kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Penës së Pashko Vasa i përket edhe vepra «Bosnja dhe Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut» («Bosnie et Hercegovine pendant la mission de Djevdet Effendi», Constantinopole 1865).

Pashko Vasa shkroi një varg veprash të cilat i shërbenin zgjidhjes së çështjes së shkrimit dhe mësimit të shqipes; «Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe» («L'alphabet latin appliqué à la langue albanaise», Constantinopole 1878, «Gramatika shqipe për t'u përdorur nga ata që dëshirojnë ta nxënë këtë gjuhë pa ndihmën e një mësuesi» («Grammaire albanaise à l'usage de ceux qui désirent apprendre cette langue sans l'aide d'un maître», London 1887).

Pashko Vasa zuri një vend edhe në historinë e letërsisë shqiptare që po krijohej; ai është autor i vjershës së njohur «Moj Shqypni, e mjera Shqypni!» (1880), e cila u botua si fletë fluturuese. Me dashurinë e flaktë për atdheun që dergjej nën thundrën e të huajit, me notën e dhimbjes për të, me grishjen drejtuar bashkatdhetarëve për të kapërcyer dasitë fetare dhe për t'u bashkuar në emër të çlirimit të vendit, vjersha luajti rol për zgjimin kombëtar të shqiptarëve. E vënë në muzikë, ajo u këndua si himn patriotik. Vepër tjetër e Pashko Vasës në lëmin e letërsisë është «Bardha e Temalit» («Barda de Témal», Paris 1890), një nga romanet e para në letërsinë shqiptare. Aty përshkruhet mjedisi shqiptar në Shkodër në vitet 40 të shek.XIX me doket dhe zakonet karakteristike. Botoi edhe një përmbledhje me vjersha italisht «Rose e spine» (1873).

Që nga viti 1883 e derisa vdiq Pashko Vasa shërbeu si guvernator i përgjithshëm i Libanit, ku edhe vdiq. Me interesimin e pushtetit popullor eshtrat e tij u sollën në atdhe

[gloreta]

Sorry per nderprerjen, :-). Por nuk rrija dot pa komentuar ne kete teme, teme vertet interesante, madje fjalet e shprehura ne gegnisht, jane shume interesante, me bene shume pershtypje.

[alnosa]

+dhe shume me ndryshe dhe se gegrishtja e sotme ,me duket me e paster

Ps.Cfar sysh paska pasur Pali ?!

Sry vazhdo .

[MaDaBeR]

DOM LAZER SHANTOJA (1892 - 1945)

Lazër Shantoja (diocezian) â lé në Shkodër me 2 shtatuer 1892 (ose me 7 korrik 1891), në nji familje tradicionalisht të shqueme për patriotizem, për intelektualizem dhe për kontribut të vleftshem në fushen e albanologjis'. Nacionalist e demokrat, orator, politolog e kritik, poet e muzikant, i quejtun “famullitari i pianofortit”; përkthyes i veprave të mëdha të poetvet si Goethe, Schiller, Heine. Shkrimet e të cilit mbeten të shpërndame ndër gazeta e revista, të përmbledhun e të botueme qysh nga 2005 nen kujdesin e botimeve françeskane në "Vepra, Lazër Shantoja".

U lind në Shkoder, më 2 shtator 1892. I biri i Kels e Luçes arsimin fillor e kreu në Kolegjin Ksaverian e në Seminarin Papnuer të Shkodres me msues Dom Ndre Mjeden, e Át Anton Xanonin në veçantí. Nder 1909-1910 u dallue për pervetsimin e latinishtes, greqishtes antike e italishtes; ishte shqiptari i parë që njihte me kompetenc gjuhen esperanto në Shqipni. Më 1914 viziton Vjenen për herë të parë, shkon me studime n'Innsbruck për me krye teologjinë - përvetson dhe gjermanishten. Me 25 maj 1915 shugurohet meshtar dhe sherben si famullitar në Pulaj, Beltojë, Velipojë, Rrjoll e Sheldí pré 1917 der më 1922. Qershor 1919 burgoset nga italian't në Beltojë. Nis përkthimet e boton pjesë tek “Lajmtari i zemrës s’Jezu Krishtit”, “Kalendari i veprës pijore”, etj. Boton “Për natë kazanash”, përmbledhje me lojna, kashë e lasha e proverba.
Për dy vjet (1922-1924) asht sekretar personal i Emzot Lazer Mjedes. Më 17 prill 1926 takon në Vjenë Kancelarin e Austrisë Dr. Joseph Seipel. Bashkpunon me Át Anton Harapin te "Ora e Maleve" bashkë me Gurakuqin e Fishten. Me 20 shkurt 1924 del prej shtypit “Shjor Puci”, përkthim. Maj 1924 nep dorëhekjen prej redaksisë së Orës së Maleve; pas atentatit të Beqir Valterit takon Ahmet Zogun. 22 Tetor 1924 dekë i ati i Dom Lazrit, Kel Shantoja. Në janar 1925 arrestohet si organizator i Revolucionit të Qershorit. Ban pak muej burg, falet, dhe ikë për n'Jugosllaví. Kujton me 2 tetor 1925 vrasjen e mikut të tij, Luigj Gurakuqit te "Liria Kombtare". Më 1 shtator 1926 në Cetinjë merr pjesë e mban ligjëratën në varrimin e Kapiten Mark Rakës. Në 1928 kalon prej Jugosllavijet në Austri, në Vjenë. Këtu fillon me botue gazetën “Ora e Shqipnisë”. Nga ndrrimi i shpejtë i gjendjes politike në Shqipëri, D. Lazri doli prej atdheut dhe vajti në Zvicër si famullitar i fshatit La Motte, ku qëndroi për pesëmbëdhjetë vjet duke punuar dhe duke dëshiruar tokën amtare, e tue perfeksionue dijet e tij në frëngjisht. Me jetue me te ka shkue edhe e ama, Luçija. Fillon e perkthen "Wilhelm Tell"-in e "Faust"-in. Lexohet n'atdhé tek "Kumbona e së Dielles", "Cirka", "Illyria", etj. E përkohshmja LEKA boton Hermandin e Dorothenë të Goethes, përkthye prej Dom Lazrit. 4 Maj 1937. Vdes në Rumani vllai i Dom Lazrit, Kapiten Luigj Shantoja. Gjendja e re, e krijuar në Shqipëri me 7 Prill 1939, i çeli rrugën, si shumë të mërguarve të tjerë edhe D. Lazrit për tu kthyer tishtas n'atdhe. Në vendlindje i bâhet nji pritje tepër e ngrohtë. Çon meshë në kishën kathedrale e mban nji omeli të paharrueshme. Shkodranëve u thotë: «Më keni mbytë me gosta». 28 shtator 1939 Mban fjalimin me rasën e dorëzimit të Flamurit të Ri. Vendoset bashkë me të amen në Tiranë. Ka shumë shpresa te epoka e re në të cilen ka hy populli shqiptar. 12 mars 1940, Porti i Napolit, Shantoja niset me motoanijen «Calitea» për në Misir. Takohet me shqiptarët e atjeshëm prej të cilëve largohet me përshtypjet mâ të mira.

