Kisha Orthodhokse e Shqipërisë në vitet e diktaturës komuniste
- 40 vjet pas mbylljes së kishave nga regjimi komunist -
1. Politika fetare në vitet e para të regjimit komunist
Qëndrimi i komunistëve ndaj fesë pas ardhjes së tyre në pushtet përligji plotësisht frikën që kishin shprehur personalitete të jetës së vendit dhe grupime të ndryshme politike jokomuniste qysh në vitet e luftës se në Shqipëri do të ushtrohej i njëjti terror atesit si edhe në Bashkimin Sovjetik. PKSH i kishte hedhur poshtë me forcë këto akuza, duke deklaruar solemnisht se do të respektonte me fanatizëm familjen, fenë dhe bindjet politike të çdo shqiptari. Madje në rastin e besimtarëve të krishterë, në përpjekje për të fituar simpatinë e tyre, aktivistët e saj jo vetëm që frekuentonin ambientet fetare, por nuk harronin të përmendnin orë e çast se “Krishti ishte komunisti i parë në historinë e njerëzimit”.
Deri në dhjetor të vitit 1945, d.m.th. para se PKSH të shpallej fituese e zgjedhjeve në vend, komunistët u treguan të matur e të kujdesshëm. Kishin nevojë për votat e popullit, por edhe për përkrahjen e shteteve të fuqishme të koalicionit antifashist si Britania e Madhe dhe SHBA, të cilat, si kusht për njohjen e Shqipërisë së pasluftës, kërkonin me ngulm prova të mjaftueshme në fushën e respektimit të të drejtave të njeriut. Ishin këto arsyet që asokohe institucioni i fesë dhe komunitetet fetare gëzonin ende një liri relative.
Një nga provat më të vështira që duhej të kalonte regjimi i ri ishte sistemi arsimor dhe qëndrimi që duhej të mbante ndaj mësimit të fesë për vitin shkollor që filloi menjëherë pas çlirimit. Kongresi Antifashist i Arsimtarëve, i cili përfundoi punimet më 27 nëntor 1944, kishte vendosur që arsimi të kishte karakter laik.
Ndërkohë, në kushtet e një klime pasigurie për të ardhmen e tyre, drejtuesit komunistë nuk mund të mos merrnin parasysh kërkesën e komuniteteve fetare dhe të mijëra prindërve, të cilët ngulmonin që fëmijët e tyre të pajiseshin edhe me dije fetare. Në prill 1945 Ministria e Arsimit lëshoi një qarkore, me të cilën lejonte nga njëra anë futjen e mësimit të fesë, por nga ana tjetër theksonte se pjesëmarrja në të nuk ishte e detyrueshme. Pra, bëhej fjalë për një mësim fakultativ, i cili nuk duhej të jepej në asnjë mënyrë më shumë se një orë në javë, ndërsa mësuesit e fesë nuk do të ishin pjesë e stafit definitiv mësimdhënës. Pagesa e tyre do të bëhej në bazë të orëve të mësimdhënies nga organet e pushtetit vendor dhe komitetet ekzekutive rajonale. Një muaj më vonë u miratuan edhe tekstet që do të ishin në përdorim.
Gjatë kësaj kohe u vunë re mjaft shkelje. Drejtues shkollash dhe mësues komunistë, duke qenë të informuar nëpërmjet direktivave që vinin nga lart në lidhje me perspektivën e mësimit të fesë, shprehnin hapur fanatizmin e tyre ateist duke nëpërkëmbur sa herë që u jepej rasti mësuesit e këtij mësimi dhe nxënësit që tregonin interes për të. E ndodhur përballë protestave të komuniteteve fetare dhe të prindërve besimtarë Ministria e Arsimit këshillonte këta mësimdhënësit atesitë, që tregonin zell të tepruar, të bënin durim. Gjithsesi, fundi i bashkekzistencës “paqësore” midis ideologjisë marksiste dhe botëkuptimit fetar ishte çështje kohe.
Fitorja e PKSH në zgjedhjet e 2 Dhjetorit 1945 dhe sigurimi i përkrahjes së BS dhe shteteve komuniste të Lindjes nëpërmjet lidhjeve të saj të ngushta me Jugosllavinë e Titos, i dhanë dorë të lirë Enver Hoxhës të instalonte një nga sistemet më gjakatare që ka njohur historia moderne. Tashmë e shkëputur përfundimisht nga Perëndimi, Shqipëria u zhyt në vorbullën e një lufte të pamëshirshme vëllavrasëse, në altarin e së cilës u flijuan njerëz, ide, bindje, vlera, doke, zakone, tradita dhe institucione shumëshekullore. Në emër të dogmës më çnjerëzore të marrëzisë staliniste, atë të edukimit të njeriut të ri, të gjithë qytetarët e Shqipërisë u detyruan t’i nënshtrohen një procesi të dhimbshëm indoktrinimi ideologjik, i cili konsistonte kryesisht në “çlirimin” e tyre nga bindjet fetare.
