Filozofet Ateiste me te medhej te kohrave

[EuroStar1]

Thalesi


Thalesi (greq. Θαλής ο Μιλήσιος). Për Thalesin nga Mileti nuk dimë aq sa çdo të donim të dinim dhe ajo që dimë është më shumë e një natyre anektodash. Ai nuk ka lënë shkrime. Rreth tij kemi referime fragmentare, të bëra nga autorë të mëvonshëm, të cilët kanë shkruar për episode të paharrueshme të karrierës së tjj. Ishte bashkëkohës i Solonit dhe Kroesusit dhe vitet e jetës së tij janë midis 624 dhe 546 para Krishtit. Gjatë një fushate ushtarake kundër Persisë, ai në mënyrë të qartë zgjidhi një problem të vështirë logjistik, duke i dhënë mundësi ushtrisë së mbretit Lydian të kalonte lumin e gjerë Halys, duke hapur një kanal që shmangu një pjesë të rrjedhës së lumit e duke bërë të krijoheshin dy lumenj të ngushtë, mbi të cilët mund të ndërtohëshin ura. Kur udhëtonte në Egjipt, Thalesi zgjidhi problemin e matjes së lartësisë së piramidave, duke përdorur një procedurë të thjeshtë, matjen e hijes se piramidës në atë orë të ditës, kur hija e njëriut është e barabartë më gjatësinë e tij. Gjithashtu, gjatë këtyre udhëtimeve në Egjipt duhet të ketë ndodhur popullariteti i njohurive të tij kur parashikoi eklipsin e diellit më 28 maj, 505 para Krishtit. Në Milet ai ndërtoi një instrument për matjen e distancës së anijeve në det, gjithashtu ai i bindi marinarët të përdorin gjatë kundrimeve konstelacionin e Arushës së Vogël si një orientues të sigurt për të përcaktuar veriun.

Por Thalesi ështe me famë jo për urtësinë e tij, në përgjithësi, ose për mendjemprehtësinë e tij praktike, por sepse ai hapi një epokë të re të mendimit për të cilën ai me të drejtë fitoi titullin e filozofit të parë.Hulumtimet e Thalesit kanë të bëjnë me natyrën e sendeve: Nga çfarë përbëhet çdo gjë, ose ç'lloj "lënde"gjendet në përbërjen e sendeve? Ajo, që Thalesi përpiqej të zbulonte me këto pyetje, është gjetja e ndonjë mënyre për të shpjeguor faktin, se ka shumë lloje të ndryshme sendesh, siç janë toka, retë dhe oqeanet, të cilat edhe pse herë pas here kthehen në diçka tjetër, kanë, në një farë mënyre, një ngjasim midis fyre. Kontributi unik i Thalesit në fushën e mendimit është koncepti i tij, se pavarësisht nga ndryshimet midis sendeve të ndryshëm, prapësëprapë ka një bazë ngjashmërie midis të gjithë atyre; se të shumtët janë të lidhur me njëri tjetrin me anën e njëshif. Ai supozoi se një element i vetëm, një "lëndë", një lëndë e cila përmban parimin e vet të veprimif ose të ndryshimit, gjendet në bazë të fë gjithë realitetit fizik. Për të ky ishte Njësh ose kjo lëndë, ishte uji.

Megjithëse nuk ka dëshmi se si Thalesi arriti në konkluzionin, se uji është shkaku i të gjitha sendeve, Aristofeli shkruan se Thalesi mund ta ketë nxjerrë këtë konkluzion nga vëzhgimi i ngjarjeve të thjeshfa, "ndoshta nga vëzhgimi se lagështia është substanca ushqyese e të gjifha qenieve, dhe se lagështia prodhon nxehtësi dhe e ruan atë'..." Ai arriti në nocionin e tij edhe nga fakti, se farërat e të gjitha gjërave kanë një natyrë të lagësht, dhe se uji është origjina e lagështisë. Fenomene të tjera, siç jonë avullimi ose ngrirja, të sugjerojnë, gjithashtu, të mendosh se uji merr forma të ndryshme. Por, saktësia e analizës së Thalesit, mbi përbërjen e sendeve, është shumë pak e rëndësishme në krahasim me faktin se ai ngriti çështjën që ka të' bëjë me natyrën e botës. Kjo çëshfje hapi etapën për një lloj të ri hulumtimi, i cili mund të diskutohet për meritat e fij dhe, gjithashtu, mund të konfirmohet ose të refuzohet nga analizat e mëtejshme. Pavarësisht, me nocionin e tij se "sendet janë plot me zotër", nocion që për të nuk kishfe rëndësi teologjike, por që ai u përpoq ta përdorë për të shpjeguar forcën në sendet, siç është fuqia manjetike në gurët, Thalesi zëvendësoi bazën e të menduarit; nga një bazë mitologjike në një hulumtim shkencor. Dhe, për më tepër, nga pika e tij primitive e startit, të fjerët e ndoqën atë me zgjidhje të tjera, por gjithnjë duke patur përpara problemin e tij.


JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E THALESIT


* Duhet të ketë qenë e paevitueshme, që, një njeriu të jashtëzakonshëm si Thalesi, të mos i visheshin anektoda. Platoni ne veprën e tij "Theatetus" shkruante se "anektoda mbi shërbëtorin e zgjuar mendjemprehtë thracian, që ra në pus ndërsa ishte duke vështruar yjet, është për Thalesin. Ai ishte aq i etur te dinte çfarë po ndodhte në qiell, sa nuk mund të shihte çfarë kish përpara këmbëve të tij". Platoni shton se "kjo është një anektodë e cila mund të aplikohet për të gjthë filozofët".

• Në kundërshtim me këtë anektodë në një incident tjetër, nga jeta e Thalesit, tregohet mbi dijeninë e plotë të tij për çfarë ndodhte rreth tij. Në veprën e tij "Politika" Aristoteli shkruan se "ka ... një histori për Thalesin nga Mileti. Është një histori që tregon se si fitohen para, e cila i atribuohet Thalesit që zotëronte një reputacion për urtësi... Ai qortohej për varfërinë e tij, gjë e cila supozonte padobishmërinë e filozofisë. Duke u bazuar në njohuritë ë tij mbi metereologjinë, sipas të cilave do të kish prodhim të mbarë të ullinjve (gjatë verës së ardhshme), dhe duke patur një shumë të vogël parash, ai mori paradhënie për të marrë me qira, në fillim të vitit, të gjitha presat e ullinjve të Miletit dhe të Kiosit. Në mungesë të ndonjë oferte të lartë, ai i siguroi me një qira të ulët. Kur erdhi stina, dhe kishte një kërkesë të papritur dhe të njëkohëshme për presa, ai i dha me qira rezervën që kishte krijuar me çmime që i vendoste vetë, dhe duke u bërë kështu me fat. Ai ia arriti qëllimit duke provuar se është e lehtë për filozofët të bëhen të pasur, n.q.se e dëshirojnë këtë, megjithëse bisnesi nuk është mjeshtëria e tyre".

Anaksimandri


Anaksimandri,(greq.Ἀναξίμανδρος),ka jetuar rreth viteve 610-546 para Krishtit.Anaksimandri ishte një bashkëkohës më i ri dhe nxënësi i Thalesit. Ai ishte dakort me mësuesin e tij, se ka një lëndë të vetme bazë nga e cila rrjedh çdo gjë. Por ndryshe nga Thalesi, Anaksimandri thoshte se kjo lëndë bazë nuk është as uji dhe as ndonjë element tjetër specifik ose i përcaktuar, duke argumentuar se uji dhe të gjitha sendet e tjera të përcaktuara janë vetëm variacione ose degëzime të diçkaje që është vetëm një gjë specifike midis shumë elementëve të tërë; dhe të gjitha këto gjëra specifike rrjedhin nga nijë lëndë akoma më elementare, që shpjegon origjinën e tyre. Substanca primare, nga e cila rrjedhin të gjitha këto sende specifike, thotë Anaksimandri është një gjë e papërcaktuar ose e pafundme. Kështu, Anaksimandri diferencoi sendet specifike dhe të përcaktuara nga origjina e tyre e quajtur substancën primare, pafundësi e papërcaktuar. Meqënëse sendet aktuale janë specifike, burimi i tyre është i papërcaktuar, dhe, meqenëse sendet janë të fundme, lënda e origjinës është e pafundmë ose e pakufishme.

Përveç dhënies së një ideje të re rreth substancës së origjinës së sendeve, Anaksimandri avancoi në filozofi duke u përpjekur të japë disa shpjegime për idenë e tij të re. Ndërsa Thalesi nuk u muar me ndonjë detaj të shpjegimit të problemit, se si lënda primare transformohet në sende shumë të ndryshme, që ne shohim në botë, Anaksimandri e adresoi veten pikërisht në këtë çështje. Shpjegimi i tij mund të duket i çuditshëm, megjithatë ai përfaqëson një përparim drejt shkencës, në kuptimin se është një përpjekje që merret me fakte të njohura, mbi të cilat mund të formulohen hipoteza në vend të shpjegimit të fenomeneve natyrore me terma mitikë dhe të padebatueshëm.

Për më tej, ajo, që Anaksimandri thotë rreth origjinës së sendeve, ka shijen e një mendimi të guximshëm, sepse në përshkrimin e të papërcaktuarës së pakufishme, si një substancë primare, që nuk rrjedh nga diçka tjetër dhe që është e pashkatërrueshme, ai thotë giithashtu se ajo zotëron lëvizje të përjetshme. Si pasojë e kësaj lëvizjeje, elementët e ndryshëm specifikë marrin qenie si "shkëputje" nga instanca primare dhe kështu "kemi një lëvizje të përjetshme, në të cilën janë përfshirë edhe qiejt". Por, në fillim, u shkëputën ngrohtësia dhe ftohtësia, dhe nga këto të dyja doli lagështira; pastaj nga këto doli toka dhe ajri. Anaksimandri u përpoq të shpjegojë më tej trupat qiellorë dhe rrymat ajrore rreth tokës; ku duket se kemi një shpjegim mekanik të lëvizjes së rregullt të yjeve.Në kontrast me Thalesin, që mendonte se toka është e sheshtë si një disk dhe noton në ujë, Anaksimandri mendonte se toka është në formë cilindrike.

Duke u kthyer përsëri në skenën e pamatur kozmike, Anaksimandri mendon se ekzistojnë, në të njëtën kohë, shumë botë dhe shumë sisteme të universit, të cilët janë të gjithë të paqëndrueshëm, pasi tek ta ekziston një alternativë konstante midis krijimit dhe shkatërrimit të tyre. Ky proces ciklik ishte për të një "nevojë" rigoroze, siç janë kontradiktat e forcave të kundërta në natyrë, që shkaktojnë atë që ai poetikisht e quan "padrejttësi", sepse kërkojnë shkatërrimin përfundimtar të tyre.



JETËSHKRIMET- KURESHTI NGA JETA E ANAKSIMANDRIT


* Duke komentuar shpjegimet e Anaksimandrit për origjinën e njeriut, Plutarku shkruan se sirianët "aktualisht" e nderojnë peshkun dhe e ushqejnë si të ishte i së njëjtës racë me ta. Me këtë, ata filozofojnë në mënyrë më të përshtatshme, sesa Anaksimandri, i cili deklaron se peshqit dhe njerëzit nuk kanë marrë qenie nga të parë të njëjtë, por origjina e njeriut fiton qenie brenda peshqve, duke u bërë i përshtatshëm për tu kujdesur për vete; ata dolën jashtë dhe morën dhenë".

* Duke folur për origjinën e njeriut, Anaksimandri thoshte se gjithë jeta, duke përfshirë dhe jetën e njeriut, vjen nga deti, dhe me kalimin e kohës qeniet e gjalla dolën nga deti në tokën e thatë. Ai mendonte se njeriu ëshfë zhvilluar nga krijesa të një lloji të ndryshëm, duke përdorur si argument faktin, se krijesat e tjera bëhen shumë shpejt të pavarura, ndërsa vetëm njeriu ka nevojë për kujdesje më të gjatë, prandaj njeriu nuk do të kish mbijetuar n.q.se do të kish patur të njejtën formë të origjinës si to.

* Me fjalinë e vetme, që ka mbijetuar nga shkrimet e ti, Anaksimandri mbledh mendimin e tij kryesor duke thënë përsëri diçka poetikisht, se "nga ai burim që lindin sendet, po atje kthehen nga domosdoshmëria kur shkatërrohen, sepse ata vuajnë dënimin dhe riparojnë njëri-tjetrin për padrejtësitë e tyre sipas rregullit fë kohës".

Zenoni


Zenoni ka lindur ne Elea rreth vitit 490-430 p.e.s. Kur mësuesi i tij Parmenidi ishte rreth të gjashtëdhjetave dhe Sokrati ishte akoma i ri, Zenoni ishte mbi dyzet vjeç. Si një filozof eleat kryesor, Zenoni u interesua kryesisht t'u jepte përgjigje kritikave që i bëheshin Parmenidit, duke treguar se supozimet e tyre të çojnë në konkluzione edhe më qesharake, se sa ato që kritikojnë. Pitagorasit për shembull, mohonin konceptin bazë të Parmenidit, se realiteti është Një. Në vend të kesaj ata besonin në pluralitetin e sendeve, besonin se ekziston një sasi sendesh të ndara dhe të shkëputura dhe, për pasojë, lëvizja dhe ndryshimi janë reale. Argumentimi i tyre duket se është më afër kuptimit të zakonshëm ose dëshmisë së shqisave. Por vizioni i eleatëve, që ndoqi Zenoni, kërkonte një dallim të qartë midis dukjes dhe realitetit. Të filozofosh, sipas Parmenidit dhe Zenonit, nuk duhet thjesht të shikosh botën, por duhet gjithashtu të mendosh rreth saj, me qëllim që ta kuptosh atë. Ky theksim i lidhjeve logjike të ideve me njëra-tjetrën ështe karakteristika qëndrore e filozofëve eleatë, por kjo është veçanërisht e qartë në argumentimet e Zenonit.