Më 1941, bashkë me Ernest Koliqin, Mustafa Krujën, Zef Valentinin, Karl Gurakuqin, Xhevat Kortshën etj., është një nga themeluesit në Tiranë të Institutit të Studimeve Shqiptare. E pshtet pambarimisht qeverinë e Mustafa Krujës. Me kapitullimin e Italisë tërhjeket prej skens politike. Vijon të merret me përkthime ndërsa vëzhgon me dhimbje të madhe luftën vllavrasëse që ka fillue në Shqipni.
Tue nuhatë epoken e ré që po avitej, shkon në Sheldí nji natë te Dom Nikollë Gàzulli, në Dedaj tek Mark Tom Prela e ma tej te shpia e Kolë Sheldísë-nji djaloç kolonjar që e kishte pagzue vetë Shantoja. Kur u kap nga forcat partizane Don Lazri iu tha atyre ndër sy:

"As ma pak e as ma shumë, se ajo që kam dijtë me kohë, se, komunistët janë veç trathtarë!"

Më datën 31 janar 1945, ditë e martë, ora 15.00, në Shkodër, u dha vendimi nga Gjykata Ushtarake e Qarkut, me kryetar Esat Ndreu, antarë: Mustafa Iljazi e partizani Hysni Lame, prokuror Vaskë Koleci, sekretar Shaban Kuçi:

"I pandehuri Dom Lazër Shantoja me vdekje, me pushkatim."

Me datën 2 shkurt 1945, aprovohet nga Gjykata e Lartë Usht. Tiranë, vendimi i dhënë në bazë të ligjit nr. 21, dt. 30 janar 1945, nga gjykata ushtarake e korparmatës së III, Shkodër:

"Dom Lazër Shantoja, vjeç 52, nga Shkodra, dënohet me vdekje - me pushkatim".

Me datën 9 shkurt 1945, u mblodh komisioni për zbulimin e kriminelëve të Luftës për Tiranën... Shoku Jusuf Alibali, vjeç 24, nga Shkodra, deklaron si mbas akt-akuzës së sipërme. Poshtë shënohet: Deklaruesi (Jusuf Alibali) d.v. Komisioni hetimor: J.Alibali d.v.

"Vendimi u ekzekutue në Tiranë, me datën 5 mars 1945."

Urrejtja karshí tij kje aq e madhe sa i thyene e i lanë m'u kalbë gjymtyrët e trupit. Kur i shkon e ama me e takue, i kerkon që t'i napin fund dhimbjevet. E gardiani gjuen pjesen që kishte mbet e pushkatueshme - V.Zhiti. "Akti i mëshirshëm" ndodhi me 19 shkurt 1945 në Tiranë. Shartet e 'dekjes ì a ban françeskani Át Viktor Volaj, që ishte dhe i fundit (posë komunistave) që i pau trupin, që s'i dihet as vorri.



ÁT MARIN SIRDANI O.F.M (1885 - 1962)

“Asht historiani ma i mirë që kena”. - thoshte At' Justin Rrota per té.

U lé më 1885 në Bogë, në nji familje të shqueme ndêr ato treva. Baba i tyne, Daka, e humbi heret të shoqen e mbet i vej, e dy vëllaznit jetimë: Marini ishte vetëm shtatë vjeç, Aleksandri dy vjet ma i vogël. Tue mos dasht m'u martue ma, iu kushtue rritjes e edukimit t'fmijvet. Shkuen në Gucí sepse situata kje e vshtir, e atje me ndihmen e nji hoxhe i çoi djelmt n'Shkodër.