Në fjalën e mbajtur në Plenumin V të Partisë në shkurt 1946, Enver Hoxha shprehu vendosmërinë e qeverisë së tij për të ndërmarrë një sërë reformash arsimore. Ai deklaroi se duhej imituar modeli sovjetik, në mënyrë që “arsimi të mos jetë më armë në duart e borgjezisë, por në duart e punëtorëve dhe fshatarëve”, duke lënë të nënkuptohej se mësimit të fesë në shkollat publike i kishte ardhur fundi. Në fakt, Ministria e Arsimit urdhëronte me shkrim më 27 mars 1946, suprimimin e menjëhershëm të tij edhe pse viti shkollor ishte ende në vazhdim. Në vend të tij dhe të mësimit të gjuhëve të vjetra, të cilat u konsideruan edhe ato si elemente të arsimit borgjez, u vendosën mësime të tilla si “Historia e Lëvizjes Nacionalçlirimtare”, “Kushtetuta e Shqipërisë”, “Njohuri të Marksizëm-Leninizmit” dhe “Darvinizmi”. Emërtimi i këtij të fundit, ashtu si edhe përmbajtja e tij, ishte tepër provokues, sepse i kalonte caqet e shkencës së Biologjisë, duke sfiduar në mënyrë të njëanshme pikëpamjen fetare për krijimin e botës dhe shfaqjen e jetës në Tokë. Më 6 qershor 1946 Këshilli i Ministrave aprovoi një ligj të posaçëm, me anë të të cilit mbyllte të gjitha institucionet arsimore fetare dhe shndërrimin e tyre në pronë shtetërore. Në shkurt 1947 Ministria e Arsimit kërkonte nga të gjitha strukturat arsimore të vendit të ushtronin autoritetin e tyre për të penguar me çdo kusht nxënësit që të merrnin pjesë në veprimtari edukative fetare jashtëshkollore që zhvilloheshin zakonisht pranë objekteve të kultit. Qysh atëherë e për gati gjysmë shekulli, komunitetet fetare nuk do të kishin kurrë më mundësinë të ushtronin një nga të drejtat e tyre më themelore: të drejtën për të edukuar ithtarët e tyre me parimet dhe mësimet e besimit të të parëve.
E njëjta politikë diskriminuese u ndoq edhe ndaj pronave që zotëronin komunitetet fetare. Nuk u mor parasysh as prejardhja dhe as destinacioni i tyre. U injorua fakti se ato nuk përbënin pasuri private të klerit, por pronë të përbashkët të besimtarëve, të cilët ishin zakonisht edhe administratorët e saj. Ligji i Reformës Agrare i 29 gushtit 1945, i cili u jepte institucioneve fetare 20 hektarë tokë buke, pas modifikimit të tij më 25 maj 1946, e kufizoi këtë sipërfaqe në vetëm pesë hektarë. Duke stigmatizuar klerikët si “çifligarë dhe feudalë që shfrytëzonin vegjëlinë”, brenda një kohe të shkurtër arritën të shtetëzonin të gjitha pasuritë e luajtshme e të paluajtshme të komuniteteve fetare si toka buke, kullota, pyje, ndërtesa të ndryshme, bujtina, mullinj, ullishte, vreshta etj.
Në këtë mënyrë komunistët arritën të kufizonin në maksimum jo vetëm veprimtarinë e përditshme të komuniteteve fetare, por edhe të përcaktonin me saktësi shkallën e mbijetesës së tyre. Edhe pse Kushtetuta e Shqipërisë, e cila u miratua më 16 mars 1946, garantonte lirinë e besimit të nënshtetasve të saj dhe pavarësinë e komuniteteve fetare, paragrafi i fundit i nenit 16, në të cilin thuhej se “Shteti mund të ndihmojë materialisht komunitetet fetare”, u bënte të qartë krerëve të tyre se e vetmja rrugë që u kishte mbetur për të mbijetuar ishte ajo e bashkëpunimit me regjimin. Vetëm kështu mund të përfitonin ndihmën e parashikuar nga Kushtetuta. Tashmë të gjithë e kishin të qartë se marrëdhëniet midis shtetit komunist dhe përfaqësuesve të institucionit të fesë, komuniteteve fetare dhe besimtarëve, kishin hyrë në një fazë të re.
- 2. Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë – viktima e madhe e Luftës së Ftohtë. -
Në mars 1948 përkeqësimi i marrëdhënieve midis BS dhe Jugosllavisë arriti kulmin. Stalini akuzoi hapur Titon për devijim nga parimet e marksizëm-leninizmit, ndërsa në qershor të po atij viti Jugosllavia u përjashtua nga radhët e Kominform- it. Këto zhvillime i dhanë dorë Enver Hoxhës për të larë hesapet me kundërshtarët e tij, të cilët pas Plenumit VIII e kishin vënë me shpatulla për muri. Në vijim ai e orientoi vendin drejt “atdheut të komunizmit”, duke e shndërruar brenda një kohe fare të shkurtër në një hallkë aktive të antagonizmit midis Kampit Socialist e Botës së Lirë. Ishte periudha kur globi po përjetonte pasojat dramatike të Luftës së Ftohtë. Nga ana e saj, propaganda komuniste në Shqipëri shfrytëzoi të gjitha mjetet që dispononte, përfshirë edhe ato fetare, duke implikuar në këtë Luftë jo vetëm shtetasit e saj, por dhe emigrantët shqiptarë që jetonin kryesisht në SHBA.
Në fakt, Qeveria e Tiranës kishte të paktën tri arsye të forta për të bërë për vete shqiptarët e Amerikës: 1) Të shfrytëzonte autoritetin e tyre për të ndërhyrë pranë qeverisë amerikane për anëtarësimin e Shqipërisë në OKB, 2) Të siguronte ndihma monetare në dollarë, të cilat do t’i merrte prej tyre në formë huaje, 3) Të krijonte një opozitë të fuqishme kundër bashkatdhetarëve antikomunistë të ardhur nga Evropa, të cilët ishin detyruar të largoheshin nga atdheu menjëherë pas ardhjes së komunistëve në pushtet.
Hapi i parë për të vënë në jetë këtë qëllim ishte përpjekja për krijimin e lidhjeve të ngushta me episkopin Theofan Noli, i cili gëzonte popullaritet të padiskutueshëm jo vetëm në radhët e orthodhoksëve, por të të gjithë shqiptarëve të SHBA, pa dallim feje. Ajo nuk ngurroi të shfrytëzonte në mënyrë të pandershme ndjenjat e tij atdhetare, ëndrrën e tij të parealizuar gjatë Revolucionit të Qershorit për një Shqipëri më të mirë.
