Thalesi
Thalesi (greq. Θαλής ο Μιλήσιος). Pėr Thalesin nga Mileti nuk dimė aq sa ēdo tė donim tė dinim dhe ajo qė dimė ėshtė mė shumė e njė natyre anektodash. Ai nuk ka lėnė shkrime. Rreth tij kemi referime fragmentare, tė bėra nga autorė tė mėvonshėm, tė cilėt kanė shkruar pėr episode tė paharrueshme tė karrierės sė tjj. Ishte bashkėkohės i Solonit dhe Kroesusit dhe vitet e jetės sė tij janė midis 624 dhe 546 para Krishtit. Gjatė njė fushate ushtarake kundėr Persisė, ai nė mėnyrė tė qartė zgjidhi njė problem tė vėshtirė logjistik, duke i dhėnė mundėsi ushtrisė sė mbretit Lydian tė kalonte lumin e gjerė Halys, duke hapur njė kanal qė shmangu njė pjesė tė rrjedhės sė lumit e duke bėrė tė krijoheshin dy lumenj tė ngushtė, mbi tė cilėt mund tė ndėrtohėshin ura. Kur udhėtonte nė Egjipt, Thalesi zgjidhi problemin e matjes sė lartėsisė sė piramidave, duke pėrdorur njė procedurė tė thjeshtė, matjen e hijes se piramidės nė atė orė tė ditės, kur hija e njėriut ėshtė e barabartė mė gjatėsinė e tij. Gjithashtu, gjatė kėtyre udhėtimeve nė Egjipt duhet tė ketė ndodhur popullariteti i njohurive tė tij kur parashikoi eklipsin e diellit mė 28 maj, 505 para Krishtit. Nė Milet ai ndėrtoi njė instrument pėr matjen e distancės sė anijeve nė det, gjithashtu ai i bindi marinarėt tė pėrdorin gjatė kundrimeve konstelacionin e Arushės sė Vogėl si njė orientues tė sigurt pėr tė pėrcaktuar veriun.
Por Thalesi ėshte me famė jo pėr urtėsinė e tij, nė pėrgjithėsi, ose pėr mendjemprehtėsinė e tij praktike, por sepse ai hapi njė epokė tė re tė mendimit pėr tė cilėn ai me tė drejtė fitoi titullin e filozofit tė parė.Hulumtimet e Thalesit kanė tė bėjnė me natyrėn e sendeve: Nga ēfarė pėrbėhet ēdo gjė, ose ē'lloj "lėnde"gjendet nė pėrbėrjen e sendeve? Ajo, qė Thalesi pėrpiqej tė zbulonte me kėto pyetje, ėshtė gjetja e ndonjė mėnyre pėr tė shpjeguor faktin, se ka shumė lloje tė ndryshme sendesh, siē janė toka, retė dhe oqeanet, tė cilat edhe pse herė pas here kthehen nė diēka tjetėr, kanė, nė njė farė mėnyre, njė ngjasim midis fyre. Kontributi unik i Thalesit nė fushėn e mendimit ėshtė koncepti i tij, se pavarėsisht nga ndryshimet midis sendeve tė ndryshėm, prapėsėprapė ka njė bazė ngjashmėrie midis tė gjithė atyre; se tė shumtėt janė tė lidhur me njėri tjetrin me anėn e njėshif. Ai supozoi se njė element i vetėm, njė "lėndė", njė lėndė e cila pėrmban parimin e vet tė veprimif ose tė ndryshimit, gjendet nė bazė tė fė gjithė realitetit fizik. Pėr tė ky ishte Njėsh ose kjo lėndė, ishte uji.
Megjithėse nuk ka dėshmi se si Thalesi arriti nė konkluzionin, se uji ėshtė shkaku i tė gjitha sendeve, Aristofeli shkruan se Thalesi mund ta ketė nxjerrė kėtė konkluzion nga vėzhgimi i ngjarjeve tė thjeshfa, "ndoshta nga vėzhgimi se lagėshtia ėshtė substanca ushqyese e tė gjifha qenieve, dhe se lagėshtia prodhon nxehtėsi dhe e ruan atė'..." Ai arriti nė nocionin e tij edhe nga fakti, se farėrat e tė gjitha gjėrave kanė njė natyrė tė lagėsht, dhe se uji ėshtė origjina e lagėshtisė. Fenomene tė tjera, siē jonė avullimi ose ngrirja, tė sugjerojnė, gjithashtu, tė mendosh se uji merr forma tė ndryshme. Por, saktėsia e analizės sė Thalesit, mbi pėrbėrjen e sendeve, ėshtė shumė pak e rėndėsishme nė krahasim me faktin se ai ngriti ēėshtjėn qė ka tė' bėjė me natyrėn e botės. Kjo ēėshfje hapi etapėn pėr njė lloj tė ri hulumtimi, i cili mund tė diskutohet pėr meritat e fij dhe, gjithashtu, mund tė konfirmohet ose tė refuzohet nga analizat e mėtejshme. Pavarėsisht, me nocionin e tij se "sendet janė plot me zotėr", nocion qė pėr tė nuk kishfe rėndėsi teologjike, por qė ai u pėrpoq ta pėrdorė pėr tė shpjeguar forcėn nė sendet, siē ėshtė fuqia manjetike nė gurėt, Thalesi zėvendėsoi bazėn e tė menduarit; nga njė bazė mitologjike nė njė hulumtim shkencor. Dhe, pėr mė tepėr, nga pika e tij primitive e startit, tė fjerėt e ndoqėn atė me zgjidhje tė tjera, por gjithnjė duke patur pėrpara problemin e tij.
JETĖSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E THALESIT
* Duhet tė ketė qenė e paevitueshme, qė, njė njeriu tė jashtėzakonshėm si Thalesi, tė mos i visheshin anektoda. Platoni ne veprėn e tij "Theatetus" shkruante se "anektoda mbi shėrbėtorin e zgjuar mendjemprehtė thracian, qė ra nė pus ndėrsa ishte duke vėshtruar yjet, ėshtė pėr Thalesin. Ai ishte aq i etur te dinte ēfarė po ndodhte nė qiell, sa nuk mund tė shihte ēfarė kish pėrpara kėmbėve tė tij". Platoni shton se "kjo ėshtė njė anektodė e cila mund tė aplikohet pėr tė gjthė filozofėt".
