Nevoja e njohjes se gegnishtes si subjekt i gjalle gjuhesor

[Edvin83]

Ah, pse te turqishtja te paska mbet mendja ty ambjentalist? Lol
Por ato qindra fjale latine-greqisht-keltik-sllavisht-anglisht cfare tu bejme ne?

Ti zhdukim e ti plotesojme me fjale te dialektit geg? Lol

Geget kane akoma probleme te shqiptojne disa shkronja te alfabetit, e jo me dava tu marresh nga bagazhi i tyre i paket.

Pastaj sic e tha dhe bato me lart.

Nuk merreni ju ciliminjte me keto gjera.

Ka akademike per kete pune.

Ti edhe mund ta perdoresh nenkrese-n tende, mirepo nga anet tona do ta marrim si nenshkrese. Lol

O smith, që je arabofil e turkofil e dimë, por mos u mundo ta fusësh këtë edhe te debati i dialekteve. Thashë që ka shumë fjalë që janë nëpër dialekte, dhe janë shqip. E më mirë t'i marrim e t'i përdorim ato, se fjalët turke, arabe, perse e sllave që i ke qejf ti.

Ti atë nënshkresën përdore për çfarë të duash, e mëso si shkruhet shqip në rradhë të parë!

[Qyfyre]

Me duken debate te kota keto per te zgjidhur se cili dialekt eshte me superior. Mund te mbushen 1000 faqe dhe prape ne fund secili do te jete jete i bindur se dialekti i vet eshte me i miri.

Per permirsimin e gjuhes shqipe mendoj se duhet te diskutohet vetem per te gjetur mendyra se si mund te zhvillojme apo shqiperojme me shume kete standard qe kemi. Nga gegerishtja mund te futen ato fjale qe mund te jene me te pershtatshme apo ato qe shqiperojne fjale te huazuara nga gjuhe te huaja si shembulli qe solli Edvin83.

Standard eshte ai qe eshte. A ishte padrejtesi ndaj gegeve kur u vendos? Po. Por tani pak rendesi ka pasi nuk mund te kthehemi pas dhe te rishkruajme gjuhen standarte. Vetem mund ta permiresojme ate qe kemi.

[Syze]

Me duken debate te kota keto per te zgjidhur se cili dialekt eshte me superior. Mund te mbushen 1000 faqe dhe prape ne fund secili do te jete jete i bindur se dialekti i vet eshte me i miri.

Per permirsimin e gjuhes shqipe mendoj se duhet te diskutohet vetem per te gjetur mendyra se si mund te zhvillojme apo shqiperojme me shume kete standard qe kemi. Nga gegerishtja mund te futen ato fjale qe mund te jene me te pershtatshme apo ato qe shqiperojne fjale te huazuara nga gjuhe te huaja si shembulli qe solli Edvin83.

Standard eshte ai qe eshte. A ishte padrejtesi ndaj gegeve kur u vendos? Po. Por tani pak rendesi ka pasi nuk mund te kthehemi pas dhe te rishkruajme gjuhen standarte. Vetem mund ta permiresojme ate qe kemi.

Do ishte më mirë sikur të dy dialektet të mësohen në shkolla. Geg trajtohet si dialekt i toskut, jo si dialekt is shqipes.

[Askusho]

SHABAN DEMIRAJ

Për sa u takon shqiptarëve të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi, ata qysh në Konsultën e Prishtinës të vitit 1968 vendosën të pranonin dhe të zbatonin atë gjuhë letrare që kishte gjetur një përhapje të gjerë brenda kufijve shtetëror të Shqipërisë. Prandaj, kur flitet sot për një gjuhë letrare të përbashkët për të gjithë shqiptarët, kjo, de fakto, u vendos në Konsultën e Prishtinës, katër vjet para Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe

Mimoza CIKA (DW)