Të dërguarit e Enver Hoxhës në Boston u informuan për gjendjen e vështirë në të cilën ndodhej asokohe Noli, e cila i kushtohej faktit se komuniteti orthodhoks i drejtuar prej tij nuk kishte prej vitesh lidhje organike me asnjë Kishë apo Patriarkanë Orthodhokse të botës. Ata premtuan se do të ndërhynin pranë Kryesisë së Kishës së Shqipërisë për të bërë të mundur përfshirjen e këtij komuniteti në juridiksionin e saj. Sigurisht që komunistëve nuk u interesonte mbarëvajtja e punëve kishtare të shqiptarëve të Amerikës. Qëllimi i tyre nuk ishte të ndihmohej Fan Noli kishtarisht, por të shfrytëzohej politikisht.
Sipas të gjitha gjasave, Kryepiskopi i atëhershëm, Kristofor Kisi, njohës i mirë i traditës kishtare dhe i kanoneve të shenjta, nuk e pranoi një propozim të tillë, përderisa përfshirja e shqiptarëve orthodhoksë të Amerikës në juridiksionin e Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë nuk ishte vetëm çështje përfshirjeje personash, por edhe territori kishtar. Gjithsesi, Tomosi Patrikanor i Autoqefalisë përcaktonte qartë se Kisha e Shqipërisë përbëhet nga “provincat dhe komunitetet orthodhokse që ndodhen brenda të perëndishpëtuarit Shtet Shqiptar”. Shtrirja e juridiksionit të Kishës sonë deri në Amerikë konvertohej në interferencë juridiksionale në dëm të një Kishe tjetër vendore, e barabartë kjo me ekzistencën e dy pushteteve kishtare paralele, gjë që kanonet e shenjta e ndalojnë rreptësisht. Kundërshtimit të Kisit komunistët iu përgjigjën me terror. Më 25 gusht 1949 e dëbuan me dhunë nga froni i Kryepiskopit, duke vendosur në vend të tij Pais Vodicën, një prift i ve, pjesëmarrës aktiv gjatë viteve të Luftës në radhët e Ushtrisë Nacionalçlirimtare. Për më tepër, duke marrë shkas nga mosbindja e Kryepiskopit Kisi, Presidiumi i Kuvendit Popullor shpalli, më 26.11.1949, dekretin nr. 743, me anë të të cilit komunitetet fetare detyroheshin të hartonin sa më shpejt statutin e tyre dhe t’ia paraqesnin për miratim qeverisë. Ishte e vetmja mënyrë që të njiheshin nga Shteti si persona juridikë dhe të lejoheshin të ushtronin qoftë edhe në kushte robërie veprimtarinë e tyre (Neni 7). Organet udhëheqëse qendrore të komuniteteve fetare detyroheshin gjithashtu të dorëzonin brenda dy muajve në Kryesinë e Këshillit të Ministrave listat me emrat e të gjithë funksionarëve fetarë, prej të cilëve do të qëndronin në detyrë vetëm ata që regjimi do t’i konsideronte të përshtatshëm (Neni 36).
Për arsyet që u përmendën më lart, në bazë të dekretit nr. 743, komunistët kërkuan nga Pais Vodica të përgatiste sa më shpejt Statutin e ri të Kishës. U caktuan edhe anëtarët e komisionit që do ta hartonin atë, por procedurat normale që u ndoqën për këtë qëllim u konsideruan vonesa të papranueshme. Për pasojë, ishin juristët e Kryeministrisë ata që përgatitën për aprovim tekstin përfundimtar të Statutit, gjatë punimeve të Kongresit Kleriko-laik më 1-5 shkurt 1950. Duke mos përjashtuar këtu as nenet 1 dhe 9, me të cilat sanksionohej dëshira e regjimit për të kontrolluar politikisht komunitetin orthodhoks të Fan Nolit dhe për të përçarë koloninë shqiptare në SHBA (“I gjithë kleri dhe populli orthodhoks i Republikës Popullore të Shqipërisë... përbëhet prej të gjithë orthodhoksëve që banojnë brenda territorit të Republikës Popullore të Shqipërisë, si edhe prej atyre Shqiptarëve Orthodhoksë që banojnë jashtë Atdheut”, “Me vendim të Këshillit Mikst mund të krijohen episkopata për Shqiptarët Orthodhoksë jashtë shtetit, të varura nga Kisha Shqiptare mëmë”), gati të gjitha nenet e Statutit të ri konfirmonin vullnetin e komunistëve për ta shndërruar Kishën Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë në një bastion të Luftës së Ftohtë. Lihej të kuptohej qartë se Kishat Orthodhokse të botës ndaheshin në dy kampe: në progresiste dhe joprogresiste. Sipas nenit 5, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë do të mbante lidhje bashkëpunimi vetëm me “ato Kisha Orthodhokse motra, të cilat interpretojnë dhe praktikojnë drejt parimet e larta ungjillore…”, të cilat nuk ishin veçse Kishat Orthodhokse të vendeve komuniste. Nga ana tjetër, fakti që në Statut nuk përmendej fare fjala “patriarkanë”, ishte mjaft domethënës.
Përtej Atlantikut ngjarjet e dhimbshme në gjirin e Kishës sonë bënë më shumë bujë nga ç’pritej. Kundërshtarët e Fan Nolit gjetën rastin ta akuzonin atë si “komunist”, pikërisht në çastet kur senatori amerikan Joseph McCarthy kishte ngritur një komision të posaçëm, që hetonte për veprimtari të mundshme të qytetarëve amerikanë në favor të Bllokut Lindor. Përpara këtij komisioni u thirr edhe Fan Noli, i cili hodhi poshtë me forcë akuzat e ngrituara në bazë të provave të paraqitura në Kongresin Amerikan nga Harold McLain, njëra prej të cilave e konsideronte fajtor për largimin e Kristofor Kisit nga froni i Kryepiskopit të Shqipërisë.