Në moshën 9-vjeçare Marinin e shtini në Kolegjën Françeskane. Ai e mbajti mend gjithnë fëtyrën e atij hoxhës mjekër dendun, që e kishte çue në derë të fretënve, e nderonte kujtimin e tij dhe vazhdimisht thonte se Hoxha i Gucisë ishte kenë "nji shêjt musliman shqiptar". Kreu dhe shkollen e mesme në Kolegjen Françeskane - apo Liceun e Fishtes siç i thoshte populli, e mandej zgiedhi Urdhnin e Shen Françeskut, për me u ba frat.

Kolegja Françeskane ishte nji çerdhe shqiptarizme, dhe kur u rrit Marini, kerkoi me pasë si ideal jete Marin Barletin.

Shkoi në Gratz t'Austrisë, e më 1916 kthehet n'atdhe, ku shugurohet meshtar. Shërben n'Mirdit' e Dukagjin, zona neper t'cilat mbledhi pasunin gojore, qi i sherbyen per vepren "Skenderbeu simbas gojëdhanave" (vepër e cila plotsote boshlleqet e detajet për të cilat e kishte porosit Át Shtjefen Gjeçovi) - Kthellë, Pishkash, Bazë-afër Burrelit e Matit. Nga Pishkashi e thrrasin msues në Troshan e mandej në Shkodër me 1922, pranë Kolegjes Françeskane, tashma "Illyricum", ku bashk me At Fishten, Monsinjor Prennushin e shum tjer, ku hapin te parin licé me cikel t'plot. Mbas Luftes s'Parë Botnore nis dhe veprimtarinë si shkrimtarë. Në Liceun At Marini nepte Histori e Doktrin n'Krishten. S'u desht shumë të bahej drejtor.

Shkruen veprat "Skenderbegu simbas tradites gojore", "Për historinë kombëtare", "Shqipnia e Shqiptarëve", "Vepra kombëtare e Françeskanëve", si dhe legjenda që sot janë në thesarin e k'saj lame në revistat “Hylli i Dritës” e “Leka”, ashtu edhe në shum gazeta të koh's, pse ai kishte aftsin e rrallë me komunikue me te tana shtresat, ashtu edhe me intelektualë të preardhjeve të ndryshme krahinore e fetare. Në kohën kur u ba edhe Dekan i Kuvendit të Françeskanvet të Lagjes "Arra e Madhe" në Shkodër, dishmoi interesim të jashtzakonshem e aftsi po të tilla në komunikimin me të rijtë tue tregue interesim e tue ba deri sakrifica, që ma se një herë i hapen edhe telashe, për arsimimin dhe edukimin e të rijvet. Tipizuese e rolit dhe e vlerave të tij si edukator do të mbesin fjalët e At Fishtës: “Rinia e Shkodrës nuk e di ende ç’personalitet i shquem gjendet në mes tyne”.

At Marin Sirdani ka qenë nji ndër historianët tanë ma të dijtun, një historian që shquhej për paanësinë e analizës shkencore historike, një metodist që për fat të keq nuk u muer shembull nga ata që ma vonë do ta zhbanin historinë. Kishte një bibliotekë shumë të pasun për historinë e Shqipnisë n'epoken mesjetare e n'ate të re me autor si Ana Komnena, Kontakuzeni, Sonsovino, Du Cange, Barleti e Biemi, etj. Nga ato modern Fallmerayer, Thallóczy, Gelcich, Jorga e Statdmuller e autor të historisë kishtare françeskane, Cezar Baroni, Gonzages, Fabianch, Mibocevich, etj. Dëshmitë e atyne që e kanë njohun e pikturojnë me admirim figuren e Át Sirdanit, historian herudit, njeri me kulturë të madhe, edukator i madh i rinisë, meshtar dhe superior shembullorë, filtër në kontrastin mes Kishës Katolike dhe Shtetit Shqiptar.

Përgatitja e tij e gjithanëshme, vendosmënia dhe kthjelltësia se, sidoqoftë, duhej shpëtue Kisha Katolike Shqiptare, i vuni ma se një herë në vështirësi ata të Komisionit Qeveritar ku në fillim diskutonte me Tuk Jakoven që e kishte pasë edhe nxans në shkollen fillore shtetnore e mandej Komisioni u kryesue prej vetë Mehmet Shehut, aqsa, për të hjek qafe një bashkbisedues të vështirë, e futen në burg për të dytën herë, me akuzën (e paprovueme as me fallsifikime në gjyq), se kishte ba përpjekje me u lidh me Vatikanin. U lirue nga burgu aty nga fundi i 1959 apo fillimi i 1960, dhe vazhdoi tue vepruar deri në fund në kuvendin e Arrës së Madhe. 'Diq nga tuberkulozi më 14 shkurt 1962, 77 vjeç, me përkrah fretnit e kuvendit.





