Ritualet Besimet dhe Bestytnitë e Shqiptarëve në Pollog

[fegi]

Tradita ilire tek shqiptarët e Maqedonisë
Ritualet dhe besimet për ditët e motmotit e tjera
1. Legjendat për stinët e motmotit
2. Ritualet dhe besimet të kafshëve*, të mbjellurave në bujqësi etj.
3. Toponomia e fshatrave dhe vendeve…
4. Besime popullore për stinët dhe egërsirat e ndryshme
5. Dasma
I. Legjendat për stinët e motmotit
Rituali i Ditës së Verës
Ky ritual festohet gati në të gjitha fshatrat e trevës sonë. Dita e verës festohet gjashtë javë para festës së Shën-Gjergjit*.
Në popull thuhet: Gjatë ditës së verës s’duhet që të punohet assesi me gjilpërë, njëherit s’duhet të lëmë varur pijë*, sixhim apo diç të ngjashëm nëpër muret e dhomave apo të shtëpisë. Po të punosh me gjilpërë gjatë tërë vitit vend e pavend apo nëpër shtëpi, dhoma, dysheme, magje e tjerë, do të shfaqen gjarpërinjtë.
Zakonisht ditën e verës, vajzat beqare e festojnë në forma të ndryshme, p.sh. gjatë ditës së verës shëtisin nëpër lagjet e fshatit si dhe nëpër tërë farefisin. Më parë për këtë ditë kanë përgatit ushqie të llojllojshme si: gurubia, sitliash, zerde etj. Edhe sot e hasim këtë ritual, por në rastet e festave të të fejuarve, ku çojnë tesha për nder (v.i.) të ditës së verës.
Pra, ky ishte rituali i ditës së verës, që ende e hasim si dhe shumë rituale tjera në popull.
Rituali i tokës së kuqe
Ky ritual me karakter paganist thuajse aty-këtu ende mund të haset në fshatrat e trevës sonë. Rituali i tokës së kuqe manifestohet në këtë mënyrë: Disa ditë para festës së Shën-Gjergjit marrin tokë të kuqe që gjendet nëpër kodrina apo nëpër vreshta. Tretet një sasi e matur në ndonjë enë të veçantë, ku toka e kuqe lëshon ngjyrën e saj dhe me të e lyejmë pjesën e poshtme gati rreth e përqark shtëpisë me një lartësi gati gjysmë metre.
Besohet se kjo ngjyrë e tokës së kuqe mbron tërë shtëpinë prej: oreve, zanave, shpirtligave dhe atyre qofshinlarg, etj.
Legjenda e Fenerit
Gojëdhëna për fenerin ëshë edhe sot e kësaj dite e gjallë në tërë vendin tonë, konkretisht për fenerin do të rrëfejmë këtë gojëdhënë që vjen nga fshati Kamjan: që kur u lëshua rryma elektrike në fshat, ai si zakonisht në udhën që lidhet me fushat dhe atë të udhës së Marinit e cila udhë të shpie deri te xhadeja e Re. Feneri si zakonisht u shfaqej njerëzve apo bujqve që mbeteshin më vonë nëpër arat e tyre dhe atë në këtë formë: së pari dukuronte nga ndinjë* ferrë apo Kojri dhe mbante largësinë që ndonjë herë humbej apo papritmas shfaqej në ndonjë vend aty pari, por para se të shfaqej Feneri, ai i cili ishte në udhë duke u kthyer nga fushat me qerren me kalë, qoftë ai i ngarkuar me kullosë, barë, kashtë, groshë, misër apo diçka tjetër, na jep të kuptojmë se Feneri gjithnjë qenka shfaqur në kohët e punëve të bujqësisë apo të katër stinëve të vitit. Sot e sot e hasim shprehjen e gjallë “mos u vono se po të të zënë nata, të shoqëron Feneri – * mo zot të shfaqet si dele, cape etj.
Kuçedra
Kuçedra në mitologjinë shqiptare është një qenie me pamje rrënqethëse. Fytyra dhe* i gjithë trupi i saj janë të mbushura me qime të gjata. Kuçedra përfytyrohet si një grua e thinjur, trupmadhe, me gjoks të varur ose si një gjarpër shumë i madh me 7 gjer më 12 kokë, që nxjerr flakë nga goja. Besohet se kur afrohet Kuçedra, koha prishet dhe shtrëngata të mëdhaja shoqërojnë daljen e saj. Shtrëngatat e vogla shkaktohen nga fëmijët e Kuçedrës. Para* vitit të 12-të të jetës së saj, Kuçedra është një bollë. Ajo rritet në shpellat e maleve në një gjatësi të tillë, që mund të lëvizë e të rrotullohet me shumë mundim. Kur dëshiron të dalë nga strofka* e saj, ajo pret lëkurën dhe humb shumë gjak. Shpesh Kuçedrat ua shterojnë ujin njerëzve dhe kjo mungesë e ujit nuk merr fund, përderisa asaj t’i bëhet fli ndonjë njeri, të cilin ajo e gëlltitë të gjallë.
Kuçedrat mund të meten* vetëm me dragonjtë. Në kuptimin e figurshëm, Kuçedër do të thotë: grua zemërligë, që zihet me të gjithë e fut në sherr edhe të tjerët.
Gojëdhëna e Kepit të Shkallës në fshatin Gurgurnicë
Dikur të parët e këtij fshati për nevojat e bujqësisë, të blegtorisë apo thjesht thënë, për nevojat e jetës, në pjesën perëndimore e cila gjendet buzë daljes prej fshatit është Karpa e Madhe që e kanë thyer apo e kanë hapur udhështegun banorët e mëparshëm.
Sot udhështegun e tillë e shfrytëzojnë për nevojat e kullotave si dhe të ujit ku gjenden 5-6 puse kryekëput mu* si ato të parët e dikurshëm.
Kepi i Shkallës në popull quhet edhe si “Kodra e Shkallës” për shkak se forma e udhështegut ka pamjen e tillë të shkallëzuar dhe për këtë e quajnë: KEPI I SHKALLËS apo KODRA E SHKALLËS.
Legjenda e Gugufçes
Kjo legjendë si dhe legjendat e tjera që (v.i) ndoshta keni pasur rastin t’i dëgjoni, janë kryekëput legjenda të gjalla në trevën tonë si dhe në të gjitha trevat shqiptare. Legjenda e Gugufçes ndoshta për nga forma e të rrëfyerit dallon nëpër vende të ndryshme. Sidoqoftë, përmbajtja thelbësore është e njëjtë.
Kjo legjendë thotë kështu: Dikur paskan jetuar tri motra dhe dy vëllezër të quajtur Jusufi dhe Eshtrefi. Mirëpo, vëllezërit paskan qenë të sëmurë rëndë, saqë një ditë vdesin. Brenda ditës nga dhembja për vëllezërit vdes edhe motra e vogël, e kështu që mbetën dy motrat e vetmuara në jetë. Prej të keqes së madhe, motrat bredhnin nëpër lagjen e tyre duke kërkuar ngushëllim për dhembjen në shpirt. Por, e gjithë kjo ishte e kotë. Një ditë prej ditësh patën lidhë motrat besë: që pas vdekjes së vëllezërve, tërë jetën të rrinë të pamartuara në shtëpi. Dhe iu lutën Zotit që t’i bëjë shpezë, që t’i kërkojnë duke kënduar, dru më dru e degë më degë vëllezërit e vet.
Motrat jetime filluan të thurnin çorapë, vetëm e vetëm të siguronin kafshatën e gojës, saqë një ditë u shndërruan në Gugufçe, kurse trerri i zi që mbanin përreth qafës u shndërrua në vijë të zezë, që e kanë në gushë sot e kësaj dite Gugufçet. Ndërkaq, kënga e gugufçes edhe sot haset e gjallë si rrëfim në gojëdhënën e popullit me këto fjalë:
“Gëgufçe, Jusufçe
ku kija n’kojshi
kërkova vllazni
se pa Jusufin ene Eshtrefin s’më rrejet në shpi”
Rrëfimi i legjendës së Gugufçes mbaron me këto fjalë:
“Degë më degë, dru më dru
Gugufçet, vllaznit, sot e sot, janë tue i këndu”.

[fegi]

Vazhdimi..