Për hir të së vërtetës, duhet thënë se Fan Noli ishte tepër demokrat për të qenë komunist dhe tepër besimtar për t’i shërbyer terrorit atesit të Enver Hoxhës. Madje, me kalimin e kohës qëndrimi i tij ndaj Qeverisë së Tiranës bëhej gjithnjë e më kritik. Dëshmia më bindëse për këtë është se vetë diktatori shqiptar ishte ai që pengoi Nolin të kalonte ditët e fundit të jetës në Shqipëri, ndërsa kohë pas vdekjes së tij (mars 1965), kryeministri i atëhershëm Mehmet Shehu, ndonëse në mënyrë jozyrtare, shprehej se “po të jetonte edhe ca, do ta kishte shkelur”.
Gjatë periudhës kur marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik njohën lulëzim të plotë, në fillimet e së cilës largohen nga radhët e hierarkisë dhe përndiqen barbarisht bartësit autentikë të frymës tradicionale orthodhokse si Kristofor Kisi dhe Irine Banushi, krerët filokomunistë të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë u shndërruan në tellallë të flaktë të propagandës shtetërore. Shpeshherë fajësohet për këtë Patrikana Orthodhokse e Rusisë, me të cilën këta krerë deklaronin se mbanin lidhje të ngushta. Në fakt nuk ishte kjo që nënshtroi Kishën e Shqipërisë, por ishte regjimi diktatorial i Enver Hoxhës ai që kishte flijuar në altarin e “miqësisë” sovjeto-shqiptare çdo aspekt të jetës së shoqërisë shqiptare, pjesë e pandarë e së cilës ishte edhe Kisha Orthodhokse e Shqipërisë.
Nga ana tjetër, Kisha e Rusisë jo vetëm që mbeti në pozita kanonike, por u kujdes që edhe Kisha e Shqipërisë të ishte e tillë. Dihet tashmë se Patriku i atëhershëm i Moskës Aleksej u përpoq të normalizonte marrëdhëniet ndërmjet Patrikanës së Konstandinopojës dhe Pais Vodicës, por komunistët shqiptarë e konsideruan këtë veprim të tij si ndërhyrje në dëm të pavarësisë së Kishës sonë.
Në këtë kuadër, konsiderohet e pabazë pikëpamja e shprehur nga ndonjë studiues, se neni 4 i statutit të 1950-ës, i cili kërkon vetëm që “Funksionarët fetarë të jenë shtetas shqiptarë”, dhe jo me gjak shqiptari, kishte si qëllim të lejonte ardhjen në Shqipëri të episkopëve rusë! Nuk është e vërtetë se komunistët nuk ishin të interesuar për kombësinë e funksionarëve fetarë. Thjesht e shprehnin këtë me terma të tjerë, me një gjuhë internacionaliste paksa të kamufluar, si p.sh. “besnikë të popullit e të Atdheut” (term që përdoret në nenin 13 të Dekretit 743, datë 26.11.1949, por edhe në nenin 4 të Statutit të 1950-ës). Në fund të fundit, koha vërtetoi se në më shumë se dhjetë vite marrëdhëniesh të shkëlqyera me BRSS, në Shqipëri nuk u vendos ndonjë episkop rus. Pati vetëm një vizitë nga episkopi i Odesës, Nikoni, i cili ktheu për kortezi vizitën që kishte më parë në BS një delegacion i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë. Në këtë mënyrë bie poshtë automatikisht edhe pretendimi se Kryepiskopi Anastas erdhi në Shqipëri në saje të këtij neni.
Pas vdekjes së Stalinit, politika fetare e të cilit ishte më e moderuar se ajo e Hrushovit, Kisha jonë, por edhe komunitetet e tjera fetare mbetën në hije. Gjendja u bë akoma më e nderë pas afrimit me kinezët, të cilët ishin krejt indiferentë ndaj feve monoteiste. Në vitin 1963 u bënë disa ndryshime në dekretin nr. 743. Njohja nga Shteti e Komuniteteve Fetare dhe revokimi i njohjes së tyre nuk do të ishin më kompetencë e Presidiumit të Kuvendit Popullor, por e Këshillit të Ministrave. Kjo do të thoshte se, në një kohë kur për prerjen e një peme ulliri kërkohej miratimi i Kuvendit Popullor, për zhdukjen e institucionit shumëshekullor të fesë mjaftonte një e rënë e lapsit në zyrat e Kryeministrisë. Megjithatë ky ishte vetëm fillimi. Komunistët nuk e kishin thënë ende fjalën e fundit.
- 3. Duke imituar Revolucionin Kulturor Kinez: Shpërthimi i terrorit ateist -
Pas prishjes me BS dhe forcimin e marrëdhënieve me Kinën, pozita e Enver Hoxhës brenda vendit ishte forcuar mjaft. Pavarësisht se propaganda shtetërore e interpretonte si meritë të udhëheqësit të saj, dihet se ky fakt i kushtohet indiferentizmit që treguan shtetet e Lindjes për zhvillimet politike në Shqipëri, por edhe apatisë që shfaqi Perëndimi në çastet më vendimtare për të ardhmen e qytetarëve të saj. Në mesin e viteve ‘60 diktatori shqiptar, «i përkëdhelur» nga koniukturat ndërkombëtare, por edhe i mikluar nga «shokët kinezë», të cilët e kishin quajtur Shqipërinë «far ndriçues të Evropës», bënte ç’ishte e mundur të lançohej në gjirin e lëvizjes komuniste të Botës së Tretë si një partner i denjë ideologjik i Mao Ce Dunit.