ÁT AMBROZ MARLASKAJ O.F.M (1884-1939)

Ambroz Marlaskaj, i lindun n'Kushnen t'Mirdits, nji nga françeskant mà t'shquem. Dijetar i disa fushave, deputet i zjarrt i Asambles Kombtare. Lleshi (emni pagzimit) mori msimet e para n'Kuvendin e Rubikut e mà tej çohet me krye n'Austrì per teologji e filozofi. Punon si pedagog n'Austri e Çekì. Mà von' kthehet, merr pjes' me 1916 n'Komisinë Letrare n'krah t'Fishtes, Gurakuqit, Gjeçovit, etj. N'vitet '20 per koopetencen n'msuesì zgiedhet kryetar i organizats "Lidhja msuesvet" t'prefektures s'Shkodres.

Në gjysen e dyt' të vitit 1921 boton shkrimet "Mbi Ortografi të Sotshme" , "Si duelën të zgjedhun deputetët katolikë të Shkodres" , "A âsht' qeveria e Tiranes nji Turkì e Ré a Jo?" etj. Ndêr artikujt interesant âsht ai me titull "Nji monument pazotsie në lamin e arsimit në Shqipni" (1923).

Zgiedhet deputet n'Asamblen' Kushtetuese ku spikat oratoria e tij. Nji ish deputet bashkohs në kujtimet e tij e karakterizon si "njeri shum'i sinqert', korrekt dhe patriot i mir', fjala e të cilit zinte vend".
Ishte "tipik mirditas", nuk pranonte kompromise. Kje i mendimit në përshtatjen e Kanunit të Maleve me rrethanat e kohes kur jetoj, n'mnyr të tillë qi të formohej ashtu Kodi Civil shqiptar. Por i kundershtuem nga anadollaket qi kjen n'parlament, qi simbas tij shartonin Sheriatin me Kodin Napoleonik. Cilsohet si nji jurist i mirfilltë nga Át Zef Pllumi, që ndërthur moralin me ligjet. Ndaj dhe mendon me thur nji Kod Civil me normat morale të Kanunit tue përjashtue at' pjesë tashma ishte ba vicioze për periudhen kur nji shtet ligjor ishte në fuqì.

Asambleistet, kur u mbledhen n'Vlonë për Revolucionin e Qershorit, e ftuen edhe pader Ambrozin me firmos, por nuk pranoi e shtoi "na nuk kena mandat prej popullit per kyt". Dimni i 1924 ishte i eger për mjaft intelektual shqiptarë, përkrahs direkt apo indirekt të Nolit që përfunduen burgjesh... ndersa françeskani mirditas emigron n'Italì. Vazhdon veprimtarinë publicistike dhe ma tej caktohet profesor n'Universitetin Antonian në Romë, Paris dhe Louvain (Belgjikë). Shkruen "Mbi monizmin e materializmin", “Historia e Pedagogjisë dhe Psikologjisë”, nji permbledhje e historisë së Shqipniës; në gjuhsí ka botue nji gramatikë latine, nji fjalor latin, studimin “Mbi ortografinë e sotme”, e në didaktikë artikuj e shënime të tjerë. Në qershorin e 1939 merr nji goditje apendisiti e shtrohet me u operue në Romë, në nji shtrat prej të cilit nuk çohet ma.

Publicisti e bashkpuntori i "Hylli i Drites", Gjon Kamsi boton me kyt rast nji nekrologjí me titullin "Patër Ambrozi" e cila pasqyron ndjenjat me të cilat u prit në mjediset demokratike shqiptare vdekja e dhimbshme e atdhetarit të madh, që si “mësues rriti një djelmni n'idealet e shejnta t'Atdheut. Predikator i fuqishëm, pat fjalën e rrjedhët e bindshme. Prekte e ngjiste fjala e tij…luftëtar me t'vetmen armë të drejtit, atdhetar i kulluet. Për këto virtyte të rralla, mirditas i asaj Mirdite që nëpër kohë të zeza mbet forcojme lirije për tokën shqiptare… s'kish shqiptar që s'e njifte… si atlet bese e atdhetarie”.

[MaDaBeR]

ÁT JUSTIN RROTA O.F.M (1889 - 1964)