• Nė kundėrshtim me kėtė anektodė nė njė incident tjetėr, nga jeta e Thalesit, tregohet mbi dijeninė e plotė tė tij pėr ēfarė ndodhte rreth tij. Nė veprėn e tij "Politika" Aristoteli shkruan se "ka ... njė histori pėr Thalesin nga Mileti. Ėshtė njė histori qė tregon se si fitohen para, e cila i atribuohet Thalesit qė zotėronte njė reputacion pėr urtėsi... Ai qortohej pėr varfėrinė e tij, gjė e cila supozonte padobishmėrinė e filozofisė. Duke u bazuar nė njohuritė ė tij mbi metereologjinė, sipas tė cilave do tė kish prodhim tė mbarė tė ullinjve (gjatė verės sė ardhshme), dhe duke patur njė shumė tė vogėl parash, ai mori paradhėnie pėr tė marrė me qira, nė fillim tė vitit, tė gjitha presat e ullinjve tė Miletit dhe tė Kiosit. Nė mungesė tė ndonjė oferte tė lartė, ai i siguroi me njė qira tė ulėt. Kur erdhi stina, dhe kishte njė kėrkesė tė papritur dhe tė njėkohėshme pėr presa, ai i dha me qira rezervėn qė kishte krijuar me ēmime qė i vendoste vetė, dhe duke u bėrė kėshtu me fat. Ai ia arriti qėllimit duke provuar se ėshtė e lehtė pėr filozofėt tė bėhen tė pasur, n.q.se e dėshirojnė kėtė, megjithėse bisnesi nuk ėshtė mjeshtėria e tyre".
Anaksimandri
Anaksimandri,(greq.Ἀναξίμανδρος),ka jetuar rreth viteve 610-546 para Krishtit.Anaksimandri ishte njė bashkėkohės mė i ri dhe nxėnėsi i Thalesit. Ai ishte dakort me mėsuesin e tij, se ka njė lėndė tė vetme bazė nga e cila rrjedh ēdo gjė. Por ndryshe nga Thalesi, Anaksimandri thoshte se kjo lėndė bazė nuk ėshtė as uji dhe as ndonjė element tjetėr specifik ose i pėrcaktuar, duke argumentuar se uji dhe tė gjitha sendet e tjera tė pėrcaktuara janė vetėm variacione ose degėzime tė diēkaje qė ėshtė vetėm njė gjė specifike midis shumė elementėve tė tėrė; dhe tė gjitha kėto gjėra specifike rrjedhin nga nijė lėndė akoma mė elementare, qė shpjegon origjinėn e tyre. Substanca primare, nga e cila rrjedhin tė gjitha kėto sende specifike, thotė Anaksimandri ėshtė njė gjė e papėrcaktuar ose e pafundme. Kėshtu, Anaksimandri diferencoi sendet specifike dhe tė pėrcaktuara nga origjina e tyre e quajtur substancėn primare, pafundėsi e papėrcaktuar. Meqėnėse sendet aktuale janė specifike, burimi i tyre ėshtė i papėrcaktuar, dhe, meqenėse sendet janė tė fundme, lėnda e origjinės ėshtė e pafundmė ose e pakufishme.
Pėrveē dhėnies sė njė ideje tė re rreth substancės sė origjinės sė sendeve, Anaksimandri avancoi nė filozofi duke u pėrpjekur tė japė disa shpjegime pėr idenė e tij tė re. Ndėrsa Thalesi nuk u muar me ndonjė detaj tė shpjegimit tė problemit, se si lėnda primare transformohet nė sende shumė tė ndryshme, qė ne shohim nė botė, Anaksimandri e adresoi veten pikėrisht nė kėtė ēėshtje. Shpjegimi i tij mund tė duket i ēuditshėm, megjithatė ai pėrfaqėson njė pėrparim drejt shkencės, nė kuptimin se ėshtė njė pėrpjekje qė merret me fakte tė njohura, mbi tė cilat mund tė formulohen hipoteza nė vend tė shpjegimit tė fenomeneve natyrore me terma mitikė dhe tė padebatueshėm.
Pėr mė tej, ajo, qė Anaksimandri thotė rreth origjinės sė sendeve, ka shijen e njė mendimi tė guximshėm, sepse nė pėrshkrimin e tė papėrcaktuarės sė pakufishme, si njė substancė primare, qė nuk rrjedh nga diēka tjetėr dhe qė ėshtė e pashkatėrrueshme, ai thotė giithashtu se ajo zotėron lėvizje tė pėrjetshme. Si pasojė e kėsaj lėvizjeje, elementėt e ndryshėm specifikė marrin qenie si "shkėputje" nga instanca primare dhe kėshtu "kemi njė lėvizje tė pėrjetshme, nė tė cilėn janė pėrfshirė edhe qiejt". Por, nė fillim, u shkėputėn ngrohtėsia dhe ftohtėsia, dhe nga kėto tė dyja doli lagėshtira; pastaj nga kėto doli toka dhe ajri. Anaksimandri u pėrpoq tė shpjegojė mė tej trupat qiellorė dhe rrymat ajrore rreth tokės; ku duket se kemi njė shpjegim mekanik tė lėvizjes sė rregullt tė yjeve.Nė kontrast me Thalesin, qė mendonte se toka ėshtė e sheshtė si njė disk dhe noton nė ujė, Anaksimandri mendonte se toka ėshtė nė formė cilindrike.
Duke u kthyer pėrsėri nė skenėn e pamatur kozmike, Anaksimandri mendon se ekzistojnė, nė tė njėtėn kohė, shumė botė dhe shumė sisteme tė universit, tė cilėt janė tė gjithė tė paqėndrueshėm, pasi tek ta ekziston njė alternativė konstante midis krijimit dhe shkatėrrimit tė tyre. Ky proces ciklik ishte pėr tė njė "nevojė" rigoroze, siē janė kontradiktat e forcave tė kundėrta nė natyrė, qė shkaktojnė atė qė ai poetikisht e quan "padrejttėsi", sepse kėrkojnė shkatėrrimin pėrfundimtar tė tyre.
JETĖSHKRIMET- KURESHTI NGA JETA E ANAKSIMANDRIT
* Duke komentuar shpjegimet e Anaksimandrit pėr origjinėn e njeriut, Plutarku shkruan se sirianėt "aktualisht" e nderojnė peshkun dhe e ushqejnė si tė ishte i sė njėjtės racė me ta. Me kėtė, ata filozofojnė nė mėnyrė mė tė pėrshtatshme, sesa Anaksimandri, i cili deklaron se peshqit dhe njerėzit nuk kanė marrė qenie nga tė parė tė njėjtė, por origjina e njeriut fiton qenie brenda peshqve, duke u bėrė i pėrshtatshėm pėr tu kujdesur pėr vete; ata dolėn jashtė dhe morėn dhenė".
* Duke folur pėr origjinėn e njeriut, Anaksimandri thoshte se gjithė jeta, duke pėrfshirė dhe jetėn e njeriut, vjen nga deti, dhe me kalimin e kohės qeniet e gjalla dolėn nga deti nė tokėn e thatė. Ai mendonte se njeriu ėshfė zhvilluar nga krijesa tė njė lloji tė ndryshėm, duke pėrdorur si argument faktin, se krijesat e tjera bėhen shumė shpejt tė pavarura, ndėrsa vetėm njeriu ka nevojė pėr kujdesje mė tė gjatė, prandaj njeriu nuk do tė kish mbijetuar n.q.se do tė kish patur tė njejtėn formė tė origjinės si to.
