Arberoret (Arvanitet) e "Greqise"

[ismani]

FSHATRAT NË GREQI KU ËSHTË FOLUR DHE FLITET NGA BANORËT GJUHA ARVANITASE

Nga kërkimet e studiuesve të ndryshëm arbanë si Antonio Bellushi, Aristidh Kola, Jorgo Miha, Jorgo Maruga, Athanasio Cigo, Kazaqis, Panajotopulos etj. Janë zbuluar se në Greqi gjenden 696, fshatra që ishin dhe janë të banuar edhe sot e kësaj dite nga popullsia me rrënjë shqiptare. Ku ndahen në dy grupe, ata që janë arvanitas vendas që njihen që në kohën antike dhe që nga shekulli 4-13, të cilët janë mbi 550 fshatra. Janë dhe rreth 150 fshatra që banohen nga shqiptarët që grekët i quajnë allvanofonos (shqipfolës) që kanë ardhur në Greqi rreth viteve 1600.Kryesisht fshatrat që janë banuar dhe banohen nga popullsia që flet në vatër gjuhën shqipe ndodhen në zonën e Epirit, disa janë në zonën e Thrakës, Peloponezit, Thesalisë, Livadhiasë. Në ishujt të Korfuzit, Specas, Hidrës, Psaron, Andros, Salaminës, Jo, Thirra (Santorini) etj.

Në vitin 1987, një grup i Komunitetit Europian vizitoi Greqinë nga data 4-10 tetor 1987, për të kryer një studim rreth pranisë së elementit shqiptar dhe ruajtjes së prejardhjes etnike të gjuhës. Udhëtimi u organizua nga Byroja Europiane për Studimet e Gjuhëve pak të përdorura nën mbikqyrjen e Komisionit të Komunitetit Europian. Grupi përbëhej nga studiuesi i njohur arbëresh Urat Antonio Bellushi (itali), Rikardo Alvares, Kolon Anget, Havier Boski, Josepk San Sokasao (të gjithë spanjollë), Onon Falkoma (holandez), Volfgan Jeniges (belg), Robert Martin, Stefan Moal (francez), Kol O’Cinseala (irlandez). Qëllimi ishte që përfaqësuesit europian gjatë vizitës të binin në kontakt me fshatrat që banohen nga njerëz që flasin gjuhën arvanite. Gjatë vizitës përfaqësuesit e Komunitetit Europian u ndeshën me shumë probleme deri dhe në lëndime.

Emrat e fshatrave të më poshtëm janë sjellë ashtu si shqiptohen në gjuhën greke, pa u bërë përkthimi në gjuhën shqipe. Lexuesi mund të vërejë pa vështirësi se shumë nga këto emra të fshatrave kanë rrënjën dhe kuptimin e pastër të gjuhës shqipe, dhe këta emra u kanë rezistuar deri më sot edhe ndryshimeve që kanë sjellë vitet. Në fjalët e shkruara me shkronja të mëdha rrënja dhe kuptimi tregojnë qartë prejardhjen ose kuptimësinë nga gjuha shqipe. Shumë emra të fshatrave përbëhen nga bashkime të fjalës greke me atë shqipe. Ndërsa emrat e fshatrave në kllapa, janë fshatra ku gjuha arvanitase flitet pak dhe po shkon drejt zhdukjes.

1-Qarku i Atikës ka rreth 84 fshatrat ndër to përmendim: Qeratea, Kuvaradhes, Kalivia, Koropi, Kapandhriti, Mazi, SHPATA, LOPËSI, MARATHONA, BUJA, Menidhi, Shpatanxiq, Gramatiko, Kalamos, Markopulo, Markopulu i Orapisë, Moilesi, Malakasa, Kakoshalësi, HALKUÇI, Sikamino, (KUKUVAJNË), Anoljosia, (Katoliosia), Kamatero, HASI, Aspropirgo, (Brahami).