Justin Rrota u lind në Shkoder (emni i pagëzimit Ndoc). Ishte djali i tretë i Gjush Rrotes, nji libralidhësi. Pavarsisht pushtimit t'egër turk, i ati i shkolloi të gjithë fëmijët, Kola, u ba profesor në Katedrën e Gjuhës shqipe në Vjenë; i dyti, Simoni, nji ndêr piktorët ma të mëdhaj shqiptarë; Justini u ba frat, por jetën ia kushtoi veçanarisht gjuhësis shqiptare dhe studimit t'autorëve të lashtë, arbneshë e të Shqipnis amë. Justini, shëndetpakë qysh në vogjëli, qe nxanësi i Tinës së Nikës në Serreq. Pastaj pesë klasë fillore e nji klasë qytetëse i kreu te françeskanët. Më 22 gusht 1902 hyni në Kolegjën françeskane, ku ishte drejtor Át Fishta. Më 1904 veshi zhgunin e rishtarit për frat në Rubik e qé me kyt rast që iu dha emri Justin. Mbas nji viti kaloi në Troshan ku studjoi teologji. Po në Gusht, tashma në vitin 1907 në Klagenfurt, Austri për të thellue studimet në teologji por kthehet pa e mbushë motin për arsye shëndetësore dhe i kryen studimet në Shkodër nen drejtimin e Át Gjergj Fishtës dhe Át Ambroz Marlaskajt. Shugurohet meshtar me 11 Gusht 1914 në Kishën e Fretënve, në Gjuhadol; predkun e rastit e mbajti Frati i Madh, At Gjergj Fishta. Emnohet profesor i gjuhës dhe latinishten po n'at Kolegj ku kishte rritë shtatin e rysë mendjen edhe ai vetë. Mungonin librat, metodikat, mungonte nji përvojë e mirëfillt pedagogjike. E ai iu vu punës me i mbushë këto boshlleqe vetë: në pak vite (1914-1917) ai u ba nji referim për landën e gjuhës jo vetëm për shkollat e kohes, por edhe për gjuhëtart e mirëfillt, si Mjeda, Logoreci, apo krijuesit ma në za si Fishta, Gurakuqi etj. Mbërrini të bahet studjues me kulturë të gjanë. Gjatë viteve 1911-1917 Justini shërbeu si profesor i gjuhës shqipe e i besimit ndër klasat qytetnore të shkollave françeskane në Shkodër. Kur filloi botimin gazeta “Posta e Shqipnís”, qe emënue në stafin e kësaj gazete, si redaktor. Më 1917 fratin e ri e emnuen në Plan të Dukagjinit, përcjellun nga e ama dhe At Fishta. Atje, për herë të parë, ra në kontakt me gurren e pashtjerrëshme popullore dhe u mahnit: Ishte nji shqipe si e dalun prej shkambijsh graniti, legjenda e përralla mitike, nji kangë që shungullonte malet, e mbi të gjitha atje njohu me themel at shqiptarin e patjetërsuem. Iu vu punës në njohjen me themel të çdo elementi gjuhësor, të çdo tingulli e të çdo trajte morfologjike, që ndryshonte shumë nga ajo e Shkodres ku ishte lé e rritë ai. Ndêrsa vazhdonte edhe natën në driten e kandîlit të sendërtonte at sistem gjuhësor të të folmes së Dukagjinit, që askush para ti nuk e kishte shtjellue, në nadje priste në qelë vocrrakët: pa asnji mjet e mbështetje, ai hapi shkollen e parë në Plan e u ba mësues i dukagjinasve të vogjël. Shkruen “Posta e Shqipnís”, 14 korrik 1917: “Me 11 të këtij mueji u nis në Plan, famullí e dioqezit të Pultit, i nderti Z. At Justin Rrota OFM, pse, si patme lajmue njëherë në fletore tonë ky vend i kje shenjue prej parijet të Provincës françeskane. Na, tuj e pasë ç’me temelim të fletores, per mbarshtrues t’censhem e bashkëpunëtuer të vlertë, i urojm një udhëtim të mbarë, tuj dishrue që vlertësia e njoftun e tij, të dalë edhe ma në shesh ndër mësime, sidomos fetare, por edhe qytetnore e kombëtare për të cillat ato krahina janë të ngutshme”. Kështu, më 2 dhetor 1917 shpalli zyrtarisht në kishë hapjen e shkolles së katundit, më 3 dhetor u regjistruen 24 nxanës. Gazeta “Posta e Shqypnís”, shkruen “…Ç’me të parën ditë të dhjetorit ka hy në veprim shkolla shqipe në Plan. Njëzet e katër fëmijë… bashkohen tu Qela e famullitarit… Kujdesin e kësaj vepre tejet bamirëse e qytetnuese e ka fort i nderti e i vlerti Z. P. Justin Rrota OFM i cili me qenë të ushqyeme prore prej një atdhedashunije të flakët e vepruese, shkon tuj e prirë kah dija menden e atyne të vogjelve e tuj ia stolisë zemrat me njato ndiesina, të cillat të bashkueme me mësim i japin shoqnisë gjymtyrë të shëndoshta e të vjefshme e karaktere që me kohë mund të dalin nder e lumni për atdhe”. Në Plan u kujdes për të kërkue ndihma nga austriakët për dukagjinasit e vorfën, mblodhi material të ndryshem gjuhësor, filloi të shkruejë dhe u mor edhe me falje gjaku, veç shërbesave fetare, pa u shkputë prej gazetës në fjalë. Do ta vizitojnë eprorë, autoritete austriake, miq, si: Fishta, P.Mark Harapi, P. Çiril Cani. Me gjithë mungesat e pengesat, vështirësit e hallet e jetes, P. Justini do të ruejë përgjithmonë nostalgjinë për jetën misionare të Planit. Pak para vdekjes, do të shkruejë: “Sa për veti, unë, edhe pse jam plakë e mbetë, famullín e parë e të mbrame, Planin e dashun, kurr s’e harroj. Edhe shpesh, për të hjekun mallin e atij misjonit të vogël, i lexoj me nostalgjí shënjimet e ditarit të atëhershëm. Aty mbrendë e kujtoj njëkohësisht edhe P. Mark Harapin, i cili më âshtë gjetë fort, posaçe ato ditt e para të famullís së re…”. Mbas dy vjetësh, tue njoht përgatitjen e tij të thellë, e transferojnë profesor në Kolegjë të Troshanit, kurse më 1921 ishte, bashkë me Fishtën, Sirdanin, e gjithë hyjësinë françeskane, u banë nismëtar të themelimit të Liceut të Shkodrës, "Illyricum" - me kambnguljen e Át Pal Dodajt. Studimet e tij gjuhësore filluen me mbush faqet e revistës "Hylli i Dritës", shpesh herë edhe në formë debati, e tue dëshmue me to se askush tjetër nuk i njihte si ai me themel si gegnishten, ashtu edhe tosknishten e deri tek arbnishtja e shqiptarëve t'Italisë. Zotnonte mirë gjuhët klasike, latinishten dhe greqishten. Përpos shqipes, e dinte edhe gjermanishten, italishten, frângjishten dhe sllavishten, ai përfitoj prej tyne shtjellimin metodik dhe iu vu punës për hartimin e teksteve, në fillim t'atyne shkollor, e në vijim edhe i atyne me karakter të thjeshtë shkencor, qoftë në lamë të gjuhësisë, ashtu edhe atê letrar, kryesisht tekste për shkollat e mesme.