Fakti, që shqisat nuk na çojnë tek realiteti, por vetem tek dukja dhe për pasojë nuk na japin dije të besueshme, por vetëm opinione është provuar nga Zenoni me anën e shembullit të farave të melit. Në qoftë se marim një farë meli dhe e hedhim në tokë, atëherë, ajo nuk do të bëjë zhurmë. Nga ky ndryshim, Zenoni nxjerr konkluzionin se shqisat tona na gënjejnë, sepse ose kemi zhurmë kur hedhim një farë, ose nuk kemi zhurmë kur hedhim shumë fara. Për të arritur të vërtetën, është, më e sigurt të ndjekësh rrugën e arsyes sesa atë të shqisave.
Katër argumentat ose paradokset e Zenonit. Në pergjigje të kritikave, që i bëheshin Parmenidit, Zenoni i rregulloi argumentat e tij në formën e paradokseve. Ai donte të tregonte se është me pak e mundur të provosh realitetin e lëvizjes dhe ndryshimit, në një botë me shumë sende, sesa në një botë me Një. Secila mënyrë, thotë Zenoni, ka vështirësi të pakapërcyeshme, por vështirësitë që lidhen me dhënien e provave të realitetit në lëvizje mbi bazën e konceptit të ekzistencës së shumë sendeve, janë më të mëdha, sesa ato që lidhen me pikëpamjet e Parmenidit. Të jeni të sigurt, thotë Zenoni, se kur një vëzhgues i rastit është duke parë një ngjarje, ai mendon se është duke parë lëvizjen e vërtetë. Për shembull, kur ai është spektator në një garë ose kur ai sheh dikë që lëshon shigjetën. Por, thotë Zenoni, kjo e gjitha është një iluzion, sepse edhe pse duket se ka lëvizje, është e pamundur të mendohet se çfarë është në të vërtetë lëvizja, ose ta vlersosh atë racionalisht. Për të provuar pamundësinë e lëvizjes në një botë të përbërë nga realitete të ndara ose nga njësi të shumta, Zenoni formuloi katër argumentët e mëposhtëm:

1. Hipodromi. Parmenidi thoshte se Njëshi eshtë i pandarë dhe si rrjedhim përbëhet nga një plenum (gr. i tërë) i përveçëm, i vazhdueshëm. Në kundërshtim me këtë, pitagorasit argumentonin për një botë pluraliste, duke thënë se bota është e ndarë në njësi të ndashme. Në qoftë se dikush do të llogariste distancën rreth një hipodromi, siç e bënin pitagorasit, ai do të thoshte se kjo distancë duhet të ndahet në njësi. Sipas këtij shembulli të lëvizjes, vrapuesi kalon një sërë njësish të distancës nga fillimi në fund të hipodromit. Por, Zenoni pyet:, "Çfarë tregon ky shembull? A ka atje me të vërtetë ndonjë lëvizje?" Për të realizuar garën, sipas hipotezës së Pitagorës, vrapuesi duhet të kalojë një numër të pafundëm momentesh. Por pyetja kritike është: si mundet ai të kalojë një numër të pafundëm pikash në një numër të fundëm kohe? Arsyeja pse ai do të kalojë një numur të pafundëm pikash është se, sipas konceptit pitagorian, çdo gjë është e ndashme; pra, distanca nga fillimi në fund të garës është e ndashme. Kështu që vrapuesi nuk mund të arrijë në fund të gares, pa arritur më parë pikën që është në gjysmën e rrugës; por, distanca nga fillimi tek gjysma e rrugës mund të ndahet gjithashtu për gjysmë, dhe ai duhet të arrijë më parë këtë pikë, që eshtë në një të katërtën e rrugës, përpara se të arrijë pikën në gjysmën e rrugës. Po kështu distanca midis fillimit dhe pikës, në një të katërtën e distancës, është e ndashme, dhe ky proces i ndarjes mund të shkojë në pafundësi, derisa ka diçka që mbetet: e cila gjithashtu është një njësi e ndashme. Atëherë, në qoftë se, vrapuesi nuk mund të arrijë një pikë pa arritur më parë në pikën e gjysmes së rrugës, dhe derisa ka një numur të pafundëm pikash, është e pamundur të kalohet ky numur pikash në një numur të fundëm kohe. Për këtë arsye, Zenoni konkludon se lëvizja nuk ekziston.

2. Akilidhe breshka. Në këtë shembull, Zenoni nuk paraqet ndonjë argument konstruktiv nga ana e tij, por thjesht provon se ku të çon premisa pitagoriane e njësive të shumta. Imagjinoni një garë midis Akilit të shpejtë dhe breshkës së ngadaltë, ku Akili është duke ndjekur breshkën. Duke qënë se Akili është sportist, ai e lejon breshkën të niset një start më përpara. Zenoni argumenton se Akili nuk mund t'ia kalojë kurrë breshkës, sepse ai gjithmonë duhet të arrijë në pikën në të cilën breshka e lë, kështu që logjikisht breshka do të jetë gjithmonë më përpara. Distanca midis Akilit dhe breshkës do të jetë gjithmonë e ndashme dhe, si në rastin e hipodromit, asnjë pikë nuk mund të arrihet pa u arritur më parë pika e mëparshme dhe, për pasojë, nuk do të kemi lëvizje. Akili, në supozimin tonë, nuk mundet kurrë ta kalojë breshkën. Ajo, që Zenoni mendon se ka provuar këtu, është se, megjithëse pitagorasit pretendojnë për realitetin e lëvizjes, teoria e tyre e pluralitetit të botës e bën të pamundur të menduarin e idesë së lëvizjes në një menyrë koherente.

3. Shigjeta. A lëviz shigjeta kur shigjetari godet shenjën? Këtu përsëri pitagorasit, të cilët kishin argumentuar realitetin e hapësirës dhe për rrjedhojë edhe ndashmërinë e saj, do të thoshin se shigjeta duhet të zërë një pozicion të caktuar në hapësirë. Por, që një shigjetë të zërë një vend në hapësirë të barabartë me gjatësinë e saj, është e njëjta gjë sikur të thuash se shigjeta është në qetësi. Derisa, shigjeta duhet gjithmonë të zerë një pozicion në hapësirë të barabartë me gjatësinë e saj, shigjeta duhet gjithmonë të jetë në qetësi. Për më tepër, derisa çdo sasi është e ndashme, hapësira, që zë shigjeta, është e pafundme dhe, si e tillë, mund të krahasohet me çdo gjë tjetër, ku në çdo rast çdo gjë duhet të jetë Një në vend të shumë. Pra, lëvizja është një iluzion.

4. Relativiteti i lëvizjes. Imagjinoni tre karroca me pasagjerë me gjatësi të barabartë, që janë vendosur paralelisht me njera-tjetrën, ku secila karrocë ka nga tetë dritare anash. Njëra karrocë ka qëndruar ndërsa dy të tjerat lëvizin në drejtime të kundërta me të njejtën shpejtësi.

A 12345678 A 12345678
B 87654321→ B 87654321
C ←12345678 C 12345678

Figura 1 Figura 2

Në figurën 1, karroca A ka qëndruar, ndërsa karrocat B dhe C lëvizin në drejtime të kundërta me të njejtën shpejtësi, derisa ato të arrijnë në pozicionet e treguara në figurën 2; pjesa e përparme e karrocës B do të kalojë katër dritare të karrocës A, ndërsa pjesa e përparme e karrocës C do të kalojë tetë dritare të karrocës B. Çdo dritare përfaqëson një njësi të distancës, dhe çdo njësi e tillë kalohet në njësi të barabartë të kohës. Derisa karroca B kalon vetëm katër dritare të karrocës A, ndërsa karroca C kalon tetë dritare të karrocës B, dhe derisa çdo dritare përfaqeson të njejtën njësi të kohës, del se katër njësi të distancës janë të barabarta me tetë njësi të distancës, gjë e cila është absurde. Cilatdo qofshin komplikimet e brendshme të këtij argumenti, pika kryesore e Zenonit është se lëvizja nuk ka një përcaktim të qartë, se ajo është një koncept relativ.

Në të gjitha këto argumente, Zenoni thjesht kundërsulmon kundërshtarët e Parmenidit, që i marrin seriozisht konceptet e tyre për një botë pluraliste, të një bote ku, për shembull, një vizë ose koha është e pandashme. Në vend që të provojë se bota është reale, Zenoni mendon se ai ka treguar se koncepti i një bote pluraliste të çon në absurditete dhe paradokse të pazgjidhshme. Ai përsërit tezën e eleatëve, se ndryshimi dhe lëvizja janë iluzione dhe se ekziston vetëm një qenie, e vazhdueshme, materiale dhe e palëvizshme. Megjithatë, këmbëngulja në kuptimin e zakonshëm të të parit të sendeve që realisht lëvizin dhe se me të vërtetë ndryshimi ekziston, çoi në lindjen e një përpjekjeje të re për tu marrë me problemin e Njëshit dhe të së tërës, dhe kjo përpjekje u gjet në filozofinë e Empedoklit.

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ZENONIT

* Zenoni kur e hapi shkollën e tij çdo ditë mbushej me shumë studentë. Ai ishte shumë i ashpër me ta dhe kërkonte qetësi. Zenoni thoshte:
- Natyra na ka dhënë dy veshë dhe vetëm një gojë që të dëgjojmë shumë dhe të flasim pak.

* Një prej parimeve themelore të filozofisë se Zenonit ishte se, njeriu i nënshtrohej fatit të paracaktuar dhe të pashmangshëm. Një shërbëtor i tij vodhi dhe filozofi dha urdhër që ta rrihnin.
- Po unë jam i papërgjegjshëm, - kërkoi të shfajësohej shërbëtori, fati e do që unë të vjedh.
- Është e vërtetë, - u përgjigj Zenoni, - fati e do që ti të vjedhësh dhe po fati e do që ti të rrihesh mirë.

* E pyetën filozofin Zenon në se duhej të dashuronin njerëzit e ditur. - Për të bukurat do të na vinte shumë keq, - u përgjigj filozofi, - po të dashuroheshin vetëm nga budallenjtë.

* Ambasadorët e mbretit të Persisë, të ftuar një një banket po tregonin për zotësitë e tyre. Vetëm filozofi Zenon nuk tha asnjë fjalë. Atëhere ambasadorët i thanë:
- Por në qoftë se ti nuk thua asnjë fjalë, atëherë çdo t'i themi për ty mbretit tonë?
- I thoni, - u përgjigj Zenoni, - se keni parë një plak që dinte të heshtte mirë në tryezë.

* Zenoni filozofinë e vështirë dhe abstrakte të mësuesit e vërtetoi me aporitë e njohura të tij, kështuqë sa ishte gjallë, fitoi famë oratori të shkathët dhe mësuesi të talentuar. Sipas disa burimeve të pavërtetuara, u ngrit kundër tiranit Isarkut, dhe u kap, u torturua dhe u vra.

* Në aporitë e tij jashtëzakonisht spirituoze Zenoni, mjeshtër dhe "inisiator i dialektikës" (Hegeli), i cili të menduarit e pastër të shkollës elease e shndërroi në lëvizje të nocionit në vetvete, provoi, në realitet, jo vetëm kundërthëniet në njëmendësi por edhe në nocion, duke mos zgjidhur kurrë brenda të menduarit të tij abstrakt, dhe për këtë arsye Hegeli ka pasur të drejtë kur duke e krahasuar me Kantin, tha: "Antinomitë e Kantit nuk janë gjë tjetër veçse ajo që Zenoni e bëri këtu". Aporitë e Zenonit zbuluan disa kundërthënie në proceset e ndryshme, dhe mu me këtë fakt u vërtetua edhe dialektika e tyre e brendshme, të cilën ai ia atribuoi iluzionit subjektiv, opinionit mashtrues, joadekuatitetit të njohjes shqisore.