Sa herë që bëhet fjalë për shqipen e sotme letrare, në përgjithësi, përmendet edhe Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe i viti 1972. Kjo është e kuptueshme po të mbahet parasysh fakti që në atë kongres, ku kishte përfaqësues jo vetëm nga Republika e Shqipërisë, por dhe nga viset shqiptare të ish - federatës jugosllave si dhe nga arbëreshët e Italisë, u vendos që të gjithë shqiptarët ta përdorin një gjuhë letrare të vetme dhe pikërisht atë që kemi sot në përdorim.
Në radhë të parë, duhet mbajtur parasysh se vendimi i një kongresi për një çështje aq të rëndësishme, siç është ajo e Gjuhës Letrare Shqipe, nuk mund të ishte i zbatueshëm, e aq më pak i detyrueshëm, për shqiptarët jashtë kufijve shtetëror të Shqipërisë - në rast se ata nuk do të ishin të gatshëm për ta pranuar atë me vullnetin e tyre.
Për sa u takon shqiptarëve të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi, ata qysh në Konsultën e Prishtinës të vitit 1968 vendosën të pranonin dhe të zbatonin atë gjuhë letrare që kishte gjetur një përhapje të gjerë brenda kufijve shtetëror të Shqipërisë. Prandaj, kur flitet sot për një gjuhë letrare të përbashkët për të gjithë shqiptarët, kjo, de fakto, u vendos në Konsultën e Prishtinës, katër vjet para Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Pa vendimin e Konsultës së Prishtinës nuk do të kishim sot një shqipe letrare të përbashkët.
Së dyti, duhet mbajtur parasysh, gjithashtu, se shqipja e sotme letrare nuk u krijua as në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe as në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, kur në Shqipëri u vendos sistemi shtetëror monist. Është e vërtet se në atë periudhë u bë një punë e madhe për kodifikimin e mëtejshëm të normave drejtshkrimore të gjuhës shqipe. Për këtë kanë dhënë ndihmesë të çmuar sidomos gjuhëtarët tanë të shquar si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë.
Dihet se përpunimi dhe kodifikimi i shqipes letrare ka nisur shumë më herët dhe nuk është punë e një a disa personave, por rezultat i punës së kryer nga disa breza intelektualësh, duke nisur me rilindasit tanë të shquar, Kristoforidhin, Naimin, Samiun dhe duke vazhduar me Konicën, Nolin e të tjerë. Dhe, një meritë të veçantë për këtë e kanë sidomos shkrimtarët të cilët me veprat e tyre ndihmuan për zhvillimin dhe përhapjen e shqipes letrare në përgjithësi.
Së treti, duhet mbajtur parasysh, gjithashtu, se asnjë vendim për një çështje kaq të rëndësishme, siç është gjuha letrare e një kombi, nuk mund të qëndrojë në rast se nuk i plotëson mirë të gjitha kërkesat e një gjuhe letrare të një populli në zhvillim. Vështruar nga kjo pikpamje mund të pohohet se shqipja e sotme letrare e ka kaluar tashmë periudhën e provës më të vështirë. Ajo i ka plotësuar pa ndonjë vështirësi të madhe kërkesat e letërsisë artistike, shkencore, kulturore si dhe të kumtimit gojor në të gjitha rrafshet. Ajo është lëvruar edhe nga shkrimtarë që në familje kanë përdorur dialektin verior. Për më tepër, ajo është përvetësuar mirë edhe nga nxënësit e shkollave të ndryshme të viseve të banuara nga shqiptarë brenda dhe jashtë kufijve shtetëror të Shqipërisë.
Së katërti, dëshiroj të theksoj se edhe dialekti verior mund të kishte shërbyer si bazë për shqipen letrare të përbashkët, natyrisht duke iu nënshtruar një procesi standartizimi që me siguri do të kërkonte më shumë punë për shkak të dallimeve midis të folmeve të ndryshme të atij dialekti, sidomos në rrafshin fonetik. Nga kjo pikpamje dialekti jugor paraqitej me dallime më të pakta ndërmjet të folmeve të tij. Historia e gjuhës shqipe dëshmon se të paktën qysh nga shekulli i Buzukut dhe i Matrëngës, të folmet e dialektit verior janë diferencuar gjithnjë e më shumë njëra nga tjetra, ndërsa të folmet e dialektit jugor gjatë këtyre shekujve kanë pasur një zhvillim më konvergjent. Natyrisht, me këtë nuk duhet kuptuar se dialekti verior nuk mund të ngrihej në një gjuhë letrare të përbashkët, por disa rrethana, përfshirë këtu edhe ndonjë faktor jashëgjuhësor, bënë që të përhapej më shumë varianti letrar jugor, i cili me përpunimin dhe zhvillimin e tij të mëtejshëm tashmë është përhapur gjithandej si gjuhë letrare e përbashkët e të gjithë shqiptarëve.
Në këtë mënyrë, dëshira e disa brezave atdhetarësh për një gjuhë letrare dhe të përbashkët për të gjithë shqiptarët më në fund u bë realitet dhe është me të vërtet një gjë e gëzueshme që kjo gjuhë letrare po përdoret gjithandej, si në botimet letrare, shkencore, kulturore dhe politike, ashtu edhe nëpër kumtimet gojore, në radio e televizion.
Në këto rrethana mendimi i shprehur nga disa intelektualë për t'u kthyer prapa tek gjendja e dikurshme e dy varianteve letrare të gjuhës shqipe është i papërligjur dhe për më tepër do të ngjallte frymën e përçarjes në një kohë kur kombi shqiptar ka nevojë më shumë se kurrë për bashkim.
Së fundi, dëshiroj të theksoj se kjo gjuhë letrare e përbashkët nuk duhet marrë si diçka e bërë një herë e përgjithmonë, domethënë që nuk ka më nevojë për përmirësime të mëtejshme. Natyrisht, të gjithë intelektualët shqiptarë e kanë për detyrë që të japin ndihmesën e tyre në këtë drejtim. Besoj se këtij qëllimi do t'i shërbejë konferenca mbarëshqiptare që mendohet të organizohet vitin e ardhshëm në Tiranë, me rastin e 30 vjetorit të Kongresit të Gjuhës Shqipe.