Në gusht 1966 në Kinë shpërtheu Revolucioni Kulturor. Gardistët e kuq morën urdhër të luftonin kundër «traditave dhe zakoneve prapanike» dhe përfaqësuesve të tyre. Viktimat e këtij Revolucioni ishin kryesisht personalitete të artit e të kulturës, veprat e të cilëve u censuruan pasi u akuzuan se po çonin vendin në regres. Në Shqipëri jehona e Revolucionit Kulturor Kinez u bë akoma më e ndjeshme ditët e para të 1967-ës. Gazeta «Zëri i Popullit», më e madhja në vend, organ i PPSH, i kushtonte mjaft hapësirë shkrimeve të botuara në gazetat kineze «Zheminzhibao» dhe «Hunci», të cilat paralajmëronin me tone ofensive se viti 1967 do të jetë viti i fitores përfundimtare mbi ideologjinë borgjeze dhe klasat shfrytëzuese, në të gjithë sektorët e infrastrukturës që nuk pajtohen me bazën ekonomike të socializmit.
Në të njëjtën periudhë u vu re një ashpërsim akoma më i madh i kontradiktave midis Kinës dhe BRSS. Vizita e kreut të Sovjetit Suprem Podgorni në Selinë e Shenjtë nxehu gjakrat. Mao Ce Duni akuzoi Papa Pavlin IV se po komplotonte me BS në dëm të vendit të tij. Të njëjtat akuza drejtoi edhe ndaj patrikut ekumenik jetë viti i fitores përfundimtare mbi ideologjinë borgjeze dhe klasat shfrytëzuese, në të gjithë sektorët e infrastrukturës që nuk pajtohen me bazën ekonomike të socializmit.
Në të njëjtën periudhë u vu re një ashpërsim akoma më i madh i kontradiktave midis Kinës dhe BRSS. Vizita e kreut të Sovjetit Suprem Podgorni në Selinë e Shenjtë nxehu gjakrat. Mao Ce Duni akuzoi Papa Pavlin IV se po komplotonte me BS në dëm të vendit të tij. Të njëjtat akuza drejtoi edhe ndaj patrikut ekumenik organizatë-bazë, synonte që t’i shndërronte këta gardistë të kuq shqiptarë në ushtarë të bindur të Revolucionit Kulturor Shqiptar që sapo kishte filluar.
Një ndër problemet kryesore që Enver Hoxha ceku në fjalën e tij ishte indiferentizmi i shfaqur nga organizata-bazë e Portit të Durrësit ndaj një punëtori që punonte mirë ditën, madje lavdërohej për këtë, por që natën bënte ikona (në të vërtetë bënte arabeska dhe jo ikona) dhe ua shiste besimtarëve. Problemi tjetër ishte ai i fejesave dhe i martesave të vajzave të mitura në kundërshtim me ligjin, problem i cili u gërshetua qëllimisht nga diktatori me luftën kundër fesë, ndërsa thënia e tij për të drejtat e grave u kthye në flamur që do të përligjte dhunën e pashembullt që do të ushtrohej: Gjithë Partia dhe vendi duhet të ngrihen në këmbë, të djegin me zjarr zakonet prapanike e t’i këputin kokën cilitdo që merr nëpër këmbë ligjin e shenjtë të Partisë për mbrojtjen e të drejtave të grave dhe të vajzave.
Për shkak të mjeteve të kufizuara të informacionit, populli u njoh me përmbajtjen e fjalimit të 6 shkurtit nëpërmjet shtypit një ditë më pas. Të nesërmen, në datën 8 shkurt, gazetat e mëdha publikonin në faqet e para iniciativën e shkollës së mesme «Naim Frashëri», të Durrësit, nën titullin agresiv «Me shpatën e mprehtë të ideologjisë së Partisë kundër ideologjisë fetare, paragjykimeve, besëtytnive e zakoneve prapanike». Në fakt “nisma” e këtyre të rinjve, që vepronin nën tutelën dhe kontrollin e plotë të sekretarit të parë të rrethit të Durrësit dhe anëtarit të Byrosë Politike Rita Marko, kishte filluar të ndihej gjatë javës së dytë të janarit, por shumica e nxënësve dhe e mësuesve shprehnin pothuajse hapur pakënaqësinë e tyre ndaj një aventure të tillë. Më 21 janar presioni i ushtruar nga komunistët çoi në organizimin e një mbledhjeje të përgjithshme, ku të rinjtë ngritën një sërë çështjesh si p.sh. suprimimi nga letërnjoftimi i shtyllës në të cilën figuronte besimi fetar, shpronësimi i institucioneve fetare, kthimi i xhamisë së Durrësit në Shtëpi të Rinisë, bashkimi i varrezave që u përkisnin besimeve të ndryshme në një të vetme, heqja nga lajmërimet e martesave dhe të formularëve të telegrameve që përmbanin fjalët «zoti», «zonja», «zonjusha», heqja e festave fetare dhe zëvendësimi i tyre me festa të tjera, ndërrimi i emrave tradicionalë etj. Pas kësaj komunistët i orientuan të rinjtë e kësaj shkolle të vepronin në terren. Më 2 shkurt 1967, të kremten e Përhasjes së Zotit, të shoqëruar edhe nga disa mësues të tyre, të rinjtë u drejtuan për në fshatin Shën Vlash, ku u organizua një takim me banorët. Ndër të tjera u hodh edhe ideja e kthimit të manastirit historik, i famshëm për «gurin e shenjtë», në qendër kulturore-shëndetësore, por reagimet e vendësve ishin kaq të fuqishme, saqë u arrit deri në përleshje fizike. Për të penguar masivizimin e protestave kundër fushatës ateiste, regjimi ndërhyri menjëherë në mënyrë brutale. Arrestoi dhe nxori para gjyqit personat që kishin penguar «nismën» e të rinjve të shkollës «Naim Frashëri». Madje në një rast gjyqi u zhvillua në mjediset e kësaj shkolle, kurse nxënësit dhe mësuesit u vunë në rolin e prokurorit. Më 17 shkurt Enver Hoxha zhvilloi një takim pune në rrethin e Durrësit. Njëra prej dy temave të bisedimeve me krerët partiakë të këtij rrethi ishte «zbatimi i mësimeve të shokut Enver... për thellimin e iniciativave të masave në luftën kundër zakoneve prapanike në ndërgjegjen e njerëzve».