ALEKSANDRI i Maqedonisë


ALEKSANDRI i Maqedonisë, Greq.: Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας ose Μέγας Ἀλέξανδρος (356-323 p.e.r), strateg ushtarak dhë burrë shteti i shquar i lashtësisë, mbret i Maqedonisë. Aleksandri konsiderohet nga brezat pasardhës si pushtuesi legjendar i Perandorisë së Vjetër Perse (që përfshinte në atë kohë edhe Egjiptin), i cili përparoi, i shtyrë nga vrulli i tij i furishëm, deri në brigjete Indisë. Ai donte të shkonte deri në kufijtë e Tokës, e cila imagjinohej e sheshtë dhe e rrethuar nga lumi Oqean. Megjithëse vdiq shumë i ri, vetëm 33 vjeç, ai krijoi perandorinë më të madhe që ka njohur bota ndonjëherë.
Në vitin 334 para erës sonë, Aleksandri kaloi Helespontin (emri i vjetër i Dardaneleve) e Europës, shkoi drejt Azisë dhe bota ndryshoi përgjithmonë. Polisin (qytetin) grek e pasoi kozmopolisi: qytete sipas modelit grek u krijuan në të gjithë Orientin, madje, edhe vetë Greqia u bë kozmopolite. Një art i ri "helenist" (më humanist) zëvendësoi stilin klasik (më idealist).
Shumë legjenda janë thurur rreth këtij pushtuesi të ri dhe tërheqës. Thuhej se nëna e tij, Olimpia, kishte gjetur në djepin e foshnjës një gjarpër, shenjë e qartë e madhështisë së tij të ardhshme. Të dy, nënë e bir, janë përzier në vrasjen e babait të Aleksandrit, Filipit II, në prag të një martese që kërcënonte pozitën dhe pushtetin e tyre. Bysefali, kali i Aleksandrit, thotë Herodoti, iu dhurua kur ai ishte adoleshent, sepse hazdisur. Martesae Aleksandrit me Roksanën na është paraqitur si pasion dashurie, por ka shumë të ngjarë që ajo të ishte një aleancë politike. Pretendohet se ai e kishte formuar karakterin e tij sipas modelit të Akilit.
Jo vetëm në legjendë, por edhe realisht Aleksandri mbetet një nga udhëheqësit ushtarakë më të mëdhenj të historisë. Ai mposhti armikun më të vjetër të grekëve, Perandorinë Perse, dhe mbeti i pamundur në 10 vjet luftime, edhe pse ushtria e tij ishte gjithmonë më e vogël në numër se ajo e mbretit pers, Darit III. Strategjia e guximshme që vuri në jetë Aleksandri qëndronte në mbajtjen e ushtrisë me ushqimet që ajo mund të siguronte gjatë rrugës dhe jo duke u furnizuar nga prapavija; kjo i lejoi Aleksandrit të përparonte shumë shpejt. Mbreti i Madh i persëve nuk pati asnjëherë mundësi të mblidhte të gjitha forcat që dispononte dhe humbja e tij në betejën e Isysit i dha mundësi Aleksandrit të përfshinte edhe Persinë në perandorinë e vet.
Sipas persëve, Aleksandri është fajtor për djegien e Pallatit të Persepolit. Diodori i Sicilisë lë të kuptohet se ky veprim qe rezultati i një nate dehjeje dhe se nuk bëhej fjalë për një akt të paramenduar. Ndërsa Arrieni është i mendimit se djegia e Persepolit ishte një veprim i menduar mirë, si hakmarrje për shkatërrimin e Athinës nga persët në shekullin e 5-të.
Gjetjet arkeologjike tregojnë se djegia e Persepolit ishte një akt i paramenduar, sepse të gjitha sendet e lara në ar i patën hequr nga qyteti pak kohë përpara se ti vihej flaka qytetit. Shkatërrimi i këtij qyteti, që simbolizonte unitetin e mbretërisë perse, bënte pjesë në strategjinë e pushtimit të grekëve. Përsa kohë që qyteti ekzistoi, ai shërbeu si qendër ku mblidheshin kundërshtarë të regjimit të ri.
Aristoteli, mësuesi i shquar i Aleksandrit, i kishte mësuar atij se grekët qëndrojnë më lart se të gjithë popujt e tjerë, të cilët ai i quante "barbaroi" (barbarë). Ndërsa pushtuesi i ri kërkoi të impononte vizionin e tij të një bote të bashkuar. Në vend që ti trajtonte grekët si miq dhe jo-grekët si armiq, ai i zgjidhte njerëzit sipas meritës dhe kishte arritur deri aty sa të linte në postet e tyre edhe administratorë persë të Perandorisë Perse, tashmë të pushtuar prej tij. Mund të shtrohet pyetja nëse kjo politikë është një provë që tregon humanizmin dhe kulturën e Aleksandrit apo mungesën e interesit për administrimin praktik. Në fakt, maqedonasit nuk i vlerësonin përpjekjet për të krijuar një ushtri të përbërë nga batalione kozmopolite dhe, për më tepër, kur Aleksandri u përpoq ti detyronte ushtarët e tij të martoheshin me gra të vendeve të tjera, ai ndeshi në ngurrimin e tyre.
Vizioni kozmopolit i Aleksandrit dhe adoptimi prej tij i veshjeve dhe i zakoneve orientale bënë që disa grekë ta akuzonin se ai po çmendej dhe se e konsideronte veten perëndi. Mbretërit e hyjnizuar nuk ishin të rrallë në kulturat e tjera, por kjo ide ishte mjaft lënduese dhe tronditëse për grekët. Ndonëse ishte prijës, Aleksandri hidhej i pari në betejë, duke e vënë veten në rrezik shumë të madh, por asgjë nuk na lejon të dalin në përfundimin se ai ishte i çmendur. Aleksandri përpiqej të krijonte rreth personit të tij një legjendë. Ai kishte si model heronjtë e Homerit. Kur kërkoi të dënonte guvernatorin e Gazës, e tërhoqi atë pas karrocës së tij, siç kishte bërë Akili me Hektorin, pas fitores. Ndonjëherë i ndodhte të vepronte pa u menduar, nën pushtetin e pasionit. Në një çast zemërimi të shkaktuar nga pija, ai vrau mikun e tij Kleitos, por më vonë u pendua për këtë akt me po të njëjtin zemërim ndaj vetes.
Vdekja e parakohshme e Aleksandrit e bën të vështirë vlerësimin e rolit të tij si burrë shteti. Ai ishte ende duke zgjeruar perandorinë e tij, kur vdiq nga malarja. Asgjë nuk provon se ai kishte një plan të qartë për të qeverisur territoret e gjera që kishte pushtuar. Pas vdekjes së tij, perandoria u nda në tri provinca të mëdha, që administroheshin në mënyrë të veçantë. Kjo nuk do të thotë që ndikimi i Aleksandrit qe jetëshkurtër. Nga përzierja e kulturave greke dhe orientale lindi qytetërimi helenistik. Arkitektura u bë më e përpunuar dhe arti më humanist, duke paraqitur njerëz më pak të përkryer dhe duke shprehur shpesh dhimbjen. Në disa biblioteka, si, përshembull, në atë të Aleksandrisë, u mblodh dhe u klasifikua letërsia,që më vonë do të ndikonte te romakët.

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ALAKSANDRIT TË MADH

* Aleksandri ishte ende fëmijë kur i thanë se babai i tij, Filipi i Maqedonisë, kishte fituar një betejë. Fëmija plot ambicie thirri:
- Po qe se baba i fiton të gjitha betejat, çfarë do të më mbetet mua për të bërë?

* Babai i Aleksandrit, Filipi i Maqedonisë, po ankohej për një plagë që kishte marrë në luftë. Ngaqë kishte dhimbje të madhe, ecte duke çaluar. Aleksandri atëherë i tha:
- Baba, nuk duhet të dëshpërohesh nga kjo plagë që në çdo hap të kujton lavdinë dhe trimërinë tënde.

* Përpara se të nisej për në Azi, Aristoteli i tha Aleksandrit të Madh që të priste për këtë ekspeditë sa të arrinte një moshë të rritur. Ashtu ai do të luftonte më me pjekuri.
- Kjo është e vërtetë, - iu përgjigj Aleksandri, - por nuk duhet harruar se në të njëjtën kohë do të humbisja vrullin rinor.

* Aleksandri në një takim me të dërguarit e Persisë, deshi të mësonte jo për pasurinë dhe jetën luksoze që bënte mbreti i tyre, por për qëndrimin që mbante dhe forcat e tij ushtarake. Të dërguarit e Darit i thanë mbretit të tyre kur u kthyen:
- Ju jeni i pasur, por Aleksandri do të bëhet i madh.

* Kur i thanë Aleksandrit të Madh se mbreti i Persisë, Dari, ishte duke përgatitur një ushtri shumë të madhe, ai u përgjigj:
- Ujku nuk e vret mendjen fare për të ditur nëse është apo nuk është e madhe kopeja që do të sulmojë.

* Kur nisi fushatën e Azisë, Aleksandri ua shpërndau gjithë pasurinë kapitenëve të ushtrisë së tij.
- Po për vete çfarë mbajte? - e pyeti njëri prej tyre. -Shpresën, - u përgjigj Aleksandri.

* Përpara betejës së Arbelës(beteja e Arbelës 331 p.e.s. qytet i Asirisë së lashtë,ku Aleksandri mundi Darin e III të Persisë), Dari i bëri të ditur Aleksandrit se, po të pranonte miqësinë me të, do t'i dhuronte gjysmën e mbretërisë së tij. Aleksandri e pyeti tregtarin Parmenion, që e mori vesh ofertën, se çfarë mendonte:
- Në qoftë se unë do të isha Aleksandër, do të pranoja - tha Parmenioni. - Edhe unë, - tha Aleksandri, - do të pranoja, në qoftë se do të isha Parmenion. Po unë jam mbret, nuk jam tregtar.

* Dari kishte mbledhur gjithë ushtrinë e tij pranë gytetit Arbela. Natën para betejës, Aleksandri bëri gjumë të thellë dhe në mëngjes gjeneralët mezi e zgjuan. Ndërkohë trupat persiane po afroheshin në kampin maqedonas.
-Po si është e mundur, - i thanë, - që t'i të flesh kaq i shkujdesur?
-Sepse më qetësoi shumë mbreti Dar, duke mbledhur të gjithë trupat e tij vetëm në një pikë. Kështu vetëm me një betejë mund t'i shkatërroj krejt.

* Gjenerali Polisperkonte e këshilloi Aleksandrin ta sulmonte Darin gjatë natës, sepse kështu do ta gjente në befasi dhe do ta shkatërronte lehtë.
- Nuk e kam zakon që t'i vjedh fitoret natën si hajdutët, - tha Aleksandri.

* Kur Aleksandri donte të kalonte lumin Idapse , iu mblodhën të gjitha rreziqet: një furtunë e tmerrshme me bubullima e rrufe, lumi tej për tej mbushur me ujë, ushtria e armikut e vendosur në pozicione dhe e pajisur me elefantë e mjete të tjera. Aleksandri i qetë dhe i kthjellët tha:
- Ja më në fund një betejë e denjë për mua.

* Aleksandri i Madh mori vesh se një prej ushtarëve kishte marrë emrin e tij. E thirri dhe i tha:
- Ti do të mbash emrin tim? Mbaje meqë të pëlqen, por mos harro se edhe në beteja e ke emrin Aleksandër.

* Një ditë oborrtarët ishin duke e nxitur kundër një njeriu që kishte folur për të. Aleksandri nuk donte në asnjë mënyrë të ndëshkonte atë njeri ndaj u tha:
- Të përgojohen mbretërit, kjo është një gjë e zakonshme. Edhe kur ata bëjnë mirë janë të detyruar të dëgjojnë fjalë të këqija.

* Një ditë Aleksandri i Madh për të shpërblyer filozofin, Ksenokrat, që e admironte, deshi t'i dhuronte njëqindmijë lira. Por filozofi i fyer në sedër nuk pranoi. Aleksandri i Madh e kuptoi se shkaku i mospranimit ishte kryelartësia e krenaria dhe duke u treguar këtë radhë më shumë filozof se filozofi i tha:
- Po si nuk ke ndonjë mik që të ketë nevojë për këtë shumë. Mua nuk më mjaftojnë thesaret për të shpërblyer miqtë e mi, kurse ti nuk di si të shpërndash midis miqve të tu vetëm njëqindmijë lira?

* E pyetën njëherë Aleksandrin se përse nderonte më shumë Aristotelin, mësuesin e tij, sesa babanë e vet?
- Sepse, - u përgjigj Aleksandri - mbreti Filip duke më dhënë jetën më zbriti nga qielli në tokë, ndërsa Aristoteli me mësimet e tij, më bëri të ngjitem nga toka në qiell.

* Një i ri maqedonas kishte sjellë në ballo një vajzë shumë të bukur. Aleksandri që ishte i pranishëm e vështroi dhe deshi ta bënte të vetën. Kur mori vesh se djaloshi që i rrinte pranë e dashuronte shumë dhe do të martohej me të, e mori më një anë dhe i tha:
Meqenëse e do kaq shumë këtë vajzë, merre dhe ik shpejt bashkë me të për t'i shpëtuar çdo rreziku.

* Kur Aleksandri i madh po qortonte një pirat për grabitjet që kishte bërë, ai iu përgjigj:
- Jam pirat sepse kam vetëm një anije. Po të kisha shumë, do të isha mbret.

* Kur kishte marrë një plagë në betejë, Aleksandri, iu drejtua oborrtarëve të tij duke u thënë:
- Vështroni mirë tani se çfarë duhet të mendojnë ata që për të më bërë lajka të neveritshme, shkojnë edhe thonë se unë jam veçse një njeri i zakonshëm i kësaj bote si edhe ju.

* Aleksandri u ndodh një herë në Athinë, ku donte të takonte Diogjenin. Shkoi për të vizituar filozofin e futur në fuçinë e tij, duke qënë i rrethuar nga e gjithë shpura e tij. Kur po qëndronte përballë, i tha se ç'mund të bënte për të.
- Të mos më zësh diellin, - i tha i indinjuar nga kjo përgjigje e pasjellshme, por Aleksandri gjithë admirim i tha:
- Në qoftë se unë nuk do të isha Aleksandër, do të doja të isha Diogjen.

* Përpara se të vdiste Aleksandri tha:- Po i lë perandorisë sime më të merituarit, por parashikoj që miqtë e mi do të bëjnë nderimet e fundit me armë në dorë kundër njëri-tjetrit.

* Kur Aleksandri ishte duke vdekur, njerëzit e familjes e pyetën se ku i kishte fshehur thesaret e tij. Aleksandri u përgjigj:
- Do t'i gjeni në kuletat e miqve të mi.


Adriani


Adriani, si Imperator Caesar Divi Traiani filius Traianus Hadrianus Augustus, dhe Divus Hadrianus, i njohur si Hadrian (Publius Aelius Hadrianus, 76-138), kishte dashuri për gjithçka që vinte nga Greqia. Mbretërimi i Adrianit ishte një nga periudhat më të qëndrueshme dhe më të mbara të Perandorisë Romake. Pa dyshim, ndihmesa e tij më e madhe ishte politika e kufijve. Duke braktisur politikën e pushtimit që kishin ndjekur paraardhësit e tij, ai punoi për konsolidimin dhe unifikimin e një perandorie shumë të madhe. Ai udhëtonte pa pushim për të kontrolluar fortifikimet dhe garnizonet.

Administrator i efektshëm, Adriani ndërmori riorganizimin e plotë të efektivave ushtarake dhe shpalli reforma administrative të rëndësishme. I pasionuar pas artit, letërsisë dhe arkitekturës, ai u akuzua nga aristokracia romake se shpenzonte shumë dhe se e donte në mënyrë të tepruar kulturën greke.

Adriani erdhi në pushtet si rrjedhim i veprimit të fundit të kushëririt të tij, perandorit Trajan, i cili e adoptoi atë si djalin e tij kur ishte në shtratin e vdekjes. Adriani e mësoi këtë lajm me anë të një letre, kur ishte guvernator i Sirisë. Sipas zhurmës së përhapur, autorja e vërtetë e letrës ishte Plotina, gruaja e Trajanit. Me gjithë aftësinë dhe shkathtësinë e tij, Adriani nuk e mori pushtetin pa vështirësi. Senati reagoi ndaj zhurmave që thonin se bëhej fjalë për një komplot, duke ekzekutuar menjëherë katër gjeneralë të Trajanit.

Adriani i dërgoi një letër Senatit, për t'i kërkuar falje që nuk ishte këshilluar me të, duke i dhënë siguri të plota se asnjë anëtar i Senatit nuk do të dënohej me vdekje pa u gjykuar në fillim nga perët e Senatit. Ai dërgoi në Romë mikun e vet besnik, Antinou, ndërkohë që vetë merrej personalisht me trazirat që shpërthyen në rajonin e Danubit.

Gjeneralët e kritikonin Adrianin se kishte braktisur politikën e pushtimit, të ndërmarrë nga Trajani në Armeni dhe Mesopotami, duke e zëvendësuar atë me nënshkrimin e traktateve të paqes. Adriani ndërmori një politikë paqesimi dhe konsolidimi dhe i caktoi ushtrisë një rol kryesisht mbrojtës. Ai filloi realizimin e një linje mbrojtjeje (lime) të përhershme në kufijtë. Atje ku relievi nuk siguronte pengesa natyrore, në rajonet që i nënshtroheshin presionit të vazhdueshëm të barbarëve, u ngritën fortifikata. Madje, edhe lumenjtë e rëndësishëm, si Rini dhe Danubi, u fortifikuan në vendet e pasigurta. Muri i famshëm i Adrianit, që shtrihej midis Anglisë dhe Skocisë, përbënte vetëm një pjesë të një programi të gjerë fortifikimesh.

Fortifikatat e Adrianit përforcoheshin nga patrulla ushtarësh të vendosur në kampe të përhershme. Strukturat e brendshme të ushtrisë u perfeksionuan dhe disiplina u bë më e rreptë. Ushtarë të përkohshëm, të cilëve u ishte mësuar përdorimi i armëve të rënda, ruanin në vazhdimësi postat kufitare, ndërkohë që legjionet qëndronin të pozicionuara në brendësi të kufirit. Në afërsi të këtyre bazave dhe fortifikatave filluan të formoheshin koloni civile. Adriani u jepte këtyre kolonive statusin e komunave dhe i nderonte shpesh me vizita të tij. Gjatë një mbretërimi pothuajse paqësor, atij iu desh të nënshtronte hebrenjtë, të cilët ngritën krye, kur ai themeloi një koloni pagane në Jeruzalem dhe u përpoq të ndalonte të bërit synet.

Adriani shpresonte që mbretërimi i tij të ishte një periudhë si ajo e Augustit dhe e shpalli këtë në monedhën e tij. Nën autoritetin e tij, perandoria arriti një nivel paqeje dhe stabiliteti, të cilat nuk i kishte provuar që prej kohës së Augustit. Adriani diti të ruante popullaritetin e tij në Romë duke organizuar lojëra cirku, me luftime gladiatorësh dhe me anë të reformave fiskale bujare, nga të cilat mund të përmendet anulimi i borxheve ndaj shtetit.

Dashuria e tij për arkitekturën shprehet plotësisht në tempujt e shumtë dhe në ndërtesat private, që u ndërtuan me urdhrin e tij në Athinën e dashur e, madje, edhe në Romë. Pa dyshim që veprat më të njohura të mbretërimit të tij janë Panteoni, Tempulli i Venusit dhe vila e tij e mrekullueshme e Tivolit. Zemërgjerësia e tij bëri që klasa senatoriale të mos e mbështeste.
Shkrimtari i krishterë Tertulieni e ka quajtur Adrianin omnium curiositatum explorator, eksplorues i gjithçkaje që është kurioze. Adriani udhëtonte në të gjithë perandorinë që të plotësonte dëshirën e tij për të mësuar. Ai kishte interesa të gjera dhe shumë talent që bashkonin tek ai shpirtin praktik të romakëve me zhdërvjelltësinë e mendjes së grekëve. Gjeneral i aftë, ai nuk sprapsej asnjëherë përpara ashpërsisë së jetës së kampit. Adriani ishte, gjithashtu, edhe një administrator i zoti. Për shkaktë edukimit grek, ai ishte i pasionuar pas artit, letërsisë, shkencës, gjë që ishte e rrallë te romakët. Ai themeloi Atheneumin e Romës, shkruante poema dhe këndonte. Talenti dhe cilësitë që ai kishte nuk mundën ta bënin atë të tërhiqte simpatinë e aristokracisë romake, e cila i hidhte poshtë me përbuzje këto aktivitete intelektuale dhe i konsideronte si jo të denja për një romak të vërtetë.

Për ta fyer, Adrianit i vunë nofkën "Greku". Arsyeja e vënies së kësaj nofke ishte dashuria e tij për kulturën greke, por, gjithashtu, edhe ajo që romakët e konsideronin si "sensualitetin e tij të tepruar". A nuk kishte qarë ai si një grua, kur, i rrëmbyer nga Nili, vdiq i preferuari i tij Antinou? Adriani e hyjnizoi atë dhe themeloi në vendin e vdekjes së tij një qytet, të cilin e quajti Antinoe. Monedha e Mantinesë, ku Antinou kishte një tempull, u stampua me portretin e tij. Ende ekzistojnë shumë buste të këtij djali të ri, me tipare të ëmbla dhe shumë i bukur.


JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ADRIANIT

* Meqenëse ishte admirues i zjarrtë i kulturës greke, Adriani iu fut njohjes së mistereve të Eleusisit, ashtu siç kishte bërë edhe Augusti përpara tij. Këto liturgji të fshehta, prej të cilave më e njohura është kulti i Demeterit në Eleusis, u dhuronin atyre që njiheshin me këto mistere (mistëve) një përvojë fetare individuale, që mungonte në fenë zyrtare. Ato premtonin jetën e amshuar dhe lumturinë pas vdekjes. Ata që njiheshin me misteret betoheshin se do ta ruanin sekretin, kështu që ne dimë pak gjëra mbi ritet që zhvilloheshin në Telesterion ose salla e mësimit. Kandidati recitonte formula dhe përjetonte një lloj zbulimi pasi pinte një pije të shenjtë. Një himn i Demeterit vendos një lidhje ndërmjet origjinës së Mistereve dhe legjendës së perëndeshës së të korrave, që niset në kërkim të vajzës së saj, Kore, të rrëmbyer në mënyrë të mistershme.

[EuroStar1]

Ju lutem mos e prishni temen me komente pa vlere dhe do ju ftoja te sillni nga ana juaj te tjera postime per filozofet me te medhej te kohrave.

Pershendetje

[H.A.M]

Keta filozof kan egzistuar ne kohen kur kan egzistuar nga 30 zotera, dhe kjo i shtyre drejt ateizmit. Po te ishin gjall pas ardhjes ne shprehje te fese katolike dhe sidomos asaj islame me siguri qe nuk do ishin ateist.
Me shum do te me intersonin te dija per filozofet qe kan jetuar me von dhe qe kan qene ateist.

[EuroStar1]

Keta filozof kan egzistuar ne kohen kur kan egzistuar nga 30 zotera, dhe kjo i shtyre drejt ateizmit. Po te ishin gjall pas ardhjes ne shprehje te fese katolike dhe sidomos asaj islame me siguri qe nuk do ishin ateist.
Me shum do te me intersonin te dija per filozofet qe kan jetuar me von dhe qe kan qene ateist.

Po mire, ato 29 Zotat qe nuk jan me, nga se vdiqen ? Po ky i fundit kur do vdese ?

Ju kerkova me mirsjellje te mos e prishni temen me postime te pavlera ... Nese keni ndonje postim per filozofet mire, ne te kundert, kurseni komentet

Pershendetje

[Marduk]

Eurostari e ka mir se ketu s'ka t'bej pune Zoti, por edhe nese ka te beje pune Zoti mendoni ne menyren Estetike, Etike, Filozofike, Fizike, Ontologjike, Biologjike. Sepse ne Filozofi dhe termnet e ndryshme besomi Zoti shume ma pak permendet e kjo tregon faktin me te rendesishem se nuk vjen gjithcka prej Zotit, sepse me ardh gjithcka prej Zotit atehere ky Zot kufizohet dhe nje ashtu e din gjithcka cka ndodh, nje ashtu e din edhe te ardhmen sa qe pastaj as e ardhmja s'ka efekt sepse ai e din. Atehere s'ka efekt, s'ka efekt as koha, as hapesira, as njeriu, as besimi. Sepse kto kan t'bejne me Gjithckajen dhe kur o Gjithcka dmth eshte Perfekte, e kur eshte Perfekete atehere per cfar ekziston Kozmosi dhe Njeriu? Pra ju kisha lute lexoni keta Filozof me thellesi te mendimit sepse jane disa gjera se s'kan t'bejn gjithcka me Zotin. Mos i humbi turit me lexu veq Emrin e Krishtit dhe t'Allahut sepse s'perfundon me keta dy gjithcka, por fillon me kta gjithcka, atehere mendoni, kur mendoni mundeni edhe me besu, kur s'mendoni s'ki Ekzistenc o dajkusha se t'hup gjithcka ne jete qe ke ate te te menduarit.

Une keto shkrime s'i kam lexu ende por jam tu i lexu dhe qe ke ksi shkrime Eurostar te kisha lut posotoj qe te jen te vlerfshme per te gjithe.

Me t'mira burra

[EuroStar1]

Charles Sanders Peirce

Charles Sanders Peirce, filozof amerikan, që në fillim u muer me kimi, fizikë, matematikë dhe astronomie dhe vetëm më vonë ju dha filozofisë dhe logjikës, (ndaras nga Frege) zbuloi kantifikatorët. Punimet e tia i botoi në përmbledhjen Collected Papers duke filluar nga viti 1931. Përndryshe njihet më së shumti si themelues i pragmatizmit që e shtjellon në artikullin e vitit 1882, « Si t'i qartësojmë idetë tona ». Është nismëtar dhe themelues i semiotikës ku i klasifikon ikonat, shenjat dhe indicionet.

Jeta

Në fillim e quajtën talent i rrallë, dhe koshient për talentin që kish. Megjithate, nuk arrijti asnjëherë të emërohet mësimdhënës univerziteti. Pavarësia nga çdo lloj sheme e jetës amerikane të kohës se vet, nuk i përgjigjej moralit që mbretëronte, paranoja që e përcjellte gjatë jetës (disa thonë e arsyeshme) si dhe besimet inortodokse e shëndruan në të padëshiruashëm në qarqet univerizitare. Gjatë 30 vjetë, punoi si laborant kurse 26 vitet e fundit i kaloi me gruan e tij të dytë krejtësisht i varfur në një fermë në Pennsylvani, ku fitonte kohë pas kohe disa qindarka për të mbijetuar, e kjo, nga konferenca që i organizontepër të miku i tij James si dhe nga ndonjë artikull që botonte kohëpaskohe.

Vepra

Punimet e tij u botuan shum pak gjatë jetës së tij por vet vepra është shum e madhe; qindra mijë faqe në dorëshkrim që mbetën gjatë kohë në errësirë. Për fat të keq, nuk arrijti të kompletoj sintezën e filozofisë së tij. Vdiq më 1914 në Milford

Pragmatizmi

Pragmatizmi është tema kyqe në veprën e Peirce që shqyrton në « Si t'i qartësojmë idetë tona ». « Pragmatizmi -thot - është të konsiderosh cilat janë efektet praktike që na mendojmë se mund të jenë të prodhuara nga objekti i konceptit tonë. Konceptimi i të gjitha efekteve është koncepti i plotë i objektit ». Pragmatizmi pra është filozofi e sinjifikimit ku koncepti definohet nga përgjithëshmëria e efekteve praktike. Kur dy koncepte me emërtime të ndryshme përbëjne efektet e njëjta praktike, formojnë një koncept; kur dy koncepte kanë të njëjtin emër por kanë efekte të ndryshme, na kemi dy koncepte të ndryshme. Një koncept sjell një besim (bindje) mbi të. Bindja është një zakonshmëri mentale që udhëheq akcionin. Nga këtu edhe teksti tjetër i Peirce ku spjegon këtë gjendje, « Si të fiksojmë bindjen ».

Metafizika

Në veprën e tij, Peirce, refuzon çdo lloj* «metafizike ontologjike nga e kaluara» ku mendohet se bota spjegohet pavarësisht nga eksperienca dhe intelligenca empirike. Për Peirce, çdo egzistence është duale sepse përbëhet nga akcioni dhe reakcioni. Gjithësia është proces i pafund, i bazuar në ligje por megjithate është diçka evolutive. Këtë koncept ai e quan tychisme.

Semiotika ose teoria e arsyes

Mendimet vijnë nga shenjat. Shenja është një treshe: prezentimi (objekti i meditimit), objekti vet është i dyti, pra ajo që egziston dhe mbi të cilën flasim, e e treta është virtyti i asaj (i objektit) që interpretojmë. Kjo është vetëm një raport i parë bazë sepse çdo interpretim ngjalle spjegime dhe ide të reja dhe kështu në pafund. Peirce merr shembull qenin. Fjala qen paraqet diçka, objekti është ajo që përcakton kjo fjalë kurse interpretimi i parë është koncepti « qen ». Por me kaq procesi semiotik nuk ka marr fund sepse duke filluar nga këtu na ndajmë në tru atë c'është qeni, por kjo ngjallë interpretime të reja mbi këtë gjer në pambarim.

Ndikimi i Pierce

Është parardhës i Karl popper. Ndikoi drejtpërsëdrejti mbi Wiliam James dhe John Dewey si dhe nbi Quinee, Hilary Putnam, Umberto Eco, dhe John Deely. Konsiderohet Aristoteli i Amerikës për shkak të analitikës dhe njohurive enciklopedike që pati. Gjatë jetës që shum pak i kuptuar.

[EuroStar1]

ARKIMEDI


Arkimedi jetoi rreth viteve (287 p.e.s. - 212 p.e.s. qe në matematikan, fizikan, inxhinier, astronom dhe filozof i lashtë . Mendohet nga disa historianë e matematikanë të jetë matematikani më i madh i lashtësisë. Carl Friedrich Gauss (Karl Frederik Gaus) e mendonte atë si një nga tre më të mëdhenjtë, që kanë jetuar ndonjëherë

Arkimedi u bë i njohur pasi mori pjesë në mbrojtjen e Sirakuzës kundër rrethimit romak në Luftën e Dytë Punike. Ka të ngjarë që ai i zmbrapsi romakët me makineritë e tij të luftës të përpiluara me dorën e tij. Thuhet se ai ka mundur të lëvizë një anije të madhe gjithsej me ekipazh dhe ngarkesë vetëm me një litar. Mendohet të ketë zbuluar parimin e dendësisë dhe pluskimit, i njohur edhe si "Parimi i Arkimedit" që sipas gojëdhënës e zbuloi ndërsa ai po lahej në një vaskë (doli jashë nëpër rrugë duke bërtitur "Eureka (evrika)" - (E gjeta)). Atij i mvishet edhe shpikja e odometrit gjatë Luftës së Parë Punike. Një nga shpikjet e tij të përdorura për mbrojtje ushtarake të Sirakuzës kundër pushtimit romak ishte grremçi i Arkimedit.
Dërguar nga V. Batalaku
Arkimedi u vra nga një ushtar romak në plaçkitjen e Sirakuzës gjatë Luftë së Dytë Punike megjithëse urdhëri i [Marçelusit] ishte që ai të mos lëndohej. Grekët thonë se u vra ndërsa vizatonte një ekuacion në rërë: i zhytur në punën e tij dhe i padurimtë nga ndërprerja e ushtarit, thuhet se tha fjalët e tij të fundit të famshme para se të therej nga ushtari romak: "?? (Mos mi trazo rrathët). Kjo histori tregohet që të vihet në pah mendja e lartë greke me dorën-vrasëse romake. Megjithkëtë duhet të shënohet se Arkimedi shkatërroi me makineritë e tij luftarake një pjesë të mirë të fuqisë pushtuese romake, kështu që vdekja e tij mund të ketë qënë një ndëshkim.

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E ARKIMEDIT

* Romakët u futën në Sirakuzë papritur e pakujtuar. Arkimedi ishte në atë kohë aq i zhytur në mendime për zgjidhjen e një problemi gjeometrik sa që nuk po merrte vesh asgjë. Një ushtar u fut në shtëpinë e tij dhe me shpatë zhveshur në dorë shkoi deri në dhomën ku po punonte. Arkimedi iu lut ta linte të qetë deri sa të kryente veprimet që kishte në dorë. Pastaj u zhyt prapë në punë pa u kujtuar fare për ushtarin që i rrinte në këmbë. Kurse ai, pasi e kishte ngacmuar disa herë që të ngrihej, e humbi durimin dhe e shpoi me shpatë.

* Thuhet se Arkmedi parandaloi një sulm romak mbi Sirakuzën duke përdorur një grumbull të madh pasqyrash (përflitet të kenë qenë mburoja të pastruara shumë mirë) që pasqyronin dritën e diellit dhe të cilat shkaktuan që anijet të merrnin zjarr.


Voltaire

François Marie Arouet i quajtur Voltaire (1694-1778), është figura që mishërohet me tërë madhështinë e saj në qindvjeçarin e Dritërave ("Ndriçuesit"). I quajtur gjithashtu « qindvjeçari i Voltaire-it ». Nxënës i shkëlqyer në retorikë dhe në filozofi pranë kolegjit të Clemont-it (Louis-le-Grand), ndoqi gjithashtu mësimin pranë Jansenistëve (Janséniste) në të cilin sekt edhe u konvertua më vonë.
Goditja therëse dhe e gjallërishme me ngjyrosje të pashoqe, sa që ca skeptik mes të cilëve edhe Friedrich von Schiller (1759-1805) indinjoheshin për shkak të mungesës së thellësisë Voltaire përgjigjej gjithëmonë me urtësi se qëllimi i tij ishte theshtimi i veprave të veta kështuqë çdokush i ka pranë dore dhe jo të përdorë një gjuhë të ditur në shërbim të një pakice. Luftoi në favor të shum shkaqeve që janë pjesë e përsëritur në plejadën e veprave të tij.
Më së pari feja ose më mirë të themi fanatizmi fetar. Formula e famshme se « duhet shtypur poshtërsinë » është pamflet kundër jotolerancës dhe errësisë fetare. Nga këtu « Letrat filozofike » (Lettres philosophiques (1734), « Zemërdëlirë » (Candide (1759), « Zadig » Zadig (1748), « Fanatizmi ose Profeti Muhammed » (Le Fanatisme ou Mahomet le prophète (1741), dhe Traktat mbi tolerancën me rastin e vdekjes së Jean Calas-it (Traité sur la tolérance à l'occasion de la mort de Jean Calas (1763) themi se janë një model ideal i formulës së përmendur më parë.
Mëtej, përhapja e diturisë qe poashtu «fushëbetejë » e tij: Veprat si « Fjalori filozofik » (Dictionnaire philosophique (1764), « Rreziku i tmerrshëm i leximit » (De l’horrible danger de la lecture (1765), e poashtu edhe kontributi i tij dhënë « Enciklopedisë » (Encyclopédie (1751-1772) e karakterizojnë qartë luftën e tij për arsimim.
Më në fund, beteja e tij kundër kartesianizmit, mbrojtja e newtonizmit dhe empirizmit të tij: për Voltaire-in, të kuptuarit (gjykuarit) vjente vetëm nga vënja në relacion të ndjenjave tona e jo nga dituria që e kemi të lindur e që Zoti ia paska dhënë njeriut që të mundeshka të zbuloj diturinënëpërmjet të ushtruarit permanent të mendimittë këthyer nga brëndia (Descartes). Për Voltaire-in, Zoti ka rregulluar këtë botë duke na lënë gjykimin e lirë, por që megjithatë, ai kontrollon vullnetin tonë. Duke druajtur materializmit ateist të cilin e kualifikonte si të rrezikshëm, afirmonte vehten si besimtar i plotë.
Do të përfundoj këtë jetëshkrim që vetëm mund të përshkoj gjërësinë e veprës së tij me këtë formulim që rezymon mendimin voltairian: « Në një Republikë të denjë për emrin që mban, liria e publikimit së mendimeve të veta është e drejtë natyrore e qytetarit ».

[EuroStar1]

Xhordano Bruno (1548 – 1600)

Jeta e tije


Mendimtari i djegur i gjallë mbi turrën e druve kishte përgatitur një projekt për paqen mes besimeve
"Nga Roma, më 19 shkurt 1600... Të enjten u dogj i gjallë mbi turrën e druve në Fushën e Luleve murgu i Shën Dominikut nga Nola, heretiku i betuar me gjuhën therëse për shkak të fjalëve që thoshte, pa pranuar t‘u vinte veshin atyre që thoshin të tjerët pas 12 vitesh dënim në burgun S. Officio, nga i cili u lirua një herë".

Është një ndër dokumentet mjaft të rrallë të kohës që përshkruajnë në njëfarë mënyre djegien mbi turrën e druve të filozofit të madh Xhordano Bruno. Mendimtari u dogj i gjallë në sheshin e quajtur "Fusha e Luleve" më 17 shkurt të vitit 1600. Në krye të Romës në atë kohë ishte Papa Klementi VIII (1592-1605), një klerik me origjinë fiorentine, mjaft i dyzuar ndaj protestantizmit. Së pari u shqua për masa mjaft të ashpra represive mbi të gjithë ata që përqafonin idetë që kishin të bënin me ndryshimin e kishës katolike, por nga ana tjetër, falë nuhatjes së fortë politike në vitin 1958, pranoi të njihte zyrtarisht si mbret të Francës Erikun IV të Burbonëve, e bashkë me të -duhet thënë se jo pa vështirësi- edhe ediktin e Nantës, ose me fjalë të tjera ediktin që lejonte protestantizmin kalvinist në Francë. Viti jubilar 1600 përfaqëson edhe kulmin e suksesit të tij si Papë dhe Roma e asokohe, ku u dogj i gjallë Xhordano Bruno, ishte një qytet i ndritshëm, ku ngrihej madhështore kupola e Shën Pjetrit e ndërtuar nga skulptori gjenial Mikelanxhelo, një qytet ku vërshojnë papushim turma pelegrinësh, të cilët vizitojnë kishat e saj për të shtënë në dorë indulgjencat e famshme (sipas protestantëve një ndër padrejtësitë më të mëdha që bënte kisha katolike ishte pikërisht shitja e indulgjencave, falja e mëkateve kundrejt pagesës. Për Martin Luterin, njeriu i parë që foli zyrtarisht për reformimin e kishës, falja ishte atribut vetëm i Zotit dhe jo i klerikëve të saj). Faljet e bëra gjatë këtij viti jubilar nuk preknin administrimin e përditshëm të gjyqësorit. Ekzekutimet kapitale, qoftë të kriminelëve, qoftë të heretikëve, vazhduan të kryheshin pa asnjë ndërprerje edhe gjatë jubileut. Roma e atij viti ishte një teatër ku gërshetoheshin festimet e ceremonitë fetare me turrat e druve e masat represive që ndërmerrte kisha katolike kundër reformës së kërkuar me aq forcë nga protestantët.

Ekzekutimet me vdekje në Romën e vitit 1600 ishin ngjarje më se normale, diçka që ndodhte rëndom, në mos ritual që përsëritej përditë, një eveniment ku njerëzit shkonin në të njëjtën mënyrë siç mund të shkohej për të ndjekur një shfaqje artistike.

Në burgjet e kishës, që nga gjysma e viteve 1500, heretikët e dënuar duhej t‘i nënshtroheshin aktit të famshëm të besimit të quajtur "autodafè", ose e thënë ndryshe pranimi në publik i herezisë së tyre. Të dënuarit nxirreshin përpara turmës së sehirxhinjve me veshjet e burgut dhe recitonin një formulë ku pranonin herezitë. Vetëm pas këtij akti dhe pranimit zyrtar të gabimeve të tyre, mund të dëgjonin edhe dënimin e lëshuar nga gjykata.

Jo të gjithë ata që gjykoheshin nën akuzën e herezisë dënoheshin me vdekje (në periudhën e represionit më të egër përqindja e tyre nuk e kaloi shifrën 20%). Ata që gjykoheshin si të tillë, heretikët që nuk pranonin të pendoheshin apo ata që e përsërisnin mëkatin e herezisë ose edhe raste të tjera të rënda, u dorëzoheshin strukturave që merreshin me ekzekutimin e tyre. Në fakt, në teori kisha nuk mund të derdhte gjak; që këtu merrte jetë edhe formula hipokrite që përdoreshin për të dërguar të dënuarit në duart e xhelatëve, të cilat u përdorën edhe në rastin e Xhordano Brunos: "Kështu po të lëmë në duart e imzot Guvernatorit të Romës, të pranishëm këtu, për të të dënuar mbi fajet e tua, por nga ana tjetër duke u lutur që dënimi ndaj personit tënd të mos jetë shumë i ashpër, që të mos bartë mbi vete rrezik vdekjeje apo gjymtimi...".

Por kush ishte Xhordano Bruno? Ishte padyshim një filozof me famë në të gjithë Evropën, mjaft i vetëdijshëm për fuqinë që bartte dhe fshihte brenda tij mendimi. Por si ka mundësi që në vitin 1952 i dha fund pelegrinazhit që kishte ndërmarrë prej vitesh dhe u ndal në Venecia, praktikisht duke u dorëzuar me vullnetin e tij në duart e inkuizicionit? Sipas studiuesve më në zë të figurës së Xhordano Brunos, mes planeve të mendimtarit ishte edhe një projekt politiko-fetar, i cili synonte të vendoste në Evropë një paqe fetare të bazuar në vendosjen e një feje të vetme në të gjithë Evropën. Por cila duhet të ishte ajo fe?

Për Brunon, i cili asokohe kishte gjetur strehim në Gjermaninë protestante, kjo fe nuk mund të ishte protestantizmi. Në rast se në një çast të parë vërtet kishte menduar t‘i zbatonte projektet e tij nën hijen e protestantizmit, ishin të shumta motive teologjike dhe filozofike që e vinin ndesh me luterianët e kalvinistët, në radhë të parë për shkak të doktrinës së justifikimit të besimit, siç dëshmojnë edhe dokumentet e shkruara nga ai vetë, të shqyrtuara përgjatë akteve gjyqësore. Kështu pra, ky bashkim nuk mund të bëhej në një fe tjetër, përveç asaj katolike, por për mendimtarin ky katolicizëm i ri duhej të kishte shumë pak gjëra të përbashkëta me atë të atëhershmin: bëhej fjalë për një katolicizëm të reformuar në një optikë politike që nuk shihte përballjen, por që hidhte një ide të ngjashme me atë të "rrugës së tretë" për zgjidhjen e konfliktit mes katolikëve e protestantëve.

Bruno ishte i bindur se ngjarjet po rridhnin në mënyrë shumë të favorshme për të, se mund të kthehej dhe mund të merrte në Romë një rol politik të dorës së parë, ndoshta edhe si këshilltar i Papës. Por ishte paraprirë në këtë iluzion nga një tjetër personazh mjaft i ngjashëm me atë vetë, Françesko Puçi, edhe ky pre e një utopie të tillë pajtuese, i gënjyer nga bindja se do të gëzonte mbështetjen e plotë të Papës Klementi VIII. Puçi fillimisht ishte kalvinist i flaktë, më pas iu kthye sërish katolicizmit, por me nota mjaft të forta herezie. U kthye në Romë në vitin 1954, ku u mbyll menjëherë në burgjet e inkuizicionit (ku njohu Kampanelën, por jo Brunon) për t‘u dënuar më pas me prerje koke e me djegie në vitin 1957.

Siç dihet mirë nga të gjithë, Bruno nuk pati fat më të mirë. Në shtator të vitit 1959 gjykata i kërkoi ndryshimin e pozicioneve. Në rast se do të kishte pranuar ta bënte këtë me siguri nuk do dënohej me vdekje (duke qenë se nuk ishte dënuar më parë për krime të kësaj natyre). E shumta do të dërgohej deri në fund të jetës në ndonjë manastir, ku me shumë gjasa mund edhe të lejohej të vazhdonte të shkruante. Në rast se nuk do të pranonte të hiqte dorë nga idetë e tij, merrej me mend lehtë se do të përfundonte në duart e xhelatëve. Në fakt gjithçka donte të arrinte gjykata ishte dorëzimi i tij, që do të thoshte fitoren e së vërtetës mbi të gabuarën, të besimit mbi herezinë. Pa pendesë, gjykata ishte e mposhtur.

Por Xhordano Bruno, pas disa hezitimesh, refuzoi të hiqte dorë nga idetë e tij dhe mëngjesin e 17 shkurtit të vitit 1600 u ngjit mbi turrën e druve në sheshin "Fusha e Luleve".



XHORDANO BRUNO FILOZOFI I HARRUAR

Megjithëse pjesën më të madhe të jetës e kaloi në vende të huaja, u kthye në vendlindje në fund të udhëtimeve të gjata dhe gjatë gjithë aktivitetit si mendimtar shkroi 20 libra. U largua nga shkolla, nga qyteti dhe në fund dhe nga vendi për të gjetur mes të huajve atë integritet intelektual që nuk mund ta gjente në vendlindje. Është një fakt mjaft interesant që shumë pranë shekullit XVI një njeri i kufizuar nga të gjitha drejtimet prej traditës klerikale, arrin të krijojë atë që mund të quhet një vëzhgim filozofik mbi botën, në të cilën sapo kishin nisur të lulëzonin shkencat. Bruno jetoi në një periudhë kur filozofia ndahej me forcë nga shkenca.

Një ekzaminim i detajuar i trashëgimisë filozofike të Brunos zbulon një figurë mjaft komplekse të ndikuar nga prirjet e ndryshme intelektuale të kohës, në një periudhë në të cilën shkenca moderne sapo kishte nisur të shfaqej. Polemikat e tij entuziaste fituan admirimin e mendimtarëve më në zë të asaj periudhe, por njëherësh edhe mërinë e kishës katolike, autoriteti i së cilës po lëkundej fort për shkak të një serie sulmesh të kësaj natyre. Bruno lindi në Nola të Napolit në vitin 1548, në agimin e revolucionit astronomik, flamuri i të cilit mbahej nga Koperniku. Sipas tij, jo Toka, por Dielli ishte në qendër të një universi që kishte një fund dhe të gjithë planetët silleshin përreth tij. Sistemi i Kopernikut sfidonte jo vetëm pikëpamjet kozmologjike të kishës, por edhe hierarkinë e ngurtë sociale të feudalizmit. Këndvështrimet e mëparshme mbi natyrën e universit me Tokën në qendër shërbenin veç për të përforcuar rregullin e ngurtë feudal që shihte shërbyesit të vërtiteshin rreth një Pape që përbënte edhe qendrën e tyre të gravitetit. Rreziku që përmbante në vete teoria e Kopernikut kishte të bënte me faktin se në rast se cenohej pagabueshmëria e kishës, mund të sfidohej edhe pozicionimi social i njerëzve në raport me të. Kisha në atë kohë goditej fort nga të gjitha krahët. Në vitin 1517 Martin Luteri kishte gozhduar të famshmet 95 teza në derën e një kishe të Gjermanisë, të cilat denonconin praktikat e kishës katolike romane, si shpërthim i reformës protestante që përfshiu më pas gjithë Evropën. Vatikani u përgjigj me një kundërsulm të ashpër "Kundër Reforma" mbi të gjithë ata që sfidonin doktrinën katolike. Në vitin 1542 u instalua edhe inkuizicioni i shenjtë që duhej të bindte me forcë këdo të hiqte dorë nga çdo lloj doktrine që binte ndesh me ato të kishës. Bruno u shfaq në një botë ku gjërat prej kohësh ishin mjaft të trazuara. Në vitin 1573 hyri në një manastir dominikan, ku ra në sy të autoriteteve kishtare për këndvështrimet e tij mjaft liberale. Gjatë studimeve, përveç punëve të filozofëve të lashtë grekë, tregoi mjaft interes edhe ndaj mendimtarëve modernë evropianë. Në fakt, pikërisht në këtë periudhë u njoh edhe me veprën e Kopernikut, e cila la shenjë mjaft të fortë në të gjithë jetën e tij. Nga Urdhri Domenikan u shkëput në vitin 1576, pasi u zbulua që lexonte tekstet e filozofit humanist holandez Erazmus, duke arritur kështu të largohej përpara se të denoncohej nga autoritetet kishtare. Pas kësaj, për vite me radhë mrekulloi gjithë Evropën me diskutimet e tij dhe duke publikuar idetë filozofike. Pas tri vitesh qëndrimi në Itali u zhvendos në Gjenevë, e cila në atë kohë dominohej nga protestantët e udhëhequr nga Kalvini. Shumë shpejt u përfshi në një konflikt me autoritetet akademike të qytetit, pasi publikoi një pamflet ku tregohej se si një profesor filozofie kishte bërë 20 gabime në një lekturë të vetme. U burgos nga autoritetet kalviniste dhe u la i lirë vetëm pasi tërhoqi ofezën publike. 26 vite më parë kalvinistët kishin djegur të gjallë në turrën e druve Servetusin, një mjek dhe mendimtar spanjoll, pikërisht për shkak të pikëpamjeve të tij shkencore. Më pas Bruno udhëtoi në Tuluzë të Francës, ku dha mësime mbi "de Anima" të Aristotelit, si dhe shkroi një libër mbi mënyrat për të stërvitur kujtesën. Në vitin 1581 mbërriti në Paris, ku tërhoqi vëmendjen e Mbretit Henriku III, i cili kishte mbetur gojëhapur nga kujtesa e jashtëzakonshme e mendimtarit italian. Mbreti i siguroi një vend në "College de France", pasi Brunos iu ndalua hyrja në Sorbonë nga autoritetet kishtare. Dy vite më pas u detyra të linte Francën dhe të udhëtonte drejt Anglisë, ku do të qëndronte për tri vite, të cilat do të ishin edhe më të shlyerat e më të frytshmet e gjithë jetës së tij. Aty gjeti një shoqëri mjaft të hapur ndaj ideve që vinin nga Italia, ku jetonte edhe një komunitet të dëbuarish italianë mjaft i konsiderueshëm. Shumë prej pjesëtarëve të këtij komuniteti ishin larguar nga vend-lindja për t‘u shpëtuar persekutimeve për shkak të ideve filozofike dhe teologjike mjaft të avancuara që kishin përqafuar. Bruno pati biseda të gjata me Mbretëreshën Elisabeta I, së cilës i pëlqente shumë të diskutonte mbi problemet e filozofisë në gjuhën italiane. Shumë shpejt rreth tij u mblodhën një numër i madh intelektualësh, të cilët gjithashtu përqafonin idetë e avancuara të kohës. Në Angli Bruno publikoi gjashtë libra, që të gjithë në italisht, duke përpunuar për herë të parë në tërësinë e saj të gjithë doktrinën e tij politike. Do të ishte ai i pari ndër të gjithë filozofët që do të arrinte t‘i diskutonte problemet shkencore dhe filozofike në gjuhën e vendlindjes. Por, për kishën katolike thjesht akti i publikimit në italisht përbënte një sfidë të drejtpërdrejtë ndaj saj, duke qenë se sipas saj gjuha në të cilën duheshin mbajtur diskutimet intelektuale ishte latinishtja, gjë që limitonte ndjeshëm përhapjen gjerësisht të ideve. Aq frikë kishin botuesit e Brunos, sa askush nuk guxoi ta identifikonte veten në tekstet e botuara.


Galileo Galilei

Më 13 shkurt 1633, filozofi italian, astronomi dhe matematicieni Galileo Galilei arriti në Romë për tu ballafaquar me akuzat për herezi, për mbrojten që ai i kishte bërë teorisë së Kopernikut, që konkludonte se Toka rrotullohej rreth Diellit. Galileo u akuzua zyrtarisht nga Inkuizicioni në prill të atij viti dhe pranoi akuzën në shkëmbim të një dënimi më të butë. I vendosur përfundimisht në arrest shtëpie nga Papa Urbani VIII, Galileo kaloi pjesën e mbetur të jetës ne vilën e tij në Arcetri, pranë Firences, para se të vdiste më 8 janar 1642.

Galileo Galilei, djali i një muzikanti, u lind më 15 shkurt 1564, në Piza, Itali. Ai hyri në Universitetin e Pizës për të studiuar mjekesi, por e ndëroi degën dhe u fokusua në filozofi e matematikë. Më 1589 ai u bë profesor në Piza për disa vite, gjatë të cilave demonstroi se shpejtësia e rënies së objekteve nuk ishte në proporcion me peshën e tyre, sic Aristoteli kishte argumentuar. Sipas disa raporteve, Galileo e realizoi kërkimin e tij duke hedhur objekte të peshave të ndryshme nga Kulla e pjerrët e Pizës. Nga 1592 deri 1633, ai ishte profesor matematike në Universitetin e Padovës, ku bëri një teleskop që i dha mundësi të observonte objekte qiellore, katër Hënat e Jupiterit dhe vetë Jupiterin. Ai gjithashtu zbuloi se Rruga e Qumështit përbëhej nga yje. Në vijim të publikimeve të studimeve të tij, më 1610 u emërua matematicien i oborrit të Firences.

Zbulimet e Galileot e bënë atë të pranoj studimin e astronomit polak Nicolaus Copernicus (1473-1573), megjithëse teoria e Kopernikut binte ndesh me mësimet e Kishës Katolike të Romës, që drejtonte Italinë në atë kohë. Sipas kishës, jo Dielli por Toka ishte qendra e Universit. Më 1633, Galileo u dërgua para Inkuisicionit të Romës, një sistem gjyqësor i themeluar nga Pushteti Papal më 1542, për të rregulluar doktrinën kishtare. Kjo doktrinë përfshinte dhe ndalimin e librave që ishin në konflikt me mësimet e kishës. Inkuisicioni romak i kishte rrënjët e tij në Inkuisicionin e Mesjetës, qëllimi e së cilës ishte kërkëmi dhe dënimi i heretikëve, të konsideruar si armiq të shtetit.

Sot Galileo njihet për kontributin e tij të rëndësishëm në fushën e lëvizjes dhe astronomisë. Zbulimet e tij influencuan më vonë shkencëtarët, të tille si matematicienin dhe filozofin anglez Isaac Newton, që zhvilloi ligjin universal të gravitetit. Më 1992, Vatikani njohu formalisht gabimin e tij në dënimin e Galileos.

[EuroStar1]

Perikliu

Perikliu (Pericles ,Perikles),rreth 462-429 p.e.s., greq: Περικλῆς, dmth. "i rrethuar nga lavdia", ishte një burrë shteti i shquar dhe me ndikim, udhëheqës i shtetit demokratik të Athinës në epokën e lulëzimit të saj më të lartë, orator,demokrat dhe gjeneral.
Perikliu, demokrat i zjarrtë, është zgjedhur strateg për më shumë se 20 vjet. Vendimet e tij politike e shtrinë ndikimin e Athinës përtej kufijve të saj dhe ndihmuan në zhvillimin e një perandorie athinase. Ambicia e tij imperialiste pati si rezultat luftën e Peloponezit kundër Spartës dhe aleatëve të saj. Ai vdiq në vitin e parë të konfliktit, si viktimë e murtajës.
Qeveria jonë është origjinale. Ajo nuk ndjek shembullin e asnjërit prej fqinjëve tanë. Po, të tjerët na kanë kopjuar, ne nuk kemi kopjuar nga askush. Na quajnë demokraci, pasi i gjithë populli dhe jo vetëm një pakicë merr pjesë në jetën politike. Edhe në drejtësinë tonë ndiqet parimi se të gjithë janë të barabartë përpara ligjit. Ne i emërojmë administratorët tanë në funksionet e tyre sipas meritës dhe aftësisë që kanë dhe jo duke u ndikuar nga origjina e tyre. Asnjë qytetar, qoftë edhe i varfër, nuk lihet jashtë punëve të qytetit, nëse ai mund të kontribuojë sado pak. Mos harroni asnjëherë se lumturia mbështetet te liria dhe se vetëm kuraja mund të sjellë pak liri në këtë betejë.
Perikliu mbizotëroi në skenën politike në kulmin e periudhës klasike, kur Athina u bë një kryeqytet ku lulëzonin kultura dhe artet. Ai ëndërronte të fillonte një lëvizje të gjerë rindërtimi në shtetet e tjera greke, ku tempujt dhe ndërtesat publike ishin dëmtuar nga luftërat kundër persëve, por iu desh të mjaftohej me zbukurimin e Athinës.
Posti i gjeneralit ose i strategut ishte i vetmi ku mund të rizgjidheshe çdo vit. Prandaj ai lakmohej nga të gjithë ata që kishin ambicie politike, si Perikliu. Strategu kishte të drejtën ekskluzive marrjen e vendimeve dhe dhënien e urdhrave në periudhë konfliktesh. Pasi vendimet të miratoheshin nga Asambleja, ushtrimi i ndikimit politik kërkonte mbështetjen pa rezerva të popullit. Në fakt, titulli i strategut të jepte një status dhe ndikim, por jo një pushtet të vërtetë.
Perikliu, me ndihmën e një aleati politik, Efialtit, përfundoi reformat demokratike të Klistenit, duke vendosur parimin e shpërblimit të të zgjedhurve. Tashmë, Athina ishte një demokraci e kompletuar, në të cilën asnjë qytetar nuk mund të mënjanohej nga ushtrimi i funksionit publik me pretekstin se ishte i varfër. Tuqididi pretendon se Athina vetëm emrin kishte demokraci dhe se në të vërtetë "qeverisej nga qytetari i parë". Kjo është krejtësishte pavërtetë, sepse Perikliu ishte vetëm njëri nga 10 strategë të zgjedhur dhe sepse asnjëri prej tyre nuk mund të qeveriste pa mbështjetjen e të gjithë popullit. Çdo vit ai duhej të rizgjidhej. Aty nga fundi i karrierës, kundërshtarët e tij politikë u përpoqën t'ia lëkundnin popullaritetin, duke sulmuar miqtë e tij. Ai e humbi postin një herë, por më vonë u rizgjodh dhe vdiq duke ushtruar funksionin e tij.
Reformat e Klistenit, të bazuara në parimet e Solonit, vendosën në Athinë një demokraci të vërtetë. Përveç krijimit të funksionit të strategut, Klisteni ishte autori i vendosjes së ostrakizmit, sistem i dëbimit politik, që bënte të mundur shmangien e konflikteve të pushtetit me një opozitë të vazhdueshme. Me votën e dy të tretave të qytetarëve, personi që "dëbohej" duhej të largohej nga Athina për 10 vjet. Ostrakizmi bëri të mundur që Perikliu dhe shumë të tjerë të eliminonin rivalët politikë.
I cilësuar si "historiani i pare shkencor", Tuqididi shkroi një histori të mrekullueshme të luftës së Peloponezit. Ai është historiani i parë që e ka tejkaluar tregimin e thjeshtë të ngjarjeve, duke u interesuar më tepër për shkaqet që qëndrojnë pas tyre. Në analizën që u bën shkaqeve të luftës, ai nënvizon rëndësinë e krijimit të dy blloqeve influencash brenda Greqisë, situatë, që, sipas tij, e bënte konfliktin të pashmangshëm. Ai e admironte Perikliun pikërisht për talentin që ai kishte për ta kthyer Asamblenë në anën e vet.
Aspasia, e dashura e Perikliut, Anaksagora, profesori i tij, dhe Fidiasi, skulptori i Partenonit, kanë dalë përpara drejtësisë pothuajse në të njëjtën kohë, për shkaqe të ndryshme. Perikliu u përfshi drejtpërsëdrejti vetëm në procesin e Fidiasit, i akuzuar se kishte gdhendur në mburojën e Athinasë portretet e tij dhe të strategut akt që u konsiderua si sakrilegj nga akuzuesit e tij. Kjo fushatë shpifjesh pati efektet e saj, pasi Perikliu nuk arriti të rizgjidhej atë vit. Ai e rifitoi titullin e strategut një vit më pas.
Dështimi elektoral i Perikliut atë vit pati si shkak zhgënjimin e athinasve në luftën kundër Spartës, si edhe mospranimin e politikës së tij. Në shumë aspekte kjo luftë ishte pasojë e drejtpërdrejtë e dëshirës së Perikliut për të transformuar Lidhjen e Delosit në Perandorinë Athinase. Korinti, rivali tregtar i Athinës, i kërcënuar nga vullneti ekspansionist i Perikliut, thirri Spartën në ndihmë. Kur Perikliu ua ndaloi anijeve të Megarës hyrjen në portet e qyteteve aleate të Athinës, lufta u bë e pashmangshme. Strategjia e Perikliut qëndronte në shmangien e çdo konfrontimi me armikun, duke u mbështetur në fuqinë detare të Athinës. Kjo do të thoshte që popullsia e fshatrave duhej të shkonte në qytet dhe të këqyrte, e pafuqishme për të vepruar, vjedhjen dhe shkatërrimin e të korrave dhe të fermave nga armiku.
Epidemia e murtajës, nga e cila vdiq edhe Perikliu, ishte pasojë e mbipopullimit urban. Vdekja e strategut të madh e la Athinën të ndarë. Është e kotë të shtrohet pyetja se si do të kishte ndikuar Perikliu në rrjedhën e historisë, nëse do të kishte jetuar më gjatë. Por duket se ndarjet politike, që dolën në pah pas vdekjes së tij, e bënë vazhdimin e luftës të vështirë dhe çuan në disfatën përfundimtare të Athinës.
Demokratët e bindur, si Perikliu, donin ta vazhdonin luftën, por disa elementë më konservatorë ishin për bisedime me Spartën dhe qenë gati të pranonin një Këshill të ndikuar nga spartanët. Pas Perikliut, asnjë strateg nuk bëri përpjekje për të patur një ndikim të qëndrueshëm mbi politikën.
Nuk është rastësi që periudha kur Perikliu mbizotëroi në skenën politike, u konsiderua Epoka e Artë e kulturës athinase. Perikliu erdhi në pushtet në momentin kur Athina po rindërtohej, pas plaçkitjes së qytetit nga persët. Të gjitha monumentet duhej të restauroheshin. Athinës Nike (Fitimtare) iu ngrit një tempull dhe Akropoli u pajis me një hyrje madhështore (Propiletë). Por vepra më prestigjioze qe Partenoni, që i kushtohej perëndeshës mbrojtëse të qytetit, Athinasë, statuja e të cilës, e lartë 12 metra, ishte prej fildishi dhe ari. Athina, me të drejtën e krenarisë për rolin e saj në mposhtjen e fuqive të huaja, donte t'i thurte lavde madhështisë së vet. Teatri u zhvillua dhe arriti pikën kulmore me tragjeditë e Eskilit dhe të Sofokliut dhe me komeditë e Aristofanit. Filozofëve, si profesori i Perikliut, Anaksagora, u bëheshin pyetje mbi natyrën e universit. Skulpturat klasike, ashtu si edhe mendimi filozofik, i thurnin lavde Njeriut, në të gjithë madhështinë e tij.
Kleoni u përpoq, pas vdekjes së Perikliut, të orientonte politikën athinase. Demokrat si edhe ai, Kleoni rriti rrogën e heliastëve (anëtarë gjyqi) nga 2 në 3 obole në ditë. Si edhe Perikliu, Kleoni e konsideronte si shumë të rëndësishme sigurimin nga ana e Athinës të një aleance të fortë greke dhe trefishoi haraçin e aleatëve. Ai këshilloi që të jepeshin dënime shumë të ashpra për qytetet që nuk do t'i qëndronin besnike Athinës, ndërsa për Mitilenën, veçanërisht, kërkoi dënimin me vdekje të të gjithë qytetarëve të saj meshkuj dhe kthimin në skllevër të grave dhe të fëmijëve. Fitorja e tij kryesore ushtarake në Sfakteri u pasua nga një humbje e mynxyrshme detare në Amfipolis, ku edhe gjeti vdekjen. Kleoni është keqtrajtuar shumë në dëshmitë historike. Komeditë e Aristofanit, për shembull, e paraqesin si një personazh të ndyrë dhe arrogant. Ndonëse demokrat, populli athinas ushqente admirim dhe respekt për klasën aristokratike. Është aristokrati Perikli dhe jo Kleoni, që ka mbetur i lidhur me imazhin e demokracisë athinase.

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E PERIKLIUT

* Kundërshtarin politik të Perikliut, Tuqididin, e pyeti njëherë mbreti i Spartës, se kush nga të dy ishte më i fortë në gojtari dhe në luftë. Tuqididi upërgjigj:
- Po të luftoj unë me Perikliun e mund dhe e shtrij për tokë, ndërsa kur të ngrihet ai do të dijë të tregojë me të tillë elokuencë sikur të ishte ai fituesi që më ka mundur mua. Të gjithë të pranishmit do ta besojnë, edhe pse e kanë parë me sytë e tyre të kundërtën.
Perikliu bëri ndërtime publike madhështore në Athinë.
Atje punuan artistët më të shquar të kohës nën drejtimin e Fidias. Qytetarëve të Athinës u dukej se Perikliu kishte shpenzuar pa masë për të zbukuruar qytetin. Gjatë një mbledhjeje ai u kritikua shumë. Perikliu qetë-qetë u përgjigj:
- Po mirë. Në qoftë se ju duket që unë kam shpenzuar shumë nga fondi publik, atëherë do t'i paguaj vetë të gjitha shpenzimet e mia.
Kjo bëri shumë përshtypje dhe qytetarët e Athinës nuk e përmendën më çështjen e shpenzimeve.

* Një mbledhje zgjati deri natën vonë nga një fjalim i gjatë i Perikliut, një qytetar fare i panjohur, që kishte një çështje personale kundër athinasit të madh, ia ndërpreu me ashpërsi fjalën disa herë. Kur mbaroi fjalimin e ndoqi prapa deri në shtëpi duke e sharë dhe duke e kërcënuar. Perikliu nuk e prishi fare qetësinë, madje nuk i hodhi asnjë shikim për ta parë. Kur arriti te pragu i shtëpisë iu drejtua shërbëtorëve që po e shoqëronin me pishtare në dorë:
- Shoqërojeni me pishtarë këtë njeri deri në shtëpinë e tij.
Kjo ishte hakmarrja e Perikliut ndaj këtij njeriu.

* Perikliu ishte nisur me anijet e tij të luftës për një ekspeditë të vështirë kundër anijeve të Samos. Një eklips i diellit i shqetësoi shumë ushtarët dhe detarët. Për t'i bindur ata se nuk kishte asgjë të jashtëzakonshme dhe të rrezikshme nga errësimi i papritur i diellit, thirri personelin e shërbimit të anijes dhe në sytë e te gjithëve i hodhi mantelin e tij në kokë një detari.
- Sheh tashti? - e pyeti.
Tjetri u përgjigj se nuk shihte. Pastaj Perikliu i tha:
- Ke frikë?
- Jo, se është manteli juaj që nuk më lejon të shoh.
- Atëherë çfarë ndryshimi ka midis kësaj dhe asaj që ju habit aq shumë?!

* Kur Perikliu ishte në shtratin e vdekjes të gjithë miqtë e kishin rrethuar dhe flisnin për punët e mira që kishte bërë për atdheun dhe për cilësitë pozitive të karakterit të tij.
Dikush lavdëronte madhështinë e ndërtimeve që ishin bërë me urdhrin e tij, dikush paqen dhe sigurinë e madhe të Athinës, dhe dikush tjetër ndihmat për të varfërit.
Perikliu duke dëgjuar këto lavde, u ngrit dhe tha:
- Ka edhe një gjë tjetër që unë mburrem më shumë.
Dhe kjo është se për shkakun tim asnjë nuk ka mbajtur zi në Athinë.

[EuroStar1]

Pjesa e II nga jeta e Aristotelit


ARISTOTELI , filozof grek (384-322 p.e.r.). Lindi në Stagirë të Trakisë, nxënës i Platonit. Me ftesën e mbretit të Maqedonisë Filipit bëhet mësues dhe edukator i Aleksandrit (që më vonë u quajt i Madh). Në kohën kur Aleksandri filloi pushtimet e veta jashtë Evropës, Aristoteli u kthye në Athinë dhe këtu, duke ligjëruar në Lice, shkroi veprat kryesore të tij. Është themelues i shkollës peripatetike në Athinë. I akuzuar për ateizëm ikën nga Athina në Haleks («që athinasit për herë të dytë të mos e fyejnë filozofinë»), ku së shpejti edhe vdes.
Aristoteli hyn në radhën e filozofëve më të mëdhenj të të gjitha kohëve. Është mendja sintetike më e rëndësishme dhe në përgjithësi gjeniu më i gjithanshëm i antikës. Duke rishqyrtuar në mënyrë kritike filozofinë e mësuesit të vet Platonit, ai sistematikisht zhvilloi në një sërë veprash kapitale filozofinë e re origjinale dhe grumbulloi njëkohësisht në mënyrë enciklopedike të gjitha rezultatet e rëndësishme të filozofisë së vjetër greke dhe të shkencave të veçanta. Të gjitha fushat deri atëherë të njohura si dhe një sërë fushash të reja të aktivitetit mendor dhe të njohurive njerëzore të disiplinave filozofike (logjika, metafizika, fizika, psikologjia, etika, politika, astronomia, meteorologjia, zoologjia, poetika e tjera) janë objekt i hulumtimeve gjeniale të Aristotelit.
Logjika e Aristotelit me disa teza të veta themelore ka ruajtur vlerën e vet dhe deri sot ajo merret si model për themelimin e logjikës elemetare, kështu që edhe Kanti mundi të vërtetonte se si logjika e Aristotelit mori një formë aq të përsosur saqë pas saj nuk ka mundur të bëjë një hap përpara, as nuk ka qenë e detyruar të bëjë një hap prapa. Logjika e tij, në radhë të parë, shqyrton çështjet lidhur me nocionet, gjykimet (deklaratat, fjalitë), përfundimet dhe argumentet. Nocionet janë esencë ose formë e sendit, njohja e të cilit është qëllim themelor i të menduarit. Nocionet më të larta të gjinisë, që përfshijnë në vëte të gjitha nocionet tjera janë kategoritë. Kategori të tilla, sipas Aristotelit ka dhjetë: substanca, kuantiteti, kualiteti, relacioni, vendi, koha, pozita, posedimi, veprimi dhe durimi. Në veprat logjike të Aristotelit (të grumbulluara më vonë nga nxënësit e tij me titull Organon) janë shqyrtuar hollësisht dhe jashtëzakonisht në mënyrë ekzakte edhe disa probleme logjike fundamentale si janë parimet e të menduarit, induksioni dhe deduksioni, përkufizimi, teoria e silogjizmave, argumentimi, gabimet logjike etj.
Aristoteli konsideron se ekzistojnë tri parime të përgjitshme të të menduarit: Parimi i identitetit, parimi i kontradiksionit dhe parimi i përjashtimit të së tretës. Kushdo që dëshiron të mendojë në mënyrë konsekuente nuk mund të mendojë në kundërshtim me kuptimin e këtyre tri parimeve, sepse këto nuk janë farë zbulimesh rasti, por vlejnë për vetë njëmendësinë. Përveç shpjegimit të hollësishëm të teori-së së silogjizmit kategorik-asertorik (çka konsiderohet kontribut më i madh i tij në logjikë), në veprat e tij e gjejmë edhe logjikën shumë të ndërlikuar modale si dhe fillimet e shumë teorive logjike të mëvonshme. Dhe ndonëse Aristoteli në themel përpunoi parimet e logjikës rreptësisht formale, prapëseprapë ai nuk i ndau në mënyrë abstrakte format e të menduarit të logjikshëm dhe të drejtë nga vetë qenia. Për të p.sh. edhe kategoritë janë jo vetëm predikatet më të përgjithshme të të menduarit por njëkohësisht edhe përcaktimet më të përgjithshme të çdo gjëje ekzistuese. Logjika për A. nuk është ndonjë qëllim i vetvetes dhe nuk merret me abstraksione boshe, me for-ma «të kulluara» të mendimit, por niset nga sendi real dhe e studion ashtu si shprehet në të menduarit. Lidhur me ketë, Aristoteli në Hermeneutikë tregon se theniet e gjykimit janë në raport të njëjtë sikurse sendet në njëmendësi, kështu që lidhja e nocioneve është tregues i lidhjeve të vetë sendeve. Ndonëse fillimet e logjikës, madje edhe të zgjidhjes së çështjeve të caktuara logjike mund t'i kërkojmë edhe te Sokrati e Platoni, prapëseprapë, Aristoteli përgjithësisht konsiderohet themelues i logjikës si disiplinë e veçahtë. «Filozofia e parë» (ose më vonë e quajtur metafizikë për arsye se në përmbledhjen e veprave të tij është «pas fizikës») studion parimet e fundme, më të larta dhe më të përgjithshme të çdo gjëje ekzistuese, andaj është më-sim mbi shkakun e parë, mbi qenien në përgjithësi. Shkencat e veçanta studiojnë aspektin e caktuar të qënies, por jo edhe qenien në vetvete. Prandaj, sipas Aristotelit, duhet të ekzistojë shkenca e cila duhet të merret me parimet që janë themel për tërë kuptimin dhe njohjen e të gjitha përcaktimeve të veçanta. Pikërisht këto parime i studion metafizika ose filozofia e parë, kështu që objekt i saj i studimit është materia, forma, shkaku i lëvizjes, qëllimi i ekzistimit e të tjera. Kjo disiplinë është njëkohësisht edhe më e vështira, sepse është më abstraktja, por me vetë këtë fakt ajo është edhe shkenca më ekzakte. Shumë teza metafizike të Aristotelit provojnë tendencën realiste-materialiste me të cilën iu kundërvu botës së ideve të Platonit, duke konsideruar se idetë janë imanente për vetë sendet dhe jo modele transcendentale të sendeve. Me një varg argumentesh bindëse dhe spirituoze A. në përgjithësi i hedh poshtë bazat e doktrinës së Platonit mbi idetë. Do të duhej të kishte më shumë ide sesa sënde të veçanta meqë do të duhej të ekzistonin idetë edhe mbi marrëdhëniet e tyre; do të duhej të ekzistonin idetë e drobitjes, kurse kjo është në kundërshtim me vetë përkufizimin e idesë; si mund të ekzistojë veçmas substanca dhe ajo nga e cila përbëhet substanca; në qoftë se në të gjitha idetë qëndron burimi i lëvizjes, atëherë edhe ato lëvizin, ndërsa nëse nuk lëvizin, prej nga atëherë lëvizja e të tjera.
Në njëmendësi, sipas Aristotelit, ekzistojnë vetëm sendet e veçanta, vetëm këto përbëjnë substancën e parë. E përgjithshmja nuk ekziston pranë ose mbi sendet por në to. Nocionet e përgjithshme (gjenerike), që shprehin cilësitë e përbashkëta të sendeve të veçanta vetëm janë substanca të rendit të dytë. Mirëpo edhe e veçanta ekziston pikërisht aq sa realizohet në të e përgjithshmja. Sepse në qoftë se përveç sendeve të veçanta nuk ekziston kurrgjë, atëherë nuk ekziston asgjë që do të mund të arrihej vetëm me njohje, por tërë kuptimi do të varej nga perceptimi ndijor. Dhe ne në mënyrë ndijore njëmend, për shembull,. nuk vërejmë se ekziston ndonjë shtëpi në përgjithësi pranë shtëpive të veçanta. Mirëpo sendet e veçanta megjithatë manifestojnë unitetin e tyre, dhe kategoritë e mendjes, të cilat tregojnë për këtë, njëkohësisht reflektojnë raportet objektive të vetë sendeve. Substanca bën unitetin e të veçantes dhe të përgjithshmes dhe së këtejmi (në «Metafizikë» 1,3) ajo «përse» reduktohet në nocion, sepse ajo që është vetëm është ngaqë në të realizohet e përgjithshmja. Mirëpo për ta njohur të veçanten dhe për të folur për të mendueshëm, nevojitet të theksohen katër shkaqe: materia, forma, shkaku i lëvizjes dhe qëllimi.
Forma (morfë) me materien e pazhdukur (hyle) përbëjnë tërë ekzistimin. Ndërkaq, materia e pa kurrfarë forme nuk ekziston në njëmendësi (por vetëm në mendime). Qëllimisht lëvizja paraqitet në faktin se forma zhvillohet gjithnjë më shumë në llogari të materiales, deri te mbarimi në «formë të formës», në të menduarit e kulluar që ka vetëm veten për objekt të vet. Materia e pacaktuar është vetëm mundësi e sendit, potencialitet, ndërsa forma është aktualitet, realizim. Mirëpo kundërshtia ndërmjet formës dhe materies gjithmonë është relative. Ajo që është ndaj diçkahit të papërkryer forma, ndaj diçkahit të përkryer është materia. Guri i përpunuar, për shembull, është formë ndaj gurit që gjendet në mal, që nuk është i përpunuar, por është materie ndaj gurit që është murosur në shtëpi. Realizimi i mundësisë, kalimi dhe zhvillimi i formës nga materia bazohet në lëvizje. Çdo lëvizje, ndërkaq, domethënë ajo që lëviz, supozon atë që e vë në lëvizje, dhe kështu në fund e supozon një shkak të fundit, shkakun e palëvizshëm. Të gjitha sendet ndryshojnë, mirëpo duhet të ekzistojë edhe diçka që është shkak i ndryshimit. Ky shtytës i parë, që duhet të jetë i palëvizshëm dhe së këtejmi vetëm një, është formë e kulluar pa materie, akt i kulluar (actus parus), qenie jomateriale, më e përsosur, hyjni.
Meqë lënda e metafizikës është jomaterialja, qenia e amshueshme, atëherë edhe lënda e fizikës së Aristotelit është ajo që lëviz, domethënë qenia materiale. Sipas Aristotelit ekzistojnë katër lloje të lëvizjes: lëvizja substanciale (domethënë ekzistimi dhe shkatërrimi), kuantitative (rritja dhe rënia), kualitative (shndërrimi i një materie në tjetrën) dhe lëvizja hapësinore (dornethënë ndryshimi i vendit). Hapësira e pakufi ekziston vetëm potencialisht (për shembull në numërimin) por jo aktualisht, njëmendsisht. Lëvizja në hapësirë është e vazhdueshme, e amshueshme, kurse vetëm qeniet e veçanta krijohen dhe zhduken.
Në veprën e tij «Mbi shpirtin» A. theksoi se njeriu nuk mund ta njohë botën e jashtme sikur të mos kishte shpirtin. Pastaj as ndijat nuk mund të përceptojnë kurrgjë në qoftë se nuk i kanë para vetes objektet e jashtme. Në psikologjinë e Aristotelit ose në shkencën mbi shpirtin dominon mendimi se vetë shpirti është i palëvizshëm, mirëpo njëkohësisht ai vë në lëvizje trupin si formë dhe qëllim të tij të brendshëm dhe substancial, ai është «entelehia e parë» e tij, parim i jetës dhe i organizimit. Ekzistojnë tri lloje të shpirtit: shpirti vegjetativ (që konsiston në aftësinë e të ushqyerit dhe të shumimit), pastaj shpirti animal (që ka edhe aftësinë e sensibilitetit ndijor dhe të vetëlëvizjes në hapësirë) dhe së fundi shpirti njerëzor (që ka aftësinë e të menduarit, arsyen, mendjen). Mendja pasive, që është e lidhur me aspektin material është tabelë e zbrazët (tabula rasa), mbi të cilën ndijat regjistrojnë thjeshtësisht atë që pranojnë. Kjo mendje është kaluese sikurse edhe individët, ndërsa mendja aktive është e pavdekshme. Fryma aktive në shpirtin njerëzor, fryma që krijon format, që bën çdo gjë (dhe jo që pranon në mënyrë pasive) dhe që i vëren drejtpërdrejt të vërtetat më të larta, është me origjinë hyjnore.
Në parimet etike të tij, A. i kundërvihet rigorizmit idealist të Platonit dhe virtytin e përkufizon si mes ndërmjet dy ekstremeve (për shembull pavarësia dhe dinjiteti i frymës është mes ndërmjet kryelartësisë dhe vetëpëruljes). Pos virtyteve etike (që kanë karakter të vullnetshëm), A. analizoi edhe të ashtuquajturat virtyte dianoetike (virtytet intelektuale si është për shembull mençuria). Pikëpamjes së Sokratit dhe të Platonit se ne vazhdimisht dëshirojmë medoemos të mirën, A. kundërvë pohimin se shtytësit dhe instinktet njerëzore, për të arritur të mirën, duhet vazhdimisht të drejtohen nga konkluzionet e arsyes dhe se vetvetiu nuk duhet të jenë medoemos të mirë. Në shqyrtimin e njohur mbi nocionin e miqësisë, Aristoteli theksoi tri lloje të miqësisë: miqësinë e dobishme, të këndshme dhe të virtytshme.
Dhe derisa e para manifestohet më shpesh të njerëzit e vjetër, e dyta te të rinjtë, e treta, miqësia e vërtetë në të cilën miku përqafohet për shkak të vetë atij, është karakteristike për moshën e pjekur të mashkullit. Realist dhe racionalist, A. në etikë është edhe përfaqësues i imanentizmit, domethënë i tezës se nga vetë njeriu varet se a do të bëhet i lumtur ose jo, a do të bëhet i virtytshëm apo shpirtlig.
Pikëpamjet politike dhe sociale të Aristotelit themelohen në tezën se njeriu është për nga natyra qenie shoqërore, politike (zoon politikon). Pas analizës së hollësishme të formacioneve politike (monarkisë, oligarkisë, demokracisë e tjera), Aristoteli nxjerr përfundimin se rregullimi më i mirë është republika demokratike e matur. Në shqyrtimet e veta politike dhe shoqërore ai megjithatë e ruan në dimensionin të plotë institucionin e skllavërisë, duke konsideruar se skllevërit janë të domosdoshëm për jetën e «njerëzve të vërtetë», domethënë për pjesëtarët e qytetarëve të lirë. Ndërkaq, për Aristotelin, përsosuria e shtetit nuk bazohet në aspektin teorik, por para së gjithash, në atë empirik. Me fjalë të tjera, ai konsideron se dëshmi e vërtetë për atë nëse shteti është rregulluar mirë qëndron, para së gjithash, në faktin se «populli me vullnetin e vet mbetet në këtë rregullim shtetëror», domethënë se nuk ka shpërthyer kurrfarë «kryengritjeje që meriton të përmendet» as nuk ka pasur tirani dhe keqpërdorim të pushtetit.
Në Poetikën e njohur të tij, Aristoteli përkundër Platonit, çmon lart krijimtarinë e vërtetë artistike të kohës së tij sidomos autorët e mëdhenj të tragjedive greke Eskilin, Sofokliun dhe Euripidin) dhe konsideron se vlera e plotë e krijimtarisë artistike dramatike shprehet në katarsën e cila pastron dhe fisnikon shpirtin e shikuesit. Arti që tregon atë që ka mundur të ndodhë (pra, që ka gjasë se ka ndodhur), është «më i rëndësishëm për të se historia që tregon vetëm për atë që njëmend ka ndodhur. Lidhur me këtë, A. tregon ligjësitë e veçanta të sferës estetike të cilat janë të pavarura nga njëmendë-sia historike, kështu që shumë interpretues (E. Grasi p.sh.) konsiderojnë se, përkundër Platonit që pohonte lidhjen e ngushtë të artit me realitetin politik, Aristoteli është themelues i estetikës si shkencë mbi një veprimtari njerëzore të veçantë dhe autonome që ka normat dhe ligjsitë imanente. Nga Aristoteli rrjedhin edhe normat mbi tri unitetet klasike të tragjedisë greke (uniteti i vendit, i kohës dhe i veprimit) mbi të cilat më vonë u bënë polemika të ashpra ndërmjet teoricienëve francezë dhe gjermanë (Lesingu për shembull konsideronte se Aristoteli theksonte vetëm nevojën për unitetin e veprimit, ndërsa unitetet e kohës dhe të vendit janë të kushtëzuara vetëm nga mundësitë teknike të skenës së atëhershme greke). Klasik është edhe përkufizimi i tij i tragjedisë mbi të cilin u shkruan studime dhe monografi të shumta; «Tragjedia është imitim i veprimit serioz dhe të kryer që ka madhësi të caktuar, me të folur që është elegant dhe i veçantë për secilin lloj në pjesët e veçanta, në personat që veprojnë dhe nuk rrëfejnë, ndërsa duke shkaktuar dhimbsuri dhe frikë kryen pastrimin e afekteve të tilla». Shkallën më të lartë të mëshirës e nxitin ato ngjarje në të cilat miku i ka bërë keq mikut, ndërsa më mirë zhvillohet ai veprim tragjik kur vepra bëhet nga mungesa e diturisë, domethë-në në qoftë se faji në tragjedi është pikërisht faj pa faj. Rruga e analizës së veprave artistike e Aristotelit dhe, para së gjithash, e një sërë veprimeve dramatike të kohës së tij, niset nga këto vepra kah përfundimet e përgjithshme teorike. Andaj Poetika e Aristotelit edhe sot mbetet model për ata estetë dhe sidomos për teoricienët dramatikë që kërkojnë burimet e normave estetike në vetë artin.
Me gjithë njoskonsekuencat dhe kundërthëniet e veta, konstruksionet teologjike dhe idealiste, vepra filozofike madhështore e Aristotelit është e pashoqe në tërë antikën jo vetëm për nga zgjidhjet e thella, aspekti sistematik dhe gjithanshmëria e paraqitjes së disiplinave të veçanta, por, para së gjithash, për nga shtruarja e një serë çështjeve fundamentale filozofike, të cilat pikërisht si çështje janë edhe sot aktuale dhe paraqesin vlerë të përhershme të trashëgimit mendor botëror.

Veprat: veprat e Aristotelit mund të ndahen në veprat egzoterike, (kushtuar publikut të gjerë) dhe ezoterike ose akroanetike (të brendshme, përkatësisht vepra për të dëgjuar). Veprat e para egzoterike, që me siguri u shkruan në formë dialogësh, nuk janë ruajtur. Gjithashtu nuk janë ruajtur as të gjitha veprat ezoterike, ndërsa të ruajturat mund të ndahen në këto grupe: i.Veprat logjike të përmbledhura së bashku me titullin O r g a n o n (domethënë vegël), që përmban këto vepra: Mbi kategoritë, Mbi interpretimin, Analitika e parë, Analitika e dytë, Topika dhe Mbi përgënjeshtrimet sofistike. 2. Veprat nga fusha e shkencave natyrore: Fizika, 8 libra; Mbi qiellin, 41ibra; Mbi ekzis-tencën dhe mbi zhdukjen, 2 libra; Mbi shpirtin si dhe di-sa vepra të tjera që nuk janë relevante ( M eteoro1ogjia , Shtazë-r i a e tjera) ose veprat autenticiteti i të cilave nuk është vërtetuar. 3. Vepra metafizike është Metafizika (ose filozofia e parë e cila sipas renditjes në anuarin e Andronikut u quajt kështu), 14 libra 4. Veprat etike: E t i ka e NikomakutlO libra (u quajt sipas Nikomakut, të birit të Aristotelit); Etika e Eudemit, 7 libra (u quajt sipas Eudemit nga Rodosi, nxënës i Aristotelit); Etika e m a d h e , 2 libra (ekstrakt nga dy veprat e para, por më shumë nga vepra e dytë); Mbi virtytet dhe m b i v e s e t (për të cilën nuk dihet a është autentike); 5. Prej veprave politike më e rëndësishmja është P o 1 i t i k a (8 libra, e pakryer) dhe Kushtetutat shtetërore (Politike, 158 libra në të cilët paraqiti kushtetutat e 158 shteteve 6. Veprat retorike: R e t o r i k a , 3 libra (mirëpo për autencitetin e 3 librave dyshohet). Poetika (e cila me siguri ka 2 libra, mirëpo nuk është ruajtur në tërësi). Të gjitha veprat e rëndësishme filozofike të Aristotelit (përveç Fizikës) janë përkthyer edhe në kroatishte.