* Me fjalinė e vetme, qė ka mbijetuar nga shkrimet e ti, Anaksimandri mbledh mendimin e tij kryesor duke thėnė pėrsėri diēka poetikisht, se "nga ai burim qė lindin sendet, po atje kthehen nga domosdoshmėria kur shkatėrrohen, sepse ata vuajnė dėnimin dhe riparojnė njėri-tjetrin pėr padrejtėsitė e tyre sipas rregullit fė kohės".
Zenoni
Zenoni ka lindur ne Elea rreth vitit 490-430 p.e.s. Kur mėsuesi i tij Parmenidi ishte rreth tė gjashtėdhjetave dhe Sokrati ishte akoma i ri, Zenoni ishte mbi dyzet vjeē. Si njė filozof eleat kryesor, Zenoni u interesua kryesisht t'u jepte pėrgjigje kritikave qė i bėheshin Parmenidit, duke treguar se supozimet e tyre tė ēojnė nė konkluzione edhe mė qesharake, se sa ato qė kritikojnė. Pitagorasit pėr shembull, mohonin konceptin bazė tė Parmenidit, se realiteti ėshtė Njė. Nė vend tė kesaj ata besonin nė pluralitetin e sendeve, besonin se ekziston njė sasi sendesh tė ndara dhe tė shkėputura dhe, pėr pasojė, lėvizja dhe ndryshimi janė reale. Argumentimi i tyre duket se ėshtė mė afėr kuptimit tė zakonshėm ose dėshmisė sė shqisave. Por vizioni i eleatėve, qė ndoqi Zenoni, kėrkonte njė dallim tė qartė midis dukjes dhe realitetit. Tė filozofosh, sipas Parmenidit dhe Zenonit, nuk duhet thjesht tė shikosh botėn, por duhet gjithashtu tė mendosh rreth saj, me qėllim qė ta kuptosh atė. Ky theksim i lidhjeve logjike tė ideve me njėra-tjetrėn ėshte karakteristika qėndrore e filozofėve eleatė, por kjo ėshtė veēanėrisht e qartė nė argumentimet e Zenonit.
Fakti, qė shqisat nuk na ēojnė tek realiteti, por vetem tek dukja dhe pėr pasojė nuk na japin dije tė besueshme, por vetėm opinione ėshtė provuar nga Zenoni me anėn e shembullit tė farave tė melit. Nė qoftė se marim njė farė meli dhe e hedhim nė tokė, atėherė, ajo nuk do tė bėjė zhurmė. Nga ky ndryshim, Zenoni nxjerr konkluzionin se shqisat tona na gėnjejnė, sepse ose kemi zhurmė kur hedhim njė farė, ose nuk kemi zhurmė kur hedhim shumė fara. Pėr tė arritur tė vėrtetėn, ėshtė, mė e sigurt tė ndjekėsh rrugėn e arsyes sesa atė tė shqisave.
Katėr argumentat ose paradokset e Zenonit. Nė pergjigje tė kritikave, qė i bėheshin Parmenidit, Zenoni i rregulloi argumentat e tij nė formėn e paradokseve. Ai donte tė tregonte se ėshtė me pak e mundur tė provosh realitetin e lėvizjes dhe ndryshimit, nė njė botė me shumė sende, sesa nė njė botė me Njė. Secila mėnyrė, thotė Zenoni, ka vėshtirėsi tė pakapėrcyeshme, por vėshtirėsitė qė lidhen me dhėnien e provave tė realitetit nė lėvizje mbi bazėn e konceptit tė ekzistencės sė shumė sendeve, janė mė tė mėdha, sesa ato qė lidhen me pikėpamjet e Parmenidit. Tė jeni tė sigurt, thotė Zenoni, se kur njė vėzhgues i rastit ėshtė duke parė njė ngjarje, ai mendon se ėshtė duke parė lėvizjen e vėrtetė. Pėr shembull, kur ai ėshtė spektator nė njė garė ose kur ai sheh dikė qė lėshon shigjetėn. Por, thotė Zenoni, kjo e gjitha ėshtė njė iluzion, sepse edhe pse duket se ka lėvizje, ėshtė e pamundur tė mendohet se ēfarė ėshtė nė tė vėrtetė lėvizja, ose ta vlersosh atė racionalisht. Pėr tė provuar pamundėsinė e lėvizjes nė njė botė tė pėrbėrė nga realitete tė ndara ose nga njėsi tė shumta, Zenoni formuloi katėr argumentėt e mėposhtėm:
1. Hipodromi. Parmenidi thoshte se Njėshi eshtė i pandarė dhe si rrjedhim pėrbėhet nga njė plenum (gr. i tėrė) i pėrveēėm, i vazhdueshėm. Nė kundėrshtim me kėtė, pitagorasit argumentonin pėr njė botė pluraliste, duke thėnė se bota ėshtė e ndarė nė njėsi tė ndashme. Nė qoftė se dikush do tė llogariste distancėn rreth njė hipodromi, siē e bėnin pitagorasit, ai do tė thoshte se kjo distancė duhet tė ndahet nė njėsi. Sipas kėtij shembulli tė lėvizjes, vrapuesi kalon njė sėrė njėsish tė distancės nga fillimi nė fund tė hipodromit. Por, Zenoni pyet:, "Ēfarė tregon ky shembull? A ka atje me tė vėrtetė ndonjė lėvizje?" Pėr tė realizuar garėn, sipas hipotezės sė Pitagorės, vrapuesi duhet tė kalojė njė numėr tė pafundėm momentesh. Por pyetja kritike ėshtė: si mundet ai tė kalojė njė numėr tė pafundėm pikash nė njė numėr tė fundėm kohe? Arsyeja pse ai do tė kalojė njė numur tė pafundėm pikash ėshtė se, sipas konceptit pitagorian, ēdo gjė ėshtė e ndashme; pra, distanca nga fillimi nė fund tė garės ėshtė e ndashme. Kėshtu qė vrapuesi nuk mund tė arrijė nė fund tė gares, pa arritur mė parė pikėn qė ėshtė nė gjysmėn e rrugės; por, distanca nga fillimi tek gjysma e rrugės mund tė ndahet gjithashtu pėr gjysmė, dhe ai duhet tė arrijė mė parė kėtė pikė, qė eshtė nė njė tė katėrtėn e rrugės, pėrpara se tė arrijė pikėn nė gjysmėn e rrugės. Po kėshtu distanca midis fillimit dhe pikės, nė njė tė katėrtėn e distancės, ėshtė e ndashme, dhe ky proces i ndarjes mund tė shkojė nė pafundėsi, derisa ka diēka qė mbetet: e cila gjithashtu ėshtė njė njėsi e ndashme. Atėherė, nė qoftė se, vrapuesi nuk mund tė arrijė njė pikė pa arritur mė parė nė pikėn e gjysmes sė rrugės, dhe derisa ka njė numur tė pafundėm pikash, ėshtė e pamundur tė kalohet ky numur pikash nė njė numur tė fundėm kohe. Pėr kėtė arsye, Zenoni konkludon se lėvizja nuk ekziston.