Në pasditen e të njëjtës ditë ai ndoqi një shfaqje teatrale. Në pushim të saj u takua me «revolucionarët e vegjël» të shkollës Naim Frashëri, të cilët i uroi për rezultatet e arritura në luftën kundër ideologjisë fetare dhe i inkurajoi ata për të ecur në këtë rrugë edhe në të ardhmen. Me këtë veprim Enver Hoxha linte të kuptohej hapur se pas «nismave revolucionare të masave » fshihej ai vetë dhe Partia e tij në pushtet.
Siç u përmend edhe më lart, lufta kundër fesë u ndërthur me atë të mbrojtjes së të drejtave të grave, pozita e të cilave në shumë raste linte për të dëshiruar, prandaj dhe në këtë drejtim mbetej me të vërtetë shumë për të bërë. Por a mund të fajësohej për këtë feja? Në qoftë se ishte ashtu siç pretendonin komunistët, atëherë përse shoqëri shumë më fetare se shoqëria shqiptare, si p.sh. shoqëritë e vendeve perëndimore, ishin në të njëjtën kohë edhe shoqëri shumë më të emancipuara për sa i përket mbrojtjes së të drejtave të grave?
Tendencioziteti i luftës për të drejtat e grave për të justifikuar luftën kundër fesë duket edhe nga fakti se edhe kjo «iniciativë» shpërtheu nga Shën Vlashi. Shkak u bë fejesa e një të miture me një burrë të martuar. Sigurisht që ky nuk ishte një rast unik, por regjimit i interesonte ta bënte publik nëpërmjet mjeteve të atëhershme të informacionit, sepse i akuzuari ishte pikërisht nga Shën Vlashi, nga vendi ku kishte nisur fushata ateiste. Në datën 19 shkurt Kryesia e Bashkimit të Grave të Shqipërisë u bënte thirrje me rastin e 8 Marsit, ditës ndërkombëtare të gruas, «të mos lejonin zakonin e shitblerjes dhe të ndëshkonin fajtorët ashtu siç bënë në Shën Vlash të rrethit të Durrësit». Kuptohet lehtë se thirrje të tilla me rastin e një feste që donte ende gati 20 ditë të vinte, ashtu si edhe përmendja e emrit të «Shën Vlashit» synonin të elektrizonin akoma më shumë atmosferën ateiste që po përfshinte gjithë vendin.
Më 27 shkurt 1967, Komiteti Qendror i PPSH u dërgoi një letër komiteteve të Partisë në rrethe, që i nxiste komunistët t’i jepnin fund çdo forme të dukshme të institucionit të fesë në Shqipëri. Ngjarjet që pasuan janë të njohura nga të gjithë. Regjimi ateist ishte duke kryer krimin më të madh që ka njohur ndonjëherë historia njerëzore: mbytjen e ndjenjës më intime që ekziston në shpirtin e njeriut qysh në embrion, dashurinë për Krijuesin. Më në fund diktatori Enver Hoxha mund të mburrej, (siç u mburr), se akti i tij ishte me të vërtetë origjinal. Ndërkohë, kjo ishte edhe fjala e fundit e tij, në kuptimin që asnjëherë më vonë ai nuk mundi të kryente një krim më të shëmtuar se ky. Megjithatë, me kalimin e viteve, gjërat ndryshuan. Vetëm se kësaj here ishte radha e popullit besimtar të thoshte fjalën e fundit.
- 4. Dritë në mbretërinë e territ -
Suksesi i fazës së parë të fushatës ateiste në pranverë 1967, e cila u zhvillua kryesisht në terren, nuk ishte kaq për meritë të komunistëve sesa për shkak të bashkërendimit të munguar të përpjekjeve të krerëve të komuniteteve fetare për të sensibilizuar besimtarët dhe për të përballuar së bashku gjendjen e krijuar. Për fat të keq, episkopi Theofan Noli, i vetmi personalitet shqiptar që mund të merrte përsipër një rol të tillë mbarëkonfesional, kishte vdekur dy vjet më parë, në SHBA.
Aleati kryesor i komunistëve në luftën kundër fesë ishin ritmet e larta të shtimit të popullsisë pas vitit 1944. Në vitet 60 mbizotërojnë moshat e reja, breza të tërë të brumosur me ideologjinë markiste, ndërsa largimi i brezave të vjetër, si pasojë e moshës mesatare relativisht të ulët, favorizonin gjithnjë e më tepër objektivin e ideologjisë shtetërore për supremaci të plotë. Megjithatë, ata që shprehnin me mënyra të ndryshme pakënaqësinë e tyre ndaj fushatës ateiste ishin të shumtë, pavarësisht se propaganda komuniste po i jepte asaj ngjyrime nacionaliste, duke trumpetuar se zhdukja e fesë synonte në forcimin e unitetit kombëtar.