[Askusho]

REXHEP QOSJA PER GJUHEN LETRARE SHQIPE

Çdokush që do t’i dëgjojë fëmijët dhe të rinjtë e Kosovës, në shkolla, fakultete, vendtubime të ndryshme, se sa lehtë, se sa natyrshëm e flasin Gjuhën Letrare Shqipe, do të bindet se sa mirë është familjarizuar ajo në Kosovë

intervistoi Mimoza Cika

Profesor Qosja, si do ta vlerësonit ju Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe Gjuhën Letrare Shqipe të vitit 1972? Ju keni qene vetë i pranishëm në punimet e këtij kongresi. A pati ndikime të politikës aktuale për caktimin e bazës së formimit të gjuhës?

Rexhep Qosja: Formimi i gjuhës që e përdorin gjithë pjesëtarët e një kombi, për dallim prej gjuhës dialektore që e përdorin vetëm disa nga pjesëtarët e atij kombi, te secili popull ka shënuar shkallën më të lartë të zhvillimit e qytetërimit të tij. Nuk jemi përjashtim, apo jo? Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe krijimi i Gjuhës Letrare shënon shkallën më të lartë në zhvillimin e qytetërimit tonë. Gjuha letrare është e arritura më e çmuar e procesit historik të zhvillimit të vetëdijës të popullit shqiptar, të kulturës, të letërsisë e të gjuhës së tij. Në këtë bisedë që po bëni ju me gjuhëtarë e shkrimtarë për Kongresin e Drejtshkrimit janë dëgjuar mendime pohuese se ka pasur dhe mohuese se nuk ka pasur ndikime të tilla. Unë nuk mund ta di a ka pasur ndikim të politikës në përcaktimin e bazës së gjuhës letrare. Por, unë jam i bindur se ka pasur ndikime të udhëheqjes së shtetit shqiptar në mbajtjen e kongresit, e kjo d.m.th. edhe në formimin e Gjuhës Letrare Shqipe. Dhe kjo, për mendimin tim, është e kuptueshme. Do të ishte e pakuptueshme dhe, në një mënyrë, e panatyrshme, po të mos kishte pasur ndikim të tillë. Gjuha letrare s’është çështje vetëm e gjuhëtarëve, por është çështje e krejt një populli, e krejt një shoqërie. Një filozof gjerman e ka thënë se gjuha është fenomen aq i rëndësishëm sa që nuk guxojmë t’ua lëmë në duar vetëm gjuhëtarëve. Gjuha i bashkon, por gjuha edhe mund t’i ndajë njerëzit. Shteti është fryt i përpjekjeve bashkuese në historinë e një populli. Dhe, gjuha letrare standarde është fryt i përpjekjeve bashkuese në historinë e një populli. Nuk ka gjuhë letrare atje ku nuk ka shtet, më saktësisht, atje ku nuk ka vetëdije për shtetin, për të përbashkëtën institucionale. Nuk është e rastit që gjuhët letrare kryesisht janë krijuar në kohët kur janë shtuar faktorët që vendosin lidhjet e përbashkëta në jetën e popujve: komunikacioni, administrata, qytetet e mëdha, universitetet, tregtia, librat, gazetat e të tjera. Dhe, nuk është e rastit pse vetëdija për një gjuhë të përbashkët, për Gjuhë Letrare Kombëtare, te shqiptarët fillon në kohën e Rilindjes, domethënë në kohën kur shquhet lëvizja për pavarësi dhe për formimin e shtetit shqiptar. E di se nuk ka shtet në këtë botë, së paku qe dy shekuj, që nuk ka këmbëngulur për një gjuhë letrare, sepse ashtu lehtësohet funksioni i shtetit dhe ashtu lehtësohet bashkimi i kombit.
Ne nuk kemi menduar për gjuhën prej aspektit të dialektit

Çfarë roli luajtën në atë kohë gjuhëtarët nga Kosova në vendosjen e kritereve për Gjuhën Letrare Shqipe? A ka pasur argumente se kjo gjuhë është imponuar për të hequr dorë nga gegërishtja?

Rexhep Qosja: Të gjitha punët, gjuhësore, administrative, politike, për mbajtjen e Kongresit të Drejtshkrimit janë bërë në Tiranë, natyrisht. Gjuhëtarët nga Kosova nuk kanë mundur të luajnë farë roli të drejtpërdrejtë në vendosjen e kritereve për gjuhën letrare, sepse komunikimet me Shqipërinë ishin shumë të penguara prej pushtetit jugosllav. Por, gjuhëtarët nga Kosova, megjithatë, në masë të madhe e kanë nxitur, e kanë frymëzuar, e kanë ndihmuar vendosjen e atyre kritereve, së pari me Konsultën e Prishtinës, mbajtur në vitin 1968, e pastaj me përkrahjen e deklaruar të të gjithë intelektualëve kosovarë për krijimin e gjuhës letrare mbi kriteret që ishin shpallur. Atëherë nuk është dëgjuar zë kundër gjuhës letrare. Përkundrazi. Është dëgjuar përkrahje me entuziazëm të jashtëzakonshëm. Ne, për fat, nuk kemi menduar për gjuhën prej aspektit të dialektit. Ne kemi menduar për gjuhën letrare si pjesëtarë të një kombi, ashtu më në fund siç duhej të mendojmë edhe sot.

Ka zëra që gjuha letrare për 30 vjet nuk u familjarizua nga shqiptarët në Kosovë. Kjo, sipas tyre, ka sjellur dygjuhësinë. Si mendoni ju, sa është e vërtetë kjo tezë?