2. Akilidhe breshka. Nė kėtė shembull, Zenoni nuk paraqet ndonjė argument konstruktiv nga ana e tij, por thjesht provon se ku tė ēon premisa pitagoriane e njėsive tė shumta. Imagjinoni njė garė midis Akilit tė shpejtė dhe breshkės sė ngadaltė, ku Akili ėshtė duke ndjekur breshkėn. Duke qėnė se Akili ėshtė sportist, ai e lejon breshkėn tė niset njė start mė pėrpara. Zenoni argumenton se Akili nuk mund t'ia kalojė kurrė breshkės, sepse ai gjithmonė duhet tė arrijė nė pikėn nė tė cilėn breshka e lė, kėshtu qė logjikisht breshka do tė jetė gjithmonė mė pėrpara. Distanca midis Akilit dhe breshkės do tė jetė gjithmonė e ndashme dhe, si nė rastin e hipodromit, asnjė pikė nuk mund tė arrihet pa u arritur mė parė pika e mėparshme dhe, pėr pasojė, nuk do tė kemi lėvizje. Akili, nė supozimin tonė, nuk mundet kurrė ta kalojė breshkėn. Ajo, qė Zenoni mendon se ka provuar kėtu, ėshtė se, megjithėse pitagorasit pretendojnė pėr realitetin e lėvizjes, teoria e tyre e pluralitetit tė botės e bėn tė pamundur tė menduarin e idesė sė lėvizjes nė njė menyrė koherente.
3. Shigjeta. A lėviz shigjeta kur shigjetari godet shenjėn? Kėtu pėrsėri pitagorasit, tė cilėt kishin argumentuar realitetin e hapėsirės dhe pėr rrjedhojė edhe ndashmėrinė e saj, do tė thoshin se shigjeta duhet tė zėrė njė pozicion tė caktuar nė hapėsirė. Por, qė njė shigjetė tė zėrė njė vend nė hapėsirė tė barabartė me gjatėsinė e saj, ėshtė e njėjta gjė sikur tė thuash se shigjeta ėshtė nė qetėsi. Derisa, shigjeta duhet gjithmonė tė zerė njė pozicion nė hapėsirė tė barabartė me gjatėsinė e saj, shigjeta duhet gjithmonė tė jetė nė qetėsi. Pėr mė tepėr, derisa ēdo sasi ėshtė e ndashme, hapėsira, qė zė shigjeta, ėshtė e pafundme dhe, si e tillė, mund tė krahasohet me ēdo gjė tjetėr, ku nė ēdo rast ēdo gjė duhet tė jetė Njė nė vend tė shumė. Pra, lėvizja ėshtė njė iluzion.
4. Relativiteti i lėvizjes. Imagjinoni tre karroca me pasagjerė me gjatėsi tė barabartė, qė janė vendosur paralelisht me njera-tjetrėn, ku secila karrocė ka nga tetė dritare anash. Njėra karrocė ka qėndruar ndėrsa dy tė tjerat lėvizin nė drejtime tė kundėrta me tė njejtėn shpejtėsi.
A 12345678 A 12345678
B 87654321→ B 87654321
C ←12345678 C 12345678
Figura 1 Figura 2
Nė figurėn 1, karroca A ka qėndruar, ndėrsa karrocat B dhe C lėvizin nė drejtime tė kundėrta me tė njejtėn shpejtėsi, derisa ato tė arrijnė nė pozicionet e treguara nė figurėn 2; pjesa e pėrparme e karrocės B do tė kalojė katėr dritare tė karrocės A, ndėrsa pjesa e pėrparme e karrocės C do tė kalojė tetė dritare tė karrocės B. Ēdo dritare pėrfaqėson njė njėsi tė distancės, dhe ēdo njėsi e tillė kalohet nė njėsi tė barabartė tė kohės. Derisa karroca B kalon vetėm katėr dritare tė karrocės A, ndėrsa karroca C kalon tetė dritare tė karrocės B, dhe derisa ēdo dritare pėrfaqeson tė njejtėn njėsi tė kohės, del se katėr njėsi tė distancės janė tė barabarta me tetė njėsi tė distancės, gjė e cila ėshtė absurde. Cilatdo qofshin komplikimet e brendshme tė kėtij argumenti, pika kryesore e Zenonit ėshtė se lėvizja nuk ka njė pėrcaktim tė qartė, se ajo ėshtė njė koncept relativ.
Nė tė gjitha kėto argumente, Zenoni thjesht kundėrsulmon kundėrshtarėt e Parmenidit, qė i marrin seriozisht konceptet e tyre pėr njė botė pluraliste, tė njė bote ku, pėr shembull, njė vizė ose koha ėshtė e pandashme. Nė vend qė tė provojė se bota ėshtė reale, Zenoni mendon se ai ka treguar se koncepti i njė bote pluraliste tė ēon nė absurditete dhe paradokse tė pazgjidhshme. Ai pėrsėrit tezėn e eleatėve, se ndryshimi dhe lėvizja janė iluzione dhe se ekziston vetėm njė qenie, e vazhdueshme, materiale dhe e palėvizshme. Megjithatė, kėmbėngulja nė kuptimin e zakonshėm tė tė parit tė sendeve qė realisht lėvizin dhe se me tė vėrtetė ndryshimi ekziston, ēoi nė lindjen e njė pėrpjekjeje tė re pėr tu marrė me problemin e Njėshit dhe tė sė tėrės, dhe kjo pėrpjekje u gjet nė filozofinė e Empedoklit.
JETĖSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ZENONIT
* Zenoni kur e hapi shkollėn e tij ēdo ditė mbushej me shumė studentė. Ai ishte shumė i ashpėr me ta dhe kėrkonte qetėsi. Zenoni thoshte:
- Natyra na ka dhėnė dy veshė dhe vetėm njė gojė qė tė dėgjojmė shumė dhe tė flasim pak.
* Njė prej parimeve themelore tė filozofisė se Zenonit ishte se, njeriu i nėnshtrohej fatit tė paracaktuar dhe tė pashmangshėm. Njė shėrbėtor i tij vodhi dhe filozofi dha urdhėr qė ta rrihnin.
- Po unė jam i papėrgjegjshėm, - kėrkoi tė shfajėsohej shėrbėtori, fati e do qė unė tė vjedh.
- Ėshtė e vėrtetė, - u pėrgjigj Zenoni, - fati e do qė ti tė vjedhėsh dhe po fati e do qė ti tė rrihesh mirė.