Legjenda për Muajin e Plakave
Legjenda për Muajin e Plakave apo Plaka që u shndërrua në gur është gojëdhëna e cila në popull haset e gjallë me këto fjalë:
“MARS O VLLA
M’JEP TRE DITË UHA
TA MBEJTI PLAKËN ME GJITHË XH’I KA”.
Pra, është legjenda e cila ende dëgjohet nga gojëdhëna e popullit të trevës sonë. Kjo legjendë është e gërshetuar me stinën e pranverës së hershme, apo me muajin mars*, që populli e quan: “Muaji i Plakave”, mirëpo e dëgjojmë edhe si: “Muaji kur Plaka doli në bjeshkë e u shndërrua në gur”.
Legjenda në popull rrëfehet me sa vijon: “Gjatë muajit mars plakat duhet që t’i marrim me të mirë, se ata, po të hidhërohen, mundin ta prishin motin. Prandaj, është e zakonshme që plakave, gjatë muajit mars t’u përmbushim dëshirat dhe kërkesat…”, që ndryshe në popull thuhet: “Plakave gjatë marsit t’u gatuani ëmbëlsira, dhe atë për çdo ditë t’u gatuani hallvë me rrush të thatë, se po të hidhërohen plakat, bën puna vaki që të fryjë fortunë e tmerrshme e shoqëruar me shi e borë e të gjithëve na bën shtëng e gur mu* si plaka që u bë gur në stanet e bjeshkëve të Sharrit”.
Rrëfimi i Plakës që u shndërrua në gur, në gojëdhënën e popullit rrëfehet nga kjo ngjarje kështu: “Dikur paska qenë një grua e Plakë, e cila paska dalë me gjithë familjen e vet, dhent, qentë dhe kafshët, tre ditë para ditës së pranverës në stanet e bjeshkëve të Sharrit. Mirëpo, koha e stinës së pranverës së hershme e tradhtoi Plakën. Tre ditë pas ditës së pranverës, në stanet e bjeshkëve të Sharrit, moti me të shpejtë u prish”. Thuhet se ato ditë paska fry erë e madhe me shi e borë, sa që tre ditë e tre netë rresht, fortuna s’ka pas të ndalur, bile-bile ulurima e fortunës është dëgjuar edhe në fushat e Pollogut. Pas tre ditësh e tre natësh, moti është qetësuar, por Plaka, familja, dhent, qent, kuajt, lopët dhe dhitë ishin ngrirë nga të ftohti, mu në hyrjen e staneve. Që prej asaj kohe janë shndërruar në gur, bile në atë vend sot gjendet një gur në formë të Plakës, ku sot e kësaj dite prej aty buron ujë, që besohet se janë lotët e Plakës, që u shndërrua në gur”.
Legjenda e muajit të zerzeles
Muaji i zerzeles është në kohën e verës së hershme apo gjashtë javë pas Shën-Gjergjit, por e quajnë edhe koha e kositjeve. Muaji i zerzeles zgjat dy javë e ndoshta pak tepër. Kjo është koha kur livadhet kositen, qofshin ato në fusha apo nëpër kodrina. Besohet se gjatë kësaj kohe kuçedrat dalin nga strofkat e tyre për t’u rrezitur. Mirëpo, me daljen e tyre si zakonisht prishet moti. Rrufeja kuçedrat i gjuan sa që i bën shkrum e hi. Gjatë kësaj kohe moti është i shoqëruar me shira të shpeshtë, saqë me bubullimën e motit të ligë dëgjohet edhe bubullima e madhe e liqenit të zi që edhe sot e sot gjendet në bjeshkët e Sharrit. Thuhet që gjatë muajit të zerzeles duhet të kujdesesh që të mos qëndrosh nëpër vende të çelta apo të hapura* siç janë: fushat, kodrinat, etj., por s’duhet të strehohemi ndër drunj se mundet mu aty të jetë strofka e kuçedrës saqë rrufeja të godasë e të djegë, të bën shkrum e hi me gjithë kuçedrën. Prandaj* gjithmonë duhet gjetur ndonjë strehim ndër drunjtë e thatë apo të qëndrosh ulur ose të rrihet shtrirë përdhé.
Rituali i Gurkanakecit
Ky ritual është i lidhur ngushtë me festën e Shën-Gjergjit që ka karakter pagan. Gurkanakeci është një gur i rëndomtë që ka forma të ndryshme që e hasim nëpër lëndina apo kodrina. Mirëpo, në këtë lloj guri hasim një shtresë që i ngjan lëmashkut nga i cili me topitje të pështymës krijohet kana që populli e quan Gurkanakeci.
Sot e kësaj dite një ritual të këtillë, thjesht pagan e hasim në trevën tonë. Dhe mu për këtë kësaj radhe do të flasim për legjendën e manifestimit të këtij rituali pagan me sa vijon: Një ditë para festës së Shën-Gjergjit, që në popull festohet si “Dita e luleve” apo “Dita e trafkave”, si në shumë fshatra, poashtu edhe në fshatrat Kamjan dhe Siniçan mblidhen vajza, djem, gra, burra dhe fëmijë, që zakonisht shoqërohen me daulle. Dalin në natyrë në vendin e quajtur “Gryka e rekës”. Atje luajnë valle, këndojnë, e kështu me radhë.
Gurkanakecin e përdorin vajzat dhe djemtë beqarë, dhe atë me të vetmin qëllim që gjatë vitit të kenë fat të mirë; vajzat duke i përlyer shuplakat e dorëve si dhe bishtalecat, ndërsa djemtë e përlyejnë vetëm gishtin e madh tregues, ngase Gurkanakeci kur thahet merr ngjyrë të kuqërremtë, që besohet se ngjyra e kuqe tërë vitin do t’i mbrojë nga shpirtligat apo “ato qofshinlarg”.
Ky është pra rituali i Gurkanakecit, që manifestohet edhe sot e kësaj dite në “Ditën e luleve”.
Rituali i erës dhe motit të ligë
Ky është një ritual i lashtë prej kohës së paganizmit, por që ka pësuar ndryshime të vogla. Në popull thuhet me sa vijon: Kur frynë erë e madhe, pavarësisht nga cila anë, si dhe kur prishet moti, thuhet se dikush ka lindur kopil. Në frynë erë, kopilin e kanë hudhë në ndonjë degë, saqë era frynë me aq furi, përderisa ta rrëzojë fëmijën e posalindur prej degës së drurit. Por, ndodh që kopilin ta hudhin në ujë, qoftë në përroskë, krua ose në lumë. Atëherë prishet moti. Reshjet* s’ndalen përderisa kopilin ta nxjerrë prej ujit.
Rituali i patkoit
Është një ritual shumë i lashtë, por në rrethin ku jetojmë ende aty-këtu e hasim. Besohet se Patkoi sjell fat dhe mbarësi në familje. Rituali i patkoit është si në vazhdim:
Gjithmonë kur e hasim patkoin që i ka rënë kalit, mund të kuptojmë se do të kemi apo s’do të kemi fat në të ardhmen. Kjo varet nga ajo se në çfarë pozite është patkoi. Nëse është në pozitë të mbarë, patkoi merret dhe ruhet, por në qoftë se është i kthyer mbrapsht, atëherë jo që nuk bën të merret, por as edhe të preket me dorë.
Sot e kësaj dite mund të gjejmë nëpër fshatrat e rrethit tonë patkoin e varur nëpër dyert e mëdhaja, por ka ende raste që gjendet varur edhe nëpër hyrjet e dyerve të shtëpive, e kështu me radhë.
“Varri i Sejdës” – Mudurishtë – Pirgon – Pirok, Monografi. Faq. 20. D.I.*
Varri i Sejdës është gojëdhënë e cila ka të bëjë me vdekjen e një Sejdë Dibranit, të cilit rruga i bie të kalojë nëpër fushat e Pirokut kah Gradeci. Meqë rrugë tjetër nuk ka pasur, kurse vendi ka qenë përplot ferra në Lis të Thatë (vend-ferrajë) i mbushur me gjarpërinj me tri krerë e shumë kuçedra. Sipas gojëdhënës ka paraqitur rrezik për jetën e tij. Sejdë Dibrani, njeri kapadai, shaluar Gjokun pullali vendosë të kalojë mu aty ku më parë s’ka mundur të kalojë njeri. Mirëpo, Sejda hyn përmes tyre dhe me një luftë të tmerrshme, me shpatën zjarr i grinë të gjithat. I tmerruar nga frika dhe lodhja e madhe, sapo kalon prej atij vendi thuajse disa metra dhe papritmas bie nga Gjoku pullali i vdekur.
Varrin Sejdës ia kanë ngritur në anën e megjër së rrugës që lidh Pirokun me fushën dhe vazhdon mandej në drejtim të rrugës kah Gradeci. I gjithë ai vend sot e sot thirret me emrin “Varri i Sejdës”.
Rituali i vrasjes së gjarpërit
Besohet se kur njeriu e mbyt gjarpërin (v.i.), dielli ndalet në vend nga habia se si mund një njeri ta bëjë një gjë të tillë, sepse sipas besimit dielli njeriun e sheh prej së larti sa një pikë të vogël, ndërsa gjarpërin për shkak të shtrirjes horizontale e sheh tepër të madh.
Edhe sot kur e mbysim gjarpërin thuhet se ai s’ngordh përderisa nuk perëndon dielli, dhe poashtu besohet se gjarpërin s’duhet ta hudhim në ndonjë vend ku ka ujë apo përrua, hendeqe me ujë e lumenj, ngase thuhet se pasi të perëndojë dielli, ai përsëri ringjallet dhe ndodh të bëhet bollë e madhe, saqë në të ardhmen shndërrohet në kuçedër.
Legjenda e gjarpërit të shtëpisë
Legjenda thotë: Besohet se çdo shtëpi ka gjarpërin e vet. Ata si rëndom janë të qetë. Ndodh që gjatësia e tyre të jetë mbi dy metra, por populli i quan “gjarpërinjtë e shtëpisë” ose “gjarpëri i shtëpisë”.
Ata lëvizin apo ecin nëpër shtëpi lirisht dhe askush nuk guxon t’i ngucë, saqë shpesh herë i gjejmë nëpër teshat apo mbulesat e fletjes, ndër jastëkët, nëpër djepat e foshnjeve, e kështu me radhë. Iu jepet qumësht në vendet e caktuara, ku gjarpëri i shtëpisë zakonisht e ka daljen e vet. Thuhet nëse e mbysim gjarpërin, atëherë ai ndëshkon saqë në atë shtëpi ndodhën diç e kobshme, u digjet shtëpia, mund të vdesë dikush prej anëtarëve të familjes, etj.
II. Ritualet dhe besimet të kafshëve, të mbjellurave në bujqësi dhe paralajmërimet e kobit dhe mortes*
BESIMI I PARALAJMËRIMIT TË VDEKJES NGA SHTAZËT
Këndimi i pulës si gjel (v.i.)
Në trevat tona sot e kësaj dite flitet për besimin e lashtë (v.i.) i cili ka të bëjë me paralajmërimin e vdekjes. Se shtazëve u dëftohet vdekja e të zotit të shtëpisë ose anëtarëve të familjes apo të njerëzve që jetojnë në atë lagje, në popull besohet se të gjitha shtazët e egra me veprimet e tyre karakteristike lajmërojnë te njerëzit vdekjen e dikujt… Në rastet (v.i.) kur pula këndon si gjel: Në popull besohet se kur pula këndon vetëm një herë si gjel, atëherë ajo ndjell vdekjen e të zotit të shtëpisë apo të ndonjë mashkulli në atë votër. Për rastet e këtilla sot e sot e hasim mallkimin që thotë: “krejën tënde e hëngësh” dhe këtë pulë e therin menjëherë që e keqja të kalojë me therjen e saj. Por, duhet cekur se ka raste kur pula shpesh këndon si gjel, që në popull besohet se këndimi i tillë nuk sjell të këqija. Besohet se pula kur këndon shpesh herë ajo këndon nga e mira, sepse është ngirë dhe sjell ose ndjell mirësi, përparim në atë shtëpi.
Legjenda e ulurimës së qenit
Besohet se ulurima e qenit është paralajmërim i ndonjë kobi, që të vdesë ndonjë anëtar i familjes. Prandaj, si zakonisht kur qeni fillon të ulurijë, qoftë natën apo ditën, atë* e marrin në mënyra të ndryshme dhe e largojnë larg diku, prej nga s’do të mund të kthehet.
Legjenda e hutit
Kjo është gojëdhëna që në popull besohet se kur huti këndon mbi çati gjatë tërë natës, paralajmërohet ardhja e së keqes apo kobit në atë shtëpi. Prandaj, ndodh që ta ndërrojnë apo ta prishin atë shtëpi.
Besimi në paralajmërimin e mortes apo të mirës
Besimi i lashtë pagan që merret me shpjegimin e fatit të ardhshëm të njerëzve dhe për paralajmërimin e ngjarjeve haset në besimet tona popullore, besime këto që parashikojnë të ardhmen sipas shenjave të ndryshme, si: paralajmërimi nga shtazët, të lëkurës apo këna* e vdekur, ëndërrave, e kështu me radhë (v.i.).
Një nga këto besime është edhe ajo në vezën e pulës: Pula e cila bën ndonjë ve të vogël, që në popull quhet “Veza e Haliqit”, për të cilën besohet se të zonjës së shtëpisë i sjell të liga, të këqija, madje edhe mortën e saj. Prandaj, këto pula i therin si dhe vezën e haliqit e thejnë në një vend ku kryqëzohen rrugët, sepse besohet se të këqijat i shkelin kalimtarët që besohet se prishet magjia apo zgjidhet nyja e penjëve që i kanë lidhur për t’i bërë të këqija, e kështu me radhë. Por, ndodh që pula të bëjë ve me dy të verdha, dhe për këtë besohet se zonjës së shtëpisë si dhe mbarë anëtarëve të familjes u sjell fat e mirësi.
Besimi në paralajmërimin e mortjes nga shtazët
Po qe se pulën e zë përfundi shiniku apo shosha, në popull besohet se në vitin e ardhshëm nuk do të ketë bereqet të mjaftueshëm për nevojat e tyre, si dhe besohet se do të vdesë dikush nga pronarët e saj – do ta zë dheu i varrit mu ashtu si shiniku apo shosha pulën. Rëndom këto pula i therin, sepse besohet se me therjen e saj do të shkojë edhe e keqja apo vdekja me të.
Në popull haset edhe besimi kur pulën e vënë të këlluqë, në këtë mënyrë: një plakë apo ndonjë plakush, që nuk shëtit shumë, e që në popull besohet se zogjtë të mos ju ngjajnë këtyre. Por, kur i vëndojnë vezët në forik, i vëndojnë në ndonjë shinik apo shoshë ose në ndonjë sitë mielli, dhe atë rëndom numri është çift, që për këto dy raste besohet se të shtohen mu ashtu si drithi që futet në shinik a në shoshë, kurse numri çift ka të bëjë me zogjtë që do të dalin pula kur të rriten.
Besimi në yjet
Në popull besohet se yjet kanë besimin e vet, dhe atë në këtë mënyrë: gjatë natës kur qielli është i kthjellët e i mbushur përplot me yje, (v.i.) ndodh që të shkëputet ndonjë yll, që në popull besohet se ai apo ajo që e sheh këtë yll, në këtë rast i vdes moshatari, që thuhet se u shkëput nga jeta. Por, besohet se të rinjtë kur e shohin yllin i cili bie, mu atëherë besojnë se u realizohet dëshira e tyre rinore.
Ky besim rrjedh prej tokave arabe.
Rituali i mbjelljeve
Ky ritual aty-këty thuajse haset nëpër fshatrat e trevës sonë. Fshatrat e malësisë në periudhën e stinës së vjeshtës në ditët e para kur fillojnë të lëvrojnë tokën, përdorin këtë lloj rituali: lëvrimin e tokës e bëjnë zakonisht me kije. Hasen ende hajmali që brenda përmbajnë hudhër, ngase besohet se kjo i ruan kijet nga mësysh-ja, të cila ua varin në qafë.
Por, ditën e parë që e hudhin farën, së pari thejnë nga një kokërr ve, pastaj nëpër thasë apo dujçit e farës vëndojnë kokrra vezësh, sepse ende besohet që drithi i ardhshëm të bëhet sa kokrra e vesë.
Rituali i mbrojtjes së kafshëve nga egërsirat
Këtë ritual të lashtë e hasim aty-këtu edhe sot e kësaj dite nëpër vendbanimet e ndryshme, por më së shumti në vendbanimet e malësisë, ku pjesa dërrmuese e popullatës merret me bagëti apo bujqësi.
Ky ritual manifestohet në këtë mënyrë: ndodh që bariut apo govadarit t’i humben disa dhen apo lopë, shqera, viça etj., nëpër kullotat e bjeshkës. Me këtë rast barinjtë apo govadarët marrin po aq lugë për aq dele, lopë e tjera sa kanë humbur. I numërojnë lugët me kujdes dhe i vëndojnë nën një saç zjarri, sepse besohet se saçi i mbron kafshët e humbura prej egërsirave të bjeshkëve të Sharrit. Këtij rituali i përngjitet edhe ky lloj manifestimi, që në popull besohet se për t’i ruajtur kafshët e humbura, konkretisht nga ujku, vëndojnë nën vorbë një gjilpërë apo një brisk të mprehtë, të kthyer mbrapsht, sepse kjo i mbron nga goja e ujkut.
III. Toponomia e fshatrave dhe vendeve
Zanat
Zanat janë figurë e besimeve popullore shqiptare, që përfytyrohen si një vashë me një bukuri të rrallë që ende e hasim si shprehje të gjallë në gojën e popullit, kur thuhet “e bukur si Zanë mali”. Thuhet se Zanat jetojnë nëpër malet e Sharrit apo çdo mal ka Zanën e vet. Zana është një qenie hyjnore përplot trimëri e egërsi. Nderi më i madh është që ndonjë të quhet trim si Zana ose të ketë një armë që siç thuhet “vret si Zana”.
Thuhet se Zanat këndonjë natën nëpër burimet, kërcejnë dhe luajnë, mbledhin lule dhe lahen lakuriq. Por Zana edhe ndëshkon, duke shëtitur çdo njeri që guxon të kalojë e të hedh vështrimin kur ajo lahet. Pranda, sipas besimit popullor, kalimtari para se të kalojë nëpër këto vende, kollitet që t’i jep kohë Zanës që lahet, të largohet. Pra, në kuptimin e figurshëm Zanë do të thotë vajzë e bukur.
Legjenda e oreve
Shpesh herë dëgjojmë apo e përdorim në shprehjet tona: “lene mos e nguc se hipën oret e veta”, ose “sa ora* ka mend” etj. Në të kaluarën e afërt ndoshta edhe ende besohet se ORA është një grua apo ndonjë gjarpër që jeton në male, fusha, kroje, lugje ose pranë njerëzve. Për Oret besohet se janë mirëbërëse, ngase shpesh herë njeriut i del në ndihmë për shumë çfarë në jetën e përditshme. Legjendën e Ores në shprehjet e popullit e hasim edhe si mallkim, si për shembull: “të shitoftë ora”, “të marrtë ora e ligë”, “më trishtove e të trishtoftë ora” etj.
Legjenda e varreve të vëllezërve Paluzit dhe Spahiut
apo vorret* e Shehitëve
Supozohet se kjo është një ngjarje e vërtetë (v.i.), që ka ndodhur në një të kaluar pak a shumë të lashtë. Sidoqoftë, kjo ka ngelur e gjallë në rrëfimet që e ka përcjellur gojëdhëna e popullit.
Lëndina e cila shtrihet në pjesën e lartë të Zabelit të Vogël apo si e thirrën popullata e fshatit Kamjan “Kullotat te varret e shehitëve”, që për fshatrat e malësisë është rruga e gurbetqarëve. Dikur në këtë lëndinë janë vrarë dy vëllezërit, Paluzi dhe Spahiu, dhe atë, nga kushërinjtë e tyre nga fshati Orviç – fshat që shtrihet matanë lumit Karabunar. Nëna e bijve të vrarë i ka varrosur të dytë në një skaj të lëndinës, ngase më mirë i ka parë prej fshatit; e po nga ky vend edhe sot duket i tërë fshati, dhe si traditë ka ngelur që në këtë vend qoftë të shkojnë apo të kthehen nga kurbeti, aty pari ulen e përmallen duke e shikuar fshatin ku kanë lindur. Thuhet se të dy varret, mbi të cilat ka rrasa, edhe sot e kësaj dite mund të vërehen* (v.i.). Nëna e tyre i ka varrosur mu aty, sepse për çdo mëngjes kur është zgjuar* dhe për çdo mbrëmje prej çardakut të shtëpisë i ka shikuar gjoja se mos ngriten bijtë që i pat përcjellur në Vllajak për të fituar si i gjithë fshati që e kanë traditë. Mirëpo, ata kurrë s’u kthyen, por, malli i nënës për bijtë e vrarë u shndërrua në legjendë, ngase ajo në atë kohë kishte pohuar, se bijtë e saj Paluzi dhe Spahiu kah pika e kulmit të natës çdoherë zgjohen apo ngriten nga varret, saqë ajo matënë lugut ka dëgjuar piskamat e tyre, dhe ajo deri sa qe gjallë thuhet se i ka pritur djemtë që prej ditës kur janë vrarë ata janë shndërruar në Shehita. * Edhe sot në fshatrat Kamjan dhe Orviç thonë, mos kaloni nëpër varret e shehitëve gjatë natës, se ata edhe sot e kësaj dite ngriten nga varret e shëtisin nëpër zabel deri në agun e ditës së re.
Rituali për shtatzënat te Guri i Sokolecit
Rituali për shtatzënat është i stërlashtë dhe e hasim në trevën tonë, i cili është i lidhur me Gurin e Sokolecit, që gjendet në fshatin Kalisht (v.i.).
Në këtë fshat malor gjendet një vend me gurë, ku në të ka një shpellë që populli e quan Guri i Sokolecit. Ky vend vizitohet shpesh herë nga gratë shtatzëna, të cilave nuk u rrojnë fëmijët ose të cilat lindin para kohe.
Te Guri i Sokolecit shkojnë gratë shtatzëna, të shoqëruara nga një grup vajzash të rritura, që sipas zakonit duhet të jenë shtatë, sepse në popull besohet se numri tek sjell fat. Por, ndodh që me ta të shkojnë edhe gra plaka ose vjehrra. Te Guri i Sokolecit qepin këmishë prej shtatë pjesësh të pëlhurës, e këtë ia veshin fëmijës pasi që të lindet. Në këtë vend i ziejnë 9 kokrra vezë të freskëta, të cilat shtatzëna i ha, por ndodh që edhe të tjerët të hanë vezë, ngase besohet se do të lind fëmijën në nëntë muaj.
Po te ky gur ndodh që të marrin tri guralecë dhe t’i qepin në një leckë prej pëlhure, dhe shtatzënës ia lidhin për brezi, e cila atë e bart deri sa të lind fëmijën. Për këtë leckë prej pëlhure në popull besohet se fëmija që do të lind do të jetë i fortë si gur dhe do të jetojë sa Guri i Sokolecit. Në këso raste shtatzëna rrotullohet rreth e përqark gurin me nijetin e vetëm, duke thënë: Sokolec o të kam mall – të lutem ma fal një djalë.
Praktikohet që te Guri i Sokolecit të therin shpend shtëpiak, siç është gjeli, dhe ashtu të therur e lënë aty. Nëse vendosin që fëmijën ta pagëzojnë para se të lind, atëherë duke u kthyer për në shtëpi njeriun e parë që e takojnë gjatë rrugës, ndalen dhe e pyesin se si e ka emrin. Në pajtim* me udhëtarin e rastit fëmijën e pagëzojnë para se të lind (v.i.), e kjo ndodh edhe sot e kësaj dite me ato gra të cilave nuk u rrojnë fëmijët dhe të cilat e praktikojnë këtë lloj rituali. Pasi lind fëmija, atë që e kanë takuar në rrugë e bëjnë kumbarë të fëmijës.
Rituali i vathit te djali përmallë
Para se të lind fëmija, por me shpresë se do të lind djalë, përdoret ky lloj rituali: prej beqarëve të lagjes mbledhin pará, por duke llogaritur në numrin tek, si për shembull tre, pesë ose shtatë beqarë të japin një shumë simbolike të hollash me të cilat shkohet te argjendari dhe e porositin “vathin që shërben për djalin përmallë”.
Nëse lind djalë, pas prerjes së kërthizës i shpohet veshi i djathtë dhe njëherit i vëndohet vathi. Në të njëjtën kohë i veshet edhe këmisha që është qepur më parë te Guri i Sokolecit në fshatin Kalisht.
Në popull besohet se ky lloj vathi është i lidhur ngushtë me ritualin e këmishës me guralecat e Gurit të Sokolecit, që fëmija të jetojë aq mirë apo të jetë i fortë si guri, e të jetojë gjatë sa mund të rrojë vathi i argjendtë dhe guralecat e Gurit të Sokolecit.
Rituali pas vdekjes së fëmijës
Edhe sot e kësaj dite nëpër disa fshatra të trevës sonë besohet se po të ndodhë të vdesë foshnja apo fëmija derisa është në gji, atë natë që e varrosin, nënën e tij e largojnë nga shtëpia që ta kalojë natën larg shtëpisë së saj. Thuhet se po të jetë nëna e foshnjës në shtëpi, i vjen fëmija i vdekur dhe thith qumësht prej saj. Por, në popull besohet se prej çastit kur fëmija vdes, qumështi i saj është haram për fëmijën e vet. Nëse foshnja vdes menjëherë pas lindjes, duke filluar prej ditës së parë e deri të shtatën, ata që e çojnë në varr, kur kthehen në shtëpi i blejnë diçka lehonës, si zakonisht sheqerka, mollë etj.
Siç duket, kjo bëhet për të vetmin qëllim që ajo përsëri të lind fëmijë. Kur i vdes fëmija i parë, nënës së tij i japin një mashë ta mbajë në dorë që t’i rrojnë fëmijët që do t’i lind. Lehona i heq të gjitha rrobat që i ka pasur veshur dhe vesh rroba të reja. Në kokë vëndon një shami të paushtuar fare. Pasi t’i lind fëmija i parë që do të jetojë, atëherë kemi të bëjmë me disa ceremoniale tjera.
Rituali i larjes së foshnjës
Besohet edhe sot e kësaj dite se foshnjën s’duhet ta kapërcejmë përmbi, sepse besohet se nuk rritet. Ndodh që foshnjën apo fëmijën ta kapërcejmë, por atëherë duhet që sërish të kapërcehet*, që të prishet kapërcimi i mëparshëm. Gjashtë javë foshnjën e lajnë përditë. Pas gjashtë javësh fillojnë ta lajnë çdo të dytën ditë, që kuptojmë se një ditë e lajmë, një ditë jo. Ende besohet se të premtave foshnjat e moshave të tilla s’duhet larë, sepse ato nuk rriten.
Por, sa i përket larjes së fëmijës në çdo të dytën ditë, ndodh që ai të ketë ndonjë ndryshim të natyrës së shëndetit ose të sëmuret, prandaj në këto raste e prishin rendin e larjes, e kështu me radhë.
Rituali i ruajtjes së foshnjës nga shpirtligat
Besohet se foshnjën s’duhet lënë vetëm, as ditën as natën pa mos i mbushur gjashtë javë, sepse mund të vijnë zanat e ta shitojnë apo ato qofshinlarg mund të vijnë e ta ndërrojnë me fëmijën e vet, e marrin foshnjën dhe e lënë të vetin. Mu për këtë ndër kryet e fëmijës ndër jastëkun e tij, vëndojnë një thikë, por vëndojnë edhe në netull andej kah e ka kryet fëmija, një shtëmbë të rëndomtë të mbushur me ujë si dhe një krehër të shpeshtë, ngase besohet se këto sende e mbrojnë fëmijën nga gjërat e këqija, ngase shpirtligat e të tjerat qofshinlarg i kanë “tëllosum”. Gjatë natës fëmijën e mbulojnë me tesha të zeza, në zinxhirin e zjarrit varin një kusi të zezë. Gjatë natës digjet një dritë, qoftë kandil, qiri, llambë vajguri apo gackë vaji, ngase shpirtligat ikin prej gjërave të zeza si dhe prej dritës.
Rituali i syrit të ligë apo marrja mësysh
Këtë ritual e hasim në adetet dhe pokushat e shtatzënisë. Për shtatzëninë janë krijuar një varg adetesh e pokushash që kanë për qëllim mbrojtjen e saj që të mos marrë mësysh nga syri i ligë dhe të mos i bëjë dikush magji, ndonjë zemërligë apo zemërzi nga zilia apo smira, që ka në të, me dëshirë të keqe që ajo ta nxjerrë* fëmijën para kohe, pa i plotësuar hënat e veta. Në popull haset që shtatzënës për të mos marrë mësysh ia mbështjellin në një leckë të zezë një copë të vogël druri apo një ashkë nga lloji i ferrës “çalie”, që rritet në drurin e bagremit, një thelb hudhre si dhe një gackë të tymosur që pak a shumë është e djegur. Leckën e zezë me këto sende ia lidhin për tojë të pështjellakut ose për ushkurin e dimive dhe këtë e mban gjatë gjithë kohës sa është me barrë. Ferra “çalie”, gacka dhe hudhra trajtohen si sende të këqija, të padëshiruara për njerëzit. Prandaj besohet se sa mund ta marrin mësysh këto, aq mund ta marrë mësysh edhe gruaja me barrë.
Rituali i larjes së fëmijës nën ferrë apo murriz
Fëmijës që i dalin puçrra të ndryshme nëpër trup e fytyrë në popull e quajnë: lija e ujit, kokat e kuqe apo vraothi, e shkuarja e pulave etj. Kur i paraqiten ndonjëra prej këtyre sëmurjeve e marrin fëmijën dhe e lajnë në “SINUAR” të huaj që sëmurja të mbetet atje.
Qysh në mbrëmje e mbushin një enë me ujë, që zakonisht është gjygim* prej bakri si dhe gjatë mbushjes nuk folin fare. Pasi e mbushin gjygimin me ujë, e lënë pas dere tërë natën si dhe mbi të vëndojnë një fshesë farashi, një mashë zjarri, kaci zjarri dhe tri ceja* që vijnë.
Për të gjitha këto besohet me sa vijon: gjygimi prej bakri simbolizon vazhdimësinë e jetës së fortë mu si metali i bakrit, e jeta t’i ecë qetë si uji. Fshesa e farashit simbolizon që të gjitha të ligat për shëndetin e fëmijës t’i merr e t’i fshijë prej jetës së tij. Për mashën e zjarrit dhe kacinë dhe tri cejat besohet që jeta e fëmijës të mos shuhet, por të bartet mu si zjarri që e bart kacia e zjarrit dhe mu si tri cejat që lëshojnë penjë poashtu edhe fëmija të ketë fije të shpeshta të mira në jetën e tij të ardhshme.
Në mëngjes e ngrohin këtë ujë që së bashku me fëmijën shkojnë diku ku kufizohet vendi në mes dy fshatrave që në popull e quajnë: “sinuari i huaj”. Pra, fëmijën e lajnë rëndom nën ndonjë ferrë apo nën ndonjë murriz. Pasi që e lajnë, trupin e lagur të tij e fshijnë me këmishën e tij të cilën e hudhin në ferrë apo në murriz duke thënë: “kokat e kuqe, lija e ujit, shkuarja e pulave, e të këqijat e këtij fëmijës mbetshin nëpër ferra e mrriza” si dhe “të këqijat dhe të ligat i lamë e të mirat i marrshim”, e kështu me radhë.
Rituali i larjes së fëmijës kur mbushet me puçrra apo shkuarja e pulave
Pasi që fëmija është mbushur me puçrra, atëherë e marrin dhe e lajnë me ujë që t’i shkojë e keqja apo të këqijat. Zakonisht fëmijën e lajnë mu afër derës së kotecit të pulave. Larja e fëmijës bëhet me ujin që e ngrohin dhe në të futet një shat ose kazmë, që i nxehin në zjarr deri në atë masë sa që skuqen dhe pastaj i zhytin në ujë, por, vetëm një herë. Pra, me këtë ujë të ngrohtë edhe e lajnë fëmijën që është mbushur me puçrra apo shkuarja e pulave. Në popull besohet se larja që i bëhet mu para kotecit ka për qëllim që të këqijat të shkojnë bashkë me ujin te glasat e pulave nga e ka marrë sëmundjen. Për shatin apo kazmën e nxehtë besohet se sëmundja i kalon mu ashtu siç ftohen këto vegla të punës në ujin që e lajnë fëmijën. Në fund duke e larë fëmijën thuhet: “Sebep pi kësaj, e dërmá pi Zotit”