Duhet theksuar se suprimimi i çdo forme të dukshme të institucionit të fesë, i zbatuar ekskluzivisht në gjirin e shoqërisë shqiptare, nuk u konsiderua asnjëherë punë e lehtë. Në vendet e tjera komuniste të botës partiakët në pushtet u përpoqën padyshim të kufizonin ndikimin e fesë në popull, por pa u shkuar kurrë ndër mend të ndërmerrnin iniciativa aventureske, si ato të kolegëve shqiptarë. Në fakt ndjesinë e rrezikut të një politike të tillë e shprehte edhe vetë frymëzuesi dhe urdhëruesi i terrorit antifetar, Enver Hoxha. I pushtuar nga një ndjenjë e fortë pasigurie, kërkonte nga protagonistët e zellshëm të fushatës ateiste, qofshin këta edhe krerë të komuniteteve fetare, të tregonin vetëpërmbajtje.
Frika se situata mund t’i shpëtonte nga kontrolli dhe të kthehej në bumerang kundër tij kishte të bënte me pasojat e paparashikueshme që mund të shkaktonin reagimet e mundshme të Greqisë, e interesuar si gjithmonë për të drejtat e minoritetit të saj në Shqipëri, por edhe të Vatikanit, mbrojtësit shekullor të katolikëve të Veriut, i cili mund të sensibilizonte me autoritetin e tij jo vetëm Italinë, por edhe shtete të tjera të fuqishme perëndimore. Për këtë arsye, dekreti me të cilin regjimi nxirrte jashtë ligjit komunitetet fetare u shpall më 13 nëntor 1967, pra mjaft muaj pas përfundimit të fazës së parë të fushatës ateiste, ndërsa krerët e komuniteteve fetare vazhduan të qëndronin në postet e tyre deri më 30 nëntor, periudhë kjo e mjaftueshme për të bindur diktatorin se rreziku i shpërthimit të ndonjë revolte të «armikut të brendshëm» me nxitjen e «armikut të jashtëm» ishte shmangur me sukses.
Ndërkohë filluan të shfaqeshin simptomat e para të dështimit të fushatës ateiste. Besimtarët e vërtetë kishin filluar dalëngadalë të organizoheshin në grupe të vogla për të kryer në fshehtësi ritet fetare, ndërsa klerikët e thjeshtë ushtronin me vetëmohim detyrën e tyre. Komunistët e kuptuan shumë shpejt se zhdukja e formave të dukshme të institucionit të fesë ishte një arritje sipërfaqësore. Bindjet fetare jo vetëm nuk ishin zhdukur, por po merrnin përmasa shqetësuese. Tanimë ata e kuptonin fare mirë se çdo shfaqje apo veprimtari fetare, e cila deri më 1967 konsiderohej jokomuniste, por në të njëjtën kohë e ligjshme, pas përfundimit të fushatës ateiste e ndalimit me ligj të fesë ajo shndërrohej automatikisht në të kundërligjshme, por njëkohësisht edhe antikomuniste. Pra, dashur padashur, ata po legalizonin të pakënaqurit e terrorit ateist si disidentë të regjimit, ndërsa protagonistët e luftës për mbajtjen gjallë të besimit fetar si komplotistë. Eshtë pikërisht për këtë arsye që të gjithë sa u arrestuan për bindjet e tyre fetare u dënuan për agjitacion-propagandë dhe veprimtari armiqësore «në dëm të popullit dhe të atdheut».
Këtij dënimi nuk i shpëtuan jo vetëm të gjallët, por edhe të vdekurit. Më 7 mars 1968, ditën e Mësuesit, Enver Hoxha kërkoi censurimin e veprave të Rilindësve si N. Frashëri, N. Mjeda, A. Z. Çajupi përmbajtja e të cilave binte shpeshherë në kundërshtim me ideologjinë marksiste.
Në rastin e besimtarëve orthodhoksë komunistët u treguan edhe më barbarë e më të pamëshirshëm. Identifikimi i besimit të tyre me «shovinizmin » grek, stigmatizimi i kulturës së tyre si shprehje e «Megalloidesë » dhe paragjykimi i pranisë së tyre historike si antiatdhetare nuk e kishte burimin thjesht tek bindjet personale të kreut të PPSH-së, sesa tek lidhjet e tyre tradicionale me Greqinë orthodhokse, e cila ishte në atë kohë anëtare e NATO-s, por edhe vendi të cilin përfaqësuesit më të flaktë të forcave antikomuniste shqiptare në mërgim e kishin zgjedhur si pikënisje për operacionet që ndërmerrnin herë pas here kundër regjimit të Tiranës. Përpjekjet për tëhuajtjen e orthodhoksëve nga trungu i tyre fetaro-kulturor vunë në shënjestër vendet e tyre të shenjta, në veçanti manastiret shekullore, të njohura si qendra të rëndësishme pelegrinazhi. Brenda një periudhe të shkurtër ato u kthyen gati të gjitha në pika ushtarake. Cilido që tentonte t’u afrohej për qëllime fetare mund të shpallej fare lehtë agjent i shërbimeve sekrete antishqiptare.
