Shqiptaret Real

[Labarnas]

E hapa ket teme sepse nuk me vjen mire qe nje nga episodet determinues ne historin Shqipe eshte lene jashte librave te historis sone. Historia eshte rekordim ngjarjesh, dhe Shqiperia (nuk po them Iliria apo Epiri a Dardania) sepse keta ishin thjesht pjese te Shqiperis- para nja 2000 e ca vjetesh eksperiencoi nje nga ngjarjet me te medha ne historin e saj- krijimin per here te pare te nje shteti te vetem te bashkuar Shqiptar. Fragmentet vijues jane ekstraktuar nga nje liber qe ne kemi botuar kohet e fundit e qe eshte bazuar te burimet me te besuar te antikitetit. Hapni syte, vetem mos komentoni pa vend. Po e fillojme me kapitullin e pare e te dyte.
Zanafilla

Informacionet tona mbijetuese në lidhje me Shqiperine e hershme, ne ate kohe njohur si Maqedoni, portretizojnë një shoqëri jo shumë ndryshe nga ajo e kohërave heroike të kënduara nga Homeri dhe siç paraqitet në tekstet Hitite. Në fakt, në fazën e saj të herëshme mbretëria të jep përshtypjen e një replike të vogël e perandoris së madhe Hitite, konsistuar, siç ajo ishte, nga një konfederaci fisesh të afërm prirë nga një familje e madhe mbretërore në parime feudale. Ishte ky koalicion fisnor ç’farë të lashtët njihnin si Maqedoni. Ja se ç'na thotë Strabo për fillimet e saj të hershme në gjeografinë e tij, shkruar në fund të shekullit të parë P.K., por është e bazuar te historia gjeografike më e vjetër- ajo e Hekateus së Miletus, kompozuar disa 500 vjet me herët.

C’farë quhet tani Maqedoni quhej në kohërat e mëparshme Emathia. Dhe ajo e mori emrin e tanishëm nga Makedon, një nga prijësit e saj të hershëm. Dhe atje ishte gjithashtu një qytet Emathia afër detit. Tani një pjesë e këtij vendi ishte zaptuar dhe mbajtur prej disa nga Epirotët dhe Ilirët, por shumica e tij nga Botiaei dhe Thrakët. Botiaei thuhet të kenë ardh origjinalisht nga Kreta bashkë me Boton si prijës. Sa për Thrakët, Pieres banonin Pieria dhe rajonin përreth Olympus; Pajonët rajonet në dy anët e lumit Aksius (Vardar), që për atë arsye quhet Amfaksitis; dhe Edoni, Bisaltae, Mygdones, dhe Sithones, reston e vendit deri te Strymon. Por nga të gjithë këta fise ata Argeadae, sic ata quhen, estabilizuan veten e tyre si mbizot sipër të tjerëve. (frag 11
Sa për Epirotet e Ilirët) Mbi Epidamnus (Durrës) dhe Apollonia deri te malet Keraune banojnë Bylliones (te Orestae), Taulanti, Parthini, dhe Brygi. Diku atje afër janë edhe minierat argjendë të Damastium, ku Peresadues (Pirustai) dhe Enkelei, të quajtur edhe Sesarethi (Desareti), sëbashku themeluan dominionin e tyre; dhe afër këtyre popujve jane gjithashtu Lynkestae, Deuriopus, Pelagoni dhe Elimeia. Në kohët e hershme këta popuj udhëhiqeshin secili nga dinastia e vetë atyre, por më pas, ngaqë një fis apo tjetri mbizotëronte përherë mbi të tjerët, ata të gjithë përfunduan në perandorin Maqedone, me perjashtim të disave që banonin mbi Gjirin e Jonit. Dhe në fakt rajonet përreth Lynkus, Pelagonia, Orestias dhe Elimeia, quheshin Maqedoni e Sipërme; disa madje e quajnë të gjithë vendin deri te Kerkyra (Korfuzi) Maqedoni, duke pohuar si aryse të tyre se në tonsurë, gjuhë, pelerinë të shkurter, dhe gjëra të tjera të atilla, përdorimet e banoreve janë të ngjashme. (7.7,8)
Kontua e Strabos megjithëse pak e ngatërruar na jep një përshtjellim të mirë rreth situatës politike dhe gjeografike në Maqedonin e hershme, duke e bërë të qartë se mbretëria si tërësi s’ishte një entitet etnik, siç mendohet zakonisht, por vetëm një njësi territoriale banuar nga popuj të origjinave të ndryshme, sjellë sëbashku si rezultat i ndryshimeve politike Ballkani jugor po kalonte në periudhat ndjekur Erat e Zeza. Nëse emri vendit me të vërtetë origjinoi në Emathia në Greqin veriore, apo klajmimi ishte vetëm një legjend, nuk mund të thuhet me siguri, por meqë ai nuk kishte kuptim definitiv etnik, kjo ka pak rëndësi. Për më tepër, ne nuk kemi evidencë konkluzive të sugjeroj se banorët vetë e quanin vendin e tyre Maqedonia. Siç ne e shikojmë, në listën e Strabos asnjë fis s’mbante emër të tillë, e po ashtu në burime të shumtë të tjerë, dhe kështu nuk është çudi që termi në fillim përdorej vetëm nga Grekët si një emër i përgjithshëm të përshkruaj territoret e papërcaktuar në veri te tyre. Ishte pak a shumë si në rastin e Epirit, apo Thrakias, emrat e tyre të derivuar nga Greqishtja por ishin të palidhur etnikisht me ndonjë nga fiset vendas, të cilët padyshim kishin terma të ndryshëm tu referohen vetvetes. Ajo që ka rëndësi në rastin e Maqedonis është identiteti dhe origjina e këtyre Argeadae misterioz, sepse ishin mbretët e tyre që duke ekspanduar pushtetin e tyre vazhdimisht formuan shtetin Maqedon siç ne e njohim atë. Pa këta Argeadaet atje fare mirë mund të mos kishte patur ndonjëherë Maqedoni, dhe emri saj do ishte zhdukur nga faqet e historisë prej kohësh, si atyre të popujve antik të tjerë të shumtë.
Tani megjithëse Strabo nuk na thotë ekplicitshëm cili nga pesë grupet etnik kryesor të tij në Maqedoni- Epirotë, Ilirë, Botiae Grekë, Thrakë e Pajonë- mund të identifikohet me Argeadaet themelues, ai bën të piketoj te Epirotët dhe Ilirët sëbashku kur staton se ishin ata që duke u munduar të sundojnë përherë njëri tjetrin hodhën themelet e shtetit të ri. E njëjta pamje mundet gjithashtu të deduktohet nga evidenca mbledhur nga burimet e tjera antik, se ekspansioni në Maqedoni kishte që në fillim ndodhur në një drejtim jugut e juglindjes, me Epirotët dhe Ilirët duke aneksuar fiset e tjerë fqinjë, dhe jo anasjelltas. Historiani Athinas Thukydides në veçanti bën një dallim të mprehtë midis popujve të nënshtruar në Maqedoni- Pierians, Botiae, Pajonë dhe fise të tjera Grek dhe Thrak deri te lumi Strymon- dhe atyre pushtues që ai i quan ‘Maqedonë Propër’. Për këta të fundit ai jep jo përcaktim etnik apo kufinjë fizikë, por mund të inferohet se bëhet fjalë per fiset Shqiptar të Epirotëve dhe Ilirëve nga përjashtimi tyre në listën e fiseve subjektë në Maqedoni. Ne duhet të mbajmë në mëndje se Ilirët këtu s'duhen ngatërruar me ata ‘Illyri propër’ në veri të Maqedonis që kishin territorin e vet të veçuar dhe udhëheqësit e vet. Shpesh herë historianët antik ishin të inklinuar të përdornin termin Ilirë përgjithësisht të dallojnë fiset Shqiptar në Maqedoni nga popujt konsistuent të tjerë të saj, padyshim në bazë të ngjashmërisë së zakoneve dhe gjuhës së tyre me ato të Ilirëve propër.
Sa për emrin vetë, tradita mban se Argeadae kish derivuar origjinalisht nga ai i qytetit të Argos së Orestae Epirot,dhe ishte fillimisht përdorur të denotoj familjen mbretërore udhëheqëse të tij. Ajo thuhej të ishte themeluar së pari në shekullin e 11të nga një farë Karanus, mbreti i Lapethae- emri Pellazg i Epirotëve, sot njohur si Labët, të cilët u ndoqën nga tokat e tyre në Thesali nga migrantët Indo-Eu Grek. Madje thuhej se Karanus dhe Lapethaet e tij bën një përballim të pasuksesshëm në betejë kundër Dorianëve Grek prirë nga Herakliu para se finalisht të largohen për Maqedoni. Sipas Justin, arratisja u asistua nga një stuhi tejet e mjegullt, armiqtë e tyre të pamujt ta perceptonin planin e tyre, kurse ata u prin nga një kope dhish në një qytet në Emathia; dhe ‘në kujtesë të një përfitimi kaq të madh, Karanus emëroi qytetin Edisa Aegae (E dhise E gjeja)’, dhe adoptoi brirët e kafshës si emblem dekorimi të përkrenares së tij mbretërore (një praktik ende në përdorim në Mesjetë nga mbretët Shqiptar).
Nëse Karanus ishte në ndonjë mënyrë i relatuar me atë Korono Kaineides përmendur nga Homeri si lideri i ‘Lapethae heshtarë’ në Luftën e Trojës, s’mund të thuhet me siguri, por ai ishte shoqëruar në vendbanimin e ri nga djali i Agamemnonit, Orestes, pas së cilit rajoni u emërua. Sipas Strabo, ishte Orestes ai që themeloi kryeqytetin Argos, ndoshta në përkujtim të qytetit të vjeter të tij në Peloponez i humbur ndaj invaduesve Dorian.
Duke u bazuar te storia e themelimit të Argeadae, ne mund të presim se nga fiset Shqiptar në Maqedoni Orestaet e Epirit ishin ata primus inter pares, me mbretët e tyre ata përgjegjës për ekspansionin momentos në Emathia e matan. Mirëpo, situata duket të ketë qënë disi e komplikuar, meqë evidenca letrare tregon se atje ishin më tepër se një fis që Argeadaet sundonin dhe, më çuditërisht, Orestae nuk ishin as ata kryesuesit, ata që Thukydides quan Maqedonë propër. Është e vërtetë se Orestaet ishin të rëndësishëm në çështjet e Maqedonis, militarisht dhe ekonomikisht, të paktën që nga fundi Erave të Zeza, dhe ata ishin të parët nga Shqiptarët të ekspandohen në Emathia, dhe të parët të mundur të presin monedhimin e tyre të vetë bashkë me dy popuj pak më të fuqishëm Epirot- ORRHESKI (Ersekë) dhe TYNTANOI (Atintani); por suksesi tyre ishte kufizuar në perëndim te Emathias dhe pushteti tyre e influenca nuk u përhapën kurrë matan lumit Aksius. Kompliciteti këtu qëndron kryesisht te struktura fisnore e shoqëris Shqiptare dhe sistemi udhëheqës i përgjithshëm i saj që vendoste familjet e mëdha prijëse fisnike në majë të shkallës shoqërore. Familje të tilla mbretërore ishin natyralisht të inklinuara të mbanin lidhje të afërta me dinasti të tjera fqinje, dhe kështu duke formuar një elitë të gjerë udhëheqëse, si në rastin e sistemit udhëheqës Hitite të diskutuar më sipër. Në kontekstin e politikave Maqedone, ky parim do klasifikonte ç’do fis konfederatë Shqiptar si një Argeadae sa kohë që familja e tij prijëse ishte relatuar në një mënyre apo tjetër me atë të zëbritur nga Karanus origjinal- edhe një ujdi e thjeshtë martesore mjaftonte për një lidhje të tillë. Prandaj, referimi i Argeadae si fisi me pushtet suprem në Maqedoni nga historianët antik nuk implon domosdoshëm të nënkuptoj Orestaet e Epirit ku dinastia u themelua për herë të parë, por ç’ndonjë fis, apo fise, të tjerë të afërm që kryesonin në Maqedoni, ngaku dhe opinioni i Strabos se ata ishin në zënka konstante për mbizotërim.
Tani nga lista e popujve Shqiptar në Maqedoni, Orestae, duke qënë një nga më të mëdhenjtë e Epirotëve, zgjatur nga Emathia deri te gjiri Jonit në perëndim, ishte natyrale të mbante lidhje të ngushta me shumë prej tyre. Me njërin, ama, Orestae duket të ketë qënë shumë i përafërt. Ky ishte Desareti i fuqishëm, atëherë duke okupuar tokat pjellore përreth liqeneve. Të dy popujt ishin që në fillim aq të ngushtë saqë Hekateus i rendit ata të dy midis ethnove Epirot. Statimi Strabos atëherë se Enkelei ishte një me Desaretin mund të shpjegohet vetëm duke asumuar se edhe ata ishin një prej atyre, të udhëhequr nga e njëjta dinasti mbretërore Argeadae. Dhe po ashtu mund të thuhet për Pirustain, apo, siç Strabo e quan atë, Peresadues. Ky fis i fuqishëm ishte fqinjë e, me raste, rival i rrezikshëm i Enkeleit, duke okupuar rajonin e pasur në lindje dhe verilindje te M. Skardus (Korab), me qëndrën e tij ekonomike në Alorus (Tetovë). Enkelei, nga ana tjeter, shtrihej direkt në perëndim, përgjatë luginës së Drinit të Zi deri te konfluenca e tij me Drinin e Bardhë. Minierat argjendë të Damastium ku ata ‘themeluan sëbashku një dinasti’ mendohet të kenë qënë lokalizuar diku në afërsi të Doberus (Dibër) në kufirin e tyre.
Këtij grupi popujsh të afërm u është shtuar një fis tjetër njësoj i rëndësishëm nga gjeografi Romak Pliny. Ai është Parthini i luginës së Shkumbinit, për të cilin statohet ti përkiste të njëjtës gentes si Desareti- Maqedonas. Për më tepër, Pliny e vendos kufirin verior të Parthinit te lumi Drin i bashkuar nëvend të Erzenit, dhe kështu duke impluar se Brygi gjithashtu ishte një me ata. Relativisht pak dihet rreth këtij grupi fisnor, por ekzistenca e gjatë dhe e vazhdueshme e tij në luginën e lumit Mat është atestuar nga shumë burime antike, dhe i janë referuar prej disa emrash: Brygi (Brygoi) nga Strabo; Abroi nga Hekateus; dhe Albanoi nga Ptolemi, i cili emëron kryeqëndrën e tij si Albanopolis (ndoshta Kruja).
Të gjithë fiset e lartpërmendur shfaqen të kenë pas kontakt të ngushtë me Orestaet që kur këta u ngulën së pari në rajon në shekullin e njëmbëdhjetë P.K. Kjo duhet të ketë qënë parësisht nga pozicioni gjeografik i favorshëm i tyre, që ndihmonte së tepërmi tregtin në Shqipëri e matan, meqë pothuajse të gjitha rutët kryesore që lidhnin Egjeun verior me Adriatikun kalonin përmes këtyre fiseve, me njërën nga ato, më vonë emërur nga Romaket Via Egnatia, përdorur ende sot si një nga rrugët më të rëndësishme në rajon. Një lidhje fizike e tillë, kombinuar me një diversitet të pasurive natyrore gjetur në tokat e tyre- ara pjellore dhe alluviuse për bagëti e bujqësi në Orestae vetë dhe metale të pasur në fiset në veri, kontriboj shumë në sjelljen e këtyre popujve akoma më afër në mënyrë që të përmbushnin sa më mirë nevojat e tyre ekonomike dhe shoqërore. Gradualisht kjo çoi në bërjen e atyre të një njësie fisnore që udhëheqësit e tyre u duhej ta forconin sipas zakonit me anë të aleancave dhe lidhjeve familjare, një proçes që përmes periudhës së kohës i dha lindje Familjes së Madhe Argeadae. Ne kemi një paralel historik të këtij evolucioni politik e shoqëror në një periudhë njësoj të rëndësishme në historinë e Shqipërisë- krijimi i shtetit të Arbërit në Mesjetë, që s’ishte tjetër veçse një aleancë fisnore e ngjashme e të të njëjtëve grupe fisnorë, sjellë në një 'besëlidhje' nga familja më e fuqishme udhëheqëse në atë kohë në Shqipëri, Kastriotët. Dhe nuk është çudi që në të dyja periudhat territoret e fiseve ne fjalë ti korrespondojnë gjeografikisht saktësisht njëri tjetrit, derisa nuk ka arsye të mirë të dyshohet besimi se Kastriotët e kishin linjën e tyre të pasardhjes direkt nga Argeadaet tanë.
Zgjatja e pushtetit dhe influencës Argeadae mbi territoret e tjerë Shqiptar në Maqedoni nuk çoi në ndodisa ndryshime themelorë, por ishte vetëm një përhapje dhe elaborim i sistemit politik bazor të atëhershëm Pellazg, me Familjen e Madhe duke ndarë pushtetin me familjet e tjera aristokratike në proporcion të fuqisë ushtarake të se cilës. Këto zakonisht sundonin mbi një nga kantonet që janë tipar natyror të kësaj zone. Elimeia direkt në veri të Orestit, fshatrat e tij përgjatë luginave të lumenjëve Devoll dhe Osum kontrollonin rutët ardhur nga fusha e Korçës drejt Adriatikut jugor, me kryeqëndrën e tyre te Elimaj (Irmaj). Lynkestae dhe Pelagoni në rajonin në lindje të tokëliqeneve siguronin akses për fushat e Emathias nga perëndimi përgjatë Via Egnatia, dhe për fiset Pajone në lumin Aksius. Dhe së fundi Taulanti maritimë në bregun Adriatik lidhte anën perëndimore të Maqedonis me fiset Ilire në veri të Drinit të bashkuar. Fleksibiliteti i një sistemi të tillë udhëheqës i lejonte Argeadaet të krijonin lidhje përfituese të mëtejshme midis familjeve aristokrate të tjera në sundim matan kufijve Maqedon, sidomos në Dardani, Iliri dhe Epir, tre fise të fuqishëm të tjerë Shqiptar. Ishte nga krijimi i lidhjeve të ngushta me këta fise të mëdhenjë ajo që më në fund çoi në bërjen e Argeadae Maqedon një fuqi dominiuese në rajon, e më vonë në një botërore.
Dardania shtrihej direkt në veriperëndim të Maqedonis duke okupuar një territor të gjërë, më tepër malor, i zgjatur drejt veriut deri te Autariati dhe Skordiski në legenin e Danubit. Vendi ishte, si Maqedonia, i pasur në metale të çmuar, veçanërisht arë dhe argjendë, dhe strategjikisht i ndodhur të kontrollonte të dyja rutët tregtare kryesore që lidhnin Egjeun me Danubin dhe Adriatikun. Nga këto njëra ndiqte kursin e Aksiut në fillim nëpër tokat e Pajonëve Dardan, dhe pastaj përmes Dardanëve perëndimor, ku ajo ndahej në dy drejtime, me njërin të vazhduar veriut përgjatë luginës së Ibarit për te territori i Autariatit, dhe tjetri kthyer perëndimit për Dalmatia dhe Adriatik. Ruta tjetër tregtare ndiqte luginën e Strymonit veriut, duke takuar në territorin e Dardanëve lindor, njohur edhe si Agrianë, atë të Moravës, përmes së cilës mundej të arrihej pastaj lumi i madh Danub.
Në perëndim të Dardanis dhe veri të Maqedonis shtrihej mbretëria e vogël Ilire, me fiset e saj duke banuar përgjatë bregut malor të Adriatikut jugor. Nga këta ishte ai më jugori, të cilin Pliny e quan ‘Illyri propër’ dhe e vendos diku në afërsi të liqenit Labeatus (Shkodrës), ai që mbante zakonisht marrëdhënie të mira me Argeadaet, ndonjëherë madje duke u bërë pjesë integrale e shtetit të tyre. Kurse restua e Ilirëve, emërsisht Ardiaei e Pleraei, ishin më të inklinuar të anonin nga fqinjët e tyre verior Dalmatët, probabilisht nga preferenca e atyre të gjithëve e të qënit të lidhur ngushtë me detin, duke jetuar kryesisht me anë të peshkimit dhe lundrimit, në të cilin Ilirët ishin të famshëm si marinarë shumë të aftë. Sipas Strabo, ky aktivitet i përgjithshëm i popullsisë Ilire inkurajohej nga mospjelloria e tokave gurore të tyre që të mbështeste kultivimin e drithërave të ndryshëm, megjithëse ai shton se dheu ishte i mirë për rritjen e disa llojeve të pemëve frutor, veçanërisht hardhia që siguronte verën e shumë kërkuar, pijen e tyre kombëtare.
Epir ishte emri dhënë kolektivisht nga Grekët fiseve më jugor e të afërm Shqiptar në kufij me tokat Helene; në kohërat Homerike ata njiheshin probabilisht si Lapethae, nga ku ndoshta ka derivuar termi Labët në përdorim ende sot. Përveç Orestae i madh, dy grupet fisnor kryesor të tjerë Epirot ishin Kaonët dhe Molosët. I pari zgjatej përgjatë bregut të Jonit nga Gjiri i Vlorës deri te Akarnania Greke në jug, dhe tjetri okuponte luginat e lumit më të madh në rajon- Vjosa. Në përgjithësi Epirotët ishin një popull agrikulturor, të marrë kryesisht në rritjen e bagëtive, të imëta dhe të trasha, dhe në veçanti kopet e tyre të lopëve njiheshin për shkëlqyeshmërin e tyre në të dyja madhësinë dhe sasinë e qumështit të kafshëve. Ishte ndoshta nevoja e Epirotëve të kishin akses të lehtë të kullotave dimërore në rajonin e Myzeqesë që mbretët e tyre ishin gjithmonë të gatshëm të mbanin marrëdhënie disi miqësore me Maqedonët në kontroll të tyre.

Mbretërimi i Filipit II të Maqedonis, 359-336 P.K.

Megjithëse data e saktë e besëlidhjes Shqiptare që sinjaloi krijimin e shtetit Maqedon nuk dihet e sigurtë, ndaj fundit të shekullit të gjashtë Argeadaet ishin tanimë duke u ekspanduar në Emathia dhe matan, kështu që ajo mund të vihet jo gjatë para kësaj kohe. Një periudhë e mundëshme është mesi atij shekulli, kur monedhimi i pasur dhe i variuar i aleancës, prerë patjetër te ofiçina e Damastium, fillon të qarkulloj së pari në zonë. Sido që të jetë, nuk ka dyshim se ishte për shkak të ngritjes së papritur të Argeadave në pushtet dhe pushtimeve të suksesshme të tyre që Maqedonia filloi të tërheq së pari vëmendjen e autorëve antik. Mbreti parë historik i saj është rekorduar si Amintas I, i cili thuhej të ishte i shtati në linjë nga Brygiani Midas, udhëheqësi illustrioz Argeadae i shekullit të tetë i cili vetë zëbriste direkt nga Karanus origjinal. Nën Amintas pushteti Argeadae në rajon u rrit në një shkallë të konsiderueshme, mirëpo pushtimet e tij u prenë shkurt nga invadimi Persian i Evropës ne 512. Jo vetëm kaq, por Amintës ju desh të dorëzoj tërë territoret e sapo zaptuar, probabilisht në shkëmbim të aleancës me Persianët dhe pavarësisë së fiseve të sipërm, që duken të mos jenë cënuar nga invadimi. Vetëm pas vdekjes së Amintës, dhe kur Persianët e mundur ishin larguar nga Evropa, që djali dhe suksesori tij Aleksandër I vazhdoi të zgjeroi pushtetin Shqiptar akoma më tej. Ishte gjatë sundimit të tij që Argeadaet morën nga Grekët dhe Thrakët tërë tokat deri te M. Olimpus në jug, dhe deri te lumi Strymon në lindje, dhe kështu pothuajse duke dyfishuar territorin e tyre. Gjithashtu falë aftësive të rralla diplomatike të mbretit të ri shumë fise verior Shqiptar u bashkuan me Argeadaet gjatë kësaj kohe. Aleksandri thuhet nga Justin të ketë sunduar ‘mbi tërë vendin deri te malet Haemus’, duke impluar se konfederatët e rinjë ishin Dardanët dhe Ilirët, sepse Haemus ishte vargmali zgjatur nga Deti Zi deri në Adriatik. Këto suksese papreçedente e bënë Aleksandrin mbretin më të pasur Shqiptar deri atëherë, kurse Maqedonia arriti kulmin e saj në zhvillim e përparim, duke u bërë fuqia kryesore në rajon, ekonomikisht dhe ushtarakisht.
Mirëpo, me vdekjen e Aleksandrit në 452 ç’do gjë humbi, ngaqë djemtë e tij duke rënë në një mosmarrëveshje të hidhur, shkaqet e së cilës ngelen një mister, përfundimisht hodhën vendin në një luftë civile që do vazhdonte me intervale të shkurtër pothuajse një shekull, deri te aksesioni në fronin Maqedon të Filipit II, babai Aleksandrit të Madh. Kursi vërtetë i ngjarjeve të konfliktit, apo kush saktësisht mori pjesë në të, nuk dihen me siguri, meqë informacionet tona përreth situatës në Maqedoni gjatë kësaj periudhe janë shumë të kufizuara dhe fragmentare. Megjithatë, nga ç’farë ne dimë mund të inferohet se lufta, megjithëse në përgjithësi e dëmshme për ekonomin e vendit, ajo pati pak efekt mbi popullin e thjeshtë, ngaqë ngjan sikur barra e saj binte më tepër mbi fisnikërin e tij. Këta duket të jenë ndarë që në fillim në dy faksione kryesor, secili në mbështetje të një nga degëve origjinal të Familjes së Madhe Argeadae, njëra në sundim mbi Enkelein, tjetra mbi Pirustain. Ç’do parti kishte përkrahësit e saj, qofshin këta nga përbrenda fisit të vet, jashtë Maqedonis tërësisht, dhe madje nga rivalët e tyre. Duket sikur fisnikëria Pirustae ishin të bashkuar rreth udhëheqësve të tyre, dhe ata kishin si aleat kryesisht Lynkestaet dhe Pelagonët. Ndërsa rivalët e tyre ngjajnë të kenë qënë të përcarë, me fiset më jugor përreth liqeneve besnik ndaj udhëheqësve Enkelei, të përkrahur nga Elimioteat dhe Oresteat, kurse rajonet më verior ku Damastion ndodhej dhe, probabilisht, Brygi në perëndim mbanin anën e Pirustait.
Filipi i përkiste degës së familjes Argeadae që sundonte mbi Enkelein jugor. Ai ishte djali vogël i Amintas III (nipi Aleksandrit I dhe djali Filip Arridaut) dhe gruas së tij të dytë Euridika, vajza e një fisniku të shquar nga klani Enkeleit të defektuar të quajtur Sirrhas (Siteas), dhe gjithashtu mbesa e mbretit Lynkest Arrhabeu. Kjo martesë ishte kryer në fillim të karrierës së Amintas, dhe padyshim si një mjet pajtimi dhe paqësimi midis familjeve prijëse në zënkë. Dhe kjo duket të ketë punuar, meqë gjatë tërë sundimit të tij Aminta nuk kishte patur probleme serioze nga fisnikëria Shqiptare. Edhe Pirustai ngatërrestar shfaqen të kënaqur me mbretërimin e tij, dhe martesa e njërit prej princave të tyre nga Alorus (Tetovë) quajtur Ptolemi me çupën e mbretit, Erjona, illustron lidhjet e ngushta midis dy familjeve udhëheqëse. Mirëpo, me vdekjen natyrale të Amintas në 370, lufta midis fiseve shpërtheu prapë. Shkaqet dhe natyra e saj, sikurse e para, ngelen të paditura, por protagonistët u përkisnin të njëjtëve faksione. Dy vëllezërit më të mëdhenjë të Filipit, Aleksandri e Perdika, të dy humbën jetën e tyre gjatë trazirave. I pari u vra pabesisht gjatë një valleje lufte nga njërëzit e kunatit të tij Ptolemi në 369, tjetri në 360 gjatë një beteje vendimtare kundër Pirustait, këtë herë prirë nga njëfarë Bardhyli, patjetër suksesori i Sirrhas. Meqënëse djali i Perdikës, Amintas, ishte akoma femijë, fisnikëria e Enkeleit besnik caktoi regjent xhaxhain e tij Filipin, atëherë 23 vjec.
Në kohën e marrjes së pushtetit nga Filipi, rivalët dhe kushërinjtë e tij Argeadae prirë nga Pirustai ishin bërë tepër të fuqishëm të merreshe me ta. Ata mbase patën humbur disa nga mbështetësit e tyre midis Enkeleit verior dhe Lynkestae gjatë sundimit të Amintës, por në të njëjtën kohë ata kishin formuar aleanca dhe lidhje të reja me fiset Dardane në veri, të cilët në atë kohë ishin fuqia ushtarake kryesore në Shqipëri.Vecanërisht me Dardanët jugor në anën tjetër të Korabit Pirustai kishte farkëtuar një lidhje tepër të ngushtë gjatë kësaj periudhe, dhe sëbashku ata ishin bërë mjaft të fuqishëm të zgjatin pushtetin dhe influencën e tyre te tërë tokat Shqiptare deri në Epir, përfshirë Damastion e pasur. Padyshim Filipi ishte mirë i vetëdijshëm për këto fakte, dhe kështu për momentin ai as që mendonte të provonte ti luftonte ata, sic bënë vëllezërit e tij, por ju kthye një taktike të pazakontë për një mbret Shqiptar. Kjo do përfshinte c’ndonjë mënyrë të mundëshme, sado mashtruese apo joburrërore ato mund të ngjanin, ngaqë për Filipin, shkruan Justin, ‘asnjë metodë e mposhtjes së kundërshtarëve të tij nuk i dukej e ndyrë, dhe të insinuonte veten me shokë dhe armiq, ishte zakoni tij i përditshëm’.
Së pari, mbretit të ri i duhej të pranonte pa kushte kryezotnin e Pirustait, duke u premtuar atyre një haraç vjetor, e sipas zakonit të martohej me një nga princeshat e tyre me emrin Audata, mbase çupa e Bardhylit. Kjo nuk ishte martesa e tij e parë me një grua Shqiptare, dhe as e fundit. Ai ishte martuar përpara me një princeshë Elimiote, dhe gjithashtu kishte marrë gra nga familjet udhëheqëse Dardane dhe Ilire. Por më e rëndësishme ishte ndoshta martesa në 357 me princeshën Labe Myrtalia, njohur më mirë si Olimbia,mbesa e mbretit Molos Alketi, vetë i afërm me Dardanët e fuqishëm. Nga kjo lidhje një djalë lindi vitin tjeter, Aleksandër, të cilin Filipi e njohu si trashëgimtar të tijin legjitim.
Aleancat dhe lidhjet e Filipit me familjet kryesore udhëheqëse në Shqipëri ishin me efekt pozitiv të menjëhershëm. Së pari, ai kishte tani epërsi të plotë mbi ndonjë rival tjetër përbrënda degës së vetë Argeadae, ngaqë këta nuk mungonin kurrë, dhe gjithashtu i fitoi atij miratimin e fisnikëris të caktohej mbret në vend të vogëlushit Amintas. Dhe së dyti, e mbase më e rëndësishmja, Filipi tani kishte të shumë kërkuarën liri politike e ushtarake në vend, të njëjtin advantazh babai tij pati fituar dikur. Kjo i dha atij mundësi e kohë për riorganizimin e ushtrisë së tij që ai e kishte planifikuar prej kohësh. Kjo përfshiu shumë reforma të reja, por më kryesorët ishin pajisja e këmbësorëve me një ushtë rreth 5 metra të gjatë në vend të heshtës së zakonshme tre metroshe; shtimi konsiderueshëm i trupave këmbësorë të aftë të formojnë Falanksin e famshëm, ose Ushtria, siç ai quhej nga Maqedonët; dhe krijimi njësive të rinjë me trupa pajtuar kryesisht nga fise aleat Shqiptar. Filipi gjithashtu shpiku disa mjete rrethimi të sofistikuara të mundëshme të kapin qytete tejet të fortifikuar, pa pritur për banorët të thahen urie. Sipas Diodorus, këto ndryshime u adaptuan pa ndonjë vështirësi nga Maqedonët falë prirjes së mbretit të merrej me ushtarët, duke i trajtuar njësoj dhe si shokë të gjithë burrat, gjeneralë e ushtarë të thjeshtë, dhe ai ‘shikonte ti bënte ata për vete me anë të dhuratave dhe premtimeve në besnikëri të plotë’. Ofertat përfshinin padyshim para dhe toka nga pushtime prospektivë, dhe ato u ishin hapur patjetër Maqedonëve të tij po ashtu dhe fisnikëve nga fiset e tjerë Shqiptar. Kjo bëri që shumë shpejt numra të gjerë burrash të dynden në radhët e Filipit, dhe, sipas Demosthenes, shumica e tyre vinin nga fiset aleat Shqiptar me 'gjeneralët e vet të huaj', të njohur si Shokët e mbretit dhe të famshëm për aftësitë e tyre luftuese. Filipi ç’do gjë që zotëronte, apo që do fitonte nga fushatat, ai do e ndante me këta burra, dhe kështu numri tyre shtohej gjthnjë e më tepër. Ne jemi informuar se në veçanti Dardanët lindor, njohur më mirë si Agrianë, dhe disa nga Pajonët u bënë shumë të afërm me Filipin gjatë kësaj kohe, duke i siguruar atij rezorca të pafund trupash të aftë.
Me ushtrin e tij të re Filipi hyri në Pajonia në 358 në përkrahje të një mbreti aleat, dhe pasi vuri atë suksesshëm në pushtet dhe kishte shtuar Pajonët ushtris së tij, ai erdhi në territorin e Pirustait ti japi fund një herë e përgjithmonë zënkës së tyre të vjetër. Bardhyli u gjet krejt i papritur, probabilisht ngaqë nuk e priste që burri ai i kishte dhënë çupën për grua do i kundërvihej kaq shpejt vjehrrit të vet. Prapë se prapë shumë shpejt ai mundi të mbledh një ushtri të mjaftueshme, por pa ndonjë kontigjent Dardan, të cilët këtë herë duken se zgjodhën neutralitetin. Dhe kjo ishte ndoshta faktori kryesor në ofertën e mbretit të vjetër pak para luftimit të një paqeje të status quo midis dy familjeve, ose mbase ai u ndie se mund të evitonte një betejë të kotë. Mirëpo, Filipi ishte një burrë ambicioz. Duket sikur në këtë kohë ai i kishte vënë syrin gadishullit Ballkanik, pushtimi suksesshëm i të cilit kërkonte akses të lirë dhe pa limit të tërë rezorcave Maqedone, ekonomike dhe ushtarake, sidomos minierat e pasura të Damastium, atëhere kontrolluar nga Pirustai. Ai prandaj hodhi poshtë ofertën e Bardhylit.
Dy ushtritë u takuan në verë diku afër Lyknidit (Ohrid). Versioni Diodorus i betejës në të cilin dy anët luftojnë ashpër për ca kohë, derisa kalorsia e Filipit u mori krahët ‘Ilirëve’ dhe bëri që ata më në fund tja mbathin, duke lënë në fushë mbi 7,000 të vrarë, është padyshim fikcioz, shpikur probabilisht nga historianë të mëvonshem të lartësonin aftësitë ushtarake të Filipit. Po të kishte qënë atje një fitore e tillë e qartë, do ishte e pazakontë për Filipin të mos impozonte kryezotnin e tij pa kushte mbi Pirustain. Por nëvend të kësaj ai pranon traktatin e paqes propozuar origjinalisht nga Bardhyli, dhe madje e lejon mbretin e vjetër të rimbaj pushtetin dhe titullin e vet.
Më e besueshme është kontua e Polyaenus se Filipi fiton me ‘mashtrim’. Ai i kërkoi Bardhylit armëpushim gjatë betejës të retrivoj të vdekurit e tij, dhe kur kjo u grantua ai me shpejt dërgoi kalorsin e tij përqark ijëve Pirustae të sulmojnë prapavijën e tyre të pambrojtur. Kjo mjaftoi të hutojë trupat e Bardhylit, dhe ata ja mbathën pa rezistencë të mëtejshme. Duhet të ketë qënë më pas kur Bardhyli dërgoj ambasadorët e tij të ankohen për thyerjen e ligjit të luftës nga Filipi, që paqja midis dy mbretërve ishte probabilisht konkluduar, dhe me atë lufta civile një shekullore në Shqiperi kishte më në fund mbaruar.
Filipi tani ju kthye fazës tjetër në programin e tij të pushtimit të Ballkanit, që ishte të inkorporoj më ngurtshëm tërë tokat Maqedone në një shtet të vetëm, dhe njëkohësisht të ftonte fise të tjerë Shqiptar, sidomos nga rajonet verior, të bashkohen me konfederacin e re. Ne nuk e dimë saktë kursin që Maqedonasi mori të arrinte këtë, ngaqë burimet tona injorojnë krejt aktivitetet e mbretit në viset verior 'barbarë', por një kombinim i diplomacisë, përfshirë ndarje pushteti dhe oferta tokash të pasura, me forcën, sepse kishte fise të pamësuar nën sundimin e një tjetri, duket të ketë qënë faktorët kryesor në strategjin e tij. Përdorimi i dinakërisë, në të cilën Filipi thuhej të ishte bërë esnaf, gjithashtu luajti një rol të rëndësishëm në proçes. Sipas Justin, ishte me anë të kësaj që Dardanët jugor dhe ‘fiset e tjerë fqinjë’ ju ngjitën Maqedonis, megjithëse Filipi duhet ti ketë ndrequr veprimet e tij më pas në favor të të dëmtuarve që të shpjegohet paqësimi i tyre vijues.
Megjithatë duke patur parasysh madhësinë e Shqipëris në atë kohë, dhe faktin që shumica e fiseve nuk ishin familjarë me një kontroll qëndror, mund të thuhet se Filipi tregoi aftësitë dhe praktikalitetin aq tipik të lidervë të suksesshëm të mëparshëm e të mëvonshëm Shqiptar. Sipas bashkëkohorit Isokrates, brënda vetëm një kohe të shkurtër shteti Maqedon ishte zgjeruar të përfshijë ‘të gjithë Ilirët veç banorëve të bregut Adriatik (Dalmatët)’, që do të thotë se Autariati i madh gjithashtu, e ndoshta edhe Skordiski, ishin bashkuar me Filipin, sepse ‘Ilirë’ ishte emri përdorur për fiset verior Shqiptar në përgjithësi.
Duke u marrë me gjithë këta popuj vetëm në dy raste atje desh pati konfrontim të gjerë. Rasti parë ishte në 356, kur mbreti i Graboit, një fis i vogël Ilir në veri të liqenit të Shkodrës, organizoi një revoltë të përbashkët me një mbret Pajonas të quajtur Lykeius. Filipi taktikisht dërgoi kundër tyre një forcë nën gjeneralin e tij më të mirë e më të besuar me emrin Parmenio, i cili ishte vetë nga Dardania dhe padyshim kishte marrëdhënie me të paktën një nga mbretët rebel. Pastaj gjëja tjetër ne dëgjojmë është se atje jo vetëm që nuk pati luftë, por dy mbretërve armiq u ishte mbushur mëndja të bashkohen me Filipin si aleat të tij.
Sa për rastin tjetër, që ndodhi pak vite më pas, shumë pak dihet të thuhet me siguri cili fis ishte përfshirë, apo si saktësisht konflikti përfundoi. Mbreti kundërshtar jepet si një Pleurias, dhe kjo mund të drejtoj nga Dalmatët, ku emri ishte shumë popullor midis udhëheqësve të atij vendi, në veçanti te Pleraei dhe Ardiaei. Këta fise shtriheshin në veri të Gjirit të Kotor deri te Liburni detarë, dhe duket sikur nga fushata përfituan më tepër aleatët e Filipit midis ‘Illyri propër’, të cilët ndanin një kufi me ta. Sido që ishte, fushata shënon fundin e ndërhyrjes ushtarake të Filipit në territoret Shqiptar. Ajo u pasua direkt nga një proçes gradual integrimi të strukturave udhëheqëse të fiseve në sistemin shtetëror Maqedon, dhe njëkohësisht përmirësimin e infrastrukturave rudimentare të tërë vendit si një njësi.
Burimet tona flasin veçanërisht për fortifikime në shumë fshatra e qytete të rëndësishëm tregtie, dhe gjithashtu për shpërngulje në masë të vendbanimeve të varfër të ngulen në toka më të pasura marrë nga popuj të huaj të pushtuar, që kontriboj shumë në zgjerimin e territorit Maqedon. Shume nga keshtjellat qe ekzistojne sot ne Shqiperi jane legaci e ketij transformimi social e ekonomik. Në veçanti fisnikëria përfitoi shumë nga reformat e Filipit, duke marrë nga mbreti copa të gjëra tokash si shpërblim për shërbim të mirë ushtarak. Fraza e Justin që ‘nga shumë vende e kombe Filipi formoi një mbretëri dhe popull’, mund të sugjeroj se në fund Shqiptarët e përçarë u sollën nën një qeverisje të vetme qëndrore, hera e parë që nga mbretërimi i mbretit Bryg Midas në shekullin e tetë. Themelet e shtetit të ri ishin të bazuar në aq parime të përkryer saqë edhe pas vdekjes së arkitektit të tij besnikëria e fiseve përbërës qëndroi çuditërisht e patundur.
Suksesi Filipit të bindi Shqiptarët të pranojnë ndryshime të tilla shoqërore dhe politike illustron një aspekt tjetër të karakterit të tij. Ai ishte një gjeneral praktik dhe kokëkrisur, i cili dinte si të merrej me tipa të ndryshëm individësh, qofshin këta fisnikë Maqedon, ambasadorë të huaj, apo ushtarë të thjeshtë. Marrëveshjet e tij sidomos me fiset e ndryshëm Shqiptar ishin për tu lavdëruar, dhe duke konsideruar se ata nuk epeshin kollaj ndaj një mbreti fqinjë, arritjet e Filipit të ‘sundonte mbi tërë Ilirët’ ishin, me sa dihet, të paprecedentuara. Me shtetin e tij i një lloji të një konfederacie fisesh në parime feudale, ai sundonte si një primus inter pares me prijësit e tjerë, ose Shokët e mbretit. Sipas politikanit Athinas Demosthenes, pushteti Filipit varej gjërësisht te mbështetja e këtyre Shokëve, që kishin reputacion të gjërë për burrëri dhe trimëri në betejë. Ishte në fushatat kundër dy fqinjëve Ballkanas të Shqipëris- Thrakia dhe Greqia, që reformat themelore qeverisëse të Filipit do dilnin shumë të frutshme.

Pushtimi Shqiptar I Greqis

Kur Filipi filloi pushtimin e tij të Thrakias jugore ai duhet të ketë kërkuar nga kolonitë Greke atje bashkëpunimin e tyre. Mirëpo, Grekët ishin të lirë nga kontrolli Thrak, një privilegj që ata do e humbisnin nën Filipin, e kështu ata refuzuan kategorikisht. Duke mos patur rrugë tjetër, mbreti filloi një fushatë të gjatë sulmesh, zgjatur nga 357 deri në 354, dhe që përfundoi me kapjen e shumë qyteteve të rëndësishëm, dallimisht Amfipolis, Pydna, Methone e Abdera, të gjithë aleat Athinas. Siç pritej, luftë u deklarua menjëherë, por duke qënë vetë e pleksur në një konflikt të egër me aleatët e saj, Athina s'mund të bëj asgjë. I pandalshëm Filipi vazhdoi polisin e tij të pushtimit e aneksimit lindjes, duke sjellë në tokat e fituara numra të gjerë kolonizatorësh Shqiptar.
Por kërcënimi real erdhi në 352 kur Filipi tentoi një invazion të Greqis propër me tërë ushtrin e tij. Në një pretekst të ndihmonte një parti Thesalësh nga Larisa në luftën e tyre civile, ai marshoi jugut në Greqin qëndrore për te e famshmja Grykë e Thermopylaes, konsideruar si kyçi tokave Helene. Mirëpo, Athina i pati anticipuar tashmë veprimet e mbretit dhe ishte përgatitur duke dërguar veriut një ekspeditë detare të gjerë, e cila efektivisht ndaloi Maqedonët nga okupimi i kalimit.
Suksesi Grek ishte jetë-shkurtër. Në 346 një ftesë tjetër u ofrua, këtë herë nga Teba e fuqishme e cila po përpiqej për disa kohë të ndëshkonte Fokianët për zaptimin e tyre të paligjshëm të tempullit të Apollos në Delfi, por pa ndonjë sukses të madh. Mbreti shpejt marshoi jugut, dhe vetëm pamja u ushtrisë së tij mjaftoi të detyroi Fokianet sakrilegj të dorëzohen. Kjo e panikoi Athinën në propozimin e një paqeje në status quo. Filipi, i cili s’kishte ende një flotë të fortë tu përgjigjej sulmeve Athinase në det, pranoi me kënaqësi, por ai tani mbante kalimin e rëndësishëm të Thermopylaes, ishte pranuar në Këshillin Amfiktionik (hera e parë për një jo-Grek), kishte fituar dy votat në këshill më parë mbajtur nga Fokianët, dhe tani e tutje ai do kishte privilegjin të drejtonte Lojrat Pythiane.
Ambicia e Filipit nuk mbaroi këtu. Ai e dinte se kontrolli i Propontis do i sillte Grekët e jugut në gjunjët e tij, dhe kështu, në verë të 340, ai sulmon Perinthus me një ushtri prej 30,000 burrash dhe makineri të shumta rrethimi. Kapja e qytetit dukej e pashmangshme, derikur mbështetje arriti në burra, anije dhe financiare jo vetëm nga Athina e Byzantium- tjetri në skedulen e pushtimit- por, më sinjifikantshëm, edhe nga Persia, e cila kishte filluar të shqetësohej nga rritja e fuqisë së Filpit. Athina, e cila ndaj tani kishte denoncuar paqen me Filipin, ishte në të njëjtën kohë e zënë duke organizuar një aleancë ushtarake Pan-Helene kundër Maqedonis. Shumë shpejt pothuajse tërë qytet-shtetet Grek kryesor ishin bashkuar në të, falë kryesisht përpjekjeve të Demosthenes, i cili ishte një nga politikanët e paktë të kohës të nuas kërcënimin që i kanosej lirisë Greke nga imperializmi Shqiptar. Demosthenes sugjeronte i vendosur se e vetmja shpresë Greke shtrihej te bashkimi i vetë qyteteve dhe bashkëpunimi i ngushtë me Persin, që ai e mendonte shumë të fuqishme në krahasim me forcën e Filipit.
Mbreti nga ana e tij, pas një tentative të pasuksesshme kundër Byzantium, vendosi se do ishte më mirë ta kishte Athinën armik të hapur, dhe kështu ai braktisi fare sipërmarrjen e tij në Thrake të marshonte jugut përsëri. Kohëzimi për këtë ishte më se perfekt; ngaqë Këshilli Amfiktionik sapo kishte filluar një luftë tjetër, këtë herë kundër Lokrianëve të Amfisës, dhe kishin zgjedhur Filipin si komandant kryetar të tyre. Me këtë pretekst të ri, Maqedonasi rihyri në Greqin qëndrore vonë në 339, por atje, në vend të luftonte Lokrianët, ai kapi dhe fortifikoi Elateian, një fortesë e braktisur e Fokianëve pozicioni strategjik i së cilës mund të shërbente si bazë operacionesh ose kundër Atikës ose Tebës. Zaptimi saj shkaktoi një panik të gjërë anemban Greqis, por, siç planet e Filipit tani po fillonin të merrnin formë, qytetet ishin të vendosur të rezistonin. Edhe Teba, që deri tani aleate e Filipit, u bashkua me aleancën, përsëri falë përpjekjeve të pashtershme të Demosthenes dhe fjalimeve të famshëm të tij patriotik.
Beteja vendimtare do luftohej në Kaironea në 4 Gusht, 338 P.K. Grekët kishin rreth 50,000 trupa këmbësorësh, të pozicionuar në një front disa 3 kilometra të gjatë midis bregut të djathtë të lumit Kefisus dhe kondrinave afër Akropolit të Kaironeas. Krahu tyre i majtë mbahej nga qytetarët ushtarak Athinas; krahu djathtë nga Tebanët e fortë; dhe qëndra nga hoplitet aleat. Nëse kalorsia e tyre ishte e pranishme, ajo mbronte prapavijën e falanksit.
Ushtria Shqiptare e Filipit duhet të ketë qënë shumë më e vogël, ndoshta sa gjysma e Grekëve, por burrat, na thotë Justin, 'kishin një kurajo të përfocuar nga fushatimi konstant'. Në forcën kalorëse të tij sidomos Filipi kishte një epërsi të qartë mbi Grekët, nëse jo numerikisht, në kualitetin e trupave të tij. Mirëpo, ky avantazh ishte bërë i padobishëm nga pozicionet e armikut, meqë do ishte e pamundur për Shokët të mësyjnë frontalisht heshtë-linjën e pandërprerë të hopliteve. Prandaj Filipi vendosi të josh krahun e majtë armik larg nga pozicioni fillestar, që çarja e krijuar të eksploitohet nga kalorsia e tij të kalëronte përmes saj. Por të arrihej kjo kërkohej aftësi e madhe dhe disiplinë nga trupat, dhe kështu mbreti mori më të mirët nga Rojet Maqedon dhe heshtarët Shqiptar nën komandën e vet në të djathtë, duke i vënë ata në një linjë të zgjatur deri në qëndër, ku probabilisht disa nga falanksi ishte stacionuar. Në të majtë, duke përballuar më të mirët e Grekëve, Tebanët, ishin kalorsia e Shokëve nën Aleksandrin, tani 18 vjeç, Parmenion dhe disa nga ‘gjeneralët më të sprovuar’ të tjerë, të cilët ishin instruktuar të avanconin vetëm pasi Athinasit patën ngrënë karremin dhe kishin thyer linjën e tyre.
Strategjia punoi tamam siç ishte planifikuar. Sipas Polyaenus, Filipi fillimisht u lëshoj rrugë Athinasve dhe u tërhoq pas gradualisht, ‘me falanksin e tij të bërë grusht dhe të mbrojtur nga mburojat e tyre’. Të elatuar nga fitorja e anticipuar, Athinasit e ndoqën atë me bërtima dhe thirrje inkurajuese, duke tërhequr me vete nga e majta edhe qëndrën hoplite, dhe kështu duke shkaktuar një çarje midis tyre dhe Tebanëve në të djathtë. Përmes kësaj çarje Aleksandri mësyu menjëherë në krye të kalorsisë së Shokëve, duke i goditur radhët Tebane nga ijet dhe prapavija. Kalorsia Greke atje duket të ketë ofruar jo rezistencë por shpejt ja mbathi, e pasuar gjithashtu nga tërë këmbësoria Tebane, veç Bandës së Shenjtë që nuk epën por luftuan deri te burri i fundit.
Në krahun tjetër, shkruan përsëri Polyaenus, Filipi priti sa linja Athinase kishte humbur formacionet e saj nga avancimi i nxituar, dhe pastaj, ‘duke inkurajuar burrat e tij, ai ndryshoi drejtim, mësyu Athinasit fuqishëm, dhe duke luftuar shkëlqyeshëm i mposhti ata’. Gjatë tërheqjes 1,000 nga hoplitet u vranë dhe 2,000 të tjerë u zunë rob. Qëndra Greke e rrethuar nga tërë anët gjithashtu u thye dhe ja mbathi, edhe ata me humbje të rënda.
Fitorja i dha Filipit kontroll total të Greqis. Megjithatë qytetet ricevuan terma gjeneroz, dhe, përveç Tebës tradhtare që u garnizua, ata u lanë të qeverisen vetveten. Pastaj përfaqësues nga ç’do qytet, veç Spartës sigurisht, u mblodhën në një mbledhje në Korinth, dhe atje Liga e Paqes së Përbashket u estabilizua, me ç’do shtet anëtar duke patur vota në këshill proporcionisht me fuqinë ushtarake të tyre. Një nga vendimet imediate të këshillit ishte shpallja e një lufte kundër Persis me Filipin si komandant kryetar të saj. Atë që Demosthenes dhe shumë Grekë të tjerë patën frikë më shumë ishte bërë tani një realitet i egër- ‘një barbar i një rrace të huaj’ kishte fituar hegjemonin e Hellas.