* E pyetėn filozofin Zenon nė se duhej tė dashuronin njerėzit e ditur. - Pėr tė bukurat do tė na vinte shumė keq, - u pėrgjigj filozofi, - po tė dashuroheshin vetėm nga budallenjtė.
* Ambasadorėt e mbretit tė Persisė, tė ftuar njė njė banket po tregonin pėr zotėsitė e tyre. Vetėm filozofi Zenon nuk tha asnjė fjalė. Atėhere ambasadorėt i thanė:
- Por nė qoftė se ti nuk thua asnjė fjalė, atėherė ēdo t'i themi pėr ty mbretit tonė?
- I thoni, - u pėrgjigj Zenoni, - se keni parė njė plak qė dinte tė heshtte mirė nė tryezė.
* Zenoni filozofinė e vėshtirė dhe abstrakte tė mėsuesit e vėrtetoi me aporitė e njohura tė tij, kėshtuqė sa ishte gjallė, fitoi famė oratori tė shkathėt dhe mėsuesi tė talentuar. Sipas disa burimeve tė pavėrtetuara, u ngrit kundėr tiranit Isarkut, dhe u kap, u torturua dhe u vra.
* Nė aporitė e tij jashtėzakonisht spirituoze Zenoni, mjeshtėr dhe "inisiator i dialektikės" (Hegeli), i cili tė menduarit e pastėr tė shkollės elease e shndėrroi nė lėvizje tė nocionit nė vetvete, provoi, nė realitet, jo vetėm kundėrthėniet nė njėmendėsi por edhe nė nocion, duke mos zgjidhur kurrė brenda tė menduarit tė tij abstrakt, dhe pėr kėtė arsye Hegeli ka pasur tė drejtė kur duke e krahasuar me Kantin, tha: "Antinomitė e Kantit nuk janė gjė tjetėr veēse ajo qė Zenoni e bėri kėtu". Aporitė e Zenonit zbuluan disa kundėrthėnie nė proceset e ndryshme, dhe mu me kėtė fakt u vėrtetua edhe dialektika e tyre e brendshme, tė cilėn ai ia atribuoi iluzionit subjektiv, opinionit mashtrues, joadekuatitetit tė njohjes shqisore.
ALEKSANDRI i Maqedonisė
ALEKSANDRI i Maqedonisė, Greq.: Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας ose Μέγας Ἀλέξανδρος (356-323 p.e.r), strateg ushtarak dhė burrė shteti i shquar i lashtėsisė, mbret i Maqedonisė. Aleksandri konsiderohet nga brezat pasardhės si pushtuesi legjendar i Perandorisė sė Vjetėr Perse (qė pėrfshinte nė atė kohė edhe Egjiptin), i cili pėrparoi, i shtyrė nga vrulli i tij i furishėm, deri nė brigjete Indisė. Ai donte tė shkonte deri nė kufijtė e Tokės, e cila imagjinohej e sheshtė dhe e rrethuar nga lumi Oqean. Megjithėse vdiq shumė i ri, vetėm 33 vjeē, ai krijoi perandorinė mė tė madhe qė ka njohur bota ndonjėherė.
Nė vitin 334 para erės sonė, Aleksandri kaloi Helespontin (emri i vjetėr i Dardaneleve) e Europės, shkoi drejt Azisė dhe bota ndryshoi pėrgjithmonė. Polisin (qytetin) grek e pasoi kozmopolisi: qytete sipas modelit grek u krijuan nė tė gjithė Orientin, madje, edhe vetė Greqia u bė kozmopolite. Njė art i ri "helenist" (mė humanist) zėvendėsoi stilin klasik (mė idealist).
Shumė legjenda janė thurur rreth kėtij pushtuesi tė ri dhe tėrheqės. Thuhej se nėna e tij, Olimpia, kishte gjetur nė djepin e foshnjės njė gjarpėr, shenjė e qartė e madhėshtisė sė tij tė ardhshme. Tė dy, nėnė e bir, janė pėrzier nė vrasjen e babait tė Aleksandrit, Filipit II, nė prag tė njė martese qė kėrcėnonte pozitėn dhe pushtetin e tyre. Bysefali, kali i Aleksandrit, thotė Herodoti, iu dhurua kur ai ishte adoleshent, sepse hazdisur. Martesae Aleksandrit me Roksanėn na ėshtė paraqitur si pasion dashurie, por ka shumė tė ngjarė qė ajo tė ishte njė aleancė politike. Pretendohet se ai e kishte formuar karakterin e tij sipas modelit tė Akilit.
Jo vetėm nė legjendė, por edhe realisht Aleksandri mbetet njė nga udhėheqėsit ushtarakė mė tė mėdhenj tė historisė. Ai mposhti armikun mė tė vjetėr tė grekėve, Perandorinė Perse, dhe mbeti i pamundur nė 10 vjet luftime, edhe pse ushtria e tij ishte gjithmonė mė e vogėl nė numėr se ajo e mbretit pers, Darit III. Strategjia e guximshme qė vuri nė jetė Aleksandri qėndronte nė mbajtjen e ushtrisė me ushqimet qė ajo mund tė siguronte gjatė rrugės dhe jo duke u furnizuar nga prapavija; kjo i lejoi Aleksandrit tė pėrparonte shumė shpejt. Mbreti i Madh i persėve nuk pati asnjėherė mundėsi tė mblidhte tė gjitha forcat qė dispononte dhe humbja e tij nė betejėn e Isysit i dha mundėsi Aleksandrit tė pėrfshinte edhe Persinė nė perandorinė e vet.
Sipas persėve, Aleksandri ėshtė fajtor pėr djegien e Pallatit tė Persepolit. Diodori i Sicilisė lė tė kuptohet se ky veprim qe rezultati i njė nate dehjeje dhe se nuk bėhej fjalė pėr njė akt tė paramenduar. Ndėrsa Arrieni ėshtė i mendimit se djegia e Persepolit ishte njė veprim i menduar mirė, si hakmarrje pėr shkatėrrimin e Athinės nga persėt nė shekullin e 5-tė.
Gjetjet arkeologjike tregojnė se djegia e Persepolit ishte njė akt i paramenduar, sepse tė gjitha sendet e lara nė ar i patėn hequr nga qyteti pak kohė pėrpara se ti vihej flaka qytetit. Shkatėrrimi i kėtij qyteti, qė simbolizonte unitetin e mbretėrisė perse, bėnte pjesė nė strategjinė e pushtimit tė grekėve. Pėrsa kohė qė qyteti ekzistoi, ai shėrbeu si qendėr ku mblidheshin kundėrshtarė tė regjimit tė ri.