[fegi]

Vazhdimi....

Rituali i leckës me nëntë tishka
Sipas këtij rituali, lecka me nëntë tishka përdoret për gratë, të cilat lindin apo s’e mbajnë fëmijën deri në muajt e caktuar, por lindin në muajin e gjashtë ose të tetë.
Në popull ende e hasim këtë ritual. Që fëmijët të mos linden gjashtë- (v.i.) apo tetëmuajsh, atëherë gruas kur mbetet me barrë, ia mbështjellin në një leckë nëntë tishka të vogla druri, të nxjerra prej nëntë trarëve të ndonjë shtëpie nëntëanëtarëshe, dhe këtë leckë me këto nëntë tishka ia lidhin për ushkurin e dimive, të cilën e mban gjatë kohës sa është me barrë, me qëllim që fëmijët t’i lind muajin e nëntë e t’i rrojnë gjatë. Gratë që i bëjnë fëmijët pa hënë apo që lindin në muajin e gjashtë apo të tetë e që u vdesin, dalin tri të premte njëra pas tjetrës dhe i numërojnë “xhematin” që kanë shkuar për ta falur Xhumanë. Tri herë nga nëntë veta i numëron me qëllim që fëmijët t’i bëjë në muajin e nëntë. Thuhet se për të lindur fëmijët në të nëntin muaj, kur janë të fejuara duhet dalur fshehtas për t’i numëruar petkaxhinjtë e vet tri herë nga nëntë veta.
Rituali i breshkës së ujit
Ky është një ritual pagan që e hasim në adetet tona popullore. Koka e breshkës së ujit përdoret për gratë të cilat nuk lindin fëmijë ose, siç i quan populli, “gratë që janë shterpe”.
Rituali bëhet në këtë formë: Merret koka e breshkës së ujit ashtu e përgjakur dhe e lidhin me do lecka që janë përshkuar nëpër dorë të shumë hoxhallarëve. Palohet me shumë kujdes nga ndonjë grua plakë e cila në jetë i ka mbërritur nipat dhe stërnipat e vet, pra, koka e breshkës së ujit ashtu e mbështjellur mirë lidhet për ushkurin e dimijave apo të doneve, dhe mbahet përderisa të mbetet shtatzënë. Por, ndodh që edhe pasi të lind, ta mbajë përderisa fëmija fillon të flasë.
Rituali i fëmijës së ndërruar pas 40 ditëve
Edhe sot ndodh që fëmija pa i mbushur ditët të ndërrohet (stoliset), me ç’rast kur e shohin se është ndërruar ai fillon të qajë, bile-bile edhe dobësohet, e ndërron pamjen në fytyrë. Por, për këtë nuk di kush se çfarë i dhemb, prandaj përdorin këtë ritual: I marrin katër vajza të dhëna apo të fejuara si dhe dy vajza beqare të cilat foshnjën e çojnë te varret, ku e mbështesin në një rrasë varri si dhe njëra mbetet aty pari, kurse 3 të tjerat largohen. Vajza e cila gjendet pranë fëmijës, kuptohet është e fejuar, dhe në këtë rast i thotë këto fjalë duke i përsëritur tri herë: “Zanë-zanë e malit, bjerr çka të marr, merre çka ke lanë”. Në qoftë se fëmija në atë çast qanë, tregon se atë e kanë shëruar zanat, por nëse nuk qanë, ndodh që fëmija në rrasën e varrit të vdes. Pra, për këtë ritual shkohet tri ditë rresht. Prandaj foshnja pa i bërë ditët nuk duhet ta lëmë vetë.
Rituali i prerjes së kërthizës së foshnjës
Ky lloj rituali bëhet në këtë mënyrë: Ende pa ia prerë kërthizën, foshnjës ia prekin tërë trupin me një lëvere çorapi, që në popull quhet lëvere, që besohet se e mbron prej syrit të ligë apo të marrjes mësysh. Rituali i prerjes së kërthizës në vete ngërthen disa mjete për prerje siç janë: sëpata, zhileti (brisku), gur për gur, me gërshërë etj. Me rastin e prerjes së kërthizës, përkatësisht e lidhin me një gjatësi të lëshuar prej tre gishtash, qëllimi i lëshimit të tre gishta zorrë prej nyjes së lidhur është që foshnja më lirisht të merr frymë si dhe të mos i zgjidhet nyja.
Prerja e kërthizës me mjetet e përmendura kanë edhe besimet e veta në popull, si për shembull, prerja me sëpatë ose gur me gur, besohet se foshnja do të bëhet më i butë, më i urtë në jetë. Në rast se i pritet kërthiza me zhilet apo brisk, ai në jetë do të bëhet i egër, i rreptë, kokëfortë, e kështu me radhë. Por, vlen të përmendim se në të kaluarën në shumë raste kërthizën e kanë prerë me gur për gur, që sot apo që nga e kaluara e afërt rrallë diku haset, sepse në popull besohet se foshnja në jetë do të jetë i pagdhendur mu ashtu si gur, e kështu me radhë. Prandaj kërthizën e presin me sëpatë apo gërshërë, që në popull besohet se do të jetë i butë, i urtë, i mençur, mendjemprehtë si sëpata e mprehtë apo si gërshërët që presin.
Rituali për shtatzëninë te Guri i Lalës në fshatin Çiflik
Në këtë fshat të Dërventit gjendet një gur të cilin e quajnë Guri i Lalës, ku shkojnë gratë shtatzëna të shoqëruara me tri vajza të fejuara. Me vete marrin nga një copë pëlhure që vëndohet në razboj*, nga një gjilpërë, gërshërë si dhe një makare me penj. Te Guri i Lalës këto vajza qepin nga pëlhura këmisha që fëmijës do t’ia veshin kur të lind, kurse gërshërët, makaren e penjt i lënë te ky gur, që në popull besohet se fëmija që do t’i lind, do t’i rrojë.
Rituali i larjes dhe mbështjelljes së fëmijës
Në nënqiellin e trevës sonë hasen rituale të ndryshme pasi të lind foshnja. Një ndër ta është rituali i larjes dhe mbështjelljes së foshnjës, cili bëhet në këtë mënyrë: Po qe se është djalë, atëherë e marrin dhe e lajnë në një enë që kryesisht është korita. Në këtë rast e lajnë me ujë të ftohtë, që në popull besohet se do ta durojë të ftohtin, të jetë i qëndrueshëm, i fortë e t’i përballojë vështirësitë në jetë. Por, në rast se është vajzë, atëherë e lajnë me ujë të ngrohtë apo të vokët, që besohet se në jetë të jetë gjithmonë në gjirin e ngrohtë familjar si dhe kur të bëhet nënë të ketë ngrohtësi për fëmijët që do t’i lind e do t’i rrit. Në ujin e foshnjës është zakon të futin një sasi të vogël kripë, që fëmija të mos kuhet, si dhe e thejnë një kokërr ve, që besohet se fëmija do të jetë i bardhë dhe i rrumbullakët si veza, që ka edhe besimin se fillon jeta e fëmijës.
Pasi që fëmijën e lajnë me të gjitha adetet e përmendura, atëherë marrin dhe e lidhin apo e mbështjellin, zakonisht me dy pelena të lashta të bardha. Por, ka raste kur pelenat janë të zbukuruara me vijë të zezë rreth e përqark pelenave, që në popull besohet se ngjyra bardhë e zi e mbron fëmijën prej marrjes mësysh, si dhe dizgu apo toja është e zbukuruar me të njëjtat ngjyra. Që mos ta marrin mësysh, në një leckë ngjyrë të zezë futin pak dyllë, një thelb hudhre, një kokërr kripë, një gackë dhe një ferrë çalie, që të gjitha këto i mbështjellin në formë të rrumbullakët dhe ia varin në tojë e pelena, që zakonisht ia varin në pjesën e përparme, ku duket. Por, në këtë vëndojnë edhe disa copa hekuri prej shoshës, që besohet që nëna fëmijët t’i ketë tok në shtëpi, ashtu siç e mbledh shosha drithin.
Pasi që i kryejnë të gjitha këto, atëherë foshnjën e vënë në djep, i cili është prej druri dhe i zbukuruar.
Rituali i vënies së vathit para se foshnjën ta lajnë e ta lidhin me pelena
Pasi që foshnja te ketë lind, ende pa e larë ia shpojnë veshin e djathtë dhe ia varin një vath prej ari apo argjendi. Këtë vath e kanë blerë që më parë nëntë djem beqarë që i kanë prindërit të gjallë, sepse besohet se fëmija i lindur qoftë djalë apo vajzë, në të ardhmen do të jetojë e të rritet me prindër.
Vathi i vëndohet fëmijës së parë, i cili pas shumë fëmijëve lind i gjallë dhe mu për këtë besohet se do të jetojë sa ari apo argjendi. Pasi që ia vëndojnë vathin dhe e lajnë, atëherë e marrin ashtu të lidhur me pelena e kapërcejnë nëpër verige të kusisë prej bakri, ngase besohet se fëmija do të jetë i fortë dhe do të jetojë sa jeton bakri dhe se ky metal e mbron prej shpirtligave dhe marrjes mësysh. Pastaj e kapërcejnë nëpër sanxhakun e hekurt të zjarrit të votrës, sepse besohet se do të jetojë gjatë, e kurrë nuk do t’i shuhet zjarri në votër, por këtë e bëjnë vetëm kur fëmija është djalë, e rrallë herë edhe vajzë.
Rituali i vëndosjes së foshnjës në gur
Grave që nuk u rrojnë fëmijët dikur në trevën tonë është hasur edhe ky lloj rituali i cili është bërë në këtë mënyrë: Pasi që fëmijën e kanë larë dhe e kanë veshur apo mbështjellur me pelena, e çojnë te vendi i quajtur “Guri i gjallë”, dhe gurë të këtillë thuajse gjenden nëpër të gjitha fshatrat e trevës sonë. Pra, këta gurë janë të mëdhenj e të ngulitur* në tokë nga vetë natyra. Foshnjën e sjellin tri herë rrotull rreth këtij guri si dhe në fund e vëndojnë mbi këtë gur që qëndron një kohë të shkurtër.
Për vënien e foshnjës mbi gurin e gjallë besohet se foshnja do të jetojë aq sa do të jetë guri i gjallë.
Rituali për humbjen e lungës te fëmija
Këtë ritual mund ta bëjë e ëma e fëmijës apo ndonjë grua tjetër që di ta bëjë këtë lloj rituali.
Për heqjen e lungës, rëndom të martave në mbrëmje kur fillon të errësohet, në një strehë të shtëpisë e qesin fëmijën dhe bëhet ky ritual. Në këtë rast përdorin: një krehër, një thikë, një kaci, një fshesë si dhe tre guraleca. Pra, për këto gjësende në popull haset besimi në këtë kuptim: Me krehër e prekin tre herë lungën e fëmijës dhe tokën, sepse besohet se krehëri e fut në tokë. Me thikën, kacinë dhe fshesën poashtu tre herë e prekin lungën dhe tokën që në popull besohet se thika e pret, fshesa e fshin, kacia e dëlirë dhe e hudh në tokë. Për këtë ritual pastaj marrin një krande dhe e prekin poashtu tre herë lungën dhe tokën, ngase besohet se lunga do të kalojë në tokë. Me tre guralecat me secilin prej tyre e prekin lungën dhe tokën, pra, të tre guralecat i lënë në tokë të kthyera me dëshirë që edhe lunga të kthehet mbrapsht e të humbet.
Pra, këtë ritual e përdorin tre të martave radhazi, sepse besohet se do ta merr lungën.
Besimet në marrjen mësysh
Kur qanë foshnja dhe atë shpesh zgjohet nga gjumi i trembur dhe shpërthen vajit, që në popull besohet se në këtë rast ka marrë mësysh. Pavarësisht se mund të ndodhë ditën apo natën, atëherë e mbushin një kusi me ujë për ta larë foshnjën apo fëmijën. Pra, këtë ujë e ngrohin, ku në të futin tri gaca zjarri, që në popull i quajnë gaca e parë është e Syziut, gaca e dytë e Sybardhit dhe gaca e tretë e Syshkruarit. Pasi që i fikin, që besohet se cila gacë zhërit më shumë, atëherë ajo është apo ai Sy ka marrë mësysh. Prandaj, në këtë rast besohet se fëmija është çliruar nga syri i ligë.
Pasi që e gjejnë se cili sy e ka marrë mësysh, atëherë marrin një shoshë, ku në të futin tri lugë, tri ceja, një thikë, fshesë, mashë, kaci, saxhak si dhe kandarin.
Në këtë rast fëmijën e qesin te pragu i derës së dhomës, ku edhe e lajnë, duke ia lëshuar ujin nëpër shoshë, ku në të gjenden veglat shtëpiake, sepse besohet se të keqen e fëmijës do ta marrin lugët mu ashtu siç e marrin gjellën, ta presë thika, ta fshijë fshesa, ta kapë masha, e ta dëlirë kacia. Në këtë rast thuhet: “Të këqijat me ujin teposhtë – fëmija terma” apo “Të mirat këndej pragut të derës – të këqijat larg pragut të derës” etj.
Pastaj, fëmijën e vëndojnë në gjumë, ku e zë gjumi. Shoshën me të gjitha sendet e kthejnë apo e përmbysin në dhomë ose në korridorin e shtëpisë, ngase dëshirohet që dhembja e fëmijës të mos i kthehet prapë.
Rituali për mbrojtjen e fëmijës prej marrjes mësysh
Këtë ritual edhe sot e kësaj dite mund ta hasim në trevën tonë, sepse marrja mësysh, mbrojtja dhe shërimi nga mësyshi janë ritual i një tërësie.
Rituali për mbrojtjen e fëmijës prej marrjes mësysh bëhet në këtë mënyrë: Prej tri vajzave që i kanë prindërit gjallë si dhe të jenë të fejuara, lypin harxhe të ngjyrave të ndryshme, fëmijës i bëjnë në të ardhmen çorapë si dhe u lypin këmbëza.
Për numrin tek, pra, të tri vajzat e fejuara besohet fëmija do të ketë fat si dhe do të jetojë me prindër të gjallë mu si tri vajzat e fejuara.
Prej harxhit të marrë nga tri vajzat e lartpërmendura, i thurin çorapë prej shumë ngjyrash. Rëndom çorapët i stolisin në maje me ngjyra të llojllojshme, si e verdhë, e kaltërt, e bardhë etj., ndërsa çorapin tjetër e stolisin me ngjyrë të kuqe, pembe etj., që për të gjitha këto ngjyra besohet se fëmijën e mbrojnë prej marrjes mësysh.
Po për të njëjtin ritual përdorin edhe disa gjëra apo sende, si rruaza me ngjyrë të kaltërt i vëndojnë në penj dhe atë disa herë i bëjnë në formë të trekëndëshit, ku varin me të edhe një kokërr gështenje të egër. Kjo shërben për ta ruajtur fëmijën nga marrja mësysh.
Besimi në myzhden (v.i.) e dhënë kur lind fëmija
Për lindjen e fëmijës së parë pavarësisht djalë apo vajzë, i çojnë dy apo tre fëmijë për të marrë myzhden, te të afërmit e lehonës si dhe të burrit të saj. Por, këto të tre fëmijë i dërgojnë në familjen e nuses, të dytin te familja e burrit si dhe të tretin në lagjen ku jetojnë. Shpërblimet që i marrin kanë edhe besimin e vet, si: paratë e metalta, kokrrat e vezëve, çorapë të thurur me shumë ngjyra, këmishë të vijme* etj., që në popull ende hasen këto sihariqe. Për paratë e metalta besohet se fëmija të jetë i fortë e të jetojë gjatë sa jeton monedha e metalit; të jetë i shëndetshëm mu si veza e bardhë, e rrumbullakët, e kështu me radhë.
Por, kur merret lajmi për lindjen e fëmijës, atëherë prekin ndonjë hekur, vath, dry, rezen e derës, sepse në popull besohet që fëmija të jetojë apo të jetë i fortë mu si këto metalet e përmendura.
Besimi në nafakën e lindjes së fëmijës
Lindja e djalit rëndom i gëzon shumë apo pa masë prindërit dhe anëtarët e tjerë të familjes së burrit si dhe të familjes së nuses apo të lehonës. Por, për lindjen e vajzës thuajse pak a shumë ju bëhet qejfi në krahasim me lindjen e djalit.
Por, në popull haset ky besim me lindjen e fëmijës si në rastin kur lind djalë – besohet se lind me një nafakë, ndërsa për vajzën lind me shtatë nafaka.
Djalit gjatë të ardhmes në jetë i rritet nafaka e vetme, ndërsa vajzës së lindur besohet se i shkurtohen apo gjashtë nafaka i lë tek babai, kurse një e merr te burri i vet.
Por, duhet përmendur se me lindjen e vajzës në popull besohet se shtëpisë së të atit të saj i shtohet pasuria apo përparon hovshëm, që në popull thuhet se, “femra rriten si shelnjet”.
Rituali kur fëmija është i kapërcyer apo e zë ajo punë
Ky lloj rituali pagan ka të bëjë me shëndetin apo kur fëmija është i sëmurë, që në popull e quajnë “e kapërcejmë apo e zë ajo punë”. Për këtë sëmundje haset ky lloj rituali që bëhet në këtë mënyrë: Fëmijën e marrin dhe e mbështjellin me një xharr grash dhe e futin tri herë në magje, ngase besohet se bereqeti ose buka, mielli do ta largojnë sëmundjen mu ashtu si gatuhet buka, dhe kjo sëmundje të shkojë prej tij. Pastaj marrin një shkop të cilin e thejnë përgjysmë dhe atë mu në pragun e derës, dhe ashtu të thyer e hudhin diku larg. Për thyerjen e shkopit më dysh besohet se sëmundjen e kanë thyer, e kanë hudhur larg nga pragu i shtëpisë.
Po për këtë sëmundje të rëndë përdoret edhe kjo: ia qesin fëmijës teshat e trupit dhe i mbështjellin mirë, ku në mes e futin një gur, e hudhin prej pragut të derës së shtëpisë me tërë forcën që ka. Aty ku bien teshat me gurin, mu aty edhe i varrosin këto tesha, që në popull besohet se edhe sëmundjen e kanë shty së bashku me këtë në tokë. Pra, për të gjithë këto, në popull besohet se fëmija do të përmirësohet nga sëmundja e të kapërcyerit* apo kur e “zë ajo punë”.
Rituali i vënies së fëmijës mbi varrin e panjohur (v.i.)
Në popull hasen rituale të shumta për fëmijët që nuk i kanë mbushur ditët. Pra, këta fëmijë që në popull besohet se janë të sëmurë apo shëndetligë, që kanë mundur të pësojnë nga shpirtligat apo ndërrohen si fëmijë nga ato qofshinlarg, ngase nuk i ruajnë gjatë 40 ditëve. Në këto raste rëndom përdoret ky lloj rituali pagan, dhe atë në këtë mënyrë: Tri vajza të bëshme e të shëndosha apo e ëma së bashku me ta, e marrin fëmijën dhe e çojnë te ndonjë varr i paditur apo i panjohur dhe atë qoftë në fshatin ku jetojnë ose diku afër ndonjë fshati.
Praktikohet që fëmijën ta marrin që në mëngjes herët, që askujt nuk i tregojnë për rastin në fjalë. E vëndojnë fëmijën mbi varrin e panjohur dhe atë në formë të kryqëzuar që bëhet kryqi mbi varr. Kjo formë e vënies së fëmijës mbi varr përmban elemente që nga të parët tanë krishterë, kurse sot këtë ritual e bëjnë në këtë mënyrë: Fëmijën e lënë të vetëm fill mbi varr dhe largohen disa metra dhe fshehen pas ndonjë rrasë varri, dhe kështu qëndrojnë nja 4 ose 5 minuta. Mirëpo, gjatë kësaj kohe presin me plot kureshtje se a do të qajë fëmija, ngase po të qajë, atëherë besohet se fëmija e sheh se qofshinlargët e sjellin të vetin fëmijë, e ky i rëndomti besohet se qanë pas atyre. Por, nëse fëmija nuk qanë, atëherë besohet se në këtë rast nuk kanë ardhur qofshinlargët për ta sjellë fëmijën e ndërruar. Në këtë rast besohet se fëmija s’do të qajë, saqë nuk besohet më për këtë dhe presin për kohë të shkurtër që të vdesë, sepse fëmija i ndërruar apo e qoftlargut nuk mundet të jetojë më në mesin e njerëzve.
Pra, pas këtij rituali e marrin fëmijën dhe e çojnë në shtëpi. Në qoftë se fëmija ka qarë, atëherë besohet se do të përmirësohet, e në qoftë se nuk ka qarë, atëherë ky fëmijë pritet të vdesë.
Rituali i lindjes dhe pagëzimi i fëmijës
Me lindjen e foshnjës, këtë e lënë thuajse një kohë të shkurtër mu në vendin ku ka rënë, që në popull besohet se i shkruhet “nafaka”, ku në këtë rast s’guxohet ta lënë më gjatë, sepse besohet se foshnjës së posalindur mund t’i shkurtohet nafaka apo ta presin të këqija e të liga në të ardhmen e jetës së tij apo të ketë fat të mbrapshtë.
Por, duhet përmendur se po të jetë foshnja djalë, atë e çojnë nga vendi me fjalët: Adem, Ali, Daut, Muhamet, e kështu me radhë, por thuhet: “Zoti jetë t’i japë e nafakë të mirë i shkruajt”. Por, edhe kur është vajzë, bëhet i njëjti ritual, ku thuhet: “Hava e nënës, Fatimja e nënës, Zoti nafakë të mirë të dhashtë”, por në të shumtën e rasteve nuk e përmendin “Zoti jetë të gjatë t’i japë”, që kuptojmë aprioritetin që i kushtohet djalit. Pra, këto janë emra të profetëve të fesë Islame, që sipas dispozitave fetare islame fëmija nuk bën të jetë pa emër.
Pagëzimi i fëmijës me emra profetësh në popull besohet se emrat e tillë do të sjellin mirësinë, mbarësinë apo thjesht do t’u përngjajnë atyre sadopak në disa cilësi të larta njerëzore të atyre botëkuptimeve fetare islame. Por, ky pagëzim është i përkohshëm, që mund të zgjasë deri më shtatë ditë që pastaj ia vënë emrin e përhershëm.
Por, besimi në këtë pagëzim të përkohshëm në popull trajtohet me plot besim, se po të vdesë fëmija i posalindur brenda këtyre ditëve, atëherë nuk bën të varroset pa emër dhe mu për këtë i vëndojnë emrat e tillë të profetëve.
Sidoqoftë, duhet vënë në pah se edhe këtu kemi disa elemente të paganizmit (v.i.), që janë bartur ndër shekuj me karakterin e rotacizmit, si për ditët që janë tek, 1, 3, 5, 7, që besohet se sjellin fat, mirësi, përparim, e kështu me radhë.