Rexhep Qosja: Sipas mendimi tim - kjo është tezë e rrejshme. Tek të gjithë popujt që kanë gjuhët letrare sot, përpos gjuhës standarde, në të folur, më pak a më shumë, përdoren edhe dialektet vendore. Duke u përgatitur për këtë bisedë me ju - unë lexova në librin e gjuhëtarit të njohur Oto Jespersen, “Njerëzimi i popullit dhe individi nga aspekti linguistik” se gjuha e gjermanëve të arsimuar, edhe sot, pak a shumë, pas aq shumë vitesh të krijimit të gjuhës letrare, është gjuhë dialektalisht e ngjyrosur. Dhe, nuk thuhet se gjuha standarde gjermane nuk është familjarizuar në Gjermani, Austri a në ndonjërën krahine gjermane. Çdokush që do t’i dëgjojë fëmijët dhe të rinjtë e Kosovës, në shkolla, fakultete, vendtubime të ndryshme, se sa lehtë, se sa natyrshëm e flasin Gjuhën Letrare Shqipe, do të bindet se sa mirë është familjarizuar ajo në Kosovë.

Sa janë të përgjegjshëm vetë gjuhëtarët në Kosovë, por edhe shtresa intelektuale në përgjithësi, në njësimin e Gjuhës Letrare Shqipe, si një gjuhë e vetme dhe e standardizuar?

Rexhep Qosja: Numri më i madh i gjuhëtarëve dhe klasa intelektuale pothuajse në përgjithësi, me ndonjë përjashtim të rrallë, e përkrahin Gjuhën Letrare Kombëtare si gjuhë e vetme e standardizuar. Dhe, këtë e bëjnë me shumë përkushtim, e bëjnë me shumë përgjegjësi. Jam i bindur.

Ju jeni shkrimtar dhe autor i një sërë veprash letrare. Sa kanë ndikuar shkrimtarët kosovarë në pasurimin e gjuhës shqipe?

Rexhep Qosja: Besoj se kanë ndihmuar ndjeshëm, qoftë duke ia sjellë gjuhës letrare leksikun e viseve ku kanë lindur, qoftë duke trajtuar përmbajtje të reja, në trajta të reja moderne letrare që kërkojnë shprehje më të përbërë figurative e simbolike që doemos e pasuron gjuhën letrare në përgjithësi.

Sot, profesor, janë një sërë mediash në gjuhën shqipe në Kosovë. A ndikojnë pozitivisht ato dhe auditori shkollor në Kosovë në përvetësimin e masës për përdorimin e një gjuhe të tillë?

Rexhep Qosja: Mësuesit, arsimtarët e profesorët në Kosovë kanë bërë shumë dhe vazhdojnë të bëjnë shumë për përdorimin e gjuhës së përbashkët. Ata mund të quhen ajo shtresa profesionale së cilës ia detyrojnë ngritjen e kulturës gjuhësore të të rinjve të Kosovës. Edhe mediat kanë ushtuar dhe ushtrojnë ndikim pozitiv në ngulitjen e normës letrare gjuhësore. Për fat të keq, në media, natyrisht me pak përjashtime, gjuha është shumë e thjeshtësuar, e kthyer gjithnjë e më dukshëm në gjuhë zhargoni, në të cilën si edhe në politikë, zotërojnë disa fjalë, si për shembull fjalët: liria, pavarësia, demokracia, republika, që s’kanë lidhje me përmbajtjen kuptimore dhe me kontekstin që do t’i shpjegonte ato. Këtu kemi një paradoks të çuditshëm. Mediat e ndihmojnë përdorimin e gjuhës letrare me vetë faktin se e përdorin. Por, e ndihmojnë duke e varfëruar jashtëzakonisht shumë. Ngjet kështu sepse përmbajtja mbizotëruese e mediave tona janë politika, së cilës ato shumë përulshëm i shërbejnë, dhe argëtimi. Ngjet kështu sepse mediat, në mënyrë të veçantë mediat elektronike, tregojnë një disponim të vazhdueshëm kundërintelektual, sigurisht nën ndikimin e disa faktorëve që intelegjencinë vazhdojnë ta quajnë si në kohën e komunizmit, prodhuese të nacionalizmit.
Të shkruash në gjuhë letrare dhe të shkruash në dialekt

Me pretendimin se gegërishtja është gjuhë shqipe dhe jo serbe, çfarë mendimi keni ju, ose cili është vlerësimi juaj se kujt i shërben përdorimi i saj sot dhe a duhet për disa sektorë të vendosen ligje në përdorimin e Gjuhës Letrare Shqipe?

Rexhep Qosja: Në një shoqëri demokratike çdokush mund ta flasë a ta shkruajë gjuhën që do, gjuhën letrare apo dialektin. Është çështje tjetër, ndërkaq, ne qoftë se dikush e mohon gjuhën e përbashkët letrare për hir të dialektit apo në qoftë se dikush e mohon gjuhën letrare kombëtare në emrin e dy të ashtuquajturave gjuhë dialektore letrare. Në një rast të tillë kemi të bëjmë me çështje serioze, jo gjuhësore, por, në radhë të parë, me çështje politike. Në Kosovë dhe në Shqipërinë shtetërore sot mund të dëgjohen individë që e mohojnë gjuhën e përbashkët dhe predikojnë veçimin dialektor. Numri i tyre sot është i vogël, po nesër ndoshta edhe mund të rritet një çikë ky numër. Ata janë të frymëzuar prej qarqesh politike në Prishtinë që përvjedhin idenë sipas së cilës Kosova karshi Shqipërisë duhet të zhvillohet si Austria karshi Gjermanisë dhe harrojnë se Gjermania dhe Austria, megjithatë, kanë një gjuhë letrare, Gjuhën Letrare Gjermane. Ata janë të frymëzuar, ma merr mendja, njëkohësisht edhe prej qarqesh të huaja politike që tradicionalisht janë përpjekur t’i ngatërrojnë punët e shqiptarëve. Të gjitha, thotë Gëte, janë të vdekshme, vetëm marrëzirat janë të pavdekshme. Përpjekjet për rrënimin e gjuhës letrare mund të bëhen edhe ndonjë ditë, por janë të dështuara sepse janë prapakthime kundërhistorike që do të kishin pasoja shumë të mëdha.
Sa i përket pjesës së dytë të pyetjes suaj se a duhet të vendosen ligje në disa sektorë në përdorimin e gjuhës, unë mund të them më sa vijon: përdorimi i gjuhës letrare është i rregulluar jo vetëm me marrëveshje, por edhe me ligje në vendet që kanë gjuhë të standardizuar, në administratë, arsim, shëndetësi, ushtri, në institucionet e shkencës e kulturës, në media, mund të përdoret vetëm gjuha e standardizuar. Kështu është edhe te ne, por në disa vende rregullimi i çështjeve të gjuhës letrare është çuar edhe më përpara. Në disa vende në ministritë e arsimit e të kulturës e në disa akademi të shkencave bëjnë kujdesin për kulturën e gjuhës në përgjithësi. Këto institucione caktojnë, fjala vjen, se cilat fjalë të huaja mund të përdoren në gjuhën standarde. Në Slloveni, për shembull, ekziston gjyqi i gjuhësisë që dënon shkeljet e normave të gjuhës letrare.

Profesor, çfarë do të thotë për ju si shkrimtar një shkrim i shkruar në gjuhë letrare dhe çfarë do të thotë një shkrim i shkruar në gegërishte?

Rexhep Qosja: Të shkruash në gjuhën letrare, sipas mendimit tim, së pari do të thotë të shkruash si njeri me kërkesa më të larta shpirtërore, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash me kërkesa sado kudo me të rrudhura shpirtërore. Të shkruash në gjuhën letrare do të thotë të shkruash me mundësi më të mëdha të shprehjes gjuhësore e artistike, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash me mundësi më të pakta të shprehjes gjuhësore e artistike. Të shkruash në gjuhën letrare do të thotë të shkruash për shumë më tepër lexues, për gjithë pjesëtarët e popullit të cilit i takon, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash për më pak lexues, për pjesëtarët e atij dialekti. Të shkruash në dialekt do të thotë të vjetrohesh gjuhësisht më shpejt, kurse të shkruash në gjuhën e njësuar letrare do të thotë të shkruash për kohë shumë më të gjatë, në mos jo përgjithmonë. Ata që duan ta dënojnë vetën e të shkruajnë për më pak lexues e për kohë më të shkurtër duhet t’i përkujtojmë për këtë, por në asnjë mënyrë t’i pengojmë. Njeriu duhet të jetë i lirë të bëjë ç’të dojë me veten e tij.

Intervista është botuar në gazetën javore "Java" nga Prishtina

[Askusho]

Mimoza Cika (DW)

Zoti Kadare, çfarë vlere ka per ju, sot, pas gati tre dekadash, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe cili qe roli i tij?

Kadare: Mendoj se për këtë kongres po bëhen shumë spekulime. Nga njëra anë sigurisht ka qenë rritja e rëndësisë së tij ose glorifikimi i tij nga pushteti, nga regjimi komunist në Shqipëri. Nga ana tjetër, ka qenë një mohim i tij total, duke e quajtur si një manipulim të regjimit. Mendoj se e vërteta është midis të dyjave. Kongresi i Drejtshkrimit nuk është as një gjë për t’i ngritur monument, për ta glorifikuar, nuk është as një gjë që duhet mallkuar, duhet rrëzuar.

A mendoni se Kongresi ka vendosur kufizime për ndonjërin nga dialektet?

Kadare: Besoj se nuk mund të flitet me terma kaq të prera. Kongresi, siç thashë, është në vazhdim të një prirjeje të vjetër, gati shekullore, që gjuha shqipe, ashtu si gjuhët e tjera evropiane, të shkojë drejt njësimit. Pra, është një aspiratë e vjetër, e natyrshme, harmonioze, e detyrueshme, e një kulture. Në Shqipëri nuk u bë asgjë e jashtëzakonshme. Përkundrazi, u bë ajo që është bërë në të gjitha vendet evropiane. Pra, Kongresi është një nga forumet që ka marrë pjesë në këtë gjë.
Partia Komuniste donte të merrte patronazhin e saj, të merrte lavdinë, se është ajo që e krijoi Gjuhën e Njësuar Shqipe, gjë që s’është e vërtetë, sepse gjuhën e njësuar nuk e krijon kurrë një regjim politik, një parti ose një diktaturë. Por, ajo e mori në patronazh dhe u sugjestionuan të gjithë, duke e pranuar këtë mashtrim. Në të vërtetë, duke qenë në ndikim të regjimit, në Kongres u bënë edhe gabime. U bënë gabime, por jo të asaj natyre dramatike ose tragjike sa për ta mohuar atë dhe për ta rikthyer procesin gjuhësor 30 e sa vjet prapa, sepse kjo do të ishte një humbje e jashtëzakonshme për kulturën shqiptare. Gabimet që u bënë, pra, nuk janë të asaj peshe që mund të përligjin një kthim prapa. Kthimi prapa do të ishte, vërtet, një dramë e rëndë për kulturën shqiptare, do të krijonte probleme të jashtëzakonshme, të cilat do të donin edhe gjysmë shekulli për t’u zgjidhur.

Cilat janë ato gabime që u bënë në Kongres, për të cilat po flisni ju zoti Kadare?

Kadare: Gabimet që u bënë në Kongres - kanë qenë se një grup shkencëtarësh stalinistë, gjuhëtarë stalinistë, për fat të keq ka pasur të tillë, u përpoqën aq sa mundën të ndikonin, në çdo mënyrë, që ta nënvleftësonin fondin, pasurinë e fjalorit, të njërit prej dy dialekteve kryesore, atë të gegërishtes. Në mënyrë gati tinëzare, duke bërë sikur harruan, duke bërë sikur iu shpëtoi, duke bërë sikur nuk iu ra në sy, lanë jashtë fjalorit, që u hartua fill pas Kongresit të Drejtshkrimit, një pjesë të madhe të pasurisë gjuhësore. Kurse, në sistemim sintaksor, në bazat e strukturës së gjuhës, nuk besoj se u bënë gabime dramatike. Natyrisht, kanë kaluar 30 e sa vjet dhe ka gjëra për t’u korrigjuar. Bashkë me qortimin e këtyre gjërave do të qortohej edhe ajo ana meskine, sepse në çdo mënyrë u përpoqën ta denigronin pasurinë, sidomos të shkrimtarëve katolikë të veriut. Pra, bashkë me këtë korrigjim, për të cilin unë mendoj se është korrigjimi themelor që duhet bërë, mund të rishikohen disa nga rregullat të cilat janë vendosur ndoshta jo drejt. Kjo gjë mund të bëhet dhe duhet të bëhet. Është gjë e natyrshme. Në çdo vend, në Greqi, për shembull, pas Kongresit të Drejtshkrimit janë bërë reforma gjuhësore. Dy vjet më parë, në Gjermani u rishikuan disa rregulla ortografike, pas një polemike 10 vjeçare. Një gjuhë e madhe si gjermanishtja, e kristalizuar gjatë shekujve, përsëri herë pas herë, e lyp nevoja diçka dhe ndryshohet. S’ka asgjë të panatyrshme në këtë gjë. Por, në gjuhën shqipe, në bazën e saj, nuk ka gjëra themelore për t’u rishikuar. Gjuha shqipe është një bazë e strukturuar që askush nuk mund t’i prishë natyrën e saj.

Pyetje: Ju jeni njëri nga shkrimtarët që keni ndikuar në pasurimin e leksikut të shqipes, me fjalë e forma të reja, dhe këtë e keni bërë në kohën e regjimit komunist. Në ç’formë është pasqyruar ndikimi i politikës zyrtare të asaj kohe në politikën gjuhësore dhe në atë letrare?

Kadare: Unë mendoj se te gjuha e shkrimtarëve - regjimi nuk duhet të lozte asnjë rol. Nuk mund të justifikohen shkrimtarët shqiptarë e të thonë: unë pata gjuhë të varfër, sepse ma varfëroi regjimi. Ky është një mashtrim, një sharlatanizëm. Ne shkrimtarët kemi përgjegjësi për gjërat tona, regjimi ka përgjegjësi për gjërat e veta. Ne nuk mund të ankohemi se regjimi na prishi gjuhën.
Lidhur me atë se a u ndalua njëri dialekt, ai i gegërishtes, në kohën e komunizmit, kjo ka qenë më tepër dinake, sepse stimulohej, në çdo mënyrë, që është mirë të shkruhet në këtë tjetrin dialekt nga shkrimtarët, kurse për t’u ndaluar - nuk është ndaluar asnjëherë. Unë di disa shkrimtarë të veriut që kanë vazhduar me kokëfortësi të shkruanin në dialektin e tyre, deri sa vdiqën. Por, natyrisht, kur ka një gjuhë standard, asnjë vend në botë nuk lejon që në shkolla, në shtyp, në radio, televizion, të ketë dy gjuhë. Është vetëm njëra që sundon. Kurse, çdo shkrimtar ka të drejtën e tij të krijimit, ta bëjë gjuhën si të dojë ai, ta kthejë kokëposhtë, po deshi, është e drejta e tij private. Këtu ngatërrohen shumë njerëz, sepse harrojnë përgjegjësitë që ka shkrimtari dhe përgjegjësitë që ka shteti ose qeveria. Po them, shkrimtari mund të bëjë çfarë të dojë.