2-Zona e Megarindhos përmendim: Ambelaqia, Elensis, Madra, Magula, Vila, Mazi, KRYEKUQI, Salamina. Kryeqyteti i ishullit të Salaminës Kuluri banohet me arvanitë si dhe qytetet e ishullit Muqi dhe Ambelaqi banohen nga popullsia arvanite. Tasos Karadi shkrimtar arvanitë nga Salaminë në një intervistë për një kanal televizivë shqiptar ka thënë se sot në ishullin e Salaminës ka mbi 40.000 mijë arvanitë.

3-Zona e Egjios ka ishullin Angjistri.

4-Zona e Thivës përmendim fshatrat: Hastia, DOMVRANA, KOKOSHI, Ksironomi, Karadas, Frimokastro, Paleopanagjia, VAJA, Kasnesi, Kaskaveli sot Leondaris, Parapungaj, Kapareli, BALCA, KOKLA, Kleboçari Pirgo, Lutufi, Ambeloshalësi, (Tahi), (Agjio Theodori), Neohori, Darimari, Mustafadhes, Dervenoshalësi, Rapendosa, Kakoniskiri, Kavashala, Stefani, Klideti, SHKURTA, VATHI, (KRIBAÇI), MURIQI, SHKIMETAR, Spaidhes, Latani, KARDHICA, Braci, Koqino, Sirç, Lukisia.

5-Zona e Livadhjas përmendim: Stiri, Kiruaki, Zeriqi, Kukura, Zagara, Mazi, Vrastamites, Kutumula, Luci, Pavlo, Steveniko.

6-Zona e Korinthos përbëhet nga fshatrat: Agjio Theodori, (Lutraqi), BISHA, KLIMENDI, BALCA e madhe, BALCA e Vogël, LOPËSI, Dusha, Kastanja, BIÇA, (KUÇI), Almiri, Katakali, Bashi, BIÇA, (LALOTI), SULI, (Ibrahim Bej), MAÇANI, Galataqi, Rito, Katakali, Sofikon, Karfos, Angjelokastro, Voivoda, ZEMENO, Panariti, Mukli, Vasiliko, Vladusa, Velina, Bozika, Atikia, Kriavrisi, Pala Korinthi, (Asos), Ksiloqerëza, Limohori.

7-Zona e Lokridhës përmendim: Livanadhes, Martino, MALËSINA, Proskina, Pirgos, Mazi, Larina, Surpi, Teologos.

8-Rrethi i Argos përmendim: Berbati, Limnes, (Kuçopodhi), (Varduva), (PRIFTJANI), (Pasha), (Honika), (Bundja),

9-Ishulli i Nafplios përmendim: Maneshi, Ledra, Pulakidha, Merbaka, Plataniti, Heli, Anifi, Dimena, (GJERBËSI), (Kofini), Kamari.

10-Zona e Trisinias; përmendim: (Poros), Valario, METHANA, Vromolimi, Kosona, Agjio Teodori, Megalo Horio, Megalo Potami, Kameni Hora, Ano Fanari, Karaxha, Lesia, Bafi, Ortoliti.

11-Zona e Ermonidos përbëhet pothuajse nga ishujt që historikisht njihen si qëndra të mëdha të banuara nga arvanitët dhe ku dolën heronjtë, kryetarët e parë të shtetit Grek.14 Hidra, (SPECA), FURRNI, Kranidhi, Porto Heli, Ermioni, Sabariza, Iliokastro, Didimi.

12-Mantinias ka Dara.

13-Në Kalavrita është (Lukuria).

14-Për rrethin e Patrës thuhet se përpara dy shekuj banorët flisnin kryesisht gjuhën arvanitase, dhe kishte gra që nuk dinin fare greqisht. Sot gjuha arvanitase është ndihmëse dhe përdoret kryesisht në kuvendet e pleqëve ose kur folësit nuk dëshirojnë të mësojnë të tjerët atë që kuvendojnë midis tyre. (SULI), (MIRA), (Lalikosta), (MIRTIZA), (Franga), (BUKURA), (Verdoni), (HAJKALI), (Krali), (Harbilejka), (Lefkopetra,) (Lalikosta), (Nikoreika), (Kareika), (Franguleika) .