[fegi]

Vazhdimi...

Rituali i ndezjes së zjarrit para se të lind fëmija
Se çfarë fëmije do të lindet, djalë apo vajzë, për këtë haset rituali pagan i ndezjes së zjarrit, dhe atë, në këtë mënyrë: Në votrën e zjarrit vëndojnë drunj të renditur me kujdes, pasi që turmën e drunjve e rregullojnë, atëherë e ndezin zjarrin. Nëse zjarri kallet përnjëherë, në popull besohet se shtatzëna do të lind djalë dhe do të rritet e të shtohet përparimi në bujqësi, blegtori e kështu me radhë. Por nëse zjarri nuk kallet, atëherë e fryjnë që prej saj del vetëm tym, që kuptohet se drunjtë nxihen, dhe për këtë besohet se shtatzëna pas shumë mundimeve pritet të lind vajzë.
Kana e Livadheve
Gjysmë kilometër mbi fshatin Shipkovicë gjenden Kana-livadhet. Tek këta livadhe përreth gjenden gurëz jo shumë të mëdhenj, të cilët kanë ngjyrë kafe. Më parë mbi këta gurëz vajzat e fshatit për çdo festë duke e lagur gurin, e kanë nxjerrur kanën dhe i kanë zbukuruar gishtat, kështu që prej atëherë emri i livadheve mbetet Kana e Livadheve.
Rituali i shërimit të fëmijëve të sëmurë dhe pagëzimi i fëmijës
Sipas besimeve që hasen në fshatin Çiflik dhe gjetiu, (v.i.) emërimi i fëmijës bëhet në këtë mënyrë: Fëmijën e marrin dhe e çojnë në një vend ku kalojnë udhëtarët. Njeriu i parë që kalon aty pari do të pyesë se a e shesin fëmijën dhe tregon një çmim. Atëherë personi që e ka sjellë aty, e merr prapë fëmijën dhe ia ngjet emrin e shtegtarit të rastit.
Shërimi i fëmijës siapas besimeve të kësaj ane bëhet në këtë mënyrë: Fëmija që sëmuhet merret dhe dërgohet në një katund tjetër dhe lihen në arën e atij katundi. Kalimtari i parë ftohet që të afrohet dhe t’ia prejë flokët fëmijës dhe ta lë një këmishë. Po qe se bëhet ky ritual, besohet se fëmija më nuk sëmuhet.
Ara e Ukës
Rrugës që të shpie tek stanet e Shipkovicës çdo kalimtarit i bie në sy Ara e Ukës. Ky vend më parë ka qenë tërësisht mal. Por, një ditë një djalë i ri me emrin Jakup i thotë nënës së vet: “Oj nënë – atë malin që e kemi – do të shkoj ta pres dhe do ta bëj tokë pjellore”.
Jakupi ia fillon punës, kurse drekën çdo herë ia sjellte nëna e vet dhe me buzëqeshje i thonte: “UKI I NËNËS – DO TË MË BËJË ARË”. Kështu, kalimtarëve u binin në vesh fjalët e nënës së Jakupit.
Jakupi kohë pas kohe arriti malin që e kishte të bëjë tokë pjellore, edhe pas vdekjes së tij, fshatarët e emërojnë me emrin “TE ARA E UKËS”.
Te Varri i Latifit
Rreth viteve të 30-ta, atëherë kur ndjehej kriza e madhe ekonomike në palcë të çdo njeriu, dhe në rrethinën e Sharrit merrej rruga Tetovë – Shipkovicë – Prizren, për të çuar duhan apo lloje të tjera materiali për të marrë disa kilogram miell, ngase ishte më lehtë për t’u gjetur miell dhe gjithashtu nuk u binin në sy xhandarëve.
Kështu që, një ndër kalimtarët e kohës është edhe udhëtari me emrin Latif, kurse mbiemri nuk dihet, sepse fshatari i Shipkovicës e takon me frymën e fundit dhe s’pati mundësi për t’i ndihmuar, vetëm e pyet se si quhet, kurse udhëtari arrin ta shqiptojë emrin “Latif” dhe ndërron jetë.
Kështu prej asaj kohe fshatari pasi që e kishte parë udhëtarin në arën e vet, arën e emëron me emrin “Te Varri i Latifit”, ku edhe sot e kësaj dite gjendet varri i tij.
Toponomia e Graishtes
Bëhet fjalë për kodrën mbi fshatin Miletinë, dhe në kohën e rezistencës kundër turqve gratë e katundit janë strehuar në këtë kodër, sa herë që është kanosur ndonjë rrezik për fshatin. Kështu, siç thonë edhe pleqtë e fshatit, me kohë kjo kodër e ka marrë emrin Graishte ose Vendi i Grave, ku tubohen gratë.
Fshati Bozovcë
Rruga që të shpie për në fshatin më të largët kodrinoro-malor, fshatin Bozovcë, prej rreth 22 kilometrash, jo vetëm që është e rëndë dhe e vështirë, por njëherit është edhe mjaft e pasigurt, meqë ajo asnjëherë nuk është ndërtuar ashtu siç duhet, si një rrugë e viseve malore-kodrinore. Vetë fakti të le përshtypjen se banorët jo vetëm të Bozovcës, por edhe ata të Veshallës dhe Brodecit, ballafaqohen me probleme të karakterit komunal.
Bozovca ka të ndërtuara shkollën fillore periferike, me qendër në Shipkovicë, elektrifikimin si dhe një numër të vogël të shitoreve private dhe Bashkësinë lokale. Që të gjitha këto përbëjnë infrastrukturën e këtij fshati kodrinoro-malor, ndërtimi i të cilit po hapëron thuajse shumë ngadalë, por falë aktivistëve ai synon që të ecë drejt përparimit, edhe përkundër kushteve tejet të vështira.
Veprimtari kryesore e banorëve të këtij fshati është mërgimi dhe blegtoria. E gjithë kjo rezulton se faktorët e përgjithshëm i detyrojnë banorët e këtij fshati që të migrojnë.
Shkollimi në këtë fshat nga dita në ditë po humbën në përpjekjet e përparimit, për të cilën gjë mërgimi e ka bërë të veten, ngase është i vetmi burim i jetesës. Por, banorët e Bozovcës edhe përpos shumë anomalive, bëjnë përpjekje maksimale që me ato pak kuadro të veta, të arrihen rezultate më të mira për të ardhmen.
Cikli i lehonës apo i llahuzes
Për lehonën edhe sot e kësaj dite në trevën tonë hasen aty-këtu rituale dhe besime që kanë të bëjnë pas lindjes së foshnjes, edhe atë një apo dy ditë, e deri më tre javë në mbrojtjen e lehonës nga shpirtligat, qofshinlargët, zanat, oret e malit për ruajtjen e saj që të mos i ikë qumështi apo për t’ia kthyer sërish po qe se i ka ikur qumështi, si dhe në rastet kur ajo nuk ka qumësht. Pasi që familja e lehonës merr lajmin e gëzueshëm nga ndonjë grup fëmijësh (numri i tyre rëndom është prej 1-3 dhe atë qofshin djem apo vajza), por është me rëndësi të jenë të rrethit të ngushtë të familjes së burrit të lehonës së lindur* dhe atë, t’i kenë të dy prindërit gjallë, ngase besohet se në numrin tek, si 1 apo 3, që është numër i fatlum si dhe foshnja e posalindur të jetojë me prindër të gjallë. Zakonisht këta fëmijë, e ëma e lëhonës apo prindërit me gjithë anëtarët tjerë të familjes duke filluar që nga shtëpia e vet e më gjerë në familjen në fjalë këta fëmijë i shpërblejnë me dhurata, me pará të hekurta, sheqerka, vezë pulash, lule etj. Pra, për të gjitha këto dhurata në popull kanë edhe besimet e tyre, si paratë e hekurta, që besohet se foshnja e posalindur të jetojë sa paraja e hekurt, të jetë i ëmbël si sheqerkat, i shëndetshëm e i fortë si veza e pulës, i bukur e i dashur si lulet në jetë etj.
Për të gjitha këto që u cekën më lartë nënkuptohet se ndodhin në ditën e parë të lindjes së foshnjës. Është me rëndësi të vihet në pah se më së shumti i japin rëndësi lindjes së foshnjës së parë, konkretisht kur është djalë, që në trevën tonë si dhe në të gjitha trojet shqiptare manifestohet me një përkushtim e me do rituale. Në këtë rast kur marrin lajmin e gëzueshëm kushdo qoftë nga anëtarët e familjes së lehonës apo prindërve të saj, dhe atë pavarësisht se kur e marrin lajmin, është zakon edhe sot e kësaj dite që në çastin kur informohen për lindjen e foshnjes, ato me plot shënd e buzagaz prekin metalet që janë ëm afër tyre, si: sëpatën, vathin, drynin, saxhakun e votrës etj., por ka raste kur e prekin gurin, që foshnja e posalindur të jetojë sa jeton guri. Në këtë rast rëndom dëgjohen fjalë uruese, si p.sh. “rroftë sa hekuri, sa guri etj.”.
Ky ritual që në vete ngërkthen shumë besime pagane haset apo e përdorin të gjithë ata ose ato, ku përfshihen të gjithë familja e burrit si dhe ajo e lehonës dhe mbarë farefisi i gjerë.
Rituali kur lehona del në krua
Rituali i daljes së lehonës në krua bëhet në këtë mënyrë: herët në mëngjes lehona del tri ditë rresht në krua, ku i lanë sytë, duart dhe poashtu qet pak ujë në gjoks, trup dhe kah këmbët, që për të gjitha këto besohet që lehona të ketë qumësht. Mirëpo, gjatë rrugës kur shkon dhe kthehet ajo nuk i kthen kryet andej-këndej apo anash, për të cilat gjeste besohet se po të shikojë, atëherë i ikën qumështi. Me rastin e kthimit prej kronit është zakon që lehona në oborr të shtëpisë tek cungu ku shkurtojnë drunjë, të merr apo mbledh një dorë ashka të thata dhe i hudhën në zjarrin e votrës, për të cilën besohet që ajo të mos kthehet bosh nga kroni, por me diç siç janë ashkat të cilat i hedh në zjarr, e mu ashtu siç digjen ato, edhe asaj t’i shtohet qumështi. Duhet cekur se shkaku pse lehona nuk shikon anash tri javë ditë, është se besohet se ajo ku dredh* shikimin atje ndodh që t’i shkojë apo ikë qumështi. Gjithashtu sipas zakonit lehona pa mos i mbushur javët, konkretisht 6 javët e lehonisë, nuk guxon të shkojë tek prindërit e saj apo te dajallarët e foshnjës së lindur, sepse besohet që foshnja do të merret mësysh rëndë si dhe i hudhet vaji apo qarja, për të cilën në popull besohet se e kanë prekur apo ndëshkuar si: shpirtligat, zanat e malit, oret e malit etj.
Ritualet që hasen në fshatrat e malësisë së Sharrit në Novosellë, Sellcë të Keqe dhe Rakovec, me rastin e lindjes së foshnjes në tri ditët e para
Pas lindjes është zakon që lehona të rri e shtrirë më së paku pre 3 ditë deri më 1 javë, me të vetmin qëllim se lehonës i duhet qetësim i trupit. Por, për këtë rast është me rëndësi të ndriçohet një lloj rituali i stërlashtë pagan që edhe sot e kësaj dite e hasim në fshatrat e malësisë së Sharrit, si në Novosellë, Sellcë të Keqe dhe në Rakovec, dhe përdoret në këtë mënyrë: Po qe se nusja ka lindur djalë, ajo sipas zakonit duhet të rri shtrirë 3 ditë në shtratin e shtruar me bar, por nëse ka lindur vajzë, duhet të rri e shtrirë vetëm 1 ditë. Sidoqoftë, për rastin në fjalë gratë e farefisit të burrit dhe të anës së nënës së saj duhet që të vizitojnë sa më parë si dhe ta “darisin” foshnjën, ngase pasi të çohet lehona nga bari, nuk bën ta vizitojnë. Por, gjatë këtyre ditëve derisa lehona rri e shtrirë në barë, e ëma e saj e shoqëruar me disa gra, është e domosdoshme që sipas zakonit ta vizitojë të bijën e vet. Pasi që lehona ngritet prej shtratit të shtruar me bar, e marrin dhe e qesin në kronin më të afërt që gjendet pranë shtëpisë, në këtë mënyrë: Herët në mëngjes lehonën e ndërrojnë me teshat më të mira si dhe e teleisin mu si në rastin kur ajo ka ardhur nuse, dhe atë në ditën e dytë kur e kanë qitur në krua. Lehonën në këtë rast e shoqërojnë gratë më të afërta dhe vajzat beqare, në përcjellje me këngë dhe dajree, ndërkaq një djalë i vogël i cili i ka prindërit gjallë ecën para lehonës dhe grupit të lartpërmendur deri në krua si dhe poashtu kthehet në po të njëjtën mënyrë për në shtëpi, kurse djalin e vogël e shpërblejnë me pará të hekurta, dhe atë, vetë lehona. Pra, për djalin e vogël që e shoqëron, besohet që lehonës fëmijët tjerë t’i lindin djem si dhe për shpërblimin me pará të hekurta poashtu besohet që jeta e foshnjes së posalindur të jetë e fortë dhe ta duan siç e do njerëzimi paranë etj. Për lehonën që e qesin në krua, djali i vogël i cili ecën para saj, i qet ujë lehonës t’i lajë duart dhe fytyrën, për të cilën besohet që lehona të ketë qumësht mu ashtu siç ka ujë kroni. Ndërkaq, lehona në krua e mbush një gjygim të bardhë të bakërt me ujë si dhe e lag një marhamë*. Me ujin e mbushur në krua lehona e lanë fëmijën si dhe e fshinë me marhamën e lagët për të cilat besohet që fëmija të jetojë sa bakri i bardhë, e jeta t’i rrjedhë mu si uji i kulluar i kronit, kurse për marhamën e lagët besohet që lehona gjithmonë të ketë qumësht, e fëmija kurrë në jetë të mos i mbetet i uritur, etj.
I gjithë ky ritual bëhet me përcjellje të grupit të grave dhe vajzave beqare, të cilat këndonjë këngë të ndryshme të përcjellura me dajree. Ndërkaq, lehona pas daljes në krua, del edhe tri ditë rresht.
Rituali i petullave që ia çojnë lehonës
Rituali i petullave është i lashtë, dhe në të shumtën e rasteve në trevën tonë i thuan edhe “bakërdari” i misernikut, që rëndom këtë bakërdar e përgatit e ëma e lëhonës, dhe atë, në ditën e parë, pasi që ajo të ketë lind. Pra, ditën e parë lehona patjetër të hajë bakërdar të përzhitur prej miserniku, ngase konsiderohet si ilaç i mirë për lehonën. Mirëpo, për të njëjtin rast në disa vende praktikohet që në vend të bakërdarit të misernikut të përgatiten petulla. Sidoqoftë, bakërdari apo petullat me sherbet ose mjaltë shërbejnë si ilaç për lehonën.
Prej ditës së dytë të lindjes e përafërsisht deri në javën e tretë, është zakon që lehonën ta vizitojnë farefisi. Në këtë rast të gjitha gratë që shkojnë në vizitë, me pjata i çojnë pite, fli, ndrydhe, petulla të gatuara në fterë, pastaj i çojnë edhe ëmbëlsira të ndryshme, si sheqerpare, kadaif, etj. Pra, me rastin e vizitës e shpërblejnë apo e daritin foshnjën, por duhet vënë në pah se në këtë rast lehonën asnjë prej grave nuk e merr n’grykë, për të cilën besohet se i ikën qumështi, respektivisht se qumështi kalon tek ato të cilat i merr n’grykë. Gratë të cilat e “daritin” foshnjën nuk ia shpalosin fytyrën, se po t’ia shohin fytyrën, besohet se atëherë foshnjën mund ta marrin mësysh.
Pra, të gjithë gratë mysafire përpos që nuk i merr n’grykë, lehona bile as që i përcjellë, ngase po t’i përcjellë, atëherë besohet se e përcjellë apo i ikën qumështi i saj.

[fegi]

Vazhdimi.......



Kur fëmija merret mësysh prej ndonjë mysafiri
(v.i. t’i bëhet një hyrje) Pasi që e përcjellin mysafirin, e marrin fëmijën dhe e ulin menjëherë në vendin ku ka qenë ai ulur më parë, për të cilën aty-këtu besohet se nuk e zë mësyshi i syrit të ligë, e kështu me radhë.
Por, ka raste kur fëmija fillon të qajë shumë pasi që shkon mysafiri, atëherë marrin një enë të mbushur me ujë të ftohtë dhe në të futin gaca zjarri dhe duke i futur ato në kusi, i përmendin emrat e mysafirëve që kanë qenë tek ata në shtëpi, dhe cila prej gacave do të zhurisë më shumë, atëherë besohet se ai apo ajo e ka marrë mësysh fëmijën, dhe prej këtij çasti fëmija çlirohet nga sëmurja. Por, në vazhdim marrin ujë nga kusia dhe e stërpikin si dhe ia lajnë fytyrën, këmbët, duart dhe poashtu i japin të pijë pak ujë. Ndërkaq, pasi që e kryejnë këtë, atëherë e marrin kusinë e mbushur me ujë dhe gacat e zjarrit që gjenden brenda dhe e derdhin ose e hudhin në strehë të shtëpisë, që besohet se kështu do të kalojë apo shkojë bashkë me ujin dhe fëmija do të çlirohet nga syri i ligë, e kështu me radhë.
Në kuadër të këtij rituali aty-këtu haset edhe ajo që mysafirit apo dikujt tjetër që mendojnë se e ka marrë mësysh, i marrin një copë prej teshave që i ka në trup dhe ia djegin, ngase besohet se kështu me djegien e një leckeje, e çlirojnë fëmijën nga syri i ligë.
Rituali i shoshës me të gjitha gjësendet kur fëmijën e marrin mësysh
Kur fëmija është i sëmurë dhe qanë shumë, në popull ende hasen aty-këtu rituale të ndryshme për ta shëruar apo ta çlirojnë fëmijën nga marrja mësysh. Rituali i shoshës në trevat tona ka një histori të gjatë dhe përdoret në këtë mënyrë: Pasi që fëmija qanë shumë si dhe gjatë gjumit trishton, pavarësisht se çfarë kohe është, dikushi nga anëtarët e familjes, që rëndom gjyshja apo plaka e shtëpisë e merr një shoshë dhe në të futën tri lugë, tri ceja razboji, një thikë ose brisk, një fshesë farashi, një mashë zjarri, një kaci, etj. etj. Marrin një kusi prej bakri të cilën e kanë mbushur me ujë të ngrohtë apo të vokët dhe te pragu i derës ose shemi i derës e lajnë fëmijën duke e lëshuar ujin nëpër shoshë, ku në të janë të gjitha gjësendet, që për të gjitha besohet se fëmijën do ta shërojnë ose do ta çlirojnë nga syri i ligë mu ashtu siç besohet se do ta merr luga gjellën, ta presë thika ose brisku, ta fshijë si fshesa e farashit, ta nxjerrë si masha prushin, ta dëlirë si kacia bërllokun, e kështu me radhë. Pra, për të gjitha këto besohet se do t’ia heqin apo largojnë sëmurjen e marrjes mësysh.
Por, pasi që e lajnë fëmijën në pragun e derës ose te shemi i derës, e marrin shoshën me të gjitha gjësendet dhe e kthejnë përsëri në korridor, që besohet se edhe sëmurja do të shkojë bashkë me ta në TOKË, e kështu me radhë.
Pra, pasi që e lajnë dhe e kthejnë përsëri shoshën, atëherë e marrin tojën që e lidhin fëmijën në djep dhe e qesin në një udhëkryq, ku e thrijnë horizontalisht, që njeherit formojnë kryq – që ndoshta ka të bëjë me krishterizmin e hershëm. Sidoqoftë, toja vëndohet ashtu që cilido kalimtar i rastit që do ta kapërcejë tojën, edhe sëmurja t’i kapërcejë ashtu siç e kapërcejnë tojën.
Rituali i plitit për fëmijën shëndetligë
Fëmijës shëndetligë në popull edhe sot e kësaj dite i kushtojnë një kujdes të veçantë, edhe atë, duke filluar që nga ditët e hershme të tij si dhe deri në moshë madhore.
Në stinën e pranverës, në javën e parë të muajit maj, që në popull e festojnë si ditë të Shën-Gjergjit, haset rituali për kthimin e plitit, i cili bëhet në këtë mënyrë:
Ditën e Luleve, pra, një ditë para Shën-Gjergjit, e marrin fëmijën shëndetligë dhe e çojnë në ndonjë livadh, lëndinë, kodrinë e kështu me radhë, ku e shtrijnë për toke dhe me një shaticë të vogël ashtu siç është fëmija i shtrirë në kokë të shpinës, ia tërheqin një vijë duke rëmuar përreth tokës. Nëse plitat që ia kthejnë brenda përmbajnë ndonjë gjallesë, insekt si krimb, thnegël, etj., atëherë besohet se ky fëmijë do të kthejë e do të mbushet me shëndet mu si toka që është plot e përplot me insekte të gjalla. Në të kundërtën, besohet se fëmija do të dobësohet me shëndet deri në atë shkallë sa do ta marrë toka apo do të vdesë.
Rituali pas lindjes së foshnjës
Tri ditë pas lindjes së foshnjës është zakon që mos t’i lajnë pelenat, për të cilën besohet që lehonës të mos i ikë qumështi së bashku me larjen e pelenave. Poashtu në këtë rast besohet që foshnja të mos kryejë nevoja fiziologjike, që e gjithë kjo ka të bëjë me shëndetin e foshnjës. Por, është e udhës që të dihet se sipas zakonit të lashtë, që edhe sot e kësaj dite është aktual apo prezent për 6 javët, aq sa zgjat koha e lehonisë, lehona nuk guxon apo nuk duhet askujt t’i japë asnjë gjësend me dorët e veta, për të cilën në popull besohet se në këtë rast asaj i ikën qumështi me ato që i jep me dorët e veta. Poashtu lehona gjatë 6 javëve nuk duhet të kryejë punë në magje si dhe të gatuajë.
Pra, sipas zakonit lehona gjatë 6 javëve s’duhet as të përcjellë mysafirin dhe as t’i marrë n’grykë dhe poashtu po qe se lehonës i ikën qumështi, është zakon që ajo të lahet çdo ditë, ngase besohet se me larjen e trupit i kthehet qumështi mu ashtu sikur ecën apo rrjedh uji, edhe asaj t’i shtohet qumështi! Gjatë kohës së “llahuzllëkut” lehona duhet të vishet mirë, pra, të mos vishet hollë si dhe të mos ecë këmbëzbathur, se përndryshe sipas besimeve popullore asaj mund t’i ikë qumështi si dhe mund të shkelë në vendet ku ka shkelur më para zana, oret e malit, shpirtligat, ato qofshinlarg, etj.
Besimi i ruajtjes së foshnjës gjatë gjashtë javëve
Për ruajtjen e foshnjës gjatë gjashtë javëve sipas zakonit në trevën tonë hasim një sërë ritualesh dhe besime të stërlashta, që datojnë që nga kohërat e paganizmit, para krishterizmit, e pas saj deri në kohërat kur kjo popullatë ka pranuar besimin e fesë islame.
Sipas besimeve popullore, ruajtja apo mbrojtja e foshnjës nga zanat, oret e malit, shpirtligat, nga ato qofshinlarg, etj., kryhen në forma të ndryshme, që në vete ngërthejnë besimin e ruajtjes dhe mbrojtjen e foshnjës, dhe atë, në këtë mënyrë: Foshnja nuk bën gjatë gjashtë javëve të mbetet vetë, pa e pasur ndonjë njeri në prani, por për këtë hasen disa rituale, siç janë: ndër krye apo nën jastëk i lënë një thikë ose brisk si dhe afër djepit, kuptohet, kah e ka kryet, lënë një fshesë ose netull farashi, një krehër të shpeshtë dhe një shtambë të mbushur me ujë, që për të gjitha këto në popull ende aty-këtu besohet se e mbrojnë foshnjën. Gjithashtu foshnjën gjatë gjashtë javëve e mëtej, ia mbulojnë fytyrën me një fasuletë ose shami të hollë ngjyrë të zezë për të cilat poashtu besohet se e ruajnë dhe e mbrojnë nga të gjitha që i kemi cekur më lartë. Poashtu gjatë 6 javëve natën ndezet dritë si dhe në votrën e zjarrit varin një kusi të zezë me veruga, e cila është e mbushur me ujë, që gjithashtu ka të bëjë me besimet e lartpërmendura, e kështu me radhë.

[fegi]

Rituali i zierjes së kokrrave me rastin e lindjes së foshnjës
Me rastin e lindjes së foshnjës në trevën tonë haset rituali pagan që bëhet në ditën e parë apo të dytë, dhe atë, në këtë mënyrë: Merret një kusi e madhe dhe vendoset në votrën e zjarrit, ku në kusi futin kokrra misri dhe gruri për t’u zier. Këto dy lloje të bereqetit kanë edhe besimin e vet në popull: misri dhe gruri i zier në kusinë e bakrit lënë të kuptohet se foshnja e posalindur të jetojë gjatë aq sa jeton kusia e bakrit, e të shtojë mu ashtu siç zjarri në votrën e shtëpisë. Pra, ky anëtar i ri i familjes, pavarësisht nga gjinia – djalë apo vajzë, besohet se do ta shtojë bereqetin dhe besohet se secili fëmijë që lindet e ka të caktuar, siç thuhet në popull, “nafakën” nga ana e Zotit.
Mirëpo, këto kokrra të ziera mund të shpërndahen nëpër mbarë farefisin e fshatit apo të lagjes, dhe rëndom këto kokrra i shpërndajnë fëmijët të cilët i kanë prindërit gjallë, për të cilën besohet që foshnja e lindur në jetë, të jetojë me prindër. Pasi që ua kthejnë safën apo enën, në të zakonisht futin pará të metalta, sheqerka, lule etj., që për të gjitha këto besohet, si për paratë e metalta që foshnja e posalindur të jetojë gjatë sa jeton monedha e hekurt, e të duhet aq sa e duan njerëzit paranë, ta duan edhe foshnjën. Për sheqerkat besohet që të jetë i ëmbël e i dashur, dhe për lulet, të jetë i bukur e ta duan si lulen, apo jeta t’i lulëzojë, e kështu me radhë.
Ritualet e mbrojtjes së lehonës dhe ruajtja e vendit ku ka lindur foshnja
Tri netët e para kur del lehona nga dhoma, për nevojat e domosdoshme me vete rëndom merr tri gaca zjarri nga votra, për të cilën besohet se janë shok i saj si dhe kur kthehet i vendos në të njëjtin vend. Për këto tri gaca besohet se ikin zanat, oret e malit etj., të cilat munden ta shitojnë lehonën dhe foshnjën. Gjithashtu besohet se lehona s’duhet të shkelë këmëzbathur nëpër vendet ku ka troha buke, e kështu me radhë, ngase mundet të marrë ograk.
Poashtu shtatë ditët apo javën e parë lehonën nuk duhet lënë vetë në dhomë, por duhet dikush të qëndrojë me të ditë e natë, që të mos vijnë zanat, oret e malit etj., e ta shitojnë lehonën dhe foshnjën.
Lehona gjatë 6 javëve s’duhet assesi që të shikohet në pasqyrë, ngase besohet se ajo mund të “ogradiset” nga gëzimi se është bërë nënë etj. Pra, 6 javë rresht në dhomën e lehonës gjatë netëve sipas zakonit duhet të digjet apo ndizet dritë, si: llambë vajguri, gackë vaji, qiri etj., për të cilën besohet se drita i përzen zanat, oret, shpirtligat, etj.
Për ta mbrojtur lehonën në atë vend ku e ka lindur foshnjën, që të mos i bëjnë diç kundër, si p.sh., të mos i ngulin ndonjë gozhdë të metaltë, se besohet që ajo në të ardhmen të mos lind fëmijë apo të shtohet familja e saj, por të gozhdohet lindja në të ardhmen. (v.i. fjalia të definohet më ndryshe!). Mu për këtë vendin ku ka lindur foshnja dhe ku e ka parë për herë të parë, dritën e ruajnë me kujdesin më të madh apo e fshehin vendin si dhe nuk e tregojnë që dikushi nga smira të mos bëjë magji…
Rituali i pagëzimit të foshnjës
Rituali i pagëzimit të fëmijës bëhet në këtë mënyrë: Pavarësisht se emrin ia kanë vënë nga ditët, siç janë: dita e parë, e tretë, e pestë, e shtatë, e nëntë, e njëmbëdhjetë, e kështu me radhë, pra, atë ditë që ia vënë emrin foshnjës, dhe atë rëndom hoxha apo dikush tjetër, i afrohet foshnjës dhe në veshin e djathtë ia thotë tri herë emrin si dhe sipas dispozitave themelore të fesë islame e thërret poashtu tri herë në emrin që e pagëzojnë. Pra, në këtë rast ia këndon një duá si dhe ia thotë tallkinin njësoj sikur atëherë kur i këndohet tallkini të vdekurit me rastin e varrosjes. Siç kuptohet, njeriut tallkini i këndohet dy herë në jetë, kur lind apo kur ia ngjesin emrin, dhe kur vdes. Pra, sipas besimit të fesë islame, thuhet se në rastin kur e pagëzojnë foshnjën, e pagëzojnë për të vetmin besim që foshnja po të vdes, ai ta ketë emrin e vet, mirëpo duhet shtuar se në rast se vdes foshnja, atij nuk i këndohet tallkini mbi varr, ngase tallkinin ua këndojnë njerëzve që vdesin mbi moshën 10-vjeçare, për të cilën besohet se foshnja nuk ka bërë ndonjë mëkat, e kështu me radhë.
Ai që ia këndon foshnjës tallkinin e pagëzimit, dikush nga të afërmit e familjes, si prindi apo gjyshi, duhet ta paguajë atë që e ka bërë duanë dhe e ka kënduar tallkinin, ngase besohet që t’i zihet duaja.
Ritualet me rastin kur linden vetëm djem apo vajza
Ato gra të cilat kanë lindur dy e më shumë djem apo vajza, pas lindjes është zakon e ia* kthejnë “anin”, për të cilën besohet që ajo në të ardhmen të lind vajza nëse ka lindur vetëm djem dhe anasjelltas.
Ato gra të cilat lindin vetëm djem apo vajza, në pranverë në kremtën e festës pagane, pra, para ditës së Shën-Gjergjit, në ditën e luleve e caktojnë një fëmijë të vogël – djalë, i cili i ka prindërit gjallë dhe rëndom në ndonjë vend si në lëndina, bafçe, etj., djali i lartpërmendur me një shaticë ose ndonjë vegël tjetër pune të vogël – përreth trupin e shtrirë në tokë ia kthen plitin, kur pritet: (v.i. fjalia nuk është e qartë) po qe se në plit dalin miza, krimba, etj., atëherë besohet se në të ardhmen sërish do të lind vajzë dhe në të kundërtën, po qe se nuk ka asgjë në plit, do të lind djalë.
Po për të njëjtin rast, pra, kur lindin vetëm djem apo vajza, haset rituali i stërlashtë pagan si në vijim: dy gratë prej të cilave njëra ka më shumë se dy djem, e tjetra vajza, dalin për t’u takuar në një vend të caktuar, që rëndom janë vendet të cilat kufizohen në mes të fshatrave dhe i ndërrojnë nëpër dorë fëmijët e tyre, për të cilën besohet se në të ardhmen po qe se ka vetëm vajza, kuptohet, do të lind djalë dhe anasjelltas.
IV. Besime popullore për stinët dhe egërsirat e ndryshme
Lugina e Pollugut*
Lugina jonë e Pollogut që nga kohërat më të hershme është banuar me paraardhësit tanë ILIRËT, të cilët na kanë lënë një trashëgimi mjaft të pasur kulturore, si materiale ashtu edhe shpirtërore.
Gjurmët e trashëgimisë materiale janë të shpërndara në tërë luginën dhe ato i gjejmë në forma të ndryshme, duke mos ditur shpesh se për çka është fjala. Në këtë mënyrë vjen edhe deri te dëmtimi i tyre dhe shkatërrimi, me çka në esencë shkatërrohet e kaluara jonë. Nga ana tjetër gjurmët e të kaluarës sonë në krijimtarinë gojore janë shumë më të theksuara dhe më prezente në të përditshmen tonë. Ato manifestohen në formë të ritualeve të ndryshme, të lidhura ngushtë për stinën e vitit, punët e arës, lindjes dhe vdekjes, e kështu me radhë. Manifestohen edhe nëpërmjet miteve dhe legjendave të ndryshme që na vijnë nga e kaluara jonë e largët e deri më sot dhe që janë ende në kujtesën e popullit tonë. Obligim i ynë është që në forma të ndryshme të përpiqemi që ato t’i ruajmë nga harresa. Në këtë drejtim janë bërë edhe disa përpjekje të shkencëtarëve tanë, por me siguri se shumëçka ka mbetur ende pa u shënuar.
Rituali i kërshëndellave në fshatrat Novosellë dhe Sellcë e Keqe, në rastet e vajzave të fejuara
Festa e Kërshëndellave është kryekëput festë e krishterë, që në rrethin e trevës sonë aty-këtu mund të haset ndonjë ritual që praktikohet në ditën e Krishtlindjeve që me datë bie më 25-in e muajit 12-të. Konkretisht në dy fshatrat e malësisë së Sharrit, dhe atë, në Novosellë dhe në Sellcë të Keqe, edhe sot e kësaj dite festohet kjo ditë, por vetëm në këtë mënyrë: Ditën e Kërshëndellave shkohet te nusja apo te e fejuara e tyre dhe atë një djalë apo një vajzë, por ndodh që të shkojnë së bashku. Atje çojnë petulla me tëlyen si dhe tesha, si: këmisha, skutaçe*, shamia ose material për të bërë oja, etj. Mirëpo, nusja apo e fejuara fëmijëve në pjatën që i kanë sjellur petulla me tëlyen ajo ua mbushën me lule dhe sheqerka.
Edhe pse banorët e këtyre fshatrave janë besimtarë islamë, këtë festë të krishterë të Kërshëndellave e kanë ruajtur, bile-bile ende e ruajnë.*
Rituali i këtillë si zakonisht përcillet me këngë me dajre.
Bajramllëku në fshatrat Novosellë dhe Sellcë e Keqe
Në këto dy fshatrat e malësisë së Sharrit shkojnë për festën e Bajramit te nusja të gjithë gratë e fshatit. Si të përhapet lajmi se ndonjë familje shkon te nusja, sipas zakonit që mbretëron, prej secilës shtëpi shkon nga një grua për bajramllëk te ajo familje fare pa u ftuar. Kështu mblidhen deri njëqind e ndoshta më tepër gra.
Të gjitha gratë e këtyre fshatrave që shkojnë për Bajramllëk i çojnë nuses diçka në shenjë bakshishi, kurse vjehrra si zakonisht çon më shumë bakshishe për të fejuarën apo nusen dhe për familjen e saj. Familja e vajzës këtyre grave u vë edhe bukë si dhe ua kthen njësoj bakshishin sipas asaj se kush çfarë i kanë sjellur, por në të shumtën e rasteve u jepen nga një palë çorapë, shamia, marhama, e kështu me radhë.
Rituali i Ditës së Verës për vajzat e fejuara
Ky lloj rituali kryekëput ka të bëjë me stërlashtësinë pagane, i cili manifestohet edhe sot e kësaj dite në trevën apo rrethin ku ne jetojmë. Këtë ritual e hasim në fshatrat Sellcë e Keqe dhe Novosellë.
Familja e djalit dërgon te nusja apo te e fejuara katër-pesë fëmijë, pavarësisht nga gjinia e tyre. Fëmijët me vete marrin një lloj pite, të ashtuquajtur “me rende” apo “arem-pite”, ngase besohet që punët rreth përgatitjes së të fejuarës t’i shkojnë rend e me rregull, pa pengesa, mu ashtu siç radhitet kjo lloj pite.
Dita e verës, që populli e quan edhe si ditë e kryemotmotit, e cila bie kah fillimi i muajit mars, në kontekstin e ritualit në fjalë e përdorin për shkuarjen te e fejuara, me dajre të shoqëruara me këngë të ndryshme, por në thelb me përmbajtjen e ditës së verës.
Guri i Leshnicës
Ditën e festës së Shën-Gjergjit në fshatin Leshnicë tubohen vajza nga fshatrat përreth, te vendi i cili quhet “Guri i Leshnicës së Epërme”. Në këtë vend ndodhet një gur i rrumbullakët, që në mes gjendet një vrimë në të cilën edhe sot e kësaj dite tubohet vajzat beqare. Në këtë vrimë të këtij guri hynë brenda ato vajza të cilat janë të lira si dhe të pastra; guri i lëshon të kalojnë, kurse ato vajza që janë të zëna e marrin rrugën e avanturave dhe ky gur i shtrëngon në mes të trupit dhe i mban një kohë të caktuar.
Shën-Mitri (Shën Dhimitri)
Shën-Mitri në popull merret si ditë kufitare midis dy stinëve të motmotit – midis vjeshtës dhe dimrit. Dita e Shën-Mitrit dhe ajo e Shën-Gjergjit janë marrë si ditë që caktojnë mbarimin dhe fillimin e stinëve.
Në të kaluarën kur janë folur “izmeqar” është llogaritur prej festës së Shën-Gjergjit deri në Shën-Mitër si dhe anasjelltas. Megjithëse Shën-Mitri edhe sot e kësaj dite nuk merret si një ditë feste, por prapëseprapë në popull manifestohet, edhe atë, natën e Shën-Mitrit apo të 8 Nëntorit vende-vende gjatë kësaj nate zihet kungull, sepse besohet se anëtarët e shtëpisë gjatë tërë vitit do të jenë të majmë si kungulli.
Rituali pagan për larjen e fëmijës në festën e Shën-Gjergjit
Rituali pagan për larjen e fëmijës në ditën e Luleve apo në ditën e Shën-Gjergjit, ende haset i gjallë në trevën e këtij nënqielli të Sharrit dhe fushës së Pollogut. Pra, ky lloj rituali bëhet në këtë mënyrë: Rëndom një ditë para festës pagane, pra të Shën-Gjergjit, në ditën e Luleve, para dite marrin fëmijën dhe e lajnë, si në: koritë, trup të prerë druri si dhe duke i mbajtur në dorë. Por, larjen e fëmijës e bëjnë ndër jorgovana, trëndafila, lule fula* etj. Ujin që e lajnë fëmijën i futin lule të llojllojshme si dhe gjethe, por gjatë larjes përdorin edhe një kokërr veze pule me të cilën gjatë larjes e fërkojnë së bashku me lulet dhe gjethet.
Për të gjitha këto besohet me sa vijon: ndër jorgovan, trëndafila, fula, e të tjera, besohet që foshnja apo fëmija në jetën e tij të ardhshme do të rritet e të lulëzojë mu si këto lule. Por edhe për lulet dhe gjethet që i futin në ujin e ngrohtë, besohet që fëmijët të bëhen të pashëm (v.i.), kurse për vezën e pulës, besohet që fëmija të jetë i shëndoshë dhe të jetë i bardhë i veza, e i rrumbullakët mu si kjo.
Por, ka raste kur fëmijët shëndetligë i lajnë me ritualin e lartpërmendur si dhe i çojnë në burim të ujit të thartë si në këto dy fshatra rrënzë Sharrit në Reçicë të Madhe dhe në Pallçisht të Poshtëm, ku i lajnë në vendburimet me ujë të ftohtë mineral, por kjo bëhet me të vetmin qëllim se besohet mu ashtu si uji i tharët që në vete përmban shumë elemente nga toka, poashtu edhe fëmija të jetë i tillë ndaj jetës e të rritet me shumë të mira në jetë.

[fegi]

Shën-Dhimitri – Shën-Mitri (Shimitri)
Kjo festë në popull festohet në këtë mënyrë: Natën e Shën-Dhimitrit apo gati çdo shtëpi ose familje përgatitin diç për të ngrënë në shenjë të kësaj feste. Zakonisht ziejnë kokrra misri apo kallira, por ka raste që misrin sa merr një valë uji të ngrohtë, e shpërlajnë me hirin* e tagarit apo të zjarrit, që në popull besohet që kurrë në këtë votër të mos shuhet zjarri dhe të ketë bereqet të bollshëm në vitin e ardhshëm. Por, në këtë natë ziejnë apo pjekin kungull, që besohet se jeta e tyre në të ardhmen të jetë e majme mu si kungulli i zier apo i pjekur.
Në të kaluarën e afërt Shën-Dhimitri ka shërbyer si festë e cila është e lidhur ngushtë me punët e bujqësisë dhe të blegtorisë. Prej kësaj feste deri në festën pagane apo para-krishtere, pra të Shën-Gjergjit, këto dy festa janë me rëndësi të ndërsjellë, sepse qysh në Shën-Dhimitër njerëzit janë folur për punëtor për të punuar në vitin që vjen. Por, ka patur raste kur ata që janë folur për punëtor kanë shërbyer edhe gjatë dimrit, duke punuar me blegtori apo me përkujdesjen e tyre dhe të kafshëve tjera deri në pranverë apo në festën e Shën-Gjergjit.
Pra, këto dy festa në popull trajtohen si festa që kanë nga 6 muaj në mes tyre, dhe festa e Shën-Dhimitrit, që në popull quhet edhe Shi-Mitri, me datë është më 8 nëntor.
Gojëdhëna për shehitin te Guri i Shqipes në fshatin Novosellë, të malësisë së Sharrit
Dikur në të kaluarën e vonshme te Guri i Shqipes, i cili gjendet në hyrje të fshatit, paska pasur çerdhe apo fole shqiponjash. Thuhet se një vogëlush dhjetëvjeçar i quajtur Shuip, një ditë prej ditësh shkon te çerdhja e shqipes, e cila ka qenë ndërtuar në majen e gurit, për të marrë një zog. Mirëpo, shqiponja e paska vërejtur se zogjve u kanoset rreziku, dhe në atë rast kur Shuipi bën të marrë një prej zogjve, atëherë i vërsulet dhe me kthetrat e saja e tërheq dhe e rrëzon prej majës së gurit, që përafërsisht ka lartësi prej 30-40 metra. Gjatë rënies Shuipi dëmtohet sa që bëhet copë-copë.
Mu për këtë edhe sot e kësaj dite besohet se në pikë të natës gjithmonë dëgjohet piskama trishtuese e cila ushton për çdo natë. Në popull besohet se gjaku i Shuipit i cili është derdhur nëpër gurët e Shqipes piskon* sa që është shndërruar në “shehit”.
Gojëdhëna për varrin e Torbeshit
Në dalje të fshatit Brodec gjendet vendi i quajtur “Kroi i thanës”. Në popull hase kjo gojëdhënë për varrin e Torbeshit, i cili gjendet edhe sot: Dikur në të kaluarën një kalimtar i fshatit Brod, duke udhëtuar për në shtëpi thuhet se moti paska qenë dimër i madh sa që prej furtunës së bjeshkës nga të ftohtit dhe uria paska vdekur mu në këtë vend, ku edhe e kanë varrosur. Mu për këtë edhe vendi quhet “Varri i Torbeshit”.
Varri i Sinishës në fshatin Vranjofc
Dikur në të kaluarën patën ardhur dy vëllezër të quajtur Martin dhe Sinisha. Vëllezërit ishin shqiptarë prej Tuzi, ndërkaq fëmijët e dy vëllezëve të tjerë edhe sot jetojnë në Tuz. Pra, këta të dy janë vendosur në fshatin Vranjofc të Komunës së Gostivarit.
Thuhet se janë marrë me blegtori. Mirëpo pas një kohe për shkaqe të panjohura Martini paska vendosur të bëhet besimtar i fesë islame dhe e ndërron emrin në Murat. Për Sinishën thuhet se nuk e ka ndërruar fenë, por e ka mbajtur atë të krishterë. Pas vdekjes, Sinisha varroset në afërsinë e kishës së moçme të të parëve tanë, e cila kishë mban emrin “Kisha e Rapaçit”. Por, duhet përmendur se pasardhësit e këtyre jetojnë në fshatin Vranjofc si dhe në Tetovë, dhe kuptohet se ende mbajnë lidhjet familjare me ata të Tuzit.
Pra, ky varr i dëmtuar si dhe shumë të tjera nga faktori i kohës, sepse askush nuk u kushton përkujdes, edhe sot e tërë ditën gjendet në lëndinën e cila shtrihet mbi fshatin Vranjofc. Mu për këtë në popull edhe quhet “Varri i shkavit”.
Lengjenda e Bredhit të Drekës
Përballë fshatit Veshallë gjendet vendi i quajtur “HURDHA”, ku në krye të saj qëndron një bredh i vetëm që populli edhe sot e kësaj dite e quan Bredhi i Drekës.
Thuhet se ky bredh dikur në të kaluarën e largët banorëve të malësisë apo konkretisht barinjëve u ka shërbyer si kohëtregues, dhe atë, në këtë mënyrë: Në afërsinë e bredhit kanë vënduar një shufër të gjatë, që në popull quhet ostenë, e cila ka matur gjatësinë e hijes së bredhit, prej nga barinjtë kanë kuptuar se çfarë kohe është. Konkretisht, me ostenë janë orientuar aq mirë sa që e kanë ditur saktë se është dreka. Në këtë kohë barinjtë i kanë mjelë dhentë.
Gojëdhëna për Kodrën e Shkallës në fshatin Gurgurnicë
Në të kaluarën e lashtë banorët e Gurgurnicës patën hapur një udhështeg në pjesën perëndimore, i cili gjendet buzë daljes prej fshatit, ku lidhet me kullotat e rrafshnaltës. Të parët e këtij fshati si edhe sot e shfrytëzojnë për nevojat e kullotave si dhe të ujit, ku gjenden 5-6 puse.
Kodra e Shkallës quhet edhe “Kepi i Shkallës”, për shkak se udhështegu ka pamjen e tillë të shkallëzuar. Kodra e Shkallës thuhet se më parë gjatë luftërave duke filluar prej sundimit otoman e deri në Luftën e Dytë Botërore, u ka shërbyer si pricë* për t’u mbrojtur nga pushtuesit e huaj.
Legjenda e Këmbës së Mushkës së Kralit Marko
Thuhet se dikur në të kaluarën e lashtë në fshatrat e rrethit tonë paska sunduar një kuçedër e madhe e cila strofkën e ka pasur diku në kodrinën e fshatit Pirok. Mirëpo kjo kuçedër paska bërë dëme të mëdhaja, sa që ka shfarosur edhe njerëz. Për këtë pat dëgjuar trimi i shoqëruar zanat e malit, Krali Marko. Pasi që trimi pat dëgjuar për të këqijat që i bën kuçedra e tërbuar, një ditë prej ditësh vendos që t’i dalë në dyluftim kuçedrës së tërbuar. Thuhet e Krali Marko ka pasur një mushkë, e cila me ndihmën e zanave të malit ka qenë më shpejtë se shigjeta, por Krali Marko ka pasur shpatë të mprehtë që edhe gurin e ka prerë dhe e ka bërë copë e grimë. Thuhet se atë ditë kur doli në dyluftim pat ardhur prej grykës së Dërventit, ku sot e kësaj dite vendi ku ka shkelur këmba e mushkës, e cila me hapin tjetër pat arritur në kodrinat e fshatit Pirok, ku edhe sot e kësaj dite në pjesën perëndimore të këtij fshati në një rrasë guri gjendet pamja e Këmbës së Mushkës.
Pasi që e vret apo e mbyt kuçedrën e tërbuar, Krali Marko me mushkën e vet kthehet përsëri andej prej nga kishte ardhë.
Legjenda e gureve të Ibrahim Pashës në fshatin Çiflik
Dikur në të kaluarën apo në kohën e sundimit otoman, paska qenë njëfarë pashe i quajtur Ibrahim Pasha, që në popull është njohur si një ndër pasanikët më të përdhosur të asaj kohe. Ibrahim Pasha thuhet se në një pranverë të asaj kohe kishte vendosur që t’i pushtojë kullotat e fshatit Çiflik, ku e paska vendosur bagëtinë e vet, ku pat ngritur një kasolle dhe një stan, ku me kopenë e madhe i ka rregulluar të gjitha imtësirat e nevojshme për të jetuar: sofër, enë ushqimi, shkëmbinjë, etj.. Por, duhet përmendur se me vete i ka pasur edhe anëtarët e familjes. Mirëpo, Ibrahim Pasha disi i kaloi stinët e pranverës, verës dhe të vjeshtës, por kur filloi dimri, që rëndom të ftohtit në Dërvent shoqërohet me fortunë të ashpër, sa që atë mot Ibrahim Pashën me tërë kopenë, familjen dhe gjësendet e tjera i ngriu të ftohtit e atij dimri dhe i shndërroi në shkëmb e gurëz.
Për këtë edhe sot e kësaj dite gjenden gurët, që në popull quhen “Gurët e Ibrahim Pashës”. Por, këta gurë qartë vërehen se kanë forma të ndryshme, si të sofrës, shkëmbinjve, kopesë, e kështu të ngjashme, por për këta gurë në popull besohet se po të bëjë dikushi t’i trazojë apo t’i thyejë, e gjen ndonjë kob i rëndë apo mortje e tmerrshme.
Legjenda e varreve të krushqive në fshatin Sellcë
Dikur në të kaluarën në hyrje të fshatit Sellcë janë takuar tri palë krushq – ata të Sellcës, Xhermës dhe të fshatit Lisec. Të gjithë krushqit kanë qenë të përgatitur edhe për raste të luftimeve me krushqit tjerë në qoftë se takohen në ndonjë rrugë.
Për rastin në fjalë gojëdhëna thotë: në vendin e quajtur Varret e Krushqive janë takuar tri palë krushq dhe asnjëra palë nuk ia ka lëshuar rrugën palës tjetër. Thuhet se është zhvilluar një luftë e tmerrshme, sa që të gjithë krushqit janë vrarë, bile-bile edhe dy nuset e reja, ku vetëm njëra ka mbetur gjallë.
Mu për këtë që pat ndodhur dikur, sot dëshmojnë rrasat e zeza të varreve të mëkëmbura që gjenden edhe sot e kësaj dite në hyrje të fshatit Sellcë, e që në popull quhen “Varret e Krushqive”.

[fegi]

Vazhdimi....Legjenda e Teqes apo e Babejkit
Kjo legjendë – Teqja e Babejkit, është e lidhur ngushtë me bestytnitë, të cilat janë me karakter fetar të disa sekteveve, siç janë: bekteshinjtë, dervishët, etj. dhe si objekt gjendet në mesin e varreve të fshatit Bogovinë.
Legjenda thotë kështu: Dikur në të kaluarën nga ky fshat paska shkuar në luftë njëfarë Babejki, ashtu siç e quan populli në këto anë edhe sot e kësaj dite. Mirëpo Babejki qenka vrarë në luftë dhe familja e tij e varros në varrezat e Bogovinës. Që Babejki të mos harrohet si ithtar i shenjtë i teqes, ia kanë ngritur një shtëpizë të vogël, ku brenda është edhe sot e kësaj dite varri i dekoruar, me dritare të vogël në formë katrori. Aty shihet varri i rregulluar dhe në afërsi të tij gjendet një enë e metaltë dhe një ibrik, që Babejkit i shërben për të marrë abdes. Njerëzit për raste të shumta hudhin gjëra dhe sende të ndryshme, siç janë: tesha, pará, etj., duke lypur ndihmë nga Babejki, për të cilin thonë e gjatë natës ai falet deri në mëngjes për hallet që i kanë goditur njerëzit. Njerëzit i drejtohen me “nijet” që t’u ndihmojë, që e këqja apo diç tjetër t’u kalojë me ndihmën e tij.
Teqe të këtilla hasen në shumë fshatrat e trevës sonë. Ndoshta çdonjëra ka rrëfimin e vet.
Gojëdhëna për vendin “Atje ka vdek Vehapi”
Para se të arrihet në fshatin Veshallë gjendet një vend i quajtur “Lugu i Kullës”. Dikur në të kaluarën një banor i këtij fshati i quajtur Vehap, që në popull e quanin “Mixha Vehap”, duke u kthyer prej qytetit, e me të arritur në vendin “Lugu i Kullës”, mbi të është shkëput ortegu i borës dhe e bartë deri te mulliri i Hisës, i cli gjendet andej lumit 200-300 metra prej vendit të ngjarjes. Me këtë rast Vehapi mbytet nga ortegu i borës, kurse kali i tij mbeti gjallë. Prej asaj kohe ky vend quhet “Atje ku ka vdek Vehapi”.
V. Dasma
Rituali i Binishit të kuq dhe Kanës
Ky është një ritual që ka të bëjë me traditën tonë të lashtë kombëtare, konkretisht me dasmën.
Binishi i kuq përdoret si mbulesë për ditën kur shkojnë nuse, mirëpo ai ka edhe rëndësinë e shumëfishtë.* Ngjyra vëndohet në flokë, duar dhe gishtave të këmbëve, dhe në popull besohet se shërben për mbrojtje nga “shpirtligat” dhe mu për këtë ende e hasim në veshje si dhe në ngjyrosjen e flokëve, duarve dhe gishtave të këmbëve në ditën e shkuarjes në nusëri.
Për nga karakteri është ritual pagan, ashtu siç është nata e kanagjexhes, që edhe sot e kësaj dite haset në ritualin e dasmave tona.
Rituali i tri kokrrave të sarmës
Pasi që kryhet rituali i daljes së nuses te kroni apo te uji, vajzat beqare dhe gratë fillojnë të luajnë valle duke kënduar, kurse prej tyre më të afërta të familjes së djalit vishen në mënyra të llojllojshme dhe atë duke u tallur me çiftin e posamartuar si dhe me anëtarët e familjes së anës së nuses së re, si p.sh. nënën, babain, vëllezërit, motrat dhe kështu me radhë. Pra, siç cekëm më lartë, veshen me rroba të ndryshme, si me pantallona, kapota të grisur* dhe bëhen si lypësa, farkëtarë, baltaxhi, etj., ku bëhen me personifikimin e anëtarëve të familjes së nuses…
Në këto raste këndojnë këngë të ndryshme, si kur luan nusja valle, si p.sh.
Mori hankonene sa sherete
këtë naòsen e mejër ku e xhete
Unë e kam xhet te xhamia
ashtaò e ka falun perëndia
Unë e kam xhet te zbiralla
pat igball e murr Zulçe aga…
… apo këngë tjetër
A mori e para e valles
hajde hiç e shko ma kadalës
Hajde hiç e shko përreth telit
ije naòsja e Zulçe dilberit
Hajde hiç e shko përreth manit
ije naòsja e Zulçe Sulltanit….
Ndërsa gjatë emitimit tallës ndaj anëtarëve të familjes së anës së nuses këndojnë vajzat beqare dhe gratë me dajre, si p.sh.:
Pa dilni te dera kush vikati
Çe çai vëlla derri pitatën
Çe çai vëlla derri pitatën
ni kore bukë naòk i japën
sa të çese sejjllën ene darkën…
… e kështu me radhë
Të premten apo të hënën pasdite, vjehrra përgatit apo përvëlon një kokërr lakër, poashtu në një tepsi të bardhë prej bakri vëndojnë orizin e bardhë që dikur e kanë përdorur të përzier me bëgur, ku së pari dhëndri merr një gjeth lakre në dorë e në të fut oriz dhe ashtu e mbështjell. Duke e mbështjellur sarmën, nusja e pyet se “çfarë mbështjell”, ku ai përgjigjet shkurt: “mall egjeré”*. Pas kësaj nusja merr dhe mbështjell poashtu sarmën, ku dhëndri e pyet: “çfarë mbështjell”, ku ajo përgjigjet “cucë e djalë”. Pra, kështu veprojnë tri herë rreth çifti i posamartuar. Por, duhet cekur se këto gjashtë kokrra sarme i lidhin me nga një fije teli të bardhë si dhe në njërën kokërr futin një pará të hekurt.
Për të gjitha këto besohet si për tepsinë e bardhë të bakrit që jeta t’u shkojë mirë e fortë si dhe bardhë, kurse për orizin që në jetë të kenë boll pasuri në kulturat e prodhimeve të bujqësisë, që gjithmonë t’u ecë bardhë. Ndërkaq, për mbështjelljen e gjashtë kokrrave të sarmës dhe pyetjeve e përgjigjeve kuptojmë se simbolizojnë planifikimin e jetës së përbashkët, kurse për fijet e telave të bardhë që në popull besohet që të krijojnë familje të fortë si teli e të mbarë si ngjyrë e bardhë e saj, kurse për paranë e hekurt që gjatë ushqimit në sofër e vënë në mbrëmje, që patjetër njërit t’i bjen, që për këtë besohet se ai ose ajo do të ketë më shumë fat, e kështu me radhë.Vazhdon

[fegi]

Rituali i çaushit të krushqive
Ky lloj rituali haset në fshatrat e malësisë së Malit të Thatë, dhe atë, në Gurgurnicë dhe në Sallarevë. Çaushi është një kujdestar i cili vesh një këmishë të bardhë e të gjatë deri ndër gjunjë në formën e dollamajës. Për trupi lidh një rrip, ku varën këmbana të mëdhaja lopësh apo dhensh. Fytyrën e përlyen me gaca, kurse në dhëmbë vëndon copa të prera qepësh. Në një pjesën e djathtë të kraharorit (v.i.) varën një palë çorapë të thurur me krabza, që i ka marrë dhuratë nga dasmori, ndërsa në pjesën e majtë të kraharorit varën një strajcë përplot e mbushur me hi, që herë pas here qet një sasi të matur hiri dhe i përhinë krushqit. Besohet se ky farë çaushi shëmbëllen si një lloj “tollosumi” që i frikëson krushqit për të mbajtur rendin apo të shkojnë të rreshtuar.
Rituali i mollës së kuqe kur qërohet drithi
Ditën kur qërohet drithi, që në mëngjes në prag të derës së shtëpisë varet një kokërr molle e kuqe. Kjo në popull quhet Molla e Kuqe, e cila shpesh shërben edhe sot e kësaj dite vetëm për të përuruar dasmën dasmorit. Molla e kuqe varet me pej dhe është e zbukuruar me tela dhe lule, ku miqtë dhe farefisi mollën e shpërblejnë me pará. Paratë e tilla si dhe ato të drithit i marrin vajzat të cilat i shfrytëzojnë për “erfene” gjatë një nate të javës së dasmës, por si zakonisht ndodh që paratë t’i shfrytëzojnë “natën e pulave” *
Rituali i qërimit të drithit
Ky lloj rituali i cili haset në ditën e qërimit të drithit ka elemente të stërlashtësisë që nga koha e paganizmit.
Para se ta dërgojnë drithin për ta bluajtur në mulli bëhet ky ritual: Mbi drithin e grumbulluar vëndojnë: një sanxhak, një mashë zjarri, një teste lugësh dhe një shoshë. Të gjitha këto janë shenjat e fillimit të dasmës, por njëherit kanë edhe domethënien e vet, që shpjegohen kështu: DRITHI dhe SHOSHA kuptojmë se me shoshë do të shoshitet drithi që bëhet gati për ta bluar e për ta bërë bukën e dasmës. SANXHAKU dhe MASHA E ZJARRIT do të shërbejnë për të pjekur dhe përgatitur ushqimet, kurse TESTEJA apo LUGËT do të shërbejnë për të ngrënë njerëzit gjatë javës së dasmës.
Rituali i parave të metalta dhe luleve në qërimin e drithit
Sot e kësaj dite e hasim adetin e qërimit të drithit që në vete përmbajnë elemente të ritualeve pagane.
Në popull edhe sot e kësaj dite besohet se metalikët që e shpërblejnë Drithin dhe Mollën e Kuqe kanë këtë domethënie apo kuptim: Për metalikët besohet që martesa e të rinjve të jetë e fortë si hekuri, kurse për zbukurimin që bëhet me lule poashtu besohet që çifti i ri të çojë jetën e bukur e të lulëzojnë si lulet.
Rituali i drithërave që e çojnë për qërimin e drithit
Me rastin e qërimit të drithit zakon është që të gjithë fshatarët si dhe mbarë farefisi dasmorit t’i çojnë një sasi të vogël drithërash, si: misër, grurë, thekër, elb, tërshërë, oriz, por, ndodh që t’i çojnë edhe fasule. Të gjitha këto i çojnë për t’i ndihmuar. Drithërat e këtilla i çojnë me ndonjë shinik, derman, duçi, tepsi apo diç e ngjashme. Por, të gjitha këto dorëzohen prej mëngjesi deri kah koha e iqindisë, ku në të shumtën e rasteve i zbukurojnë me shumë lloje lulesh ku përsipër vëndojnë pará metali si dhe sheqerka.
Të gjitha farërat e drithërave i shtrojnë në një mutafë, ku vajzat beqare i qërojnë duke kënduar këngë me dajre. Pasi që i qërojnë, atëherë merr dhëndri dhe i përzien me dorën e djathtë në një enë, që pastaj e dërgojnë në mulli për ta bluajtur. Mielli i këtyre drithërave gatuhet dhe bëhet një bukë që në popull besohet se me përzierjen e të gjitha bereqeteve çifti i ri të jenë të mbushur me bereqet si dhe të kenë fëmijë të përzier si djem, ashtu edhe vajza dhe të rriten me bollëk. Por, duhet përmendur se për të gjitha këto drithëra në popull besohet, si orizi i bardhë, që ashtu çifti i ri ta ketë jetën e bardhë e të jenë të lumtur, të jenë të fortë mu ashtu si janë paratë e metalit, ashtu si janë sheqerkat e ëmbëla edhe çifti i ri të çojnë jetë të ëmbël, ashtu si janë lulet e llojllojshme t’u lulëzojë jeta e tyre në të ardhmen, e kështu me radhë.
Rituali i dërgimit të drithit në mulli
Pasi që gruri të jetë qëruar, prej grupit të vajzave beqare e mbledhin dhe e futin nëpër thasë, e zakonisht i ngarkojnë në gomarë apo kalë të zënun me qerre. Gjatë ngarkimit të thasëve qofshin nëpër kafshët apo qerret është zakon që vajzat dhe djemtë beqarë ta bëjnë këtë ritual, ngase në popull besohet se të gjithë këto aq më shpejtë do të arrinë të qërojnë drithë për dasmat apo të martesave të veta. Me këtë rast kafshët i stolisin me lule dhe tela nëpër grila, frena si dhe në samarë, ku kuptohet se edhe thasët i stolisin, por ka raste kur kalit apo gomarit i varin edhe shpërblime të llojllojshme, si shtof, këmishë, çorapë, e kështu me radhë. Njëherit edhe thasëve u vëhet një marhamë që e merr mullajnxhiu në shenjë të pagesës së bluarjes së drithit. Zakon është që mullajnxhiu të mos merr ujem, sepse në popull besohet se po të merr ujem, atëherë mund t’ia merr bereqetin dasmorit në të ardhmen. Vlen të përmendet se drithi që bluhet në mulli s’bën të matet assesi, ngase besohet se me martesën e çiftit të ri, Zoti të japë drithëra pa masë në jetën e tyre.
I gjithë ky ritual bëhet me shoqërimin e vajzave dhe djemve duke kënduar me dajre në përcjellje te mulliri. Pasi që bluhet drithi, bëhet miell, prej të cilit do të gatuajnë një kulaç dhe tri bukë.
Rituali i zënies së kulaçit
Në trevën tonë është zakon që pasi ta sjellin drithin e bluajtur prej mullirit, të zihet kulaçi i dhëndrit dhe i nuses po nga mielli i bluajtur. Zënia e kulaçit është një ritual i stërlashtë që në vete përmban thuajse disa elemente thjesht pagane, si: zënia e kulaçit nesohet se është zënia e jetës së re të çiftit të ri në jetë. Për zënien e kulaçit angazhohen tri vajza beqare që janë të farefisit të dasmorit dhe që i kanë prindërit gjallë. Besohet se numri i tri vajzave është vetëm e vetëm që çifti i ri në të ardhmen të bëhet tre* apo të kenë fëmijë.
Tri vajzat që e zënë kulaçin, secila prej tyre ka edhe angazhimin e vet për këtë lloj rituali, dhe atë: njëra e mbushën ujin, njëra kallën zjarrin, kurse e treta e zë kulaçin.
Zënia e kulaçit bëhet kështu: Vajza që është caktuar për zënien e kulaçit në fillim merr miellin e drithit që është qëruar në mulli, e nxjerr në tepsi të bakrit, ngase për këtë lloj metali besohet se çifti i ri do të jetojë gjatë sa jeton ky lloj metali, që njëherit besohet se magjia apo marrja mësysh nuk zë në këtë tepsi sepse është prej bakri. Pasi që të qesë miellin në tepsi, i afrohen edhe uji i nxehtë, po me kusi prej bakri. Para se të fillojë ta përziejë miellin me ujë, dhëndri afrohet pranë tepsisë dhe e hudh një metalik, që më parë është përdorur gjysmë lira, në të njëjtën kohë pa folur fare si ky edhe të tri vajzat, ngase besohet se me zënien e brumit zihet jeta e re e çiftit të ri dhe mu për këtë arsye nuk flasin që të mos i dëgjojnë shpirtligat apo ato qofshinlarg, që besohet se munden t’u sjellin mosmarrëveshje apo zënka gjatë jetës së tyre në familje. Qëllimi i hudhjes së metalikut apo gjysmë lirës është se besohet se me brumin e ri të zënë për jetën e vete, fëmijët dhe jeta të jenë të fortë si metali. Por, pasi e hudh metalikun në miell, atëherë detyrohet që me dorën e djathtë ta përziejë miellin derisa të humbet apo të mbulohet metaliku, që në këtë rast të tjerët që e përcjellin ritualin me këngë e dajre kondojnë:
More Agim aga more shtat bajrak
haj zije kulaçin me sahat
More Agim aga more shtat selvi
haj zije kulaçin me okllagi…
… si dhe këngë të tjera.
Pasi që përzihet mielli nga dhëndri, vlen të cekim se ora apo sahati ka besimin e vetë në popull, dhe atë ashtu siç ecën ora, ashtu edhe ai të shkojë përpara me gruan në jetë, dhe atë pa u ndalur kurrë apo të ecin ashtu siç ecën gjithmonë ora.
Po për përzierjen e miellit nga ana e dhëndrit në të kaluarën është përdorur aty-këty që me tytë revoleje apo pushke të jetë përzier mielli i kulaçit, që pastaj është krisur tri herë me to, që ka dhënë shenjë për zënien e kulaçit.
Pasi që dhëndri largohet, vajza e cila e zë kulaçin merr dhe fut në brum ca sheqer, leblebia dhe oriz të bardhë, që në popull besohet se çifti i ri të çojë jetën e ëmbël si sheqeri e leblebitë si dhe të bardhë mu si orizi. Por, në këtë rast duke shtyrë ujë të ngrohtë futin apo e thejnë një kokërr ve pule, që besohet që të kenë shëndet e të jenë të skuqur mu si e kuqja e vezës. Por, gjatë tërë këtij rituali të tri vajzat mbi kokë vënë nga një shami apo kësula të bardha, që besohet që nusja të lind djem dhe jeta të jetë e bardhë.
Por, në disa fshatra ndodh që të gatuhen nga tri kulaçe që i përdorin kur zbret nusja së bashku me ca gjëra tjera. Pra, këtë kula{ e hanë natën e parë kur e vëndojnë nusen e re në tryezë, që zakonisht është të hënën në mbrëmje apo të premteve, që edhe këto kanë ritualet e veta.
Rituali i mbushjes së ujit të kulaçit
Ky lloj rituali haset në kuadër të ritualit të zënies së kulaçit. Rituali i mbushjes së ujit bëhet në këtë mënyrë: Vajza e cila është caktuar për të mbushur ujë, që në mëngjes shkon në krua apo në tre puse mbushën ujë me një kusi prej bakri, dhe atë, gjatë tërë kohës apo deri sa të zihet e të vëhet kulaçi në zjarr për t’u pjek, ajo si dhe dy të tjerat s’guxojnë fare të flasin. Në popull besohet se prej tre kroneve apo tre puseve që mbushet ujë, çifti i ri të shtohet dhe për nëntë muaj të bëhen tre vetë. Por, vlen të ceket se njëri prej tre kroneve apo puseve të jetë i dhëndrit apo dasmorit, kurse dy të tjerët të jenë të huaj, që në popull besohet se nusja dhe fëmija që do të lind janë si të huaj apo i gjakut të nuses së re.
Për kusinë e bakrit besohet se çifti i ri që do të martohet të rrojë aq sa jeton gjatë bakri, që njëherit besohet se shpirtligat apo ato qofshinlarg s’munden t’u afrohen si dhe magjia e marrjes mësysh nuk zë për shkak se ky lloj metali i largon. I gjithë ky ritual bëhet me përcjelljen e grupit të vajzave duke kënduar me dajre në shkuarje dhe në kthim. Por, gjatë tërë ritualit që niset dhe kthimit ajo s’bën që kusinë ta lëshojë në tokë, se po ta lëshojë në tokë, mund që shpirtligat apo ato qofshinlarg ta flliqin këtë ujë, që në popull besohet se jeta e çiftit të ri do të jetë me plot të këqija dhe shumë e rëndë. Mu për këtë kusia mbahet në dorë derisa ta vëndojë në zjarr ku do të ngrohet ky ujë.

[fegi]

Rituali i kalljes së zjarrit
Edhe ky lloj rituali haset në zënien së kulaçit dhe bëhet në këtë mënyrë: Vajza e cila është caktuar për të ndezur zjarr, në fillim merr copa druri prej shut* e i rënditën me kujdes të madh. Pasi që e kallën zjarrin, i cili duhet të digjet ngadalë, ngase ajo që e mban kusinë e bakrit mbushur me ujë përmbi zjarr mund të digjet apo ta djegë dorën. Por, në popull besohet se ky zjarr s’duhet të rritet, se po të rritet, atëherë çiftit të ri do t’u keqësohet apo në të ardhmen do të kenë mosmarrëveshje, zënka, qortime. Prandaj zjarri i kulaçit s’bën që të përzihet e as që të shtohet ndonjë dru, ngase besohet se do të shtohen zënkat, mosmarrëveshjet, qortimet mu ashtu si shtohet zjarri. Por, poashtu s’bën edhe të hiqet ndonjë dru prej zjarrit, që në popull besohet se do të vdesë njëri nga çifti i ri. Ka raste kur zjarri i kulaçit ruhet nga vajza e cila është e angazhuar për këtë. Po ky zjarr në popull trajtohet edhe si zjarri i dasmës.
Rituali i zerdes dhe hashures në ditën e qërimit të drithit
Dita e qërimit të drithit në vete përmban shumë lloje ritualesh pagane, ku bën pjesë rituali i përgatitjes së dy llojeve të ëmbëlsirave. Ndoshta rrallë diku ende mund të haset ky lloj rituali. Sidoqoftë, në të kaluarën është përdorur, dhe atë, në këtë mënyrë: Pasi në këtë ditë sjellin drithëra të ndryshëm, si grurë, misër, etj., njëherit sjellin edhe oriz. Prej të gjitha këtyre drithërave të përmendur zakon është të gatuhet ëmbëlsirë, dhe atë, zerde dhe hoshur.
Zerden e përdorin për të ngrënë për ata që vijnë t’ia urojnë dasmën dasmorit gjatë ditës së përmendur apo të nesërmen. Në popull besohet se çifti i ri do të çojë jetë të ëmbël e të bardhë mu ashtu si zerdja.
Hoshurja është një lloj ëmbëlsire e cila përgatitet nga të gjitha llojet e drithërave, ku plus i shtohen apo i futin edhe molla, dardha, hoshaf, etj., që i ziejnë në një enë metali. Edhe për këtë besohet se në të ardhmen çifti i ri të ketë bereqete të ndryshme, që ka edhe simbolikën e jetës së ëmbël të tyre. Këto dy lloj ëmbëlsira u shtrohen miqve dhe farefisit për të ngrënë, ku me ta e qesin edhe shoshën të cilën e shpërblejnë me pará!
Rituali i bakërdarit në ditën e qërimit të drithit
Pasi në kuadër të ditës së qërimit të drithit janë përdorur shumë lloje të ritualeve pagane, që në popull disa sosh ende mund të hasen aty-këtu. Sidoqoftë, këto në popull manifestohen si adete të lashta për fillimin e dasmës.
Rituali i bakërdarit i cili është përgatitur në ditën e qërimit të drithit është përgatitur në këtë mënyrë: Është përgatitur bakërdar (v.i.) i ngrint* apo i misernikut me tëlyen, që e kanë ngrënë si ushqim të gjithë pjesëmarrësit në këtë ditë si dhe ata që kanë ardhur për t’ia uruar dasmorit dasmën. Për bakërdarin me tëlyen në popull besohet se punët e dasmës t’i kryejnë, t’i bëjnë mirë e me rend si dhe t’i mbledhin top mu si bakërdari. Gjithashtu besohet se familja dhe çifti i ri të jenë top dhe të pandarë mu ashtu siç është bakërdari.
Rituali i flisë apo arempitës* në ditën e qërimit të drithit
Gjatë ditës së qërimit të drithit në trevën tonë hasim aty-këtu ende rituale të ndryshme që kanë karakter pagan, si rituali i FLISË ME RENDE po AREMPITE. Këtë lloj flie e kanë përgatitur zakonisht “maxhetoret” e dasmës që në mëngjes, në këtë mënyrë: Merret mielli i grintë* apo i misernikut, të cilin e futin në një enë të veçantë ku e zënë brumin, i cili është i hollë dhe pastaj me një safë të vogël qesin në ndonjë tepsi që mbulohet me saç zjarri. Mirëpo, kjo lloj flije ka shumë shtresa të holla, bile i shtyjnë edhe vezë. Pra, shtresimi i këtillë që populli e quan “fli me rende” apo “arempite”, ka edhe besimin e vet në popull: mu ashtu si është flia me rende, ashtu edhe dasma të shkojë mirë e me rend, por që ka edhe këtë besim për çiftin e ri, që në të ardhmen jeta t’u shkojë rend e mirë si dhe të jenë të kuq e të bardhë fëmijët që do t’u lindin, mu ashtu si e kuqja dhe e bardha e vezës.
Rituali i numrit të petkaxhinjëve
Ky ritual në vete përmban elemente të shumta të besimeve pagane. Pas qërimit të drithit, të nesërmen apo të hënën, që në mëngjes i mbledhin teshat të cilat kanë qenë të varura në dhomën e caktuar, ku i gjithë farefisi dhe disa nga fshatarët kanë dërguar dhurata për djalin dhe nusen e re tek shtëpia e dasmorit. Pra, këto tesha i dërgojnë tek shtëpia e nuses që ditën e diel, kur e marrin atë, dhe njëherit i marrin edhe teshat e dërguara si dhe ato të nuses së re që i sjell në shtëpinë e burrit.
Rituali i numrit të petkaxhinjëve i cili haset thuajse aty-këtu, bëhet në këtë mënyrë: Zakonisht petkaxhinj thirren miqtë më të largët, dhe atë, një ditë para se të shkojnë te nusja. Sot për sot numri i petkaxhinjëve është relativ, duke filluar prej 11 deri më 29 apo 35 vetë, që kuptohet, se ka raste kur shkojnë edhe nga dy tryeza. Por, për një tryezë shkojnë 11 deri më 15 apo 17 vetë. Shikuar përgjithësisht numri i petkaxhinjëve është tek, që edhe në këngët e këtij rituali i hasim, duke i shoqëruar me përcjellje të dajreve:
Di çojmë petkaxhinjtë 35 vetë
Agime fëllënza rej ngat nënës vetë.
Rúm mori nëno mos më marrën
bija e nënës bijë s’ka të ndalur
Bekim agës para s’un i dalëm…
… e kështu të ngjashme.
Pra, është e qartë se në popull numrin e tek e besojnë si numër i cili sjell fat në të ardhmen e çiftit të ri, që njëherit besohet se ky numër tek çiftit të ri do t’i lindin djem. Por, vlen të përmendet rasti kur shkojnë petkaxhinjtë në numër çift, që për këtë numër besohet se çiftit të ri do t’i lindin vajzë. Rëndom me petkaxhinjtë e çojnë edhe një fëmijë të moshës 4- deri 6-vjeçar, që besohet se çiftit të ri fëmija i parë t’u lind djalë.
Rituali i numërimit të petkaxhinjëve nga ana e nuses së re
Pasi që petkaxhinjtë arrinë në shtëpinë e nuses së re, dhe atë, për derisa këta të rreshtuar hynë në shtëpi, haset rituali pagan i të numëruarit të tyre: Nusja e re, e shoqëruar prej grave më të moshuara* del fshehurazi në dritare që t’i shikojë petkaxhinjtë. Në këtë rast ajo i shikon nëpërmjet një shpate të shpeshtë nëntëkrerëshe, duke i numëruar tri herë nga nëntë veta, që në popull besohet që fëmijët t’i lind në nëntë muaj apo në nëntë hënë. Por, në këtë rast e hasim edhe këtë ritual, ku vajza apo nusja e re petkaxhinjtë i shikon edhe nëpërmjet një shamie të bardhë, që në popull besohet se jeta te burri do t’i shkojë bardhë, dhe gjatë jetës së ardhshme të saj në bashkëshorti anëtarët e familjes së burrit t’i duken të mirë e të bardhë.
Rituali i vjedhjes së gjësendit në sofër të drekës së petkaxhinjëve
Rituali në fjalë haset edhe sot e kësaj dite në trevën tonë, edhe atë, në këtë mënyrë: Pasi që miqtë i shërbejnë në fillim me kafe, pije freskuese, duhan apo cigare, ku kuptohet se në prani i kanë edhe taketuket. Dikush nga djemtë e ri apo beqarë marrin dhe e fshehin qoftë filxhan kafeje, tabak kafeje, taketuke duhani, por edhe kur shtrohet sofra, ndodh që të vjedhin apo të marrin e të fshehin, si ndonjë lugë, thikë e diç të ngjashme, që në popull për këto gjësende të marrura prej shtëpisë së nuses së re besohet se djemtë e ri apo beqarët në të ardhmen e afërt do të marrin ndonjë vajzë nga familja e nuses së re ose të lagjes ku ajo jeton apo nga ai fshat.
Zakonisht për këtë lloj rituali ata që i presin petkaxhinjtë i numërojnë të gjithë gjësendet që ua vënë në shërbim. Por, ndodh që të hetohet mungesa e ndonjë gjësendi sa që lirisht e kërkojnë dhe ai që e ka marrë e kthen. Prandaj për këtë rast nuk ka hidhërim nga asnjëra palë.
Por, në këtë rast kemi edhe ritualin e dëmtimit të petkaxhinjëve nga grupi i të rejave, që në popull e quajnë ritual i egër.
Rituali i egër me rastin e përcjelljes së petkaxhinjëve
Mënyra e përdorimit të këtij lloj rituali i cili haset me rastin e përcjelljes së petkaxhinjëve prej shtëpisë së nuses së re bëhet kështu: Para se të dalin petkaxhinjtë të cilët kanë ngrënë drekë, vajzat e reja apo beqaret bëjën dëmtimin e kuajve, duke filluar që me prerjen e bishtit të kalit, që e përdorin vajzat beqare për “trabzan” ojash, ua prishin jelet kuajve, që në shumë raste u vënë ca ngjitëse të llojit të një farë bime, që vështirë hiqet prej jelave dhe bishtit të kalit. Por, në të kaluarën e afërt ua kanë prerë leqet e tërkuzës së kuajve, duke i lënë me pak fije, me qëllim që kur ta shalojnë kalin ato të këputen apo t’u kthehet samari e të rrëzohen petkaxhinjtë. Por, për rastet e këtilla nuk ka ndodhur që petkaxhinjtë të jenë hidhëruar, sepse në popull besohet se ende familja e nuses së re familjen e dhëndrit e ka të nënshtruar.
Por, vlen të përmendim se sot me zhvillimin e përgjithshëm dhe ngritjen e standardit të jetës, nuk shkohet më petkaxhinj me kuaj, por me vetura. Edhe në këto raste zakonisht përcillet rituali i dëmtimit, dhe atë, duke u vjedhur diçka, siç ndodh, ndonjë audio-kasetë, e kështu me radhë. Pasi që dalin prej shtëpisë së nuses së çdo kush kthehet në shtëpinë e vet.
Rituali i mbushjes së ujit të dhëndërisë
Ujin me të cilin lahet dhëndri, e mbushin zakonisht në krua, pus apo në ndonjë vendburim, dhe atë, tri vajza të cilat i kanë prindërit gjallë, sepse besohet që dhëndri të jetojë me fëmijët e tij.
Uji mbushet pa folur fare, bile as ndërmjet vete, e as t’u flasë dikush prej fillimit deri sa e vënë në zjarr për t’u ngrohur, ngase besohet se çifti i ri të mos përlahet e të kenë zënka si dhe të mos dëgjojnë qofshinlarg dhe dreqi.
I gjithë ky ritual bëhet me shoqërimin e vajzave dhe të njerëzve të tjerë që këndojnë me dajre.
Pra, këtë ujë që e mbushin me një kusi prej bakri, pasi e vënë në zjarrin i cili është ndezur që në ditën e parë kur ka filluar dasma, në të futin gjethe dhe lule të ndryshme. Për të gjitha këto besohet se: zjarri i ndezur prej fillimit të dasmës ka besimin se zjarri të mos shuhet kurrë në votrën e tyre, kuptohet, të çiftit të ri në jetë; kurse për kusinë e bakrit besohet se jeta e tyre të jetë e fortë mu si metali; kurse për gjethet dhe lulet që futin në ujë besohet që jeta e dhëndrit të jetë plot e përplot e lulëzuar. Por, në këtë rast vlen të përmendim se këtë ujë prej vendburimit e derisa e vëndojmë në zjarr, përsipër i vënë një shami të bardhë, për të cilën besohet se çiftit të ri jeta do t’i shkojë vetëm bardhë e mirë.