Vepër me vlera jo vetëm historike e gjuhësore asht studimi i tij, ma i thelli i llojit, “Për historinë e alfabetit të gjuhës shqipe” (1936), ku evidentohet roli i intelektualëve shkodranë në atë proçes të mundimshëm që çoi në Kongresin e Manastirit, 1908, ku ndêr 32 delegatët me të drejtë vote, pesë ishin prej Shkodre e me një rol vendimtar në atë Kongres, si Át Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi e Hilë Mosi bashkë me Matí Logorecin. Studimi përfshin analizën e veprës së 23 autorëve e shoqnive, analiza ma e thellë e bame sistemit të alfabetëve deri më sot. Po në këte periudhë ai solli edhe mendime me vlerë për gjuhën e përbashkët shqipe. Komisia e Letrare e Shqipes, Shkoder 1916-1917, kishte hedhë themelet e një shqipeje të njësueme me bazë të folmen e Elbasanit. Shkrimi i tij “Rreth problemit të gjuhës letrare” dëshmonte nji njohje të tillë të thellë filologjike të shqipes, që nuk ishte arrijtë nga autorët tjerë. Trajtoi n'at shkrim edhe nji temë shumë të ndjeshme edhe në ditë të sotme, atê të barabarizmave në shqip dhe faktorët ndikues në kyt proçes. Në debat me puristat, përgatitja e tij e thellë bani që ai me trajtue për herë të parë në mënyrë bindëse ndërkombtarizimet nga fjalët e hueja parazite e të panevojshme.

Edhe pse në vitin 1925 ai u prek nga paraliza progresive, jo vetëm nuk e ndërpreu punen e tij kërkimore, por e shtoi atê, e për 39 vjet, deri nji javë para vdekjes, nuk e lëshoi makinen e shkrimit tue punue me vetmohim vetëm me doren e majtë. Justin Rrota ishte nji ndêr françeskanët më të shquem shqiptarë. Bashkë me Fishtën, Gjeçovin, Bardhin, Prennushin, Kurtin e disa të tjerë, qe edhe bashkëpunëtor i zellshëm i revistave Hylli i Dritës, Zani i Shna Ndout etj. Ai, me bashkëpunëtorët e vet A. Xhuvanin, E. Çabejn etj, gjithë jetën e vet u përpoq me mish e me shpirt për gjurmimin e gjuhës dhe të literaturës shqiptare. Megjithëse i paralizuem trupit, me kambëngulje dhe dashni e flije të jashtëzakonshme, punoi për shumë vjet si profesor i gjuhës shqipe dhe latine dhe si edukator i rinisë françeskane. Me punën e tij arriti me ndriçue thesare të paçmueshme të kulturës shqiptare. Kontributi i Justinit ishte i shumanshem, posaçërisht për studimin e gramatikes shqipe, të sintakses, morfologjis, të historiografis tonë letrare, e në veçanti për njohjen dhe studimin e autorëve tonë të vjetër, sikurse për Buzukun, Matrêngen etj., që hapi shtigje të reja në gjuhësinë tonë.

Ai ishte i pari që më 1929 solli në Shqipëri tri kopje të fotografuara të Mesharit të don Gjon Buzukut nga e vetmja kopje që ruhet në Bibliotekën Apostoloke të Vatikanit, që do ta transkiptonte pas 40 vjetësh miku i tij, Eqerem Çabej. Botue më 1956, “Hulumtimi dhe shënjime mbi Gjon Buzukun” ku argumenton edhe preardhjen e autorit tonë ma të lashtë, prej Kraje, krahinë në përendim të liqenit të Shkodres. Por rrezja e studimeve të tij përfshinë edhe autorët tanë të vjetër si Budi, Bogdani, Bardhi, randësia e Kuvendit të Arbënit etj. Në vitin 1940, Instituti i Studimeve Shqiptare në Tiranë e zgjedh anëtar të tij në cilësinë e lëvruesit të gjuhës. Në periudhën e mavonshme, veprimtaria shkencore e Justin Rrotes bjen, rrjedhojë e ardhjes në pushtet të regjimit komunist dhe të sëmundjes së randë që e shqetësonte prej vitesh. Sa i përket idesë së gjuhës së përbashkët, ai kambëngulë në pranimin e përdorimin e një gjuhe të përbashkët letrare, çka mund të arrihet vetëm nëpërmjet përafrimit të të folmeve e dialekteve, ide që do ta bante të veten ma vonë edhe Çabej, por që nuk u përfill më 1972. Por kryevepra e Justin Rrotes asht “Gjuha e shkrueme ose vërejtje gramatikore”, që ai e la në dorëshkrim e që autori i këtyne radhëve e ka njohë qysh kur ishte gjallë At Justini, nëse dorëshkrim mund të quhen mija faqe të shkrueme me një dorë në një makinë të vjetër metalike “Olivetti”. Qëndroi më se 40 vjet në Arkivat e Institutit të Gjuhësisë, pa e pa dritën e botimit, sepse autori ishte … frat.