15-Në krahinën e Ilias, gjuha arvanitase ka humbur po thuajse dhe përmendim. (Kumani), (BËNDETI), (Kapelitu), (MALIQI), (Dorisa), (Nemuta), (Miles), (KALOLESHI), (Agjio Ana), (Psari), Kombothekra.

16-Krahina Trifilias permendim: SULIMA, LAPI, RIPËSI, Piça, Hiristohori, Psari, Kuvela, Ano Kopanaqi, Agrilia, Varibopi, Vidhisova, Klesura, DREDHË, SULI, Shirk. Në fshatrat Sulima dhe Lapsi, gjuha arvanitase flitet si gjuhë e dytë. Kurse në fshatrat Ripës, Piça, Kuvela, Agrilia, Psari dhe Hirisohori kryesisht burat e vjetër flasin mirë gjuhën arvanitase.

17-Krahina e Karistias, përmenmdim: KALANË, Baba, Dramësi, VRESTIDHE, PRINJA, Kalamaqi, ZAKARIA, Thimi, Kakogjoni, Koqini, Figja, BASHAJ, DARDANI, (Bezhani), Fokej, Melison, Agjio Dimitri, MBRETI, KRIEZA, LEPURA, LALA, ZERBISHA, VIRA, Koskina, (Marmari), Mesohoria, Nikoleta, Kutumula, Armiropotamos, HANI, Agjio Apotoli, Polipotamos, Alonja, Kisuri, Kapsala, QELA. 18-Ishulli i Andros ka fshatrat: Gavro, Agjio Petro, Ateni, BAÇI, Remata, Katahalos, Arni, BURKOTI, Ano Aprovatu, Kato Aprovatu, GJIDHE, Kato Fellos, Pano Fellos, LIVADHESA, Psoriareza, Galios, AGJINI, Kalamos, Kalivari, Hartes, Ano Varidhi, Kato Varidhi, KUMARI, Kaloqerini, Vitali, Amolohos, Sidhonda.

[ismani]

“ Profesori, historiani , linguisti i Universitetit së Athinës Nikos Dimou: flisnim shqip dhe quanim vetveten Bizantine”, por athere Winckelmann, Goethe, Victor Hugo, Delacroix,, të tërë na thanë, “Jo, ju jeni Grekë, pasardhës direktë të Platonit e Sokratit”, dhe athere filluan problemet. Por kurrë një komb i vogël dhe i varfër ka një ngarkesë të tillë mbi supet e tija, kurrë nuk do shërohet.

[EDLIN]