Ndërkohë, shumë intelektualë, pas 30 vjetësh të Kongresit të Drejtshkrimit, kanë dalë me hipoteza se Gjuha e Njësuar Shqipe favorizoi një dialekt në disfavor të tjetrit dhe gjatë gjithë kësaj kohe është dëshmuar se ajo nuk u familjarizua me pjesën më të madhe të atyre që shqipen e quajnë gjuhë amtare…

Kadare: Nuk ka askund që dy dialekte të ecin paralelisht. Njëri do të jetë gjuhë standard, tjetri mundësisht të ndihmojë me pasurimin e tij. Nuk mund të ketë dy gjuhë shqipe. Kjo është naive nga ana shkencore ta mendosh, sepse në të gjitha vendet e botës ka pasur disa dialekte dhe njëri prej tyre, për një arsye ose tjetër, dialekti i një zone, i një qyteti, bile edhe i një njeriu, është bërë gjuhë standard. Që Shqipëria të bëjë përjashtim e të ketë dy gjuhë, këto më duken versione të sugjerimeve që i bëhen kombit shqiptar për t’u përçarë sa më shumë. Ka mundësi të ndahen veç gegë e toskë, të ndahen veç katolikë, ortodoksë e muslimanë. Janë bërë këto marifete në Shqipëri, janë bërë këto sugjerime të mbrapshta antishqiptare. Nuk ka pse Shqipëria të bëjë dallim dhe ndryshe nga Gjermania, e cila gjithashtu ka pasur dhe ka ende shumë dialekte, ose nga Franca apo Italia. Nuk ka pse Shqipëria të dalë tashti me dy gjuhë. Këto janë marrëzitë tona që vijnë ose nga injoranca, ose nga burime krejt të dyshimta. Është pjesë e një programimi shumë këmbëngulës për të mbjellë në Shqipëri përçarje me çdo kusht.
Shkencëtarët e intelektualët tanë kanë për detyrë morale, mision para popullit shqiptar, të sqarojnë se si ndodh që një dialekt të bëhet zotërues në një gjuhë. Që u bë njëri nga dy dialektet është një gjë krejt normale. Mund të bëhej dialekti i veriut, mund të bëhej ai i jugut. Natyrisht, politika shqiptare diktatoriale donte, në çdo mënyrë, të bëhej dialekti i jugut, për arsye që i dimë, për arsyet e armiqësisë së tyre, instinktive gati, për kulturën veriore, të shqiptarëve të veriut, sidomos kulturën katolike. Por, kjo nuk mund të bëhej me kokëfortësi kundër rregullave të përgjithshme të kulturës. Gjuha shqipe nuk është një gjuhë indigjenësh që mund të merrej nëpër këmbë nga një byro politike, e cila përbëhej kryesisht nga injorantë. Gjuha shqipe është kaq e formuar sa që kurrsesi nuk mund të deformohej në këtë mënyrë.

Në qoftë se kemi parasysh që kohëve të fundit po shkruhet në gjuhë letrare dhe në dialektin gegë, kujt i shërben kjo?

Kadare: Mua më duket krejtësisht normale që shkrimtarët të shkruajnë si të duan. Nuk ka asgjë të keqe. Në gjuhën standard, ndërkaq, kjo është e palejueshme. Në Francë, për shembull, është i ndaluar me ligj përdorimi në gjuhën standard i fjalëve që nuk i ka aprovuar akademia. Në çdo vit del një numër fjalësh, 20 deri në 30, që aprovohen. Ndryshe, është e ndaluar me ligj dhe dënohen ata që i përdorin. Kurse shkrimtarët mund të shkruajnë secili si të dojë, ajo është gjuha private e tyre në krijimtarinë letrare.

Rrethanat e reja politike dhe sociale për shqiptarët kërkojnë dhe reagime të shpejta nga gjuha dhe gjuhëtarët. Cila do të jetë strategjia e re gjuhësore në këtë situatë dhe rrugët për pasurimin e gjuhës shqipe?

Kadare: Në procesin e një gjuhe lozin një rol shumë të madh njerëzit që janë të njohur në publik. Po kush janë ata? Dy janë kategori të njerëzve që lozin rol në gjuhë, për t’u imituar nga të tjerët në gjuhën e përditshme, janë politikanët dhe aktorët. Tash, politikanët, për fat të keq, për shkak të injorancës, përdorin jashtëzakonisht fjalë të huaja për t’i dhënë autoritet vetes, duke e shkatërruar kështu një pjesë të gjuhës, gazetarët injorantë, që gjithashtu, shkojnë pas tyre, ose edhe një pjesë “aktorësh” që përdorin të njëjtën gjuhë. Kjo ka sjellë probleme të rënda në Shqipëri. Detyrë urgjente është ruajtja e pasurisë së gjuhës shqipe, jo për të rënë në puritanizëm. Ruajtja e pasurisë së një gjuhe është detyrë, është një gjë e shëndetshme në një gjuhë. Ne jemi të detyruar ta ruajmë identitetin e gjuhës shqipe, e cila nuk ka nevojë të mbulohet nga një mori fjalësh të huaja, të panevojshme. Gjuha shqipe është një makinë e mrekullueshme e të shprehurit, një nga makinat më të përsosura të Evropës, nga ana e mundësive të shprehjes. Prandaj, ne s’kemi pse ta prishim këtë makinë për t’u dukur se jemi më të zgjuar, për t’u dukur që dimë anglisht, italisht a frëngjisht. Ruajtja e pastërtisë së gjuhës, që shoqërohet me procesin e pasurimit, tregon mjeshtërinë e lartë dhe moralitetin e një kulture.

Pyetje-Në 30 -vjetorin e Kongresit për unifikimin e gjuhës shqipe pati diskutime të ndryshme në lidhje me çështjen e standardizimit të gjuhës shqipe. Ju e keni theksuar vazhdimisht se standardizimi ka qenë një aspiratë e vjetër e kulturës shqiptare për të bashkuar shqiptarët. Si një shkrues i madh i letrave shqipe, cili është mendimi juaj se ç’rrugë duhet të ndjekë gjuha shqipe në rrjedhat e saj të ardhshme?

I.Kadare- Kjo lidhet me pyetjen e mëparshme. Në atë fushatë për të bërë dy Shqipëri, dy popuj shqiptarë dhe jo një ka qenë një fushatë e vjetër kjo, për ta quajtur gjuhën shqipe si dy gjuhë shqipe dhe jo një. Kjo ka qenë një shpikje, do të thoja djallëzore, e nxitur nga padia disa herë, e disa herë nga djallëzia, pikërisht për të çuar atje që s’ka një Shqipëri, s’ka një popull shqiptar, por ka dy. Unë po e them si specialist i letrave që gjuha shqipe është një nga gjuhët më të njësuara në Evropë. Nuk ka asgjë të veçantë gjuha shqipe që ta dallojë nga italishtja, anglishtja apo gjuhët e tjera të mëdha të botës, përsa i përket kësaj gjëje. Gjuha shqipe nuk mund të zhvillohej, bashkimi i dialekteve të saj ose gjuha e njësuar shqipe nuk mund të zhvillohej në kundërshtim me një parim të përbotshëm. Dhe parimi i përbotshëm është i tillë që na tregon që gjuhët nuk krijohen nga bashkimi ose shkrirja e dialekteve, por krijohen nga zgjedhja e një dialekti. Madje gjuhët krijohet nga zgjedhja e një të folure disa herë mund të qëllojë minoritare, nga zgjedhja e gjuhës së një qyteti, një kryeqyteti, të një fshati ka qëlluar, madje edhe të një njeriu ka qëlluar, pak a shumë siç thuhet për italishten që rolin kryesor e luajti një shkrimtar Dante Aligeri. Prandaj të gjitha këto gjëra që flasin njerëzit, duke qenë injorantë të plotë në këtë gjë, duke bërë spekulime politike nga më të shëmtuarat është turp për analistët tanë që nuk bëjnë një studim të ftohtë për këtë dhe t’ia shpjegojnë popullit shqiptar që të mos ketë shqetësime të kota dhe të mos krijohet nervozizmi kot. Unë e pranoj dhe e kam shprehur se regjimi komunist ka dashur të ketë një diskriminim për të folurën veriore. Ky diskriminim lidhej me mosdashurinë e tij për një pjesë të letërsisë që u krijua në këto zona të Shqipërisë, për mosdashurinë e tij, urrejtjen për katolicizmin shqiptar. Është një temë e gjatë kjo për të folur, por kjo nuk mund të luante rol në një gjuhë të zhvilluar si gjuha shqipe. Ajo ka qenë dhe mbetet një nga gjuhët më të zhvilluara të Evropës. Shikoni Kongresin e Manastirit më 1908. Po të studiohet nga analistët në mënyrë gjakftohtë, alfabeti shqiptar që u zgjodh është gati i përkryer dhe alfabeti shqiptar i ka të gjitha shenjat e prirjes bashkuese të gjuhës. Po të shikoni fonemat me rradhë, siç janë zgjedhur. Ju kujtoj se kryetar i komisionit të Manastirit për Alfabetin shqiptar ka qenë Gjergj Fishta, pra nuk ka qenë një njeri nga jugu, por ka qenë një shqiptar nga më të mëdhenjtë nga veriu, prandaj e gjithë kjo është një trysni artificiale që krijohet dhe unë do të thosha se është mëkat që gjuhëtarët ende nuk kanë mundur ta sqarojnë përfundimisht popullin shqiptar për të mos harxhuar energji për një gjë që është kaq e qartë si drita e diellit.

Shkeputa vetem pjesen ku trajtohet problemi gjuhesor

[mia@]

Mendoj se do ishte mire ti mblidhnit te gjitha keto tema qe ka hap anetari.(me fal po ke cik nick te ngaterruar. Do me duhet kohe ta fiksoj ne mendje.) rreth standartit ne nje teme te vetme, psh. "Opinione rreth standartit te gjuhes shqipe" a dicka e ngjashme.