Aristoteli, mėsuesi i shquar i Aleksandrit, i kishte mėsuar atij se grekėt qėndrojnė mė lart se tė gjithė popujt e tjerė, tė cilėt ai i quante "barbaroi" (barbarė). Ndėrsa pushtuesi i ri kėrkoi tė impononte vizionin e tij tė njė bote tė bashkuar. Nė vend qė ti trajtonte grekėt si miq dhe jo-grekėt si armiq, ai i zgjidhte njerėzit sipas meritės dhe kishte arritur deri aty sa tė linte nė postet e tyre edhe administratorė persė tė Perandorisė Perse, tashmė tė pushtuar prej tij. Mund tė shtrohet pyetja nėse kjo politikė ėshtė njė provė qė tregon humanizmin dhe kulturėn e Aleksandrit apo mungesėn e interesit pėr administrimin praktik. Nė fakt, maqedonasit nuk i vlerėsonin pėrpjekjet pėr tė krijuar njė ushtri tė pėrbėrė nga batalione kozmopolite dhe, pėr mė tepėr, kur Aleksandri u pėrpoq ti detyronte ushtarėt e tij tė martoheshin me gra tė vendeve tė tjera, ai ndeshi nė ngurrimin e tyre.
Vizioni kozmopolit i Aleksandrit dhe adoptimi prej tij i veshjeve dhe i zakoneve orientale bėnė qė disa grekė ta akuzonin se ai po ēmendej dhe se e konsideronte veten perėndi. Mbretėrit e hyjnizuar nuk ishin tė rrallė nė kulturat e tjera, por kjo ide ishte mjaft lėnduese dhe tronditėse pėr grekėt. Ndonėse ishte prijės, Aleksandri hidhej i pari nė betejė, duke e vėnė veten nė rrezik shumė tė madh, por asgjė nuk na lejon tė dalin nė pėrfundimin se ai ishte i ēmendur. Aleksandri pėrpiqej tė krijonte rreth personit tė tij njė legjendė. Ai kishte si model heronjtė e Homerit. Kur kėrkoi tė dėnonte guvernatorin e Gazės, e tėrhoqi atė pas karrocės sė tij, siē kishte bėrė Akili me Hektorin, pas fitores. Ndonjėherė i ndodhte tė vepronte pa u menduar, nėn pushtetin e pasionit. Nė njė ēast zemėrimi tė shkaktuar nga pija, ai vrau mikun e tij Kleitos, por mė vonė u pendua pėr kėtė akt me po tė njėjtin zemėrim ndaj vetes.
Vdekja e parakohshme e Aleksandrit e bėn tė vėshtirė vlerėsimin e rolit tė tij si burrė shteti. Ai ishte ende duke zgjeruar perandorinė e tij, kur vdiq nga malarja. Asgjė nuk provon se ai kishte njė plan tė qartė pėr tė qeverisur territoret e gjera qė kishte pushtuar. Pas vdekjes sė tij, perandoria u nda nė tri provinca tė mėdha, qė administroheshin nė mėnyrė tė veēantė. Kjo nuk do tė thotė qė ndikimi i Aleksandrit qe jetėshkurtėr. Nga pėrzierja e kulturave greke dhe orientale lindi qytetėrimi helenistik. Arkitektura u bė mė e pėrpunuar dhe arti mė humanist, duke paraqitur njerėz mė pak tė pėrkryer dhe duke shprehur shpesh dhimbjen. Nė disa biblioteka, si, pėrshembull, nė atė tė Aleksandrisė, u mblodh dhe u klasifikua letėrsia,qė mė vonė do tė ndikonte te romakėt.
JETĖSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ALAKSANDRIT TĖ MADH
* Aleksandri ishte ende fėmijė kur i thanė se babai i tij, Filipi i Maqedonisė, kishte fituar njė betejė. Fėmija plot ambicie thirri:
- Po qe se baba i fiton tė gjitha betejat, ēfarė do tė mė mbetet mua pėr tė bėrė?
* Babai i Aleksandrit, Filipi i Maqedonisė, po ankohej pėr njė plagė qė kishte marrė nė luftė. Ngaqė kishte dhimbje tė madhe, ecte duke ēaluar. Aleksandri atėherė i tha:
- Baba, nuk duhet tė dėshpėrohesh nga kjo plagė qė nė ēdo hap tė kujton lavdinė dhe trimėrinė tėnde.
* Pėrpara se tė nisej pėr nė Azi, Aristoteli i tha Aleksandrit tė Madh qė tė priste pėr kėtė ekspeditė sa tė arrinte njė moshė tė rritur. Ashtu ai do tė luftonte mė me pjekuri.
- Kjo ėshtė e vėrtetė, - iu pėrgjigj Aleksandri, - por nuk duhet harruar se nė tė njėjtėn kohė do tė humbisja vrullin rinor.
* Aleksandri nė njė takim me tė dėrguarit e Persisė, deshi tė mėsonte jo pėr pasurinė dhe jetėn luksoze qė bėnte mbreti i tyre, por pėr qėndrimin qė mbante dhe forcat e tij ushtarake. Tė dėrguarit e Darit i thanė mbretit tė tyre kur u kthyen:
- Ju jeni i pasur, por Aleksandri do tė bėhet i madh.
* Kur i thanė Aleksandrit tė Madh se mbreti i Persisė, Dari, ishte duke pėrgatitur njė ushtri shumė tė madhe, ai u pėrgjigj:
- Ujku nuk e vret mendjen fare pėr tė ditur nėse ėshtė apo nuk ėshtė e madhe kopeja qė do tė sulmojė.
* Kur nisi fushatėn e Azisė, Aleksandri ua shpėrndau gjithė pasurinė kapitenėve tė ushtrisė sė tij.
- Po pėr vete ēfarė mbajte? - e pyeti njėri prej tyre. -Shpresėn, - u pėrgjigj Aleksandri.
* Pėrpara betejės sė Arbelės(beteja e Arbelės 331 p.e.s. qytet i Asirisė sė lashtė,ku Aleksandri mundi Darin e III tė Persisė), Dari i bėri tė ditur Aleksandrit se, po tė pranonte miqėsinė me tė, do t'i dhuronte gjysmėn e mbretėrisė sė tij. Aleksandri e pyeti tregtarin Parmenion, qė e mori vesh ofertėn, se ēfarė mendonte:
- Nė qoftė se unė do tė isha Aleksandėr, do tė pranoja - tha Parmenioni. - Edhe unė, - tha Aleksandri, - do tė pranoja, nė qoftė se do tė isha Parmenion. Po unė jam mbret, nuk jam tregtar.
* Dari kishte mbledhur gjithė ushtrinė e tij pranė gytetit Arbela. Natėn para betejės, Aleksandri bėri gjumė tė thellė dhe nė mėngjes gjeneralėt mezi e zgjuan. Ndėrkohė trupat persiane po afroheshin nė kampin maqedonas.
-Po si ėshtė e mundur, - i thanė, - qė t'i tė flesh kaq i shkujdesur?
-Sepse mė qetėsoi shumė mbreti Dar, duke mbledhur tė gjithė trupat e tij vetėm nė njė pikė. Kėshtu vetėm me njė betejė mund t'i shkatėrroj krejt.