Megjithë terrorin e ushtruar, politika antifetare e regjimit krijoi më shumë probleme nga ato që pretendonte të zgjidhte. Rezultatet e saj nuk ishin ato të dëshiruara. Dy vjet pas fushatës ateiste të 1967-ës, me rastin e 25-vjetorit të Çlirimit dhe ardhjes së tyre në pushtet, komunistët shpallën në pranverë të vitit 1969 fillimin e fazës së dytë të fushatës ateiste, e cila u quajt «Diskutim popullor kundër zakoneve prapanike dhe ideologjisë fetare», ose edhe «Ballafaqim popullor», sepse pjesëmarrësit në mbledhjet e organizuara në të gjithë vendin duhej të jepnin llogari se çfarë kishin bërë gjatë dy vjetëve për të çrrënjosur besimin e të parëve. Fushata në fjalë ishte shumë më e vështirë se ajo e para. Publikisht deklarohej se parashikonte zhdukjen nga ndërgjegjja e qytetarëve të Shqipërisë të besimit tek Zoti. Në të vërtetë synonte të zbuste reagimet e shumë prej tyre, të cilët gjatë kohës që shembeshin objektet e kultit apo digjeshin në turrën e druve objekte të çmuara fetare, kishin qëndruar pasivë, por që me kalimin e kohës ishin pozicionuar me mënyra të ndryshme në favor të lirisë fetare.
I ashtuquajturi «Diskutim popullor » që u zhvillua në të gjitha organizatat e Frontit të vendit ishte një shuplakë e vërtetë për regjimin. Përmasat reale të këtij dështimi nuk ishte në gjendje t’i mbulonte as vetë shtypi partiak. Vetëm me ndërhyrjen e komunistëve u arrit të shpëtohej «nderi» i kësaj fushate. Sipas shtypit të kohës, «atje ku nuk u sigurua si duhet udhëheqja e partisë, diskutimi popullor u zhvillua me të meta cilësore». Në raste të tjera u shty për më vonë, me qëllim që t’u linin të pranishmëve «kohë për t’u thelluar». Epilogu i diskutimit popullor u nënshkrua në Tiranë, më 7 nëntor 1969, në Konferencën Kombëtare të Studimeve Shoqërore, në prani të Enver Hoxhës dhe drejtuesve të tjerë të lartë të Partisë së Punës dhe të shtetit.
Periudha që pasoi fushatën ateiste konsiderohet si periudha e zgjimit të shoqërisë shqiptare. Rinia e viteve ’70, e ndikuar padyshim nga kanalet televize Perëndimore, por edhe nga formimi i kënaqshëm në një sistem arsimor cilësor, që edhe pse bazohej në interpretimin e njëanshëm të gjërave, kultivoi padashur aftësinë për të konceptuar të kundërtën e pikëpamjeve të servirura, hodhi poshtë dogmatizmat politike dhe recetat etike të regjimit.
Të njëjtën gjë bënë në atë periudhë edhe mjaft kuadro të lartë të PPSH-së, shumica e të cilëve u dënuan nga Enver Hoxha me vdekje. Në këtë klimë reagimesh antidiktatoriale në fusha të ndryshme të jetës së përditshme u përshtatën edhe dhjetëra klerikë e mijëra besimtarë orthodhoksë, veprimet e të cilëve, për shkak të terrorit të ushtruar, ishin më shumë spontane. Megjithatë, edhe pse nuk ishin të mjaftueshme të ruanin ekzistencën e Kishës, autoqefalinë, strukturat e saj administrative e organizative, bënë të mundur ruajtjen e besimit orthodhoks dhe lëvrimin e mëtejshëm të traditave të të parëve në dimensionin e tyre kulturor.
Vdekja e diktatorit Enver Hoxha në prill 1985, përkoi me një periudhë krize të thellë ekonomike të vendeve socialiste të Evropës Lindore. Pasardhësit të tij, Ramiz Alisë, iu desh të përballej me akuzat e ashpra të komunitetit ndërkombëtar dhe të diasporës shqiptare, në lidhje me respektimin e të drejtave të njeriut, aspekti më i rëndësishëm i të cilit ishte liria e besimit. Hapat që ai ndërmori në këtë drejtim dëshmuan qartë se komunistët, të cilët nuk ngurruan të lidhnin marrëdhënie diplomatike me superfuqitë, bënin ç’ishte e mundur për të penguar rehabilitimin institucionit të fesë. Arsyeja dihej nga të gjithë: Ishin vetë ata që për gati çerek shekulli kishin barazuar ringjalljen institucionale të besimit me largimin e tyre nga skena politike. Prandaj dhe neni i projektkushtetutës të nëntorit 1990 që bënte fjalë për fenë, nuk përmendte fare termin «komunitete fetare».
Megjithatë, komunistët s’mund të vendosnin më në emër të popullit. Objektet e kultit po hapeshin gjithandej me nismën e vetë besimtarëve. Orthodhoksët e fshatit Dervician të Gjirokastrës, me priftin Mihal Dako, kryen për herë të parë, më 16 dhjetor 1990, meshë hyjnore. Në Tiranë, në kryeqendrën historike të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë besimtarët arritën me sakrifica të shumta të merrnin nga shteti kishën e Ungjillëzimit. Meshat e 25 marsit, ditën e Ungjillëzimit të Hyjlindëses, por sidomos Liturgjia Hyjnore që u celebrua me madhështi më 31 mars, të Dielën e Dafinave, e cila përkoi me ditën e zhvillimit të zgjedhjeve të para të lira pas një gjysmëshekulli diktature, paralajmëruan ringritjen kanonike të Kishës, e cila u konkretizua me ardhjen në Shqipëri të Kryepiskopit të sotëm, Imzot Anastasit, më 16 korrik 1991, prania e të cilit pas reagimeve e kundërshtimeve të shumta që u dëgjuan nga goja e partiakëve femohues, shënoi fillimin e një epoke të re.
Tashmë orthodhoksët e kishin shkundur nga supet barrën e rëndë të plogështisë shpirtërore, që i kishte pushtuar prej dekadash. Ishin të lirë të kërkonin vetveten në Perëndinë e mohuar. Ishin të lirë të kërkonin «pamjen dhe shëmbëllesën» e Krijuesit, për të ngjallur në vijim shpresat e tyre të varrosura në labirinthet e obskurantizmit ateist.
Pirro Kondili
FUND
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt