Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 08:40

FJALA SHQIPE NË VEND TË FJALËS SË HUAJ

Fjalët i voli nga revista “GJUHA JONË”:
Shaban KELMENDI

Radhitja dhe përgatitja kompjuterike:
Muhamed DOLAKU

PARATHËNIE

Puna për pastrimin e gjuhës sonë të njësuar letrare nga fjalët dhe ndërtimet e huaja të panevojshme, që mbështetet në një traditë të pasur duke nisur që nga Rilindja, ka ardhur duke u forcuar gjithnjë e më tepër pas Çlirimit të vendit. Në shtypin tonë, jo vetëm në organet gjuhësore e periodike, por edhe në shtypin e përditshëm, janë botuar dhe vazhdojnë të botohen artikuj e materiale të ndryshme për këto çështje. Këto kanë qenë dhe janë një ndihmë e madhe për punën me gjuhën. Në fazën e sotme të zhvillimit të gjuhës letrare, kur kjo gjuhë është bërë pronë e masave të gjera punonjëse dhe kur edhe terminologjia teknike e shkencore ka marrë një përdorim mjaft të gjerë, del nevoja që puna për pastrimin e gjuhës letrare kombëtare nga huazimet e panevojshme të marrë nja karakter më të organizuar dhe përmasa më të gjera. Për këtë qëllim Komisioni i përhershëm për pastrimin dhe pasurimin e mëtejshëm të gjuhës letrare vendosi të ngrihet një grup pune i veçantë, i përbërë nga studiuesit: Androkli Kostallari (kryetar). Mahir Domi (zv/kryetar), Engjëll Angoni (sekretar), Shaban Demiraj, Anastas Dodi, Emil Lafe, Jani Thomaj, Ali Dhrimo, Xhevat Lloshi, Ferdinand Leka, Reshat Konçi, Stefan Bulo, Kolë Ashta (anëtarë). Ky grup ka filluar nga veprimtaria e tij dhe ka shqyrtuar e miratuar një varg propozimesh për zëvendësimin e fjalëve të huaja me fjalë të shqipes. Puna e grupit do të pasqyrohet rregullisht në faqet e revistës sonë.

Duke filluar nga ky numër revista ”Gjuha jonë” do të botojë përmbledhje fjalësh të huaja, të cilat mund dhe duhet të zëvendësohen me fjalë shqipe. Këtu përfshihen si fjalë të leksikut të përgjithshëm ashtu edhe fjalë që përdoren si terma në fushat e ndryshme të shkencës, të teknikës, të prodhimit dhe në fusha të tjera të veprimtarisë shoqërore. Krahas fjalëve do të botohen edhe materiale për zëvendësimin e ndërtimeve të huaja që dëmtojnë veçantinë kombëtare të gjuhës sonë e që nuk pajtohen me strukturën e saj gramatikore e leksikore.

Puna për pastrimin e pasurimin e mëtejshëm të gjuhës letrare mbështetet në kriteret shkencore që përcaktohen në platformën e veçantë, e cila u miratua nga Komisioni i përhershëm për këtë qëllim (shih nr. 1 të revistës “Gjuha jonë”. Duke u nisur nga kjo platformë, grupi i punës do të mbështetet në veprimtarinë e tij sidomos në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980) e në Kartotekën e Leksikut të Shqipes si edhe në studimet nga fushat e ndryshme të gjuhësisë e në kartotekat e veçanta pranë Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë.

Redaksia e revistës “Gjuha jonë” fton të gjithë lexuesit që jo vetëm t’i shtien në përdorim fjalët dhe shprehjet shqipe që po botohen, por të bëjnë edhe propozime të reja që mund ta pasurojnë e plotësojnë këtë lëndë.

REDAKSIA

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:11

A

abandonoj kal. Nuk ka ndonjë arsye të përdoren në gjuhën tonë fjalë të tilla si abandonoj, abandonohem, i abandonuar që kanë hyrë si huazime nga vitet 30, kur shqipja ka fjalë të bukura, të kuptueshme për të gjithë që kanë të njëjtin kuptim si: lë. lë pas dore, braktis, i braktisur, p.sh.: Nuk e kanë lënë shpresat. S’e lë pas dore punën. Braktisën anijen. Shtëpi e braktisur.

abnegacion, ~i m. Kjo fjalë e huaj zëvendësohet plotësisht me fjalën shqipe vetëmohim, e cila për nga kuptimi nuk ka ndonjë ndryshim me huazimin, p.sh: Vetëmohim i lartë. Punë plot vetëmohim. Luftoi me vetëmohim.

abonim, ~i m., abonoj kal., abonohem vetv., abonuar (i, e) mb. Këto zëvendësohen plotësisht me fjalët shqipe pajtim, pajtoj, pajtohem, pajtimtar, që kanë nisur të përdoren me këtë kuptim që në fillim të këtij shekulli. Ato kanë marrë një përhapje të madhe në gjuhën e sotme, megjithatë ende dëgjohen edhe fjalët e huaja, të cilat janë krejt të panevojshme. Mund të themi fare mirë: Kam pajtuar vajzën në revistën “Pionieri”. U pajtova për një vit në gazetën “Bashkimi”. Pajtimet në shtyp bëhen dy herë në vit. “Zëri i rinisë” ka shumë pajtimtarë etj.

abrogim, m., abrogoj kal., abrogohet pës., abroguar (i,e) mb. Në vend të këtyre fjalëve të huaja tashmë kanë hyrë në përdorim fjalët shqipe të këshilluara nga A. Xhuvani: shfuqizim, shfuqizoj. shfuqizohet, i shfuqizuar.

absorboj kal., absorbim, ~i m., absorbues, ~e mb. Folja absorboj, me temë të huazuar nga gjuhët neolatine, përdoret zakonisht në letërsinë tekniko-shkencore me kuptimin “e tërheq diçka dhe e mban brenda vetes, e thith tërësisht”. Në këtë kuptim, kryesisht terminologjik, ashtu siç këshillon edhe “Fjalori i terminologjisë tekniko-shkencore të kimisë...”, kjo fjalë zëvendësohet me fjalën shqipe përthith, që e ka edhe “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980) (më tej — FGJSSH), p.sh.: Qymyri përthith ngjyrat e gazet ose avujt e lëndëve helmuese. Përthith një sasi nxehtësie. Përthith valët e zërit. Edhe fjalët absorbim, ~i, absorbues, ~e, që janë formuar nga folja absorboj, zëvendësohen me fjalët shqipe përthithj/e, ~a dhe përthithës, ~e, p.sh. Përthithja e lëngjeve (në vend të: Absorbimi i lëngjeve). Përthithja e nxehtësisë (në vend të: Absorbimi i nxehtësisë). Lëndë përthithëse (në vend të: Lëndë absorbuese). Në kuptimin e figurshëm, në vend të fjalës së huaj përdoren fjalët shqipe thith, përvetëson, bën të vetën, p.sh. Poezia e re shqiptare ka thithur (ka bërë të vetën) në mënyrë krijuese edhe vlerat e poezisë sonë folklorike.

abuzim, ~i m., abuzoj kal., abuzohet pës., Në gjuhën tonë për këto fjalë e ndonjë tjetër të kësaj familjeje, si abuzues, janë krijuar e janë përdorur fjalët shpërdorim, shpërdoroj, shpërdorohet, shpërdorues. Këto fjalë shqipe tashmë kanë hyrë gjerësisht në të gjitha stilet duke nxjerrë jashtë, si krejt të panevojshme, huazimet, p.sh.: Shpërdorimi i energjisë elektrike. Shpërdoroj besimin. Shpesh në shqipen këto huazime mund të zëvendësohen edhe me fjalët teprim, teproj, teprohet, p.sh.: Po, për sa u përket shkrimeve të tjera, ato ishin një kambanë e tillë alarmi kundër teprimeve (abuzimeve), ryshfeteve... Të mos teprohet (abuzohet) me mbledhje! E teproj (abuzoj) në pije etj.

açik ndajf. Në vend të kësaj fjale që ka hyrë në gjuhën tonë nga turqishtja, mund të përdoren fare bukur fjalët shqipe hapur, sheshit, qartë, p.sh: Duket qartë (sheshit). Ia tha hapur. Doli sheshit etj. (Fjala açik ka kuptimin edhe çelur (i, e); çiltër (i, e); ndaras; veçmas (MD).

adapt, ~e mb. Ky mbiemër me prejardhje të huaj përdoret kryesisht për të cilësuar një njeri që ka aftësitë e vetitë e nevojshme për t’u marrë me diçka, për të bërë një punë etj. Kështu p.sh. thuhet: Njeri adapt për këtë detyrë. Njerëz (persona) adaptë etj. Këtë kuptim e jep fare mirë fjala shqipe i përshtatshëm, prandaj duhet të themi Njeri i përshtatshëm. Njerëz më të përshtatshëm. Është i përshtatshëm për atë detyrë etj.

adaptoj kal., adaptohem vetv., adaptim, ~i m. Këto fjalë mund të zëvendësohen fare mirë në të gjitha kuptimet e përdorimet nga fjalët shqipe përshtat, përshtatem, përshtatje. E përshtatën klubin për sallë shfaqjesh. E përshtatën organizmin për një klimë të ftohtë. Çajupi ka përshtatur fabulat e La Fontenit. Nuk u përshtatet rrethanave të reja. Përshtatje e organizmit. Përshtatje e bërë me mjeshtëri.

adash, ~i m. Fjalë me prejardhje nga turqishtja, me kuptimin “ai që ka të njëjtin emër me një tjetër”; nuk e ka “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe”. Për këtë në “Fjalor” jepen tri fjalë shqipe: emnak, njëemnak dhe njëemërsh. Nga këto më e përshtatshme është fjala emnak, p.sh. Ne jemi emnakë, se të dy e kemi emrin Bashkim.

adio pasth. Kjo fjalë e huazuar nga italishtja po përdoret gjithnjë e më pak dhe kryesisht në gjuhën e folur. Në vend të fjalës adio, që lidhet me botëkuptimin fetar, të huaj për shoqërinë tonë (formuar nga përngjitja e parafjalës a “te”me emrin Dio “Zoti”) gjuha shqipe ka përshëndetjet e bukura lamtumirë dhe mirupafshim. Fja1a lamtumirë përdoret si përshëndetje kur largohemi për në një vend tjetër ose kur ndahemi nga një njeri i dashur a diçka për një kohë të gjatë a përgjithnjë, ndërsa fjala mirupafshim përdoret si shprehje kur ndahemi nga një njeri i dashur a diçka për një kohë jo të gjatë.

aferim pasth. Në vend të kësaj fjale turke, që ndeshet rrallë në ligjërimin bisedor, kryesisht te brezi i vjetër, por edhe në letërsinë artistike për të tipizuar ndonjë personazh, në gjuhën tonë është përdorur prej kohësh fjala të lumtë si për t’i shprehur dikujt pëlqimin, miratimin e përgëzimin për diçka, ashtu edhe për të shprehur admirim e lëvdatë për dikë, p.sh.: Mirë e ke shkruar, të lumtë! Shprehja “aferim të qoftë” ka fituar një kuptim ironik, shpreh njëfarë qesëndie. Për këtë shkak ajo mund të përdoret si mjet stilistik qoftë në letërsinë artistike, qoftë në ligjërimin bisedor.

agrar, ~e mb. Kjo fjalë, e huazuar nga italishtja, prej kohësh ka nisur të zëvendësohet me fjalën bujqësor, ~e. Edhe FGJSSH kuptimin e parë të kësaj fjale nuk e shpjegon, por e çon te bujqësor, ~e. p.sh.: Vend bujqësor. Krahinë bujqësore. Bankë bujqësore. Sistemimi bujqësor. Termi agrar vazhdon të përdoret në kuptimin e dytë, si term ndërkombëtar, të cilën FGJSSH e shpjegon: “që ka të bëjë me pronësinë mbi tokën, me zotërimin dhe me përdorimin e saj”, p.sh.: Reforma agrare. Çështja agrare. Revolucioni agrar. Marrëdhënie agrare. Ligj agrar. Edhe fjala e përbërë agraro-industrial zëvendësohet me bujqësor-industrial, ashtu siç e këshillon edhe FGJSSH: Vend bujqësor-industrial.

akcent, ~i m. Kjo fjalë e huaj përdoret kryesisht si term gjuhësor e muzikor. Në vend të saj kemi fjalën shqipe theks: theks dinamik, theksi i fjalës, theks melodik. Fjala akcent mund të zëvendësohet plotësisht edhe në kuptimet e tjera, kur përdoret për të treguar mënyrën e shqiptimit të tingujve, të fjalëve ose të fjalive në të folur, mënyrën e të folurit që është karakteristike për një njësi a një grup shoqëror, ndryshimin e zërit, që shpreh ndjenja të caktuara të folësit, p.sh.: Theks i këndshëm (i butë, i ëmbël, i ashpër). Foli me theks të veçantë (të huaj) etj., ose kur përdoret me kuptim të figurshëm, p.sh: Foli me theks të veçantë për diçka. Mori një theks të ri etj.

akçi, ~u m. Është fjalë e vjetruar e ligjërimit bisedor. Për këtë huazim nga turqishtja kemi fjalën shqipe gjellëbërës, p.sh.: Mori një gjellëbërës të mirë për dasmë. Edhe fjalën akçeshë, që është formuar nga fjala e huazuar akçi- me prapashtesën shqipe -eshë, s’kemi nevojë ta përdorim, sepse shqip themi fare mirë gjellëbërëse, p.sh.: Gjellëbërëse e mbaruar. Gjellëbërëse e vjetër.

akoma ndajf. Kjo është fjalë e huazuar nga greqishtja. Zëvendësohet në shumicën e kuptimeve e të përdorimeve me fjalët shqipe ende, edhe. Me fjalën ende zëvendësohet rregullisht kur përdoret në kuptimin “deri në kohën kur flasim ose deri në çastin, për të cilin flasim” p.sh.: Punon ende. Ende nuk është përgatitur. Është ende i vogël. Nuk ka ardhur ende. Po ashtu edhe kur përdoret me ngjyrim mospërfillës, kryesisht në ligjërimin bisedor. p.sh.: Ende s’ka vdekur! Ende s’e ka thyer qafën! Me fjalën edhe zëvendësohet kur përdoret me shkallën krahasore të ndajfoljeve dhe të mbiemrave: edhe më shumë, edhe më tepër, edhe më i madh, edhe më i mirë. Në ndërtime të tilla, si: të (merr) akoma!; ka akoma etj. fjala akoma mund të zëvendësohet sipas rastit me fjalët përsëri, prapë ose me shprehjet edhe më, edhe ca, më tepër, ndërsa në fjali pyetëse si: Do akoma? Gjen akoma? mund të zëvendësohet edhe me fjalën më.

aks, ~i m. Në letërsinë tekniko-shkencore takohet ndonjëherë fjala e huaj aks. Për këtë fjalë gjuha shqipe ka fjalën më të përgjithshme bosht. Pra, duhet thënë gjithmonë: boshti i qerres, boshti i rrotullimit, boshti qendror, bosht simetrie, boshti i Tokës, makina me dy boshte etj. Me kuptim të figurshëm me të drejtë përdoret vetëm fjala bosht e jo aks. P.sh: boshti ideologjik, boshti i dramës etj.

aksham, ~i mb. Fjalë me prejardhje nga turqishtja, me kuptimin mbrëmje, muzg, të ngrysur, prandaj mund të përdoren këto fjalë të shqipes, siç këshillon FGJSSH, p.sh.: Të dielën në mbrëmje (në të ngrysur). Erdhi në mbrëmje (në të ngrysur).

aktivitet, ~i m. Edhe pse me burim të huaj, ka ende një përdorim relativisht të gjerë sidomos në letërsinë politiko-shoqërore. Në njëjës po përdoret me sukses fjala shqipe veprimtari, por në numrin shumës përdoret ende fjala e huaj aktivitetet. Kështu. thuhet: veprimtari politike, veprimtari shoqërore, veprimtari artistike. veprimtari krijuese, veprimtari revolucionare etj., por në shumës vijon të thuhet: aktivitetet artistike, aktivitetet kulturore, aktivitetet politike etj. Edhe në shumës nuk ka asnjë arsye që të përligjë fjalën e huaj, prandaj duhet të zërë vend fjala shqipe. Pra. mund të thuhet e të shkruhet fare bukur: veprimtaritë kulturore, veprimtaritë artistike etj. Lidhur me këtë shqipërim duhet përkrahur më tej edhe zëvendësimi i fjalës aktivist me veprimtar, siç ka filluar të përdoret veprimtar politik (shoqëror), veprimtarët e Rilindjes etj.

aktual, ~e mb., aktualisht ndajf. Fjala e huaj aktual përdoret si mbiemër kryesisht për të cilësuar kështu një ngjarje, një çështje, një gjendje, një rrethanë, një detyrë etj. që është e kohës, e ditëve tona. ose që ka rëndësi të veçantë për kohën e sotme, për çastin e tanishëm. Kështu thuhet gjendja aktuale, ngjarjet aktuale, çështje aktuale, detyra aktuale, pjesë aktuale, tema aktuale, ka rëndësi aktuale etj. Në vend të fjalës së huaj aktual duhet të përdoren, sipas rastit, fjalë dhe togje nga brumi i shqipes: i sotëm, i tanishëm, i ditës, i kohës, i kohës sonë, i çastit. Nga fjala e huaj aktual me prapashtesën shqipe -isht është formuar ndajfolja aktualisht. e cila përdoret ndonjëherë në stilin publicistik e në administratë. Edhe ndajfolja aktualisht zëvendësohet sipas kontekstit me fjalë e togje të shqipes: sot, tashti, tashti për tashti, në çastin e tanishëm, në ditët tona, në kohën tonë, në gjendjen e tanishme, në rrethanat e sotme, në kushtet e sotme etj.

alet, ~i m. Kjo fjalë me burim nga turqishtja është përdorur në gjuhën shqipe me kuptimin ”mjet, vegël pune”. Është tashmë një fjalë e vjetruar, prandaj përdoret rrallë. Në vend të saj përdoren me të drejtë fjalët vegël, mjet. Pra thuhet mjetet e punës dhe jo aletet e punës, veglat e këpucarit dhe jo aletet e këpucarit etj. Edhe ato pak raste të rralla të përdorimit të fjalës alet, që takohen aty-këtu në gjuhën e folur, duhen mënjanuar.

alt pasth. Këtë fjalë, të huazuar nga italishtja, FGJSSH nuk e jep, sepse në vend të saj përdoret fjala shqipe ndal, si në terminologjinë ushtarake ashtu edhe në atë sportive, p.sh.: - Ndal! Kush kalon? Thirri me zë të lartë: “Ndal!”.

aman pasth. Fjala aman me burim nga turqishtja përdoret si pasthirrmë kryesisht në gjuhën e folur për të shprehur një lutje ose për të kërkuar falje a mëshirë. Në gjuhën e shkruar dhe shumë herë edhe në gjuhën e folur në vend të fjalës aman po përdoret shprehja shqipe të lutem. Shprehja e bukur shqipe të lutem duhet të shtrihet në të gjitha llojet e ligjërimit. Pra, duhet thënë: Të lutem, mos me shqetëso! dhe jo Aman, mos më shqetëso!. Të lutem, më merr dhe mua! dhe jo Aman, më merr dhe mua! etj.

ambient kal., ambientohem vetv. Në vend të këtyre fjalëve në një varg rastesh mund të përdoren fjalët shqipe mësoj, mësohem ose togfjalëshat mësoj (mësohem) me mjedisin, p.sh.: mësoj organizmin, mësohem me klimën e ftohtë, me vendin e ri (me punën e re), u mësua shpejt, mezi u mësua këtu etj.

ambient, i m. Në vend të kësaj fjale të huaj vitet e fundit ka filluar të përdoret gjerësisht fjala shqipe mjedis jo vetëm në kuptimet themelore, por edhe në kuptimet figurative e speciale. Fjala ambient dhe fjala mjedis sot për sot, si të thuash, bashkëjetojnë në gjuhën letrare, por pa arritur ende që fjala shqipe ta mbulojë plotësisht fjalën e huaj. Këtë gjendje pasqyron edhe “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (më tej — FGJSSH), ku fjala ambient është zbërthyer në pesë kuptime, ndërsa fjala mjedis në dy kuptime. Sidoqoftë prirja është që fjala mjedis të zëvendësojë fjalën ambient në shumicën e kuptimeve e të përdorimeve. Ja një varg thëniesh që dëshmojnë se si fjala mjedis mund ta zëvendësojë fare mirë fjalën e huaj ambient në kuptimet kryesore: mjedisi gjeografik, mjedisi natyror, mjedisi rrethues, mjedisi material, mjedis ajror (ujor), mjedisi i jashtëm, mbrojtja e mjedisit, ruajtja e mjedisit nga ndotjet etj.; mjedis shoqëror, mjedis i kulturuar, mjedis shqiptar, mjedis punëtor (fshatar), mjedisi familjar etj.; mjedis i ngrohtë, mjedis luftarak, mjedis ndrydhës (mbytës), mjedis i zymtë, mjedise sportive (mësimore), mjediset e shtëpisë fshatare, mjediset e fjetjes (e ndenjjes), ngrohja e mjediseve, ngjyrosja e mjediseve etj. Kur është fjala për mjediset e një banese, mund të përdoret edhe fjala kthinë, p.sh.: Shtëpi me tri kthina etj.

aneks ~i m. Janë bërë përpjekje që kjo fjalë të zëvendësohet në disa kuptime me fjalën shtojcë. Kjo pasqyrohet edhe në FGJSSH, ku kuptimi 3 i fjalës shtojcë është shpjeguar kështu: “Pjesa e kuzhinës e ndarë veçan, që zakonisht shërben për të gatuar dhe për të larë enët: Kuzhinë me shtojcë; Gatuajnë në shtojcë”. Me këtë kuptim ka filluar të përdoret më me sukses fjala përanëse. Përdorimi i kësaj fjale vetëm me kuptimin e pjesës së kuzhinës të ndarë veçan duhet përkrahur e përgjithësuar. Fjala shtojcë e ka zëvendësuar tashmë fjalën aneks në gjuhën zyrtare e në terminologjinë juridike, p.sh. Shtojcë e ligjit (e një vendimi, e një rregulloreje etj.). Libri ka dy shtojca. Pak a shumë me këtë kuptim ka filluar të përdoret edhe fjala lidhje.

anti- — Parashtesë me prejardhje nga greqishtja e vjetër. Ka hyrë në gjuhën shqipe në përbërjen e disa termave të huaj që kanë përdorim ndërkombëtar, p.sh.: antibiotik, antidemokratik. antidialektik, antifashist, antiimperialist, antikapitalist, antiklerikal, antiparti, antipatriotik, antisizmik etj. Kjo parashtesë është bërë prodhimtare edhe në fjalë të shqipes. Në disa sosh parashtesa është zëvendësuar e po zëvendësohet, sipas rastit, me parashtesën e shqipes kundër-, që e jep të plotë kuptimin e parashtesës anti-. Kështu p.sh., përdoret kundërajror në vend të antiajror, kundërlëndë në vend të antimaterie ose antilëndë, kundërgrimcë në vend të antigrimcë ose antithërrmijë, kundërligjshëm në vend të antiligjor, kundërmalarik në vend të antimalarik, kundërgaz në vend të antigaz, kundërtank në vend të antitank, kundërtrup në vend të antitrup, kundërhigjienik në vend të antihigjienik etj. siç këshillon edhe FGJSSH. Edhe në një grup fjalësh që ende dalin me parashtesën anti-, si p.sh.: antikombëtar, antifetar, antipopullor, antishkencor, antishqiptar, antizogist etj., zëvendësimi me parashtesën kundër- është i mundshëm dhe po çan udhë, sepse nuk prek kuptimin e fjalës.

anuar,~i m. Kjo fjale është zëvendësuar fare mirë me fjalën shqipe vjetar, p.sh.: Vjetari statistikor. Vjetar me punime shkencore etj. Fjala anuar është krejt e panevojshme në gjuhën tonë.

apel, ~i m. Kjo fjalë e huaj mund të zëvendësohet me fjalën shqipe thirrje. Në FGJSSH te fjala thirrje jepet edhe ky kuptim: “Përmendja e emrave të ushtarëve një për një për të parë nëse janë të pranishëm”, p.sh.: Thirrja e mbrëmjes. Erdhi me vonesë në thirrje. Kjo mund të shtrihet edhe në praktikën e shkollës. Në vend të: Bëj apelim. U bë apeli etj., mund të thuhet fare mirë: Thërras emrat. U thirrën emrat etj. Fjala apel zëvendësohet me fjalën thirrje edhe në kuptime të tjera, p.sh.: I bëj thirrje dikujt për diçka. Nënshkruan thirrjen. Iu përgjigjën thirrjes etj. Fjala apel përdorej si term i së drejtës, me kuptimin “ankim kundër një vendimi gjyqësor duke kërkuar rishikimin e tij nga një gjykatë më e lartë”. Sot me këtë kuptim ajo është një fjalë e vjetruar dhe si e tillë shënohet edhe në FGJSSH (shih apel 2). Në ligjet tona ky veprim quhet thjesht ankim.

apikultur/ë, ~a f. Për të zëvendësuar fjalën e huaj apikulturë, që e hasim ende aty-këtu në letërsinë tekniko-shkencore, është formuar prej kohësh fjala shqipe bletari, ~a. Kështu mund të themi: Zhvillimi i bletarisë. Sektori i bletarisë.

aproksimativ, ~e mb., aproksimativisht ndajf. Nuk ka asnjë arsye pse të përdoren fjalët e huaja aproksimativ, aproksimativisht kur kemi fjalët shqipe i afërt, i përafërt, afërsisht, përafërsisht, përafrisht, me përafërsi që i zëvendësojnë plotësisht ato në kuptimet përkatëse: Shpenzimet kapën një shumë të përafërt prej 19 750 lekësh. Nga këto të dhëna të përafërta del se sa dëme të mëdha i shkaktohen ekonomisë. Kjo sipërfaqe llogaritet përafërsisht në 463 70 km2.

aprovim, ~i m., aprovoj kal., aprovohet pës. Prej disa vitesh këto fjalë të huaja janë zëvendësuar me fjalët shqipe miratim, miratoj dhe miratohet, por ka organe e botime ku ende ndeshen fjalët e huaja. Pra, duhet të themi: miratimi i planit, jap (marr, shpreh) miratimin, gjen miratim, paraqit për miratim, me miratimin e..., mbledhja miratoi raportin, u miratua nga këshilli shkencor etj.

asimilim, ~i m., asimiloj kal. Për të zëvendësuar fjalët e huaja asimilim, asimiloj, si terma të biologjisë janë krijuar neologjizma përvetim, përvetoj të cilat kanë filluar të përdoren në librat shkollorë e në letërsinë shkencore, p.sh.: Përvetimi i yndyrave varet nga temperatura e shkrirjes së tyre. E përveton mirë ushqimin. Nuk i përveton dot dhjamërat etj. Si term i gjuhësisë fjala asimilim është zëvendësuar me neologjizmin përngjashmim, p.sh.: Përngjashmim i plotë (i pjesshëm). Fjala asimiloj përdoret në mënyrë të figurshme edhe me kuptimin “përvetësoj mirë mësimin, fitoj dije e njohuri në mënyrë të shëndoshë, duke i tretur mirë”, p.sh.: E ka asimiluar mirë mësimin (lëndën). Në këtë kuptim, në vend të kësaj fjale të huaj, mund të përdoret fare mirë fjala shqipe përvetësoj, p.sh.: E ka përvetësuar mirë mësimin (lëndën). Në zëvendësimin e fjalëve asimiloj, asimilim të kihet parasysh dallimi i përvetoj, përvetim si terma të biologjisë, nga përvetësoj, përvetësim. Shih për këtë edhe FGJSSH te fjalët përkatëse.

asistent, ~i m., asistoj jokal. Këto fjalë, kryesisht librore, mund të zëvendësohen mjaft mirë në kuptimin themelor me fjalë shqipe. Kështu, në vend të asistent përdoret fjala shqipe ndihmës: Asistent i inxhinierit (i profesorit, i regjisorit) — Ndihmës i inxhinierit (i profesorit, i regjisorit) etj. Mund të shkohet më tej duke përdorur fjalën ndihmës në vend të asistent edhe për kuptimin “titull fillestar i atij që merret me punë mësimore në një shkollë të lartë”, pra të thuhet ndihmës (ose ndihmëspedagog) në universitet, në vend të asistent në universitet. Edhe fjala asistoj zëvendësohet me fjalët ndodhem, gjendem, jam i pranishëm, marr pjesë, p.sh.: Në mbledhje asistonin edhe... - Në mbledhje ndodheshin edhe... Asistoi në operim - Qe i pranishëm në operim. Asistuan shumë veta - Morën pjesë shumë veta etj.

aspekt, ~i m Fjala aspekt zëvendësohet në shumicën e kuptimeve e të përdorimeve me fjalët shqipe pamje, anë, pikëpamje, vështrim. Kështu, nuk duhet thënë Aspekte nga jeta (nga puna) por Pamje nga jeta (nga puna). Në të gjitha aspektet — në të gjitha anët. E shoh (e marr) në një aspekt — E shoh (e marr) në një vështrim. Ky është një aspekt i luftës së klasave — Kjo është një anë e luftës së klasave etj. Kjo fjalë ka mbetur ende në përdorim si term në gjuhësi për kategorinë gramatikore që tregon mënyrën si rrjedh veprimi (aspekti i kryer ose i pakryer i foljeve), megjithëse “Fjalori i termave të gjuhësisë” (1975) edhe për këtë kuptim ka këshilluar termin shqip pamje (aspekti i çastësisë ose pamje e çastësisë, aspekti i kryer ose pamje e kryer etj.). Me këtë lidhet edhe përdorimi i mbiemrit aspektiv-e (folje aspektive), po ky përdorim kufizohet në një fushë të ngushtë.

atribuoj kal. Kjo fjalë e huaj, e cila përdoret në gjuhën librore, mund të zëvendësohet fare mirë në kuptimet përkatëse me fjalët shqipe: vesh, ngjit. Kështu, në vend të: I atribuoj një meritë duhet thënë I vesh një meritë. Ia atribuoj vetes – Ia vesh vetes etj. P.sh.: Ju më vishni një meritë më të madhe nga ato që më takojnë me të vërtetë.

avangard/ë, ~a f. Është përdorur kryesisht në letërsinë politiko-shoqërore me kuptime të figurshme, po tashti është zëvendësuar me pararojë: Avangardë revolucionare — Pararojë revolucionare. Avangardë e organizuar — Pararojë e organizuar. Avangardë e klasës punëtore — Pararojë e klasës punëtore etj.

avantazh, ~i m. Kësaj fjale i përgjigjet në kuptimin kryesor fjala shqipe epërsi: Avantazh i madh — Epërsi e madhe. Ka avantazh — Ka epërsi. Rriti avantazhin — Rriti epërsinë etj. Epërsi mund të shtihet edhe në disa thënie të terminologjisë sportive, si Kaloi në avantazh — kaloi në epërsi etj. Në një kuptim tjetër ajo zëvendësohet me fjalët përfitim, e mirë, p.sh.: Avantazh material — Përfitim material etj. Nuk sjell ndonjë nuancë kuptimore a ngjyrim emocional të veçantë që të përligjë sot përdorimin e kësaj fjale.

avash ndajf. Në vend të kësaj fjale bisedore duhet të përdoret ndajfolja ngadalë në të gjitha kuptimet: Ecte avash — Ecte ngadalë. Punon avash — Punon ngadalë. E bën avash — E bën ngadalë; Flet avash — Flet ngadalë; U ngrit avash — U ngrit ngadalë. Edhe në përdorimet kallëzuesore duhet bërë ky zëvendësim, p.sh: Avash, se më vrave — Ngadalë, se më vrave. Avash, se e zgjove nga gjumi —Ngadalë, se e zgjove nga gjumi etj. Me këtë mënyrë duhet zëvendësuar gjithë çerdhja e kësaj fjale, si: avash-avash — dalëngadalë; avashllëk — ngadalësi; i avashtë — i ngadaltë.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:13

B

bajagi ndajf. Është fjalë bisedore me burim nga turqishtja. Përdoret kryesisht në brezin e vjetër në të folmet veriperëndimore, pra ka karakter të kufizuar krahinor e pothuaj të vjetruar. Në letërsinë e shkruar del pak. Në FGJSSH jepet me referim te ndajfolja mjaft, d.m.th. bajagi nuk duhet të përdoret më në ligjërimin e zakonshëm; kështu, në vend të Bajagi i madh (i mirë, i rëndë, plak...) duhet thënë Mjaft i madh (i mirë, i rëndë, plak..). Edhe në raste të tjera, si: Ishte rritur bajagi. Ndenji bajagi etj., në të cilat afron me ndajfoljen tjetër goxha, mund të zëvendësohet me ndajfoljet mjaft, shumë.

bazal, ~e mb. Fjalë e huazuar nga gjuhët neolatine. FGJSSH e jep me dy kuptime. Për kuptimin e parë, me përdorim libror, këshillon të përdoret fjala shqipe themelor: Parim themelor. Problem themelor. Ligj themelor. Lëndë themelore. Si term special me kuptimin e dytë (“që lidhet me bazën, i bazës; që është i vendosur në bazë, që është përkundrejt majës”), vijon ende të përdoret fjala e huaj, por që mund të bëhet bazor, ~e, ose të zëvendësohet me fundor, ~e. Sipërfaqe bazore (fundore). Pjesa bazore (fundore). Tumor bazor (fundor) (mjek). Cipëza bazore (fundore) e veshit. Shtresa bazore (fundore).

belqim pj. Huazim nga turqishtja. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” e jep me të drejtë si fjalë tashmë të vjetruar dhe këshillon në vend të saj fjalët ndoshta, mbase, që e mbulojnë plotësisht nga kuptimi (Belqim vjen — Ndoshta vjen. Belqim kthehet — Mbase kthehet etj.). Herë-herë mund të zëvendësohet edhe me kushedi, mundet, p.sh.: Belqim e kupton vetë — Kushedi (mundet) e kupton vetë. Belqim ashtu mund të jetë — Kushedi, ashtu mund të jetë etj. Nuk mbart ndonjë ngjyrim emocional ose stilistik si disa fjalë të tjera turke, kështu që mund të përjashtohet krejt nga përdorimi.

berberhan/e, ~ia f. Këtë fjalë me burim nga turqishtja “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” nuk e jep fare, pra e quan jashtë normës letrare dhe e përjashton nga përdorimi. Në tabelat a dyqaneve gjen zakonisht rrojtore, por edhe berber e më rrallë rruestore, floktore (më shumë për gra). Në ndonjë fjalor është dhënë për këtë fjalë edhe berberi, ~a. Mund të themi se ka fituar tashmë fjala rrojtore për lokalin ku qethen e rruhen burrat, kurse floktore po përdoret më shumë për lokalin ku presin e ndreqin flokët gratë. Siç dihet, rrojtore lidhet vetëm me rruaj, po kjo nuk e pengon që të përdoret në vend të berberhanes, me një kuptim më të zgjeruar e të përgjithësuar, pra për lokalin ku rruhen e ku qethen burrat. Më tej mund të zëvendësohet edhe fjala berber, ashtu siç këshillon FGJSSH: rrues, ~i (për burra) dhe floktar, ~i e floktare, ~ja (për gra).

bilateral, ~e mb., unilateral, ~e mb. Fjalë librore, që dalin në shkrime shkencore e politiko-shoqërore, shumë herë me vlerë termi. Bilateral del në togje të tilla, si: marrëveshje, marrëdhënie (bisedime) bilaterale, pneumoni bilaterale etj. E kundërt me të del unilateral, po edhe në lidhje të tjera: detyra unilaterale, pushteti unilateral i burrit, veprim unilateral. Në këto kuptime të dyja fjalët janë të zëvendësueshme plotësisht me fjalët shqipe i dyanshëm, dyanësor dhe i njëanshëm, njëanësor, jo vetëm në përdorimin e përgjithshëm, po edhe në atë terminologjik. P.sh.: bisedime të dyanshme (dyanësore), pneumoni (ftohje) e dyanshme (dyanësore) etj. Bilateral përdoret ndonjëherë edhe me kuptimin “reciprok”, ku, siç dihet, po zëvendësohet me formimin shqip i ndërsjellë; pra, bashkëveprim bilateral duhet bashkëveprim i ndërsjellë.

bina,~ja f. Në kuptimin e saj kryesor kjo fjalë me burim nga turqishtja pothuaj është zëvendësuar me ndërtesë. Kështu Bina e madhe. Ngriti një bina. Ndreqi binanë etj. duhet të përdoren Ndërtesë e madhe. Ngriti një ndërtesë etj. Në të folme të ndryshme ka edhe kuptime të veçanta, si shtëpi (p.sh. I zoti i binasë), familje (p.sh. Ishte bina e madhe) etj.; por edhe në këto raste fjala bina i ka përgjegjëset e veta më të përgjithshme. Mirëpo kjo fjalë bisedore ka edhe nuanca kuptimore e ngjyrime emocionale, që në stile të veçanta kanë vlera karakterizuese. Kështu, thuhet: Ishte sa një bina. Bina nga trupi etj. sepse binaja është përfytyruar si ndërtesë e madhe. Po ashtu fjala bina del edhe me kuptimin fëmijë, trashëgimtar, pasardhës p.sh.: Baba pa bina. Ishte pa bina. Djali ishte binaja e shtëpisë etj. Edhe në këto raste ka mundësi zëvendësimi të pjesshëm, si: Baba pa fëmijë. Ishte pa pasardhës (pa trashëgimtar) etj. Më i vështirë është zëvendësimi në disa raste frazeologjike me ngjyrim stilistik e emocional, si p.sh.: Të shuan binanë (ka edhe: Të shuan derën). U shoftë me bina! S’iu duk binaja etj. Përfundimisht kjo fjalë është zëvendësuar në kuptimet e saj kryesore, kurse ndonjë përdorim i veçantë i saj ose njësitë frazeologjike të ndërtuara me të mbeten vetëm brenda kufijve të ndonjë të folmeje ose si mjete me vlerë stilistike (kryesisht në letërsinë artistike).

birinxhi ndajf. Fjalë me burim nga turqishtja, që zëvendësohet plotësisht me bukur (i), për bukuri, shumë mirë, s’ka si bëhet me mire, në mënyrë të përsosur, ashtu si duhet etj. P.sh.: Kuptonte birinxhi —. Kuptonte shumë mire. Punët shkonin birinxhi — Punët shkonin për bukuri (sa s’ka më mirë, për mrekulli...) etj. Edhe në kuptimin mbiemëror kjo fjalë ka përgjegjësen e saj: shumë i mire, i dorës së parë. i përsosur etj. P.sh.: U bë birinxhi — U bë shumë i mirë (u ndreq, u përmirësua); Birinxhi në zanat — Shumë i mirë në zanat (i zoti, i përsosur) etj.

boll ndajf., bollëk, ~u m. Këto fjalë bisedore nuk janë të nevojshme, sepse kuptimi i tyre mund të jepet fare mirë me fjalë shqipe. Për fjalën boll përdoret ndajfolja mjaft që mbulon të gjitha kuptimet e saj: priti boll — priti mjaft, ka boll — ka mjaft, boll më — mjaft më etj. Ndajfolja mjaft përballon kështu edhe kuptimin — shumë, me shumicë, që ka fjala boll në thënie të tilla, si: hëngri boll — hëngri shumë, ujë boll — ujë me shumicë, mirë boll —shumë mirë, e bukur boll e bukur shumë etj. Në përdorimet kallëzuesore në vend të boll përdoret veç mjaft edhe mjafton. P.sh. boll, nuk dua më— mjafton, nuk dua më, boll që ta kuptojë — mjafton që ta kuptojë, boll që ta dëgjojë një herë — mjafton ta dëgjojë një here etj. Edhe fjala bollëk zëvendësohet me fjalët mbushullim, shumicë, buri. begati, pra. sipas rastit mund të themi në vend të gjendet me bollëk — gjendet me shumicë, të prodhojmë me bollëk — të prodhojmë me shumicë, rruga e bollëkut — rruga e begatisë (ose e mirëqenies), jetojmë me bollëk — jetojmë me begati. Krahas këtyre duhet zëvendësuar edhe mbiemri i bollshëm me fjalët i mjaftueshëm, i shumtë, i madh, i gjerë, i pasur etj. sipas kuptimit që ka fjala në fjalitë përkatëse.

bosh, ~e mb., boshllëk, ~u m. Këto dy fjalë zëvendësohen mirë me fjalë shqipe. Kuptimin e fjalës së parë e jep mbiemri i zbrazët: enë boshe - enë e zbrazët, thes bosh — thes i zbrazët etj. Herë-herë zëvendësohet edhe me i lirë, i pazënë, si p.sh.: vend bosh — vend i lirë (i pazënë) etj. Në një kuptim tjetër fjala bosh zëvendësohet me i padobishëm, pavlerë, i kotë, i pakuptim etj., pra: njeri bosh — njeri pa vlerë, fjalë boshe — fjalë të kota, gjëra boshe — gjëra të pakuptime, etj. Për fjalën boshllëk përdoret shumë mirë emri shqip zbrazëti, por edhe mungesë, e metë, mangësi etj.: boshllëk i madh — zbrazëti e madhe, mbushi boshllëkun — mbushi zbrazëtinë, boshllëqet e nxënësve — zbrazëtitë e nxënësve. ka boshllëqe — ka mangësi, ndiente boshllëk — ndiente mungesë, kam një boshllëk të madh në zemër — kam një zbrazëti të madhe në zemër. Me këtë mënyrë zëvendësohen edhe ndajfolja bosh me zbrazët, mangët. kot, humbur etj, folja boshatis me zbraz etj. Edhe në frazeologji ka mundësi zëvendësimi, p.sh.: (e përcolli) me duar bosh — me duar thatë (zbrazur), mbeti me lugë bosh — mbeti me lugë zbrazur, ngopet me lugë bosh — ngopet me lugë zbrazur. më mirë djepin bosh se shejtanin brenda — me mirë djepin thatë... etj.

bravo pasth. Fjalë e huazuar nga italishtja krejt pa nevojë. Shpreh miratim me entuziazëm. po këtë e jep plotësisht, madje edhe më të fuqishëm, pasthirrma shqipe të lumtë! Pasthirrma jonë ka aftësinë të shënojë edhe vetën, së cilës i drejtohet miratimi, me anë të trajtave të shkurtra përemërore që merr: të lumtë!, ju lumtë!, u lumtë!. Me kuptim miratimi, po edhe me një ngjyrim të lehtë keqësues (me inat), kjo pasthirrmë përdoret kështu edhe për vetën e parë: më lumtë që vajta! Me një shkallë më të ulët force, në vend të pasthirrmës bravo mund të përdoret edhe të përgëzoj. Po ka një përdorim ironik në shprehjen bravo të qoftë!, është vështirë të bëhet zëvendësimi i fjalës bravo. Megjithatë, edhe në këtë rast mund të përdorim me ironi shprehje të tjera të shqipes, si: Të shtrëngoj dorën! Nuk e sheh, punë të mirë na paske bërë! etj.

brazd/ë, ~a f. Në vend të kësaj fjale përdoret hulli, një fjalë e bukur populli. Kështu, Brazdë e thellë — Hulli e thellë. Brazdat e parmendës — Hullitë e parmendës. Ujitje me brazda — Ujitje me hulli etj. Në një kuptim fjala brazdë zëvendësohet, përveç me hulli, edhe me rrudhë (Brazdat e ballit — Rrudhat e ballit etj.), kurse në kuptim të figurshëm me mbresë (Brazdë e pashlyeshme —Mbresë e pashlyeshme). Fjala hulli gjen përdorim edhe në disa njësi frazeologjike, si p.sh.: Erdhi (ra) në brazdë — Erdhi (ra) në hulli etj.

brumatriç/e, ~ja f. Kjo fjalë me prapashtesë të huaj (nga italishtja) është zëvendësuar me fjalën brumëgatuese, që e ka edhe FGJSSH, p.sh.: Laj brumëgatuesen. U prish brumëgatuesja.

bujrum pasth. Kjo fjalë, e huazuar nga turqishtja, ndeshet rrallë në ligjërimin bisedor, kryesisht te brezi i moshuar, për të ftuar dikë që të hyjë në shtëpi, të ulet për të ndenjur a për të ngrënë etj. Kjo fjalë e huaj mbulohet me pasthirrmën e shqipes urdhëro (ni)!, p.sh. A do miq, o i zoti i shtëpisë? — Urdhëro(ni)! — iu përgjigj plaku. — Ju bëftë mire! — thotë. — Urdhëro(ni)! — thonë këta.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:14

C

celul/ë, ~a f., celular, ~e mb. Këtë fjalë e mbulon plotësisht fjala shqipe qelizë, si në fushën e biologjisë, ku përdoret si term, ashtu edhe në kuptime të tjera. Kështu, në vend të: celulë shtazore (bimore) duhet thënë qelizë shtazore (bimore), bërthama (ndarja) e qelizës, për shumëzimi i celulave përdoret shumëzimi i qelizave. Po kështu, në kuptim të figurshëm thuhet në çdo qelizë të ekonomisë, familja është qeliza bazë e shoqërisë etj., duke mënjanuar përdorimin e fjalës celulë. Edhe si term në fushën e muzikës celulë zëvendësohet me fjalën shqipe bulëz, një fjalë e bukur popullore. Por fjala celulë do të përdoret si term në fushën politiko-shoqërore për organizatën-bazë të Partisë Komuniste të Shqipërisë gjatë Luftës Nacionalçlirimtare dhe në vitet e para pas çlirimit, si edhe për njësinë më të vogël organizative të Rinisë Komuniste të Shqipërisë. Fjala celular, që përdoret kryesisht në biologji, zëvendësohet me qelizor, (lëngu, indi) celular — (lëngu, indi) qelizor etj.

centigrad/ë, ~a f., sh. ~ë, ~ët. Fjalë e huazuar nga gjuhët neolatine. E ka edhe FGJSSH si term special me kuptimet: 1) “një e qindta pjesë e gradës”; 2) “që është i ndarë në njëqind gradë, që ka njëqind nënndarje” (për shkallën e termometrave dhe gradët e këndeve gjeometrike). Për kuptimin e dytë FGJSSH këshillon të përdoret në vend të saj fjala shqipe njëqindgradësh, ~e, p.sh.: Termometër njëqindgradësh. Shkallë njëqindgradëshe.

cerebral, ~e mb. Është fjalë e huaj që ka hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine dhe përdoret kryesisht si term në fushën e anatomisë. Kuptimin e kësaj fjale e mbulon mbiemri shqip trunor, ~e, dhe rasa gjinore e emrit tru, ~ri, p.sh.: Cipa (korja) trunore (e trurit). Nerv trunor (i trurit). Tumor trunor (i trurit), por edhe Hemorragji trunore (e trurit).

cirkuit, ~ i m. sh. ~e, ~et. Term i huazuar nga gjuhët neolatine. E ka edhe FGJSSH, por në vend të tij këshillohet të përdoret fjala shqipe qark. P.sh.: Qark i shkurtër. Qark i jashtëm (i brendshëm). Mbyll (hap, ndërpres) qarkun.

civilizim, ~i m., civilizoj kal., civilizuar (i, e) mb. Këto fjalë janë zëvendësuar plotësisht me fjalët me përdorim të gjerë qytetërim, qytetëroj, i qytetëruar, prandaj duhen mënjanuar gjithkund. Kështu, në vend të civilizimi shqiptar duhet thënë qytetërimi shqiptar, komb (popull, vend) i civilizuar — komb (popull, vend) i qytetëruar etj. Fjalët qytetërim, qytetëroj, i qytetëruar jo vetëm i mbulojnë plotësisht nga kuptimi e përdorimet fjalët civilizim, civilizoj, i civilizuar, por kanë përmbajtje edhe më të gjerë, si p.sh.: “njeri i qytetëruar”, njeri i edukuar” (përdorime ironike). Rrjedhimisht edhe fjalët e tjera të prejardhura zëvendësohen paralelisht, pra, folja vetvetore civilizohem me qytetërohem, mbiemri civilizues me qytetërues etj.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:16

D

decidoj kaL Kjo fjalë e huaj, me prejardhje nga gjuhët neolatine, (fr. decidér, ital decidere) ndeshet ende aty-këtu. Në vend të saj mund të përdoret folja vendos, që e mbulon fare mirë fjalën e huaj në të gjitha kuptimet. Kështu, mund të thuhet: Vendosën të ruhet status quoja. Vendos për zgjidhjen e problemit. Faktorët që vendosin më shumë për ngritjen e rendimentit të punës. Nuk vendos dot etj.

deciziv, ~e mb. Fjala e huaj deciziv, me prejardhje nga gjuhët neolatine (fr. décisif, décisive, ital. decisivo), mund të zëvendësohet plotësisht nga fjala shqipe vendimtar. p.sh. Faktorët vendimtarë të fitores sonë. Ndeshjet vendimtare. Vit vendimtar. Çast vendimtar. Ndërhyrje vendimtare. Rol vendimtar. Prova vendimtare etj. Nuk ka asnjë arsye që në shembujt e mësipërm të përdoret fjala e huaj deciziv në vend të fjalës shqipe vendimtar. (Fjala deciziv ka edhe këto kuptime: prerazi; ashpër (i, e), mprehtë (i, e); në drejtësi deciziv, ~i (lat. decisio) ka kuptimin e vendimit gjyqësor veçanërisht për raste të dyshimta MD).

dedikoj kal., dedikohet pës., dedikim, ~i m. Në vend të këtyre fjalëve të huaja me prejardhje nga gjuhët neolatine (ital. dedicare, fr. dédicacer, lat. dedicatio MD), ka kohë që po përdoren fjalët shqipe kushtoj, kushtohet, kushtim. Megjithatë jo rrallë ndeshen në përdorim edhe fjalët e huaja të mësipërme, prandaj duhet treguar më shumë kujdes për t’i mënjanuar ato plotësisht. Ja disa shembuj të përdorimit të fjalëve shqipe: (i) kushtoj, (i) kushtohet, kushtim në vend të fjalëve të huaja (i) dedikoj, (i) dedikohet, dedikim: Librin ia fali shokut me një kushtim të thjeshtë. Ky monument (duhet përdorur përmendore MD) u kushtohet partizanëve. Poemën e parë ua ka kushtuar shokëve të fëmijërisë etj. Herë-herë fjalët (i) dedikoj, (i) dedikohet përdoren gabimisht në vend të fjalëve (i) detyroj, (i) detyrohet, p.sh. Sukseset e arritura i dedikohen punës së palodhur të punonjësve... — duhet i detyrohen punës së palodhur... (fjala dedikim ka edhe këto kuptime: falje, dhurim, lënie me testament MD).

definicion.~i. m. Kjo fjalë e huaj ka hyrë në gjuhën shqipe nga frëngjishtja e italishtja (fr. definition, ital. definizione). Për ta zëvendësuar atë prej kohësh është krijuar e po përdoret fjala përkufizim, p.sh.: Përkufizim shkencor. Përkufizim i gjatë (i shkurtër). Përkufizimi i materies. Përkufizimi i foljes etj. Fjala e huaj definicion është krejt e panevojshme dhe duhet mënjanuar përfundimisht nga gjuha jonë.

definitiv, ~e mb., definitivisht ndaj. Fjala definitiv ka hyrë në gjuhën shqipe nga frëngjishtja e italishtja (fr. définitiv, définitive, ital. definitivo, lat. definitivus MD), ndajfolja definitivisht është formuar brenda shqipes me prapashtesën -isht. Kuptimin e mbiemrit definitiv e jep fare mirë fjala shqipe përfundimtar, p,sh.: Vendim përfundimtar. Përgjigje përfundimtare. Zgjidhje përfundimtare. Varianti përfundimtar etj.

demarsh, ~i m. Ka hyrë në shqipen nga frëngjishtja. Është përdorur më shumë në publicistikë. Kuptimin e saj “Përpjekje që bëhet për t’i rënë prapa një pune ose për të arritur diçka, duke ndërhyrë te dikush, duke folur me dikë për t’i mbushur mendjen etj.” e jep plotësisht fjala shqipe përçapje, p.sh.: Bën përçapje të reja. I vajtën kot të gjitha përçapjet.

destinim, destinoj (mungon një faqe MD) Kur është fjala për diçka të lënë për një qëllim ose të ndarë për një punë, në vend të i destinuar mund të përdoret mbiemri i caktuar, p.sh.: Goma të caktuara për t’u prerë. Lahet në banja të caktuara për këtë punë. Prodhuesit e domates nuk duhet ta lënë në dorë të dytë prodhimin e caktuar si lëndë të parë për kombinatin. Lista e mallrave të caktuara për në portin e Durrësit. Fara e fasules së prekur, që është caktuar për mbjellje, të trajtohet me hekzaktoran etj.

detaj, ~i m. Kjo fjalë, që vjen nga frëngjishtja détail, ka filluar të zëvendësohet mjaft mirë me fjalën shqipe hollësi, p.sh.: Shkrimtari ka gjetur hollësi të tilla, që i tipizojnë mirë personazhet. Përdorimi me vend i hollësive artistike. Teknika duhet njohur deri në hollësitë më të imëta. Pa hyrë në hollësi të tepërta etj. Në vend të fjalës së huaj detaj mund të përdoret disa herë edhe fjala imtësi, p.sh.: Imtësitë e ngjarjes (e përshkrimit). Ia zbërthen me imtësitë më të vogla etj.

detajoj kal., detajohet pës., detajim, ~i m. Edhe këto tri fjalë mund të zëvendësohen mirë me fjalë shqipe. Kuptimin e tyre e japin fjalët përimtoj, përimtohet. përimtim (ose imtoj, imtohet, imtim), p.sh: Ministria e Bujqësisë i merr ato dhe i përimton për çdo rreth. Do të dërgohet ekipi për të përimtuar planet e çdo kooperative. Lind nevoja e përimtimit të detyrave për çdo sektor. Përimtimi i detyrave. Përimtimi i p!aneve etj. Edhe kuptimet e mbiemrit prejpjesor i (e) detajuar mbulohen plotësisht nga mbiemri i përimtuar (ose i imtuar), p.sh.: Grafik i imtuar i punimeve. Të shënohen në një formë më të përimtuar planet ditore. Në këtë formular paraqiten në mënyrë të imtuar si shpenzimet ashtu edhe të ardhurat etj.

determinoj kal., determinohet pës., determinim, ~i m., determinant, ~e mb., determinues,—e mb. Këto fjalë te huaja kanë hyrë në gjuhën shqipe nga italishtja determinante, determinare e nga frëngjishtja déterminant, déteminer (lat. determinatus, determinatio, determinare MD). Në vend të tyre kanë filluar të përdoren gjerësisht, sipas rastit, fjalët shqipe përcaktoj. përcaktohet, përcaktim, përcaktues, vendimtar. Ja disa shembuj: Përcaktuan fitoren. Pjekja është një nga faktorët më kryesorë që përcakton cilësinë e mirë të rrushit. Faktorë përcaktues. Rol vendimtar etj. Folja determinoj mund të zëvendësohet edhe me shprehjen luan rol vendimtar, p.sh.: Fillimi i mirë i setit të parë luajti rol vendimtar në zhvillimin e krejt ndeshjes. (ky grup fjalësh ka edhe këto kuptime: kufizim, ngushtim, reduktim, caktoj, vendos, forcoj etj. MD)

devijoj kal. e jokal., devijim, ~i m. Folja devijoj ka hyrë në gjuhën shqipe nga italishtja e frëngjishtja (ital. deviare, fr. dévier). që vijnë nga latinishtja deviare (“dal nga rruga”). Nga folja devijoj është formuar në gjuhën shqipe emri devijim. Këto fjalë të huaja mund të zëvendësohen mirë në shumicën e kuptimeve e të përdorimeve me fjalët shqipe shmang, shmangem, shmangie, p.sh.: Nuk ka forcë që të na shmangë nga rruga jonë. Era e shmangu anijen nga perëndimi. Nuk shmanget nga parimet. Shmangia e gjilpërës magnetike. Shmangie nga drejtimi. Shmangie nga e majta (nga e djathta) etj. Edhe “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” për kuptimet e fjalëve devijoj, devijim e drejton lexuesin përkatësisht te fjalët shmang, shmangem, shmangie. Kuptimin e foljes devijoj në disa raste e japin mirë shprehjet largohem (a dal) nga udha (kur përdoret si jokalimtare) dhe largoj nga udha, nxjerr nga rruga (kur përdoret si kalimtare).

dezhurn, ~i m. Kjo fjalë e ka burimin te frëngjishtja “de jour” – “i ditës” (d.m.th. që ka radhën e shërbimit atë ditë). Trajta dezhurn ka hyrë në gjuhën tonë nga rusishtja dezhurnij. Përdoret me dy kuptime. Së pari, dezhurn përdoret në kuptimin “ai që ka radhën për të kryer disa shërbime të caktuara në një ndërmarrje a institucion”. Në këtë kuptim fjala dezhurn ka filluar të zëvendësohet me togfjalëshin nëpunës i shërbimit, por në vend të saj mund të përdoret edhe neologjizma ditor~i, p.sh.: Ditori i ndërmarrjes. Kush është ditor sot? Së dyti, fjala dezhurn përdoret nganjëherë edhe në kuptimin “shërbimi që kryhet në një ndërmarrje a institucion nga punonjësit e saj në ditë të caktuara e sipas një radhe të caktuar”. Në këtë rast, në vend të saj, duhet përdorur togfjalëshi shërbim ditor ose thjesht, fjala shërbim. Kështu duhet të themi: Kam (bëj, kryej, marr) shërbimin ditor dhe jo dezhurnin.

deziluzion, ~i m., deziluzionoj kal., deziluzionohem vetv. Kjo fjalë librore e huazuar nga frëngjishtja (désillusion) është përdorur më shumë në letërsinë politiko-shoqërore. Vendin e saj po e zë tashmë fjala shqipe zhgënjim, e cila ka gjetur përhapje të gjerë, p.sh.: Adnani ngriti supet. Shpresa e kuptoi: më tepër se dyshim, ai gjest shprehte një zhgënjim të thellë. Edhe për fjalët e tjera që janë formuar nga tema e kësaj fjale, si deziluzionoj, deziluzionohem, i deziluzionuar kemi fjalët e gjuhës sonë zhgënjej, zhgënjehem, i zhgënjyer, të cilat mbulojnë plotësisht kuptimet e fjalëve të huaja të mësipërme. Për kuptimet e përdorimet a tyre shih FGJSSH

difez/ë, ~a, f., difensiv, ~e mb. Fjala difezë, e huazuar nga ital. difesa, është përdorur në terminologjinë ushtarake e sportive. Ajo është zëvendësuar fare mirë me fjalën shqipe mbrojtje, p.sh.: Sistemi i mbrojtjes. Mënyrat e mbrojtjes. Mbrojtja e skuadrës mike etj. Siç shihet, fjala difezë është krejt e panevojshme në gjuhën tonë. Edhe mbiemri difensiv, i cili është përdorur kryesisht në terminologjinë ushtarake, sot është zëvendësuar me fjalën shqipe mbrojtës. p.sh.: Veprim (luftim) mbrojtës dhe jo Veprim difensiv etj. Ky zëvendësim duhet të shtrihet edhe në emërtimet Armë difensive. Raketë difensive duke i quajtur Armë (raketë) mbrojtëse.

difuzion, ~i m. Kjo fjalë ka hyrë në gjuhën tonë nga italishtja diffusione e nga frëngjishtja diffusion. Ajo është përdorur për mjaft kohë si term i fizikës, por sot në tekstet shkollore është zëvendësuar me fjalën shqipe shpërhapje. Siç shpjegohet në FGJSSH, ky term përdoret me dy kuptime: 1. Depërtim i dyanshëm i molekulave a i atomeve të një trupi (sidomos të lëngët a të gaztë) midis molekulave a atomeve të një trupi tjetër me të cilin është në kontakt (p.sh.: Shpërhapja e lëngjeve( e gazeve). Koeficienti i shpërhapjes.). 2. Përhapja e rrezeve të dritës që kalojnë nëpër një trup të tejdukshëm ose që bien në një sipërfaqe jopasqyruese në të gjitha drejtimet (p.sh. Shpërhapja e rrezeve të dritës). Fjala shqipe shpërhapje i jep fare mirë kuptimet e fjalës së huaj difuzion, e cila nuk duhet të përdoret më. Në gjuhën shqipe është përdorur edhe fjala e përbërë radiodifuzion, e cila është zëvendësuar me radiopërhapje, p.sh.: Radiopërhapja shqiptare Qendra (drejtoria) e radiopërhapjes.

dimension,~i m. Kjo fjalë, e huazuar nga italishtja dimensione e nga frëngjishtja dimension, është shqipëruar prej kohësh me fjalën përmasë. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” na këshillon që në vend të fjalës dimension të përdoret fjala përmasë, me të dyja kuptimet e saj: 1. Shtrirja e një trupi në gjatësi e në gjerësi ose në lartësi; madhësia e diçkaje, e matur në kufijtë e vet, p.sh.: Përmasat e dhomës (e shtëpisë, e godinës). Tri përmasat e trupave të ngurtë. Me përmasa të mëdha (të vogla). 2. fig. Shkalla e zhvillimit ose madhësia që ka arritur një gjë a një dukuri; përpjesëtim. p.sh.: Përmasat e zhvillimit ekonomik (shoqëror, kulturor). Ka marrë përmasa të gjera. Siç shihet nga këta shembuj, fjala përmasë i mbulon fare mirë kuptimet e fjalës së huaj dimension, e cila nuk duhet përdorur.

direkt, ~e mb., direkt ndajf. Këto fjalë të huaja kanë hyrë në shqipen nga gjuhët neolatine. Për mbiemrin direkt, ~e në shqipen përdoret fjala i drejtpërdrejtë, p.sh.: Lidhje e drejtpërdrejtë. Pjesëmarrje e drejtpërdrejtë. Përgjigje e drejtpërdrejtë. Në mënyrë të drejtpërdrejtë. Për ndajfoljen direkt në shqipen përdoren fjalët drejtpërdrejt, drejtpërsëdrejti ose drejt, p.sh.: Ndihmoi (ndikoi) drejtpërdrejt. E pyeti drejtpërdrejt. E sqaroi drejtpërdrejt. Nga fabrika (kooperativa) drejtpërdrejt te blerësi.

distanc/ë, ~a f. Fjalë e huaj që ka hyrë ne gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine. Jepet edhe në FGJSSH. Në gjuhën tonë kjo fjalë zëvendësohet fare mirë me fjalët largësi e largesë, p.sh.: Largësia në mes dy vendeve. Largësi e madhe. Garat e largësive. Mbjellja me largësi të barabartë. Përshkoi largësinë. Mat largesën etj.

distik mb. Kjo fjalë e huaj, me temë nga gjuhët neolatine, përdoret si term në fushën e botanikës dhe të bujqësisë në togun elb distik. Shërben për të përcaktuar një lloj elbi, i cili e ka kallirin me dy radhë a rreshta kokrrash dhe përdoret kryesisht për prodhimin e birrës. Siç e dëshmon edhe FGJSSH, është zëvendësuar me fjalët shqipe dyrreshtor ose dyradhësh, që e mbulojnë plotësisht kuptimin e saj: Elb dyrreshtor (ose dyradhësh).

divergjenc/ë, ~a f. Fjalë e huaj që ka hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine. E ka edhe ”Fjalori i gjuhës së sotme shqipe”. Kuptimi kryesor i kësaj fjale është “mospërputhje e mospajtim në mendime dhe në veprime ndërmjet dy a më shumë njerëzve, ndryshim mendimesh a pikëpamjesh për një çështje, mosmarrëveshje”. Në këtë kuptim kjo fjalë zëvendësohet me fjalët e shqipes mospajtim, mosmarrëveshje, mospërputhje. P.sh.: Mospajtim teorik. Mosmarrëveshje ideologjike (politike). Kanë mosmarrëveshje. Kemi mospërputhje mendimesh etj.

divorc, ~i m., divorcoj kal., divorcohem vetv., divorcim, ~i m., divorcuar (i, ë) mb. Fjala divorc ka hyrë në gjuhën shqipe nga italishtja nëpërmjet gjuhës së shkruar. FGSSSH e ka këtë fjalë, por nuk e shpjegon dhe e çon te fjala shqipe ndarje, që përdoret në mbarë gjuhën dhe te togfjalëshi zgjidhje e martesës, që përdoret në ligjërimin libror e zyrtar. Kështu e ka edhe “Kodi i familjes” P.sh.: E drejta e ndarjes (e zgjidhjes së martesës). Bëri (kërkoi) ndarjen (zgjidhjen e martesës). Edhe fjalët divorcoj, divorcohem, divorcim, divorcuar (i, e), që janë formuar brenda shqipes, zëvendësohen përkatësisht nga fjalët dhe togfjalëshat: ndaj, ndahem, zgjidh martesën; ndarje, zgjidhje e martesës; i ndarë, p.sh.: U ndanë. Zgjidhën martesën. Ndarja (zgjidhja e martesës) nuk u miratua. Është i ndarë.

dominoj kal., dominim, ~i m., dominues, ~e mb. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” nuk i ka këto fjalë. Fjala dominoj ka hyrë në gjuhën tonë nga gjuhët neolatine, pastaj janë formuar rrjedhojat e saj brenda shqipes. Ajo ka kuptimin zotëroj, sundoj dhe zëvendësohet fare mirë me këto dy fjalë të gjuhës sonë, të cilat i mbulojnë plotësisht kuptimet e përdorimet e saj. Ja disa shembuj: Për 15 minuta me radhë zotëruan (në vend të: dominuan) vendësit. Me zërin e tij të fuqishëm zotëroi (në vend të: dominoi). Nuk e zotëron (nuk e ka në dorë) situatën (në vend të: nuk e dominon). Lufta e superfuqive për të sunduar botën fln. (në vend të: për të dominuar); Kudo sundon një frymë e luftës revolucionare (në vend të: dominon) etj. Edhe fjalët e prejardhura dominim, dominues zëvendësohen me zotërim, sundim, zotërues, sundues, p.sh.: Lufta për sundimin e deteve (në vend të: dominimin). Pikë sunduese ose zotëruese (në vend të: dominuese) etj.

dubël mb. dhe ndajf. Fjalë e huaj që përdoret si mbiemër e si ndajfolje. Ka hyrë në gjuhën shqipe nga frëngjishtja. FGJSSH nuk e ka këtë fjalë, sepse në vend të saj kemi fjalë të shqipes. Si mbiemër ka kuptimin “që përbëhet nga dy pjesë, nga dy fije etj. të njëjta ose të ngjashme”; në këtë kuptim ajo zëvendësohet me fjalët shqipe dyfishtë (i, e), dyfish, ~e, p.sh.: Tel i dyfishtë. Faqe dyfishe. Lidhje dyfishe. Garanci dyfishe. Si ndajfolje përdoret me kuptimin “edhe një herë aq sa është; dy herë më shumë; më dysh”; me këtë kuptim zëvendësohet me ndajfoljen shqipe dyfish. p.sh. E bëri dyfish.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:18

E

eksiq ndajf. dhe mb. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” e çon te fjala metë, mangët dhe metë (i, e), mangët (i, e). Është fjalë me prejardhje nga turqishtja dhe, si shumë turqizma të tjerë, përdoret kryesisht në ligjërimin bisedor. Në vend të këtij huazimi të panevojshëm mund të përdoren fare mirë fjalët e lartpërmendura shqipe, të cilat mbulojnë si kuptimin e drejtpërdrejtë, ashtu edhe kuptimin e figurshëm të kësaj fjale. P.sh.: Ia dha metë (mangët). Thesi doli dy kilogramë metë. Është i metë (i mangët) nga trutë (nga mendtë).

eksperienc/ë ~a f. Që në kohën e Rilindjes, për herë të parë nga Petro Nini Luarasi, me kuptimin e fjalës së huaj eksperiencë u përdor fjala shqipe përvojë, e cila tashmë e ka zëvendësuar shumë mirë atë, p.sh.: Përvojë e pasur. Njeri me përvojë. Përvojë e luftës revolucionare. Ai ka përvojë në këtë punë. Atyre nuk u mungon përvoja. Ato shkëmbejnë përvojë. Mbështeten në përvojën e të përparuarve etj.

eksplozion, ~i m., eksploziv, ~e mb. Këto fjalë kanë hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine. I ka edhe “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe”. Fjala eksplozion zëvendësohet mirë në gjuhën tonë me fjalët plasje e shpërthim, që e mbulojnë plotësisht kuptimin e saj, p.sh.: Plasje e fuqishme. Plasje e bombës. Shpërthim i gazit. Plasjet (shpërthimet) e bombave. etj. Mbiemri eksploziv zëvendësohet gjithashtu me fjalët plasës, shpërthyes, p.sh.: Lëndë plasëse. Gaz plasës. Bashkëtingëllore shpërthyese etj. Edhe emri eksploziv, që ka kuptimin “lëndë e posaçme plasëse a shpërthyese” (“Fjalori i gjuhës së sotme shqipe”), zëvendësohet me togfjalëshin lëndë plasëse, p.sh.: Rregulla për ruajtjen dhe transportimin e lëndëve plasëse (në vend të: e eksplozivit); E hodhën në erë me lëndë plasëse (në vend të: me eksploziv) etj.

ekspresiv mb. Kjo fjalë e huaj neolatine me kuptimin “që e shpreh diçka bukur, qartë e në mënyrë të gjallë”, nuk jepet në FGJSSH. Ajo zëvendësohet fare mirë në gjuhën tonë me mbiemrin shprehës, ~e, p.sh.: Fjalë shprehëse. Mjete shprehëse. Sy shprehës. Lexim shprehës etj. Emri ekspresivitet, që lidhet me mbiemrin ekspresiv, zëvendësohet fare mirë me fjalën e re shprehësi, e cila jepet në FGJSSH, p.sh.: Shprehësi e theksuar. Flet me shprehësi. Krahas kësaj fjale mund të përdoren, ne raste të përshtatshme, edhe togjet fuqi shprehëse, aftësi shprehëse.

ekstrem, ~i m., ekstrem, ~e mb. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” ka vetëm mbiemrin. Në gjuhën shqipe kuptimin e fjalës ekstrem, kur përdoret si emër, e jep mirë fjala skaj; kur përdoret si mbiemër, fjalët i skajshëm, i tejmë dhe si term edhe skajor. Ja disa shembuj: Skaji lindor. Nga të dy skajet. Nga një skaj te tjetri. Në kufirin e skajshëm. Raste të skajshme. Masa të skajshme. Pikëpamje të skajshme. Në cakun (skajin) më të tejmë. Shkalla me e tejmë. etj. Edhe termi ekstremitet, që përdoret nganjëherë në anatomi në kuptimin e gjymtyrëve të trupit, është një fjalë e huaj e panevojshme. Ai zëvendësohet me fjalët shqipe gjymtyrë ose anësi, p.sh.: Gjymtyrët e sipërme. Anësitë e poshtme etj.

ekuilib/ër, ri m. Kjo fjalë me burim nga gjuhët neolatine mund të zëvendësohet me fjalën baraspeshë (në fizikë, kimi), p.sh.: Baraspeshë e forcave. Baraspeshë e qëndrueshme (e paqëndrueshme). Baraspesha e një lëngu (e një trupi të ngurtë) etj. Kjo fjalë është dhënë edhe në FGJSSH. Nga fjala ekuilibër në gjuhën shqipe janë formuar edhe fjalët: ekuilibroj, ekuilibrim, çekuilibroj, çekuilibrohem, çekuilibrim. Fjala ekuilibroj zëvendësohet, sipas rastit, me fjalët baraspeshoj e drejtpeshoj (shih për këtë edhe “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe”). Fjala ekuilibrim zëvendësohet me drejtpeshim, që përdoret kur duam të shprehim një gjendje mendore e psikike normale të një njeriu, kur ai gjykon e mendon në mënyrë të mirë, p.sh.: Drejtpeshim mendor. I mungon drejtpeshimi. etj. Fjala drejtpeshim përdoret edhe në fushën e fizkulturës: Ushtrime në trarin e drejtpeshimit. Mban (ruan) drejtpeshimin. Vë në drejtpeshim etj.

ekuivalnc/ë, a f. Kjo fjalë nuk jepet në FGJSSH. Ajo ka hyrë në gjuhën tonë nga gjuhët neolatine dhe mund të zëvendësohet fare mirë me fjalën shqipe barasvlerë.

ekuivalnt, ~e mb., ekuivalnt ~i m. Këto dy fjalë me burim nga gjuhët neolatine jepen edhe në FGJSSH. Ato zëvendësohen fare mirë me fjalët shqipe i barasvlershëm dhe barasvlerës, p.sh.: Madhësi të barasvlershme. Pjesë të barasvlershme. Paraja si barasvlerës i përgjithshëm. etj. Në disa fjalorë terminologjikë të shkencave të natyrës fjalët ekuivalent,~e, ekuivalent, ~i dhe ekuivalenc/ë, ~a janë shqipëruar përkatësisht me i njëvlershëm, njëvlerës, ~i dhe njëvlerësi, ~a, p.sh.: Figura të njëvlershme. Shprehje të njëvlershme. Njëvlerës algjebrik (kimik, fizik). Marrëdhënie njëvlerësie. Këto fjalë janë përfshirë e janë shpjeguar edhe në FGJSSH.

ekzagjeroj kal, ekzagjerim, ~i m., ekzagjeruar (i, e) mb. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” nuk i ka këto fjalë. Folja ekzagjeroj, fjalë e huaj me burim nga gjuhët neolatine, ka kuptimin “e paraqit diçka duke i dhënë përmasa më të mëdha a një rëndësi më të madhe se ç’ka në të vërtetë, e kaloj masën në përshkrimin a paraqitjen e diçkaje”. Ajo zëvendësohet kryesisht me (e) teproj dhe (e) zmadhoj (zakonisht kur në fjali ka një kundrinë të drejtë të shprehur me emër). Ja disa shembuj: Mund të themi pa e tepruar se... E zmadhon rrezikun. I zmadhon meritat. etj. Edhe fjalët e prejardhura ekzagjerim, ekzagjeruar (i, e) zëvendësohen përkatësisht me teprim, tepruar (i, e); zmadhim, zmadhuar (i, e), p.sh.: Teprime të panevojshme. Ka mjaft zmadhime. Humor i tepruar. etj.

ekzekutoj kal., ekzekutohem pës., ekzekutim, ~i m., ekzekutues, ~e mb. Kjo çerdhe fjalësh gjendet edhe në FGJSSH. Kuptimi i foljes ekzekutoj shprehet fare mirë me fjalë të shqipes, si: zbatoj, përmbush, vë në jetë diçka (një ligj, një vendim, një urdhër); luaj (një vepër muzikore), bëj (ushtrime gjimnastikore). Prandaj kjo fjalë dhe çerdhja e saj mund të zëvendësohen me fjalët e mësipërme e rrjedhojat e tyre, p.sh.: Nëpunës zbatues. Zbatues i ligjit. Zbatoj vendimin. Luaj në piano. Bëj ushtrime gjimnastikore.

ekzigjent, ~e mb. Kjo fjalë e huaj, të cilën si të tillë nuk e jep “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe”, zëvendësohet fare mirë me fjalën shqipe kërkues, p.sh.: Ai është shumë kërkues ndaj vetes. Duhet të jemi më kërkues. etj.

ekzistenc/ë, ~a f., ekzistoj jokal. Fjalë të huaja, të huazuara nga gjuhët neolatine. Jepen edhe në FGJSSH. Emri ekzistencë përdoret me kuptimin “qenia në jetë e diçkaje, qenie, jetesë” dhe mund të zëvendësohet fare mirë me këto fjalë të shqipes. P.sh: Të qenët e botës (në vend të: ekzistenca). Mjetet që kemi ase që janë (në vend të: që ekzistojnë). Luftë për jetën (në vend të: për ekztstencë). Folja ekzistaj mund të zëvendësohet me fjalët e shqipes jam, jetoj, p.sh.: Janë kushtet (në vend të: ekzistojnë). Nuk jeton më (në vend të: ekziston). Pra, kjo fjalë e huaj dhe rrjedhojat e saj mund të mënjanohen duke përdorur në vend të tyre sipas rastit fjalët shqipe qenie, jetesë, jetoj.

eliminoj kal., eliminohem pës., eliminim, ~i m. Edhe këto fjalë me burim nga gjuhët neolatine jepen edhe në FGJSSH Folja eliminoj përdoret në kuptimin zhduk, ndaj mund të zëvendësohet fare mirë me këtë fjalë të shqipes, p.sh.: Të zhdukim pasojat e tërmetit. Penicilina zhduk pneumokokun brenda tri ditëve. Rreziku u zhduk etj. Në fushë të sportit mendojmë se eliminoj, eliminohem, eliminim mund të zëvendësohen me fjalët mënjanohem dhe mënjanim, p.sh.: “Flamurtari” mënjanoi “Lokomotivën”. Ndeshjet e kupës zhvillohen me sistem mënjanimi.

erupsion, ~i m., eruptiv, ~e mb. Këto fjalë nuk janë në FGJSSH Në gjuhën tonë fjala erupsion ka hyrë nga frëngjishtja dhe është përdorur sidomos në gjeologji, në astronomi, në mjekësi etj. Mbiemri eruptiv ka kuptimin “që del me vrull, që shpërthen me furi”. Emri erupsion dhe mbiemri eruptiv në gjuhën shqipe zëvendësohen përkatësisht me shpërthim dhe shpërthimor, p.sh.: Disa shpërthime në Diell kanë ndikime të menjëhershme në përhapjen e valëve elektromagnetike. Në vitin 1973 në afërsi të bregut të Islandës ndodhi një shpërthim vullkanik që formoi një ishull. Lufta për të mbyllur shpërthimin e fuqishëm në pusin 936 u kurorëzua me sukses të plotë. Shpërthim nëndetar. Vullkan në shpërthim etj., dhe Shkëmbinj shpërthimorë. Veprimtari shpërthimore etj.

esenc/ë, ~a f., esencial, ~e mb. Të dyja këto fjalë janë me prejardhje nga italishtja. Për fjalën esencë “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” ka dhënë dy kuptime: “lëng i avullueshëm, i cili nxirret zakonisht nga disa bimë me erë të mirë... që përdoret kryesisht në parfumeri, në farmaceutikë e në industrinë ushqimore. P.sh.: Esencë lulesh (bimësh); Esencë natyrore (artificiale). etj. Si fjalë me përdorim ndërkombëtar, në këtë kuptim ajo do të përdoret edhe në gjuhën shqipe. Në kuptimin e dytë, që është i figurshëm, “vetia më e rëndësishme e diçkaje, tipari më i rëndësishëm i diçkaje, ...thelbi, qenësia”, kjo fjalë duhet të zëvendësohet dhe është zëvendësuar tashmë me fjalën shqipe thelb. P.sh. në vend të: Esenca e veprës (e përmbajtjes). Esenca e revolucionit. Esenca e çështjes etj., përdoret fare mirë: Thelbi i veprës (i përmbajtjes). Thelbi i revolucionit. Thelbi i çështjes etj. Po kështu edhe shprehja librore në esencë... zëvendësohet me shprehjen shqipe në thelb..., në të vërtetë..., p.sh. Në thelb (në të vërtetë), ai tha ato që duheshin thënë. Mbiemri esencial është përdorur e po përdoret pa nevojë në mjaft togje të tilla, si: Veçori esenciale. Dallim (kusht, tipar) esencial. Me rendësi esenciale. Pjesë më esenciale etj. Kjo fjalë ka nisur të zëvendësohet drejt me disa fjalë shqipe, si: thelbësor, qenësor, i qenësishëm etj. P.sh.: Çështje thelbësore (qenësore). karakteristikë (veçori) thelbësore (qenësore). Tipar i qenësishëm (thelbësor).

eufoni,~a f., eufonik, ~e mb. Terma të gjuhësisë me prejardhje nga greqishtja. “Fjalori i termave të letërsisë” (1965) këta terma i zëvendëson përkatësisht me bukurzani, ~a dhe bukurzanor, ~e. “Fjalori i termave të gjuhësisë” (1975) i jep përkatësisht me bukurtingëllim, ~i dhe bukurtingëllues, ~e. Edhe FGJSSH këta dy terma të huaj i jep pa shpjegim, duke i çuar përkatësisht te fjalët shqipe bukurtingëllim, ~i dhe bukurtingëllues, ~e, të cilat këshillohen për t’u përdorur.

eveniment, ~i m. Fjalë me prejardhje nga gjuhët neolatine. Nuk jepet në FGJSSH. Në vend të kësaj fjale A. Xhuvani (në veprën “Për pastërtinë e gjuhës shqipe”) këshillon, ndër të tjera, fjalën shqipe ngjarje. Pra, në vend të fjalës eveniment duhet të përdoret fjala ngjarje, p.sh.: Ngjarje e madhe historike (në vend të: Eveniment i madh historik). Ngjarje e jashtëzakonshme (e rrallë, e rëndësishme) (në vend të: Eveniment i jashtëzakonshëm...) etj. Kjo fjalë përdoret zakonisht e ndjekur nga një përcaktor.

evident, ~e mb. Kjo fjalë librore, me prejardhje nga italishtja, nuk është dhënë në FGJSSH. Ajo mund të zëvendësohet, sipas rastit, me njërën nga këto fjalë ose shprehje të gjuhës sonë: i qartë, i dukshëm, që duket sheshit. Kështu, në vend të: Lidhje evidente. Gjëra evidente etj., mund të përdoren togjet lidhje të qarta. Gjëra të qarta (të dukshme, që duken sheshit). Po kështu duhet thënë: Sukseset e letërsisë dhe të arteve tona janë të qarta (të dukshme) (në vend të: evidente).

evitoj kal., evitohet pës., evitim, ~i m. Këto fjalë nuk jepen në FGJSSH. Folja evitoj (dhe evitohet), me prejardhje nga gjuhët neolatine, mund të zëvendësohet me disa fjalë shqipe, sipas kuptimeve ose lidhjeve me fjalë të tjera, si p.sh.: mënjanoj (mënjanohet), shmang (shmanget). Kështu në vend të evitoj rrezikun (gabimin, të keqen etj.), mund të përdoret sipas rastit mënjanoj (shmang, i shmangem) rrezikun (gabimin, të keqen), p.sh.: Popujt e botës duhet të bashkohen për të mënjanuar (për të shmangur) rrezikun e një lufte të re (në vend të: për të evituar). Të mënjanohen dhe të mos përsëriten më gabimet dhe të metat që u vunë re vitin e kaluar (në vend të: të evitohen). Si rrjedhim, edhe emri evitim zëvendësohet me fjalët mënjanim, shmangie. Pra: mënjanimi i të metave (i rreziqeve, i gabimeve) ose shmangia e të metave (e rreziqeve, e gabimeve). Edhe mbiemri i paevitueshëm zëvendësohet me i pamënjanueshëm, i pashmangshëm, si p.sh.: Dukuri (ngjarje) e pamënjanueshme. Vdekja është e pamënjanueshme. Revolucioni është i pashmangshëm. etj.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:19

F

fakt (në) Ky është një ndërtim i huaj. Në vend të kësaj shprehjeje duhet të përdoret shprehja në të vërtetë. Pra, në vend të: Në fakt ai nuk dinte gjë që... duhet të thuhet: Në të vërtetë nuk dinte gjë që...

fals, ~e mb. Kjo fjalë me burim të huaj, që “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” e çon te fjala “i rremë”, në shumë raste mund dhe duhet të zëvendësohet me këtë fjalë shqipe i rremë. P.sh. në vend të: Monedhë false. Dëshmi false. Miqësi false. Lajm fals. Çelës fals etj., mund të thuhet: Monedhë (miqësi, dëshmi) e rreme. Lajm i rremë. Çelës i rremë etj.

fanitet (më), fanepset (më) vetv. Fjalë e huaj me prejardhje nga greqishtja. E para është edhe në FGJSSH, por atje në vend të kësaj fjale këshillohet të përdoren: më përhihet, më shfaqet (më del) si hije. Kështu, në vend të: Iu faneps fytyra e nënës duhet të thuhet: Iu përhit fytyra e nënës. M’u faneps në gjumë — M’u shfaq në gjumë. Iu faneps në ëndërr - Iu shfaq në ëndërr etj. Siç shihet, zëvendësimi i kësaj fjale të huaj nuk i sjell asnjë varfërim gjuhës sonë letrare, as nga ana kuptimore, as nga ana stilistike.

fenomen, ~i m. Është edhe në FGJSSH. Kjo fjalë me prejardhje nga greqishtja, prej kohësh ka nisur të zëvendësohet me fjalën dukuri, p.sh.: Dukuri fizike (kimike, atmosferike, shoqërore, gjuhësore). Dukuritë e natyrës etj. (në vend të: fenomene fizike, kimike, atmosferike...). Në raste të veçanta, si në filozofi, në psikologji etj., termi fenomen përdoret gjerësisht si term ndërkombëtar. Në kuptimin e figurshëm (p.sh.: Ai është një fenomen) kjo fjalë mund të zëvendësohet me i jashtëzakonshëm, i pashoq (Ai është i jashtëzakonshëm). Në kuptimin “njeri shumë i shquar në fushën e artit, të kulturës etj.” (p.sh. fenomen botëror), kjo fjalë mbetet ende në përdorim.

filan pakuf., filan, ~i m., filan/e, ~ia f. Fjala filan ka hyrë në gjuhën shqipe nga turqishtja. Përdoret edhe si përemër i pakufishëm, në togje të tilla, si: filan njeri, në filan vend etj. edhe si emër në të dyja gjinitë, p.sh. Ma tha filani. I erdhi filania. Për të dyja rastet e përdorimit të kësaj fjale gjuha shqipe ka fjalët e saj aksh, akëcili, akëcila. p.sh.: Aksh njeri. Në aksh vend. Më ka thënë akëcila. Në akëcilin fshat.

filatur/ë ~a f. Kjo fjalë e huaj, e cila deri vonë është përdorur gjerësisht, ka hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine. Nuk është përfshirë në FGJSSH, sepse është zëvendësuar nga fjala tjerrtore (nga folja tjerr me prapashtesën -tore, njëlloj si thertore etj.) p.sh.: Punon në tjerrtoren e Kombinatit të Tekstileve “Kosova”. Punonjësit e tjerrtores.

firmë, ~a f. Fjalë që ka hyrë në shqipen nga gjuhët neolatine. Me temën e saj janë krijuar, brenda shqipes, edhe foljet firmoj a firmos. Në vend të këtyre fjalëve, prej kohësh në gjuhën shqipe përdoren fjalët nënshkrim, nënshkruaj. P.sh.: Vuri nënshkrimin. Nënshkroi marrëveshjen. Këto fjalë që i ka edhe FGJSSH, kanë zënë vend jo vetëm në stilin zyrtar, por edhe në stilin bisedor dhe në atë të letërsisë artistike. Si shembull le të përmendim disa vargje nga poema “Shqiponjat fluturojnë lart”, të I. Kadaresë: Nënshkrimi i madh i Partisë qe hedhur: “Komiteti Qendror i PK Shqiptare”... Duke nënshkruar dokumentin e parë. Fjala firmë nuk është zëvendësuar kur përdoret në kuptimin “Ndërmarrje individuale a tregtare në vendet kapitaliste, e cila prodhon ose shet mallra me markën e vet”, p.sh.: Firmë tregtare. Firmë e njohur.

fokist, ~i m. Kjo fjalë e huaj, e cila haset ende në përdorim për të emërtuar punëtorin që ushqen e mban ndezur zjarrin në një lokomotivë, në një vapor etj. (kur punojnë me qymyrguri), ka hyrë në gjuhën shqipe nga italishtja. FGJSSH nuk e ka, sepse në vend të saj përdoret fjala shqipe zjarrtar, e formuar nga emri zjarr me prapashtesën –tar, p.sh.: Zjarrtari i lokomotivës. Kujdesi për shëndetin e zjarrtarëve.

front, ~i m., frontal, ~e mb., frontalisht ndajf. Kjo çerdhe fjalësh të huaja ka në bazë temën e fjalës front, e cila ka hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine dhe përdoret kryesisht me kuptimin “pjesa e përparme ose e fillimit të diçkaje; ballë, kreu”. Në këtë kuptim ajo përdoret edhe në terminologjinë e minierave. Mund të zëvendësohet me fjalën shqipe ballë, p.sh.: Balli i galerisë. Balli i tunelit. Fjala frontal, ~e përdoret sot në dy kuptime: në kuptimin “që bëhet në drejtim të ballit a ballë për ballë” ajo mund të zëvendësohet me fjalën shqipe ballor, ~e, p.sh.: Sulm ballor. Drejtim ballor. Mësymje ballore., kurse në kuptimin “që bëhet në ballë të gjerë, që i përfshin të gjitha njëkohësisht” ajo mund të zëvendësohet me ballësor, ~e, p.sh.: Përparim ballësor. Zgjidhje ballësore. Në vend të fjalës frontalisht mund të përdoret togu në mënyrë ballësore.

frontespic, ~i m. Lidhet me fjalën front dhe ka kuptimin “faqja e parë e një libri, ku shtypet titulli; figurë për zbukurim në faqen e parë të një libri ose në krye të fletës”. Për ta zëvendësuar atë, është krijuar fjala e re shqipe ballinë, e cila është dhënë edhe në FGJSSH dhe në fjalorë terminologjikë. P.sh.: Ballina e librit. Faqosi ballinën. Vihet në ballinë.

frutikultur/ë, ~a f. Kjo fjalë e huaj nga fusha e bujqësisë është zëvendësuar fare mirë me fjalën pemëtari, p.sh.: Sektori i pemëtarisë. Zhvillimi i pemëtarisë. Të ardhurat nga pemëtaria. Merren me pemëtari etj. Edhe fjala frutikultor, ~i, që emërton punonjësin që merret me pemëtari, zëvendësohet me fjalën shqipe pemëtar, p.sh.: Janë të përmendur si pemëtarë të zotë. Këshilla për pemëtarët. Të dyja fjalët, pemëtari dhe pemëtar po përdoren tashmë gjerësisht dhe janë pasqyruar edhe në FGJSSH, ndërsa fjalën frutikulturë e çon te fjala pemëtari.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:24

G, GJ

goniomet/ër, ~ri m. Kjo fjalë e huaj që shënon një vegël të posaçme për të matur këndet, është shqipëruar me fjalën shqipe këndmatës, p.sh.: Këndmatës i thjeshtë.

granuloj kal., granulohet vetv., granulim, ~i m., granuluar (i, e) mb. Fjala granuloj, me temë neolatine, mbulohet në të gjitha kuptimet e saj nga fjala shqipe kokrrizoj, p.sh.: Kokrrizon lëndën plastike. Kokrrizon pluhurin. Edhe fjalët e prejardhura granulohet, granulim, i granuluar zëvendësohen me fjalët shqipe: kokrrizohet, kokrrizim dhe i kokrrizuar, p.sh.: Është lëndë që kokrrizohet. Makinë kokrrizimi, Superfosfat i kokrrizuar. Pluhur i kokrrizuar. Nganjëherë përdoret edhe fjala e huazuar granulë që zëvendësohet me shqipen kokrrizë. Po kështu mbulohet nga fjala shqipe kokrrizor, ~e mbiemri granular, ~e, p.sh.: Ndërtim kokrrizor, Pleh kokrrizor. Borë kokrrizore.

gusto, ~ja f., sh. ~, ot. FGJSSH nuk e ka këtë fjalë të huazuar nga italishtja, sepse në vend të saj në gjuhën shqipe përdoret prej kohësh fjala shije, p.sh.: Me shije të hollë. Njeri me shije. Ua dinë shijet. Ka shije. Vishet me shije. I kënaq shijet.

gjiton, ~i m., sh. ~ë, ~ët; gjiton/e, ~ia f., sh. ~e, ~et. Shih: komshi, ~u m., komshi/e, ~a f.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:25

H

herbarium, ~i m. Fjalë e huaj e burimit latin që përdoret me kuptimin “koleksion bimësh të thara për qëllime studimi”. Mund të zëvendësohet me fjalën shqipe bimëtore, të cilën e këshillon edhe FGJSSH. Kështu po përdoret edhe në tekstet mësimore, p.sh.: Bimëtorja e shkollës. Paraqitën një bimëtore. E vendosi në bimëtore.

hezitoj jokal., hezitim, ~i m. Fjalë me temë të huazuar nga gjuhët neolatine. Në FGJSSI4 nuk janë dhënë, sepse në vend të tyre përdoren prej kohësh fjalët shqipe ngurroj, ngurrim, p.sh.: Ngurroj ta marr. E bën pa ngurruar. Një çast ngurrimi. E bëri pa ngurrim. Pati njëfarë ngurrimi.

**Muhamed Dolaku** · 09-01-2011, 09:27

I

identik, ~e mb. Fjalë me prejardhje nga gjuhët neolatine. Përdoret kryesisht në ligjërimin libror. FGJSSH e jep me “i njëjtë me një tjetër; që është po ai”. Në vend të këtij huazimi mund të përdoret formimi shqip i njëjtë, i cili ia mbulon kuptimin, ose sinonimi i njëllojtë, p.sh.: Qenie (sende) të njëjta (të njëllojta). Mendime (pikëpamje, synime, qëllime) të njëjta (të njëllojta). Kushte (rrethana) të njëjta (të njëllojta). Janë të njëjtë (të njëllojtë).

igrasi,~a f. Fjalë e huaj, me përdorim krahinor, që ka hyrë në gjuhën shqipe nga greqishtja. Në vend të saj shqipja ka lagështirë, lagështi, formuar nga tema e mbiemrit i lagësht, p.sh.: Ka lagështirë të madhe. Ka marrë lagështirë. U dëmtua nga lagështira. Lagështia e ajrit.

imediat, ~e mb. Ka hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine dhe përdoret ende pa nevojë në ligjërimin libror. Në vend të saj ka kohë që po përdoren mbiemrat i menjëhershëm dhe i pandërmjetëm, p.sh. Masa të menjëhershme. Duhen zgjidhur sa me parë nevojat e menjëhershme (e pandërmjetme). Detyra të menjëhershme.

imperativ, ~e mb. Fjalë e huaj me prejardhje nga gjuhët neolatine. Në vend të saj përdoren fjalët shqipe urdhërues dhe i domosdoshëm. Pikërisht duke u nisur nga kjo, FGJSSH nuk e ka përfshirë fjalën e huaj imperativ. Ja një varg shembujsh ku përdoret fjala shqipe në vend të fjalës së huaj imperativ: Detyrë (kërkesë) e domosdoshme. Në mënyrë të domosdoshme (ose urdhëruese). Është detyrë e domosdoshme të ruajmë gjakftohtësinë dhe vigjilencën revolucionare. Çdo ditë që kalon e bën gjithnjë më të ngutshme dhe të domosdoshme. I bindet zërit urdhërues të ndërgjegjes.

implikoj kal., implikohem vetv. Këto fjalë me temë të huazuar nga gjuhët neolatine nuk janë përfshirë në FGJSSH. Në vend të tyre prej kohësh përdoren fjalët ngatërroj a përziej, ngatërrohem a përzihem, p.sh.: Deshën ta ngatërronin (ta përzienin) edhe atë në këtë punë. Nuk është ngatërruar (nuk është përzier) në atë çështje. Në stilin bisedor në vend të fjalës së huaj implikohem, mund të përdoret edhe shprehja frazeologjike ka gisht, p.sh. Në këtë çështje ka gisht edhe ai.

impozant, ~e mb. Fjalë e huaj që ka hyrë në gjuhën shqipe nga frëngjishtja dhe që është përdorur kryesisht si fjalë librore. Vendin e saj tashti e kanë zënë fjalët hijerëndë dhe madhështor, ~e, p.sh.: Shtatore (përmendore) hijerëndë. Përpara na del tabloja madhështore e Shqipërisë demokratike. Atij i pëlqente të fliste me një ton madhështor. Si shihet edhe nga këta shembuj, fjala impozant është krejt e panevojshme në gjuhën shqipe, prandaj, me të drejtë, ajo nuk është pasqyruar në FGJSSH.

inauguroj kal., inaugurohet pës., inaugurim, ~i m. Kjo çerdhe fjalësh, me temë të huazuar nga gjuhët neolatine, gjendet edhe në FGJSSH. Në vend të tyre tani përdoren gjerësisht fjalët shqipe përkatëse: përuroj, përurohet dhe përurim, p.sh.: Përuruan uzinën (fabrikën, teatrin e ri). U përurua shkolla (hekurudha, rruga) e re. Përurimi i uzinës. U bë përurimi. Në ditën e përurimit.

indeks, ~i m. Në vend të kësaj fjale të huaj librore, që ka hyrë në gjuhën shqipe nga frëngjishtja, ka kohë që po përdoret fjala shqipe tregues. Kjo përdoret jo vetëm në letërsinë politiko-shoqërore, por edhe në letërsinë shkencore e teknike, p.sh.: Treguesi i përgjithshëm i çmimeve. Tregues i lindjeve (i vdekjeve). Treguesi alfabetik (kronologjik, gjeografik, bibliografik). Treguesi i dendurisë. Të dhënat e treguesit. Treguesi ka disa nënndarje. Një tregues i mirëqenies së masave punonjëse.

indinjat/ë, ~a f., indinjoj kal., indinjohem vetv., indinjuar (i,e) mb. Fjala indinjatë, që përdoret në ligjërimin libror, ka hyrë në gjuhën tonë nga gjuhët neolatine, me përshtatje prapashtesore brenda shqipes. Ajo po zëvendësohet nga fjala shqipe zemëratë, ndonjëherë edhe nga fjala zemërim, p.sh.: Shpërthimi i zemëratës popullore. E mësoi me zemëratë të thellë. Ata e shprehën zemëratën e tyre me protesta. U ngrit një valë e re zemërate dhe urrejtjeje. E kuptoj zemëratën tuaj (ose edhe: zemërimin). Edhe për fjalët e tjera që janë formuar brenda shqipes nga tema e kësaj fjale të huazuar, si: indinjoj, indinjohem. i indinjuar, kemi fjalët shqipe zemëroj, zemërohem, i zemëruar ose edhe shprehjet mbush me zemërim e me urrejtje, mbushem me zemërim e me urrejtje, të cilat mbulojnë plotësisht kuptimin e fjalëve të huaja të mësipërme.

indipendenc/ë, ~a f., indipendent, ~e mb. FGJSSH nuk i ka këto fjalë të huazuara nga italishtja, sepse në vend të tyre përdoren prej kobësh fjalët shqipe pavarësi dhe i pavarur: Pavarësia kombëtare (politike, ekonomike). Mbrojtja e pavarësisë. Shpallja e pavarësisë. Dita e Pavarësisë. Lufta për pavarësi. Shtet i pavarur. Është i pavarur.

infektiv, ~e mb. Fjalë e huaj që përdoret në terminologjinë e mjekësisë me kuptimin “që ka aftësinë të kalojë nga një i sëmurë te një i shëndoshë (për sëmundjet)”. Ka filluar të zëvendësohet me fjalën shqipe ngjitës, ~e, p.sh.: Sëmundje ngjitëse. Nuk është ngjitëse.

influenc/ë, ~a f., influencoj kal., influencohem vetv., influencuar (i, e) mb. Fjala e huaj influencë, që ka hyrë në gjuhën tonë nga gjuhët neolatine, tashmë është zëvendësuar plotësisht nga fjala ndikim. Ja disa shembuj të përdorimit të fjalës ndikim në vend të influencë: Ka ndikim të madh. Nën ndikimin e të tjerëve. Ndikimet e huaja. Superfuqitë mundohen të ruajnë sferat e tyre të ndikimit. Edhe foljet influencoj, influencohem, që janë formuar nga tema e kësaj fjale të huazuar, tashmë janë zëvendësuar plotësisht në gjuhën shqipe me ndikoj, ndikohem. P.sh.: Ka ndikuar për mirë (për keq). Kushtet e punës e të jetës ndikojnë në botëkuptimin e njerëzve. Ai ndikohet shumë nga fjalët e të tjerëve. Fjalët influencë, influencoj, influencohem FGJSSH, me të drejtë, nuk i shpjegon, por i çon te fjalët shqipe ndikoj e ndikohem.

informoj kal., informohem pës., informim, ~i m., informat/ë, ~a f. Kjo çerdhe fjalësh të huaja ka hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine. Jepet edhe në FGJSSH, Përdorimi i tyre mund të kufizohet në një shkallë të madhe duke i zëvendësuar, sipas rastit, me fjalë e shprehje shqipe: informoj, informohem me lajmoj e lajmëroj, lajmohem e lajmërohem, njoftoj e njoftohem, vë në dijeni, bëj të ditur; informim e informatë me lajm, lajmërim, njoftim, vënie në dijeni. P.sh.: Sot na lajmëruan (na njoftuan) se... (në vend të: na informuan). Njoftoj drejtorinë për kryerjen e detyrave (në vend të: informoj). Njoftohemi se mbjellja e grurit ka përfunduar (në vend të: informohemi se...); Na vini në dijeni (ose na njoftoni, na lajmëroni) për gjithçka do të vëreni (në vend të: na informoni). Njoftimi (vënia në dijeni) i kolektivit (në vend të: informimi). Njoftimi ishte i saktë (në vend të: informata). Njoftime të rëndësishme (në vend të: informime) etj.

iniciativ/ë, ~a f., iniciator, ~i m. Këto fjalë kanë hyrë në gjuhën shqipe nga gjuhët neolatine. Për fjalën iniciativë FGJSSH në kuptimin e parë (“Punë që e merr përsipër i pari dhe me vullnetin e me dëshirën e vet një punonjës a një kolektiv për të bërë ose për të organizuar diçka, zakonisht të re e që kërkon përpjekje”) këshillon të përdoret fjala nismë, e cila ka hyrë në përdorim prej kohësh dhe e mbulon plotësisht kuptimin e fjalës së huaj, p.sh.: Nismë krijuese. Nismë revolucionare. Nxit nismën. Thelloj (përhap, përqafoj) një nismë. Marr nismën “filloj të veproj unë i pari”. Shpërthyen nisma të reja. E përkrahën nismën e punëtorëve. Në kuptimin e dytë (“Aftësi për të çarë i pari e në mënyrë të pavarur në punë a në jetë, për të filluar një punë e për të vetëvepruar, për t’i dhënë shtysën e parë diçkaje”) kjo fjalë e huazuar mund të zëvendësohet me fjalën shqipe vetëveprim, të cilën FGJSSH e jep si sinonim të saj, p.sh.: Njeri me vetëveprim. Shpirti i vetëveprimit. Për fjalën iniciator FGJSSH jep sinonimet shqipe nismëtar dhe nismës, që e zëvendësojnë plotësisht fjalën e huaj, p.sh.: Nismëtari kryesor. Nismëtar i guximshëm. Është nismëtar i kësaj pune. Nismëtar i një metode të re.

insistoj jokal., insistohet vetv., insistim, ~i m., insistues, e mb. Këto fjalë nuk i ka FGJSSH. Janë huazime me temë nga gjuhët neolatine. Fjala insistoj ka kuptimin “ngul këmbë për diçka, kërkoj me forcë të më plotësohet një dëshirë etj.; i mbahem me ngulm mendimit tim”, kuptime këto që i mbulon plotësisht togu ngul këmbë. Krahas togut ngul këmbë kanë filluar të përdoren edhe fjalët këmbëngul dhe ngulmoj, te cilat i këshillon edhe A. Xhuvani në veprën e tij “Për pastërtinë e gjuhës shqipe” dhe i pasqyron edhe FGJSSH. Pra duhet thënë: Ngulte këmbë (këmbëngulte, ngulmonte) për zbatimin e detyrave. Ngul këmbë me të drejtë. Ngulte këmbë në mendimin e vet. Edhe fjalët e prejardhura insistim dhe insistues zëvendësohen me fjalët shqipe këmbëngulje a ngulmim, këmbëngulës a ngulmues, p.sh.: Lufton me këmbëngulje (me ngulmim). Studion me këmbëngulje (me ngulmim). Qëndrim këmbëngulës (ngulmues). Përpjekje këmbëngulëse (ngulmuese).

inspiroj kal., inspirohem pës., vetv., inspirim, ~i m., inspirues, ~e mb. Këto fjalë me temë nga gjuhët neolatine FGJSSH nuk i ka. Folja inspiroj përdoret me kuptimin “bëj që të lindë në ndërgjegjen e dikujt një mendim, një ndjenjê etj” dhe është zëvendësuar fare mirë me foljen frymëzoj. Ja disa shembuj: Idetë e Partisë frymëzojnë gjithë popullin. Janë frymëzuar nga shembulli i klasës punëtore. Edhe fjalët e prejardhura inspirim, inspirues janë zëvendësuar përkatësisht me frymëzim, frymëzues, p.sh: Frymëzimi i poetit. Burim frymëzimi. Shembull frymëzues.

internacional, ~e f. Në vend të këtij termi po përdoret fjala shqipe ndërkombëtar/ë, ~e E ka edhe FGJSSH. Është një emërzim, sipas rregullave të shqipes, i mbiemrit të gjinisë femërore ndërkombëtar/e, ~ja, p.sh Ndërkombëtarja komuniste. Ndërkombëtarja socialiste. Udhëheqësit e ndërkombëtares. Termi internacional/e, ~ja në kuptimin e këngës luftarake të lëvizjes komuniste ndërkombëtare, të himnit ndërkombëtar të proletariatit, do të vazhdojë të përdoret p.sh.: Nën tingujt e Internacionales. Buçet Internacionalja.

intoksikohet vetv., intoksikacion, ~i m., intoksikim, ~i m. Fjalë me temë të huazuar nga gjuhët neolatine. Hasen sidomos në shkrime mjekësore, veterinare dhe bujqësore. FGJSSH nuk i jep këto fjalë. Në vend të këtyre huazimeve të panevojshme duhet të përdoren fjalët shqipe helmohet, helmim, p.sh.: U helmua nga ushqimi. Helmim i rëndë (i lehtë, i plotë, i pjesshëm). Helmin nga ushqimi. Ne raste të veçanta mund të përdoret edhe varianti helmatis, helmatisje.

introduksion, ~i m. Kjo fjalë, e huazuar nga gjuhët neolatine, pothuajse nuk përdoret më në gjuhën shqipe. Ajo është zëvendësuar me fjalën shqipe hyrje. Ja disa shembuj: Hyrja e veprës. Është e pajisur me një hyrje. Hyrje e gjatë (e shkurtër).

Tema: Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj

Funksionet e Temës

Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj

Regullat e Postimit

Projekti Albasoul

Komuniteti i Forumit

Rreth Nesh

Kërko

Krijoni Kontakt