* Gjenerali Polisperkonte e kėshilloi Aleksandrin ta sulmonte Darin gjatė natės, sepse kėshtu do ta gjente nė befasi dhe do ta shkatėrronte lehtė.
- Nuk e kam zakon qė t'i vjedh fitoret natėn si hajdutėt, - tha Aleksandri.
* Kur Aleksandri donte tė kalonte lumin Idapse , iu mblodhėn tė gjitha rreziqet: njė furtunė e tmerrshme me bubullima e rrufe, lumi tej pėr tej mbushur me ujė, ushtria e armikut e vendosur nė pozicione dhe e pajisur me elefantė e mjete tė tjera. Aleksandri i qetė dhe i kthjellėt tha:
- Ja mė nė fund njė betejė e denjė pėr mua.
* Aleksandri i Madh mori vesh se njė prej ushtarėve kishte marrė emrin e tij. E thirri dhe i tha:
- Ti do tė mbash emrin tim? Mbaje meqė tė pėlqen, por mos harro se edhe nė beteja e ke emrin Aleksandėr.
* Njė ditė oborrtarėt ishin duke e nxitur kundėr njė njeriu qė kishte folur pėr tė. Aleksandri nuk donte nė asnjė mėnyrė tė ndėshkonte atė njeri ndaj u tha:
- Tė pėrgojohen mbretėrit, kjo ėshtė njė gjė e zakonshme. Edhe kur ata bėjnė mirė janė tė detyruar tė dėgjojnė fjalė tė kėqija.
* Njė ditė Aleksandri i Madh pėr tė shpėrblyer filozofin, Ksenokrat, qė e admironte, deshi t'i dhuronte njėqindmijė lira. Por filozofi i fyer nė sedėr nuk pranoi. Aleksandri i Madh e kuptoi se shkaku i mospranimit ishte kryelartėsia e krenaria dhe duke u treguar kėtė radhė mė shumė filozof se filozofi i tha:
- Po si nuk ke ndonjė mik qė tė ketė nevojė pėr kėtė shumė. Mua nuk mė mjaftojnė thesaret pėr tė shpėrblyer miqtė e mi, kurse ti nuk di si tė shpėrndash midis miqve tė tu vetėm njėqindmijė lira?
* E pyetėn njėherė Aleksandrin se pėrse nderonte mė shumė Aristotelin, mėsuesin e tij, sesa babanė e vet?
- Sepse, - u pėrgjigj Aleksandri - mbreti Filip duke mė dhėnė jetėn mė zbriti nga qielli nė tokė, ndėrsa Aristoteli me mėsimet e tij, mė bėri tė ngjitem nga toka nė qiell.
* Njė i ri maqedonas kishte sjellė nė ballo njė vajzė shumė tė bukur. Aleksandri qė ishte i pranishėm e vėshtroi dhe deshi ta bėnte tė vetėn. Kur mori vesh se djaloshi qė i rrinte pranė e dashuronte shumė dhe do tė martohej me tė, e mori mė njė anė dhe i tha:
Meqenėse e do kaq shumė kėtė vajzė, merre dhe ik shpejt bashkė me tė pėr t'i shpėtuar ēdo rreziku.
* Kur Aleksandri i madh po qortonte njė pirat pėr grabitjet qė kishte bėrė, ai iu pėrgjigj:
- Jam pirat sepse kam vetėm njė anije. Po tė kisha shumė, do tė isha mbret.
* Kur kishte marrė njė plagė nė betejė, Aleksandri, iu drejtua oborrtarėve tė tij duke u thėnė:
- Vėshtroni mirė tani se ēfarė duhet tė mendojnė ata qė pėr tė mė bėrė lajka tė neveritshme, shkojnė edhe thonė se unė jam veēse njė njeri i zakonshėm i kėsaj bote si edhe ju.
* Aleksandri u ndodh njė herė nė Athinė, ku donte tė takonte Diogjenin. Shkoi pėr tė vizituar filozofin e futur nė fuēinė e tij, duke qėnė i rrethuar nga e gjithė shpura e tij. Kur po qėndronte pėrballė, i tha se ē'mund tė bėnte pėr tė.
- Tė mos mė zėsh diellin, - i tha i indinjuar nga kjo pėrgjigje e pasjellshme, por Aleksandri gjithė admirim i tha:
- Nė qoftė se unė nuk do tė isha Aleksandėr, do tė doja tė isha Diogjen.
* Pėrpara se tė vdiste Aleksandri tha:- Po i lė perandorisė sime mė tė merituarit, por parashikoj qė miqtė e mi do tė bėjnė nderimet e fundit me armė nė dorė kundėr njėri-tjetrit.
* Kur Aleksandri ishte duke vdekur, njerėzit e familjes e pyetėn se ku i kishte fshehur thesaret e tij. Aleksandri u pėrgjigj:
- Do t'i gjeni nė kuletat e miqve tė mi.
Adriani
Adriani, si Imperator Caesar Divi Traiani filius Traianus Hadrianus Augustus, dhe Divus Hadrianus, i njohur si Hadrian (Publius Aelius Hadrianus, 76-138), kishte dashuri pėr gjithēka qė vinte nga Greqia. Mbretėrimi i Adrianit ishte njė nga periudhat mė tė qėndrueshme dhe mė tė mbara tė Perandorisė Romake. Pa dyshim, ndihmesa e tij mė e madhe ishte politika e kufijve. Duke braktisur politikėn e pushtimit qė kishin ndjekur paraardhėsit e tij, ai punoi pėr konsolidimin dhe unifikimin e njė perandorie shumė tė madhe. Ai udhėtonte pa pushim pėr tė kontrolluar fortifikimet dhe garnizonet.
Administrator i efektshėm, Adriani ndėrmori riorganizimin e plotė tė efektivave ushtarake dhe shpalli reforma administrative tė rėndėsishme. I pasionuar pas artit, letėrsisė dhe arkitekturės, ai u akuzua nga aristokracia romake se shpenzonte shumė dhe se e donte nė mėnyrė tė tepruar kulturėn greke.
Adriani erdhi nė pushtet si rrjedhim i veprimit tė fundit tė kushėririt tė tij, perandorit Trajan, i cili e adoptoi atė si djalin e tij kur ishte nė shtratin e vdekjes. Adriani e mėsoi kėtė lajm me anė tė njė letre, kur ishte guvernator i Sirisė. Sipas zhurmės sė pėrhapur, autorja e vėrtetė e letrės ishte Plotina, gruaja e Trajanit. Me gjithė aftėsinė dhe shkathtėsinė e tij, Adriani nuk e mori pushtetin pa vėshtirėsi. Senati reagoi ndaj zhurmave qė thonin se bėhej fjalė pėr njė komplot, duke ekzekutuar menjėherė katėr gjeneralė tė Trajanit.
Adriani i dėrgoi njė letėr Senatit, pėr t'i kėrkuar falje qė nuk ishte kėshilluar me tė, duke i dhėnė siguri tė plota se asnjė anėtar i Senatit nuk do tė dėnohej me vdekje pa u gjykuar nė fillim nga perėt e Senatit. Ai dėrgoi nė Romė mikun e vet besnik, Antinou, ndėrkohė qė vetė merrej personalisht me trazirat qė shpėrthyen nė rajonin e Danubit.
Gjeneralėt e kritikonin Adrianin se kishte braktisur politikėn e pushtimit, tė ndėrmarrė nga Trajani nė Armeni dhe Mesopotami, duke e zėvendėsuar atė me nėnshkrimin e traktateve tė paqes. Adriani ndėrmori njė politikė paqesimi dhe konsolidimi dhe i caktoi ushtrisė njė rol kryesisht mbrojtės. Ai filloi realizimin e njė linje mbrojtjeje (lime) tė pėrhershme nė kufijtė. Atje ku relievi nuk siguronte pengesa natyrore, nė rajonet qė i nėnshtroheshin presionit tė vazhdueshėm tė barbarėve, u ngritėn fortifikata. Madje, edhe lumenjtė e rėndėsishėm, si Rini dhe Danubi, u fortifikuan nė vendet e pasigurta. Muri i famshėm i Adrianit, qė shtrihej midis Anglisė dhe Skocisė, pėrbėnte vetėm njė pjesė tė njė programi tė gjerė fortifikimesh.
Fortifikatat e Adrianit pėrforcoheshin nga patrulla ushtarėsh tė vendosur nė kampe tė pėrhershme. Strukturat e brendshme tė ushtrisė u perfeksionuan dhe disiplina u bė mė e rreptė. Ushtarė tė pėrkohshėm, tė cilėve u ishte mėsuar pėrdorimi i armėve tė rėnda, ruanin nė vazhdimėsi postat kufitare, ndėrkohė qė legjionet qėndronin tė pozicionuara nė brendėsi tė kufirit. Nė afėrsi tė kėtyre bazave dhe fortifikatave filluan tė formoheshin koloni civile. Adriani u jepte kėtyre kolonive statusin e komunave dhe i nderonte shpesh me vizita tė tij. Gjatė njė mbretėrimi pothuajse paqėsor, atij iu desh tė nėnshtronte hebrenjtė, tė cilėt ngritėn krye, kur ai themeloi njė koloni pagane nė Jeruzalem dhe u pėrpoq tė ndalonte tė bėrit synet.
Adriani shpresonte qė mbretėrimi i tij tė ishte njė periudhė si ajo e Augustit dhe e shpalli kėtė nė monedhėn e tij. Nėn autoritetin e tij, perandoria arriti njė nivel paqeje dhe stabiliteti, tė cilat nuk i kishte provuar qė prej kohės sė Augustit. Adriani diti tė ruante popullaritetin e tij nė Romė duke organizuar lojėra cirku, me luftime gladiatorėsh dhe me anė tė reformave fiskale bujare, nga tė cilat mund tė pėrmendet anulimi i borxheve ndaj shtetit.
Dashuria e tij pėr arkitekturėn shprehet plotėsisht nė tempujt e shumtė dhe nė ndėrtesat private, qė u ndėrtuan me urdhrin e tij nė Athinėn e dashur e, madje, edhe nė Romė. Pa dyshim qė veprat mė tė njohura tė mbretėrimit tė tij janė Panteoni, Tempulli i Venusit dhe vila e tij e mrekullueshme e Tivolit. Zemėrgjerėsia e tij bėri qė klasa senatoriale tė mos e mbėshteste.
Shkrimtari i krishterė Tertulieni e ka quajtur Adrianin omnium curiositatum explorator, eksplorues i gjithēkaje qė ėshtė kurioze. Adriani udhėtonte nė tė gjithė perandorinė qė tė plotėsonte dėshirėn e tij pėr tė mėsuar. Ai kishte interesa tė gjera dhe shumė talent qė bashkonin tek ai shpirtin praktik tė romakėve me zhdėrvjelltėsinė e mendjes sė grekėve. Gjeneral i aftė, ai nuk sprapsej asnjėherė pėrpara ashpėrsisė sė jetės sė kampit. Adriani ishte, gjithashtu, edhe njė administrator i zoti. Pėr shkaktė edukimit grek, ai ishte i pasionuar pas artit, letėrsisė, shkencės, gjė qė ishte e rrallė te romakėt. Ai themeloi Atheneumin e Romės, shkruante poema dhe kėndonte. Talenti dhe cilėsitė qė ai kishte nuk mundėn ta bėnin atė tė tėrhiqte simpatinė e aristokracisė romake, e cila i hidhte poshtė me pėrbuzje kėto aktivitete intelektuale dhe i konsideronte si jo tė denja pėr njė romak tė vėrtetė.
Pėr ta fyer, Adrianit i vunė nofkėn "Greku". Arsyeja e vėnies sė kėsaj nofke ishte dashuria e tij pėr kulturėn greke, por, gjithashtu, edhe ajo qė romakėt e konsideronin si "sensualitetin e tij tė tepruar". A nuk kishte qarė ai si njė grua, kur, i rrėmbyer nga Nili, vdiq i preferuari i tij Antinou? Adriani e hyjnizoi atė dhe themeloi nė vendin e vdekjes sė tij njė qytet, tė cilin e quajti Antinoe. Monedha e Mantinesė, ku Antinou kishte njė tempull, u stampua me portretin e tij. Ende ekzistojnė shumė buste tė kėtij djali tė ri, me tipare tė ėmbla dhe shumė i bukur.
JETĖSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ADRIANIT
* Meqenėse ishte admirues i zjarrtė i kulturės greke, Adriani iu fut njohjes sė mistereve tė Eleusisit, ashtu siē kishte bėrė edhe Augusti pėrpara tij. Kėto liturgji tė fshehta, prej tė cilave mė e njohura ėshtė kulti i Demeterit nė Eleusis, u dhuronin atyre qė njiheshin me kėto mistere (mistėve) njė pėrvojė fetare individuale, qė mungonte nė fenė zyrtare. Ato premtonin jetėn e amshuar dhe lumturinė pas vdekjes. Ata qė njiheshin me misteret betoheshin se do ta ruanin sekretin, kėshtu qė ne dimė pak gjėra mbi ritet qė zhvilloheshin nė Telesterion ose salla e mėsimit. Kandidati recitonte formula dhe pėrjetonte njė lloj zbulimi pasi pinte njė pije tė shenjtė. Njė himn i Demeterit vendos njė lidhje ndėrmjet origjinės sė Mistereve dhe legjendės sė perėndeshės sė tė korrave, qė niset nė kėrkim tė vajzės sė saj, Kore, tė rrėmbyer nė mėnyrė tė mistershme.
Krijoni Kontakt