Rituale festive të traditës folklorike

[drini_në_TR]

Çfarë është "festa e verës"?

-----------------------------
Një nga penat më të shquara të letrave shqipe, Faik Konica, përshkruan hollësisht ç'është Festa e Verës apo, ndryshe, Festa e Luleve. "Kjo është një festë ku stërgjyshërit tanë, kur Krishterimi s'kishte lindur ende, kremtonin me romakët dhe grekët e vjetër perëndinë e luleve dhe të shelgjeve", shprehet Konica në një nga veprat e tij. Më tej ai vazhdon: "Kjo ishte një festë ku të parët tanë rrethonin me verore degët e shelgjeve, të thanave e dëllinjave dhe mbushnin shtëpitë e tyre me lulet e dafinave dhe të gjithë shelgjeve të bekuar".

Në ditët e sotme elbasanasit vazhdojnë traditën qindravjeçare të kremtimit të Festës së Verës apo të Luleve. Kjo është një festë pagane dhe është festuar vetëm në qytetin e Elbasanit. Në këtë ditë amvisat elbasanase përgatisin ëmbëlsira ku spikat ballokumja, një ëmbëlsirë që përgatitet vetëm në këtë qytet. Vitet e fundit Elbasanin e kanë vizituar shumë familjarë nga qytete të tjera, por edhe shqiptarë nga jashtë kufijve. Shumë shqiptarë të Maqedonisë dhe të Kosovës i janë bashkuar Festës së Luleve. Shelgjet dhe lulet janë një tjetër simbol i kësaj feste. Kohë më parë Elbasani quhej "qyteti i luleve", por ka vite që ky emërtim tingëllon i huaj për banorët e këtij qyteti. Ditën e 14 marsit të gjithë fëmijët mblidhen dhe thurin kurora me lule, i vënë ato në kokat e tyre dhe shpërndajnë ëmbëlsirën-simbol, ballokumen. Pak vite më parë kjo festë dukej se u harrua, por qytetarët e Elbasanit nuk e lejuan shuarjen e kësaj tradite.

Një tjetër Traditë nga besimi dhe folklori jonë
Përshëndetje
Drini.

[korçar]

Ja edhe nje gje me shume ne "trasten" time. Nuk eshte shume e rende jo, ka akoma vend per tu mbushur...

Nje pyetje: si kaloi kjo feste nga kremtimi i perendise se luleve ne zjarre qe behen duke djegur shkarpa - kusherinjte e luleve? Apo mos po e ngaterroj me diten e veres une! Ka ndonje lidhje midis te dyjave apo po ja fut kot une?

[shigjeta]

Shume festa sic eshte ajo e Dites se Veres jane pak te njohura ose nuk festohen me nga brezat e sotem. Disa prej tyre i njoh vetem si emra, te permendura nga gjysherit ose njerez te moshuar. Gjithmone kur i kam degjuar me kane nxitur nje fare kurioziteti per pikenisjen dhe zanfillen e tyre. Keto festa kane ritualet e tyre qe jane kaluar brez pas brezi, pjese e te cilave jane dhe kenge te ndryshme, qe kendohen ne kohe te caktuar te festes.

******

Kenget e Motmotit lidhen kryesisht me punet e bujqesise dhe kohen e tyre. Ne to paraqitet aktiviteti ne punet blegtorale, bujqesore, ekonomike. Kenget e motmotit jane te lashta. Sot nuk mund t’i gjejme keto kenge te plota. Po, edhe ne variantet qe kane mbetur ne ditet e sotme ato perseri ruajne elemente te lashta. Kenget e muajve, kenget e festave te vitit, si Dita e Veres, kenget e ardhjes se dallendysheve etj nuk kane asnje element fetar te krishterimit ose myslimanizmit. Bile edhe ritet per keto festa jane te vjetra. Diten e Marsit ne dyert e shtepive njerezit vinin dege thane, ne Maj dilnin per te mbledhur lule. Perpara se te vijne dallendyshet te vegjelit e stolisin qafen me verore. Njerezit kur dilnin diten e Majit hanin hudher te njome etj. Ne juge naten e vitit te ri hedhin ne zjarr percje(dellinje - bime qe vene ne zjarr naten e vitit te ri) dhe e vinin re kur kerciste.
Ne periudhen e perhapjes se krishterimit mjaft nga keto rite u bene fetare. Keshtu kolendrat jane larguar nga riti i vjeter i “buzmit” (trung qe vihet ne zjarr naten e festes se vitit te ri). Ne pragun e pranveres behen karnavalet, periudha e kreshmeve perpara pashkeve. Ne kete kohe behen “llazoret” qe lidhen edhe me kenget e Shen Lazarit. Me ardhjen e pranveres moti ngrohet dhe garperinjte e zahpinjte perteriten. Po pikerisht mbasi ne Mars bie Vangjelizmoi, kenga e vjeter kunder ketyre zvaranikeve te demshem u lidh me kete kremte me gjithe se ne te vertete akoma kenga ruan elementin ritual pagan te zileve dhe te kemboreve, qe perdoren kur kendohet kenga. Po keshtu ndodh edhe per Rusticat. Edhe brenda ritit te ketyre kengeve gjejme elementin pagan te te ngrenit tok – refeneja - qe mund te jete ndoshta nje element i komunitetit primitiv. Ne myslimanet e jugut, kjo eshte perzier me diten e Nevruzit. Keshtu edhe per diten e Shengjergjit, per kenget e Shen Gjinit etj
Duhet vene re se ne kenget e motmotit aty ku nuk ka element fetar kristian ose mysliman, i kendohet kohes se punes, luleve, shpendeve dhe diteve te shenuara te vitit qe lidhen me te mbjellat, te korrat, me mbarimin e puneve te vjeshtes , me shiun. Ne keto kenge tregohet dashuria per punen, per natyren , per bollekurn. Ne kohe te vjetera njeriu duke mos qene i zoti per te shpjeguar shkencerisht fenomenet e natyres i ka lidhur keto me shume zakone pagane. Ne kohen e thatesires, nga mungesa e kanaleve ai kerkonte ndihmen e shume formulave magjike. Keshtu kemi shfaqjen e dordolecit dhe kengen “Dordolecit – bjerna shi” ose “Rona rona peperona – bjere shi ne arat tona”

[shigjeta]

Kolendrat

Me 23 dhjetor behen kolendrat. Me 24 eshte dita e kolendravet. Djemte, ne mbremje mblidhen ne nje vend ku kendojne e lozin deri ne mes te nates. Pastaj vene shpepi me shtepi dhe me nje comikle ose comange u bien dyerve e portave. Zonja e shtepise ngrihet dhe hap porten. Me gjithe qe eshte kohe gjumi nuk zemrohen qe u kane prishur qetesine kolendaret, tecilet kendojne kenget e rastit. Si mbajojne zonja e shtepise u jep nga nje kolender dhe nga pak geshtenja.
*comange – shkop i bariut i trashe ne krye


Dita e veres

Dita e veres festohet ne 14 mars dhe zgjat dy dite. Kjo feste fillon qe pas dreke te dites se pare. Gjithe njerezit, po sidomos femijet dalin neper fusha ku kendojne, lozin valle, mbledhin lule; djemte mbledhin dhe dellinja. Lulet vajzat i vene neper vrimat e murit, neper dritaret e neper portat. Gjithe pasdrekja shkon duke shetitur neper fusha. Ne mbremje ndezin dellinja (bejne dumene) Dumene e ndezin rreth shtepise ose neper livadhet prane; femijet hidhen persiper zjarrit, tundin edhe zile. Kur ndezin dumene, ndodhen edhe gjithe njerezite shtepise. Me vone bejne "piligrine" e ne kete kohe thone"piligri moj piligri mos dil jashte, t'i mbush syte me hi"
Ne Kosove te Permetit darken e Dites se Veres bejne gati kulecet. Ne mengjes pa gdhire nena vete ne krua, lag kulacin dhe kthehet me doren plot me uje kroi e me bare te njome. Me te hyre ne shtepi sperkat cdo qoshe qe te mos kete pleshta e cimka gjate veres. Pastaj u njom fytyren gjithe njerezve te shtepise qe te mos i zene ethet dhe uron per shume vjete Diten e Veres. U jep embelsira e veze femijve duke u thene "qofshi te embel si sheqeri e te bardhe si veza"
Para se te gdhihet, nusja e re merr nje veze pak vere e buke, rri ne oborr dhe duke perseritur "qofsha e bardhe si veza dhe e kuqe si vera" ha nga pak buke pi pak vere dhe vezen e shkon rreth fytyres.
Ne Opar femijet kur ngrihen ne mengjes prekin me dore nga nje cope hekur se e kane per mire. Diten e Veres ngrihen te gjithe shume shpejt dhe duke marre me vete kulece veze, sheqer, mjalte vene ne krua qe te lahen. Ne krua thone tri here "mire mengjes o krua, lashe te ligat e mora te mirat". Edhe kulacin e lagin tri here dhe secil e kafshon tri here; gjithashtu edhe vezen. Ne krua vete cdo djale me babane, nenen ose me ndonje te aferm te shtepise.
Kulaci qe hane ne krua quhet "kulac i kroit". Kur kthehen nga kroi u thone njerezve te shtepise "mire mengjes" dhe keta u pergjigjen "mire se na arthte". Pastaj perseri ata qe ishin ne krua u thone "me shendet e bereqet" ne shtepi femijet marrin nga nje molle e nga nje luge sheqer. Buket ne kete dite i zene me qiqer.
Femijet shetitin neper fshat, vene ne cdo shtepi ku marrin veze. Ata i urojne "paci kemben e mbare!"
Per ate qe vete per heren e pare Diten e Vers ne nje shtepi, thone "na beri kembe". Me vezet qe mbledhin, femijet lozin duke i perpjekur dhe kujt i del veza me e forte ia merr tjetrit. Diten e Veres femijet lyhen me mjalte ne balle. Te gjithe vishen me rroba te reja e nuk punojne gjithe diten.

*dumene- zjarr me kashte ne raste festash, sidomos darken e ShenGjinit.

[shigjeta]

Me poshte jane disa kenge qe kendohen ne zona te ndryshme per Diten e Veres.

Gjirokaster

Moj zonj’ e uruar
Fle apo je zgjuar?
Hidhi lloze ders
Se erdhi dit’ e vers
Ngreu nuse hap qilare
Te gostit keta beqare…
*Kjo kenge kendohet nga te vegjelit, qe shkojne shtepi me shtepi per te uruar diten e veres


Shkoder

Tue dale e duel vera, joho del vere
Ti na dalsh me t'mira shume
Ti na dalsh me djem shume
Ti na dalsh me nuse shume
Ti na dalsh me shtjerra shume
Ti na dalsh me dhen shume


Lume

Ore zog i ferres
Hajde ditn’ e veres!
Dit ‘e veres shkoi
Shengjergji pergjoi
***
Vera, vera, guduvera
Nje pule qe pac e thera;
Te gjithe mizat i meshtolla
Karkalecin e harrova
Karkalec, o derezi
Ca ha ti e ca pi ti?
Hengra mish prej gjarperi
Piva uje prej Frasheri!


Sevran-Skrapar

Ozi e bozi
Erdhi martallozi
Pepe, peksime
Pa na nxir dy **** ve
Ashtu dalci mot me ne
Mot me ne gezuare
Djemte te martuare
Sa lule ka qershia
Aqe djem paste shtepija
Sa lule ka ajo thane
Aqe cobane e stopane
Sa qepra ne cati
Aqe nuse ne shtepi
Sa qepra ne kashtore
Aqe nuse punetore
Dallendyshe faqekuqe
Na kete kosen e kuqe
Shpjere ne det
Bjere me shendet
*martalloz – njeri i armatosur, rojtar qe ruan malin e nje katundit te mos e prishin bagetit e katundeve te tjera
*peksime – buke me miell te bardhe dhe pjekur dy here; peksimadh, galete
*stopane – i pari i barinjve; celiku


Shqiptaret e Molizes-Arbereshet e Sicilise

Dagandrishe, dagandrisheze
Mirsevjen nga do, e na vjen
Sbora u jos mbi malet tane
Sosi dimbri e jardhi vera
Me gjith lulezit, me diegin
Se ti u prore, o dagandrishe
Bui folezen nene dritsores
Nene dritsoren e shpin time
Te me zgjosh menat njize
Te te jap gjagje te hash
Me gjith bijzat ce do kesh
Dagandrishe, dagandrisheze
Mirsevjen, nga do e na vjen

Shpat-Elbasan

Lumja ti moj lulevere
Qi me ke nanen topsheqere
Kur te con te ledhaton
Tyj qafen moj te drejton
Mjera ti moj manushaqe
Qi me ke njerken si farmaqe
Kur te con moj te dermon
Tyj qafen moj te shtrembnon
***
Ju moj lule gjithsa jinni
Te pare cin kini?…
E para lulkaceza
E dyta manushaqeja
E treta lulvereja
E katerta trendelina
E pesta trandafili
***
Siper e ma siper-e
Dalim mu ne maje te malit-e
Mu ne shesh te lules-e
Vin e na kepusin-e
Tufa-tufa na ujdisin-e
Po ne krye na vinin-e
Po ne brez na shtinin-e
Po me kambe na shkelnin-e
Po me mshese na mshinin-e
Me lopate na mbshillnin-e
Ne govate, na shtinin-e
Ne krye na ngrinin-e
Ne plehnit na hidhnin-e

[shigjeta]

Llazoret

Kur vjen pranvera, femije ne moshe te rritur, burra, etj dalin ne mbremje vone dhe shkojne dere me dere duke kerkuar veze; ne gjuhen popullore quhen “llazore”; kane dale llazoret dmth po vjen pranvera. Ja disa nga kenget qe kendohen ne kete feste

Shengjergj

Llazoret ke dera
Dil se po vjen vera!
Llaxore, llaxoriska
Due vene qi t’ban lariska
Po s’ma dhe
Ka qori
T’shkofte plori;
Ka carani
T’shkofte shegani!

*lariske - pula pika-pika
*carani - dy guret qe vihen si shenje per te dalluar vatren ne ode te zjarrit; midis ketyre vihen drute
*shegan - emeri i kaut


Pogradec

Lele, lele, moj llazore
Ngaj na hyre ngaj na dole
Neper bace flytyrove
Lele, lele, moj, llazore


Juge

O pellumth, o pellumth-o
Mos me pe Lazuare?
Ketu drejt me shkuane
Nde dere te Zotit
Ay zot, se qysh punon:
Kill’e asper numuron
Darovit Lazuare
Ashtu dalc gezuare!
Me djathe nde napez
Me nuse per qafez
Sa lule nde Tomor
Aqe nuse nde oborr!
Sa lule nde qershi,
Aqe djem ndeper shtepi!

*kille/a -mase bereqeti, 40-45 okesh
*asper/a - para e motshme e argjende


Cameria

Erdhi Lazeri mbe dere
Bjeri pulese te pjeve
Jepni Lazerit nje ve
Se u err e do te ve
Do te veje nde More
Jane turqit e te kreshte
Hane gjalp’e monove
Ng’atje para vjen andara
Shenmeria tye klara
Tye klara e tye thire
Se i vrane monobire
Mbelithni lule, lule malit
Ta ja veme torre varrit.

*andara - furtune
*torre - kulle, grumbull; perqark, per reth

[shigjeta]

Per te rrene shi ne vere: Kur bente thatesire e madhe ne vere, te rinjte benin “dordolec” duke e mbuluar nje shokun e tyre me fier dhe shkojne me te ne shtepi e kendojne. Ne kete kohe del nje njeri nga shtepia dhe i hedh dordolecit nje qyp me uje ne koke. Pastaj gostit djemte me veze.

Kenge qe kendohen:

Tirane

Dordolec, bjerna shi
Te na behet misri ri
Misri ri sa trari
Te na mbushet hambari


Tirane

Ma sa i dhemb gja caracit
Nj’aqi me dhimt mu;
O carac, e im vlla
Vlla s’te kam e vlla do t’zaj
Ethet e mia ty do t’i laj
O mal i Dajtit
Me marsh te ligat e shtatit!
O mal i zi
Me jep shendet e fuqi!
O zogu fluturac marrc te ligat e fukarase!
O zogu i zi
Marrc te ligat e djalit te ri

[shigjeta]

Rusicat eshte feste qe behej 25 dite pas Pashkeve. Kete feste e benin femijet e vegjel dhe grate. Ne kete dite, ne Polene te Korces grate formonin grupe dhe mblidheshin ne nje shtepi. Aty mbledhin nje sasi te hollash me te cilat blinin miellin gjalpe vaj sheqer dhe te tjera sende qe u duheshin. Me keto bejne lakror, revani, baklava, bukevale dhe te tjera embelsira qe mund t’u pelqenin. Perpara se t’i hanin do te hiqnin nga nje cope per ta cuar secila ne shtepine e saj, se ishte per te mire, qe te hanin edhe njerezit e tjere te shtepise nga lakrori i rusicave. Si i hanin keto, kendonin dhe loznin valle gjithe diten.

Ne kete dite femijet e vegjel, me shume vajzat, ngriheshin qe ne mengjes me qeska e me shporta ne duar shkonin neper shtepi per te mbledhur miell, gjalpe e veze qe te benin dhe ato lakror per rusicat. Kur shkonin neper shtepite kendonin kengen e rusicave.

Pastaj si mblidhnin keto, i conin ne nje familje. Aty gatuajne e pastaj hanin dreke, shoqeruar me kenge dhe valle. Pas dreke cdo grup vishte nga nje vajze te vogel si nuse dhe e shetisnin neper rruget e fshatit. Ndaj te perenduar te diellit dilnin jashte fshatit duke kenduar se do te shkonin te mbulonin nenen e diellit. Atje, si germonin me shat nje grope ne forme varri, benin fytyra njerezish prej balte dhe i mbulonin me dhe gropat e hapura; pastaj mblidheshin rreth gropes, duke vajtuar e duke thene: “neno moj neno ardhi delli e nuk te gjeti”. Pas kesaj ndanin misra te zier prane gropes per shpirtin e nenes se diellit.

Si mbaronin ceremonine, mblidheshin se bashku grupet dhe shkonin duke kenduar ne fshat e shperndaheshin me pas neper shtepite e tyre.

[shigjeta]

Shengjergji

Ne rrethin e Korces, duke gdhire dita 23 Prill, diten e Shengjergjit, te vegjel e te medhenj ngrihen heret ne mengjes qe te mos i zere dielli ne gjume e dalin jashte fshatit, ku gjejne shelgje me gjethe; kepusin nga nje dege dhe e mbeshtjellin pas brezit, duke besuar se, kur te prashisnin misrat, nuk kane per te patur dhimbje mesi; sjellin dhe disa dege te tjera ne shtepi e duke i thurur kurore i vene rreth tundesit qe te jete i ftohte bulmeti, kur te mblidhet ne vere; u vene nga nje kurore te gjitha eneve te bulmetit dhe te ujit.
Gjithe diten mblidhen grumbuj neper lagjet dhe peshohen.
Ne Polene, diten e Shengjergjit, grate ngrihen qe ne mengjes shpejt, marrin enet dhe vene te mbushin uje. Kur kthehen, u vene eneve nga nje degez shelgu. Shume te tjere dalin e shetisin dhe ku gjejne ndonje shelg a plep, marrin degeza dhe i vene ne krye dhe ne mes.
Ne Drenove vene e varen neper thana qe te jene te shendoshe e te kuq si ajo.
Cdo shtepi do te there ndonje kafshe: kendes, shqere, ose tjeter.
Kete dite marrin zile dhe dalin e shetitin shtepi me shtepi o kopesht me kopesht qe te trembin krimbat qe mos te hane pemet e lulet.

Picall - Tirane

O Shengjergj i bardhe
Njishti motmet m’gjec me i djale
O Shengjergj mushtullu
Njishti motmot, m’gjec martu
Sa ky li
Te bahen flokt e mi

[drini_në_TR]

Presidenti Rugova tha se Dita e Falënderimit është një festë tradicionale popullore dhe familjare e Kosovës




Prishtinë, 23 tetor - Sot në mjediset e hotelit "Grand" në Prishtinë u organizua ceremonia e festës tradicionale kosovare, e Ditës së Falenderimti - Darka e Lamës, e cila është organizuar nën patronatin e Presidentit të Kosovës Ibrahim Rugova. Në këtë manifestim ishin të pranishëm edhe kryeparlamentari Nexhat Daci, ZV.kryeadministratori Çarlls Brajshou, përfaqësues të KFOR-it, përfaqësues të zyrave diplomatike në Prishtinë, deputetë dhe ministra si dhe mysafirë nga komunat e Kosovës.
Presidenti Rugova, duke folur në këtë manifestim, tha se
Festa e Ditës së Falënderimit - Darka e Lamës është një festë tradicionale popullore dhe familjare e Kosovës dhe në viset e tjera shqiptare.
Duke folur për traditën e festës së Darkës së Lamës, Presidenti tha se ajo është shumë e vjetër. Madje edhe autorët antikë e kanë shënuar që nga shekulli V para Krishtit si festë e vitit tek ilirët, të parët e shqiptarëve që është festuar rreth 23 tetorit. Autorëve antikë ia ka tërhequr vëmendjen kjo fesët e rëndësishme e kulturës shqiptare, tha ai.
Presidenti Rugova tha se kjo festë nëpër shekuj është ruajtur deri në ditë tona. "Populli ynë ka shumë festa të vitit, që lidhen me solsticin, si shumë popuj të tjerë, që përmbyllen, me Darkën e Lamës, që është më e njohura në Kosovë", theksoi ai, duke shtuar se vitin e kaluar e ka shpallur festë tradicionale shtetërore të Kosovës, e cila do të festohet në çdo familje në Kosovë.
"Në këtë ditë kemi menduar si të parët tanë, t'i bëjmë falenderim Zotit për të mirat që na i ka falur brenda një viti dhe t'i lutemi Atij që në vitin tjetër, në motin tjetër të na falë, të na dhurojë më shumë të mira" vlerësoi Presidenti Rugova deh shtoi se "kjo Ditë Falënderimi na obligon dhe na përkujton se duhet t'i shtojmë prodhimet tona të tokës". "Po ashtu na obligon që prodhimet e tokës së Kosovës t'i përpunojmë, t'i bëjmë më cilësore për të gjithë qytetarët tanë dhe për eksport për kombet e tjera. Dhe në këtë ditë ne i lutemi Zotit për këtë". Njëherit paralajmëroi se që nga viti i ardhshëm për ditën e kësaj feste nuk do të punohet dhe do të jetë ditë që i kushtohet falenderimit.
"Shpresoj se kjo festë do të pasurohet me forma të ndryshme të manifestimit në të ardhmen", tha Presidenti Rugova, duke i ftuar të pranishmit që të kënaqen me tryezën e shtruar e me prodhime kosovare tradicionale.
"Zoti e bekoftë e Kosovën dhe të mirat e saj", tha në fund të fjalës së tij Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova, duke folur në këtë Ditë Falenderimi, në Darkën e Lamës.