Po puna e tij, ndonse tashma paraliza përparonte në mënyrë të dhimbëshme, nuk reshti me kaq. Ai trajtoi edhe probleme të morfologjis, fonetikes e sintakses si në studimet “Analizimi i rasave të emnit në zhvillimin historik të tyne”, deri tek “Sintaksa e shqipes (1942), studimi ma i randësishëm për kyt temë, qoftë nga ana shkencore, ashtu edhe metodike. Patër Justin Rrota ishte rregulltar tejet i durueshëm, i dashtun dhe i përshpirtshëm, i dhanë mbas punes e uratës. Vdiq dhe u varros në Shkodër më 21 dhjetor 1964. Pas vitit 1990, me përmbysjen e regjimit në fuqi, puna e tij vlerësohet, tue i dhaënë titullin “Mësues i Popullit” (1994) me kyt motivacion: “Mësues i devotshëm e plot pasion. Ka punue me përkushtim, tue dhanë nji kontribut të shquem si gjuhëtar dhe studiues”. Nji vit ma vonë, në 1995 muer titullin tjetër “Punonjës i shquar i shkencës dhe i teknikës”. Edhe Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” e nderoi me titullin “Profesor nderi” (1994).



Mark Mosi, luft'tarë e shperndams i shtypit patriotik në Shkoder me origjinë nga Mosi i Shllakut. I ati i Hilë Mosit, të cilit Fishta i kushtoi vepren «Bujari»...



ÁT MATI PRENNUSHI O.F.M (1882 - 1948)
Mati Prennushi, asht lé me 2 Tetor 1882 nga prindët Kolë e Drande (Roza) Prennushi, në qytetin e Shkodres. Asht i familjes Prennushi, nipi i Don Matisë që vdiq në vitin 1904, vit në të cilin Shugurohet Meshtar i nipi At Matia. Mbas mësimeve të para në vendlindje, ndjeku të mësmet në Kolegjin e Troshanit, ku edhe ju kushtue urdhnit të Sh’Françeskut. Vazhdoi edhe dy vjet studime prëgatitore për të lartat në Bosje dhe, në vitin 1904 kryen studimet teologjike në Grac të Austrisë. Ishte njohës i mirë i gjermanishtës frengjishtës, serbo-kroatishtës dhe italishtës.

Me datën 4 Prill 1904, Shugurohet Meshtar.

Pak muej asht në Kuvendin e Françeskanve të Shkodres si mësues, mandej shkon Meshtar në Katund të Kastratit, ku përfshihej edhe Bajza. Aty gjenë të mbërthyeme për brez të Malësorit tonë armët e Lirisë. Mes tyne merr zakonet e mira dhe lufton me shpirtë zakonin e gjakmarrjes.
Kudo ndër kuvendet e tyne ndodhej At Matia.

Nga Katundi i Kastratit, shkon në Traboin, Gerçë, Jugosllavi, në Shkoder profesor i gjimnazit fretënve, Laç të Kurbinit, Iballe të Pukës dhe në Gomsiqe në vitin 1928, në Tiranë në vitin 1941, në Shkoder në vitin 1943 dhe, në vitin 1944 asht Provinçial i Françeskanve të Shqipnisë, me qender në Kuvendin e Gjuhadolit në Shkoder.

Në vitin 1911, At Matia bashkë me At Buon Gjeçaj janë të dy tek Maja e Bratilës përkrah Dedë Gjo’Lulit, me Flamurin e Gjergj Kastriotit Skenderbeut të palosun në gjoksin e Tyne.

“Flamuri u ngrit në maje të malit Deçiqit, afër Tuzit. Até e solli në mënyrë të fshehtë nga Shkodra, Françeskani Padre Mati Prennushi, i cili e kishte palosë nën zhgunin e Tij”, shkruen Stephen Schwartz, në Albanian Catholic Bulletin, 1994, vol. XV, fq. 150, University of San Francisco, USA.

Por kjo fitore duhej shtri në gjithë Shqipninë! Asht Imzot Lazër Mjedja, që me petkun e Argjipeshkvit merr malët dhe me 10 Qershor 1911, i prinë ngjarjeve të Mëdha të Pavarësisë së Vlonës, tue shkue drejt e në çelën e At Mati Prennushit në Gerçë, ku u përpilue “Memorandumin e Gerçës” bashkë me Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin, At Mati Prennushi, At Buon Gjeçaj, etj… Ngjarje e cila endè sot asht shumë e errësueme për mos me thanë e futun në labirintet e harresës së “Historisë së Re”…

Në vitin 1926, malët ushtuen…Ata nuk u pajtuen me qeverisjen e Ahmet Zogut, i cili mbas vitit 1924 merr tipare tjera drejtuese, tue u pajtue me veprime diktature. Asht ai vit kur pothuej krejt Veriu kërkon largimin e tij nga froni…Kleri Katolik Shqiptar tue mos u pajtue me mënyren e qeverisjes së Zogut, i cili kishte ba marrveshje me Jugosllavinë kundër interesave kombëtare, doli në opozitë të haptë. Zogu dënoi me varje në litar Don Gjon Gazullin dhe, e ekzekutoi vëndimin në Rëmaj të Shkodres, ku Don Gjoni ka vorrin. Ndërsa, një pjesë tjetër e klerit u interrnuen, disa morën dënime të randa, At Matia ishte në listën e të parve që mund të pushkatohën. Asht At Pal Dodaj që ndërhynë tek Zogu dhe e shpëton At Matinë, me kusht që ky të mos shërbente ma në krahinat e malëve të Veriut. Për këte arësye dërgohet në Laç të Kurbinit, Iballe e Gomsiqe të Pukës.

Në vitin 1941, bashkë me Provinçialin e vet At Anton Harapin hapin famullinë në Tiranë, ku çilet edhe një kishë e vogël, në të cilën shërben At Matia deri në vitin 1943, vit në të cilin At Antoni shkon në Regjencë Shqiptare dhe, At Matia e zëvendson në Shkoder, por zyrtarisht asht Provinçial i Fretenve të Shqipnisë, në muejn Qershor të vitit 1944.

Vrasja e kryeme trathtisht kundër At Lekë Lulit, i angazhuem në Luftën Nacional Çlirimtare me Organizatën e Legalitetit dhe veshja e figurës së Tij me motive të ndryshme nga e vërteta, e detyrojnë At Matinë me dërgue një letër në të gjitha famullitë, ku urdhnon në mënyrë të preme mosangazhimin e fretënve me poltikë. Kjo letër ruhet edhe sot nga Arkivi i Shtetit në Tiranë. E theksova këte fakt sëpse ajo letër tregon largpamësinë e Tij dhe aftësinë organizative të At Matisë, të cilin me të drejtë At Konrrad Gjolaj, bashkohës i atyne vitëve e quen: “Ardhjen e At Mati Prennushit, si Provinçial i Françeskanve të gjithë Shqipnisë unë e kam konsiderue si një fat i madh i Kishës Katolike dhe i Françeskanve. Ai asht kenë portreti shpirtnuer, fizik e moral i një françeskani të vërtetë. Inteligjent, trim dhe organizator…” (A.K. Gjolaj “Çinarët”, fq. 65. 1996.).

At Mati Prennushi asht përballë bishave komuniste, por trimnia dhe guximi i tij janë mbështetë mbi piedestalin historik të Françeskanve Shqiptar, të lamë me gjak ndër shekuj e që mbi Atë piedestal do të ndërtojnë Monumentin e Lavdishëm dhe të Përjetshëm, ku çdo Frat me litarin e Tij u lidh me binomin “Fé e Atdhé” për të cilin Ata dhanë jetën “si me lé”:
At Mati Prennushi, At Çiprian Nika, Imzot Vinçenc Prennushi, At Pal Dodaj, At Gjon Shllaku, At Anton Harapi, At Lekë Luli, At Bernardin Llupi, At Zef Maksen, At Lorenc Mitroviq, At Leonard Tagaj, At Serafin Koda, At Karlo Serreqi, At Bernardin Palaj, At Klement Miraj, At Gaspër Suma, Fra Gjon Pantalia e Fra Ndue Vila…i cili u torturue në mënyren ma të mnershme se nuk i dorëzoi Sigurimit të Shtetit çilsat e Kishës së Fretënve në Gjuhadol, me datën 16 Nandor 1946, në të dalun të dritës së datës 17, kur ata futne nën Elterët e Kishës “armët e municionët” për të cilat akuzuen dhe pushkatuen krejtësisht pa faj

Grupin e Prelatve të kryesuem nga Imzot Frano Gjini, me datën 11 Mars 1948.
Gjyqi u zhvillue në mensën e Kuvendit, por “me dyer të mbylluna”, mbasi asnjeni nuk iu përul torturës mizore të bame mbi trupat e Tyne… Armët dhe gjyqi u filmuen nga gjiruesit jugosllav, thëmeluesit dhe miqtë e “partisë komuniste shqiptare” dhe të Sigurimit.
Dosja “Imzot Frano Gjini me grupin e tij, Nr. 1302/2”, në Arkivin e Ministrisë së Punve të Mbrendshme në Tiranë, asht dokumenti ma i sakti që vërteton skenarin jugosllav të prëgatitun me komunistët shqiptar dhe Sigurimin famkeq komunist të Shqipnisë, që me fakte dhe prova të pakundërshtueshme dëshmon besnikrinë e trathtinë e spijunve tonë ndaj UDB – jugosllave e KGB – sovjetike, në gjithë ekzistencën e vet 66 vjeçare të turpëshme!
Në fjalën e fundit, me datën 11 Mars 1948, në ora 5.00 në Zallin e Kirit, pranë Rëmajt, me dok. Nr. Regj. 67, në praninë e gjykatsit Kap.I Misto Bllaci, para ekzekutimit,
At Mati Kol Prennushi tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rrnoftë Krishti Mbret, Rrrnoftë Papa, Rrrnofshin Katolikët, Rrnoftë Shqipnia!
U baj hallallë gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!”.