Kristo Frasheri: Tito Johallasi, albanologu grek që studion arvanitët

Kristo Frashëri

Kemi marrë vesh se së shpejti do të vizitojë vendin tonë albanologu grek Tito Johallas. Ndërsa shprehim gëzimin që do ta shohim përsëri pas shumë vitesh midis nesh dhe ndërsa e sigurojmë që do të gjejë tek ne po atë ngrohtësi që ka ndier më parë, është e nevojshme të shtrojmë pyetjen - për ata që nuk e njohin - kush është profesor Tito Johallasi? Mund të thuhet pa frikë teprimi se në plejadën e shkencëtarëve pozitivë grekë që janë marrë me historinë, gjuhësinë dhe etnografinë shqiptare, shkencëtari më dinjitoz, më i thelluar dhe më prodhimtar është pa dyshim profesori Tito Johallas.
Lindi në fshatin Rrapëz të rrethit të Pargës më 1942. Shkollën e mesme e kreu në gjimnazin "Zosimea" të Janinës. Studimet e larta i ndoqi në Fakultetin e Letërsisë dhe të Filozofisë të Universitetit të Athinës. Punoi si lektor i greqishtes në Universitetin e Palermos në Itali. Atje ndoqi leksionet mbi historinë mesjetare të Shqipërisë, që zhvillohej në katedrën e albanologjisë nën drejtimin e Giuseppe Valentinit dhe në të njëjtën kohë leksionet e gjuhës shqipe që zhvillonte anëtari i po asaj katedre Karl Gurakuqi. Njohuritë e tij mbi ballkanistikën dhe albanistikën ai i pasuroi më tepër duke ndjekur leksionet që zhvillonte në atë kohë në Universitetin e Mynihut ballkanisti i njohur gjerman Georg Shtadmyler (Stadtmüller). Më 1968 ai mbrojti në Mynih në kuadrin e Historisë së Ballkanit dhe të Gjuhësisë krahasuese doktoratën kushtuar vendosjes së shqiptarëve gjatë Mesjetës në Greqi.
Johallasi pati pra që në moshë të re një arsim dhe një kulturë albanologjike të kompletuar. Këtë kulturë albanologjike ai nuk reshti ta përpunonte dhe ta pasuronte gjatë dhjetëvjeçarëve të mëvonshëm. Ky pasurim ka qenë vazhdimisht në ngritje. Sikurse e tregon lista e botimeve të tij, në fillim ai u përqendrua në trajtimin e problemeve karakteristike të tre të folmeve kryesore të gjuhës shqipe të trashëguara nga shekujt mesjetarë, në tri vatra mesdhetare - në shqipen e Shqipërisë, në arvanitishten e Greqisë dhe në arbërishten e Italisë. Rezultatet e para që pati nga kjo fushë trivatrore duket se e bindën profesorin e nderuar që t'i përvishej ndriçimit të historisë dhe të gjuhës të vatrës më pak të studiuar të sferës albanistike - diasporimit të shqiptarëve në Greqi dhe të folmes së tyre shqipe. Sikurse do të shihet më tej, rezultatet e arritura deri tani - themi deri tani, sepse shpresojmë që të mos e ndërpresë punën e tij të vyer shkencore, pavarësisht se mund të kemi për ndonjë çështje të caktuar ndonjë rezervë - ato përbëjnë një kurorë nderi për albanologun e shquar grek.
Ajo që ka spikatur te Tito Johallasi që kur ishte i ri si absolvent, ishte përkushtimi i tij për t'u marrë me problemet e historisë mesjetare të Shqipërisë dhe të gjuhësisë krahasuese shqipe. Që në moshë të re kur ne e kemi njohur, fliste një shqipe të shkëlqyer. Njihte të folmet e saj, të cilat nuk i përziente me njëra-tjetrën. Dialektin çam të fshatit Rrapëz të Pargës, ku kishte lindur nuk e ngatërronte me dialektin shkodran që kishte mësuar nga Karl Gurakuqi. Të folmen shqipe të arvanitëve të Greqisë e njihte aq mirë sa edhe të folmen shqipe të arbëreshëve të Italisë. E ka përvetësuar pa vështirësi edhe shqipen e sotme standarde.
Rrallë gjen dijetarë të gjuhës shqipe që të njohin gamën e të folmeve kryesore të saj si T. Johallasi. Dëshmi janë veprat e tij të shumta, të cilat mund të lodhesh pa dyshim jo vetëm duke i lexuar, por edhe vetëm duke i shfletuar. Shumica janë greqisht, por ka jo pak edhe shqip. Krahas tyre ka shkrime të botuara në gjermanisht, italisht, frëngjisht. Të gjitha me temë nga historia e Shqipërisë dhe nga gjuha shqipe. Për ne ka qenë e pamundur t'i ndjekim të gjitha shkrimet e tij. Për këtë mungesë kërkojmë ndjesë. Do të përmendim këtu vetëm ato shkrime, punime, vëllime që kam në bibliotekën time personale. Disa janë broshura dhe separate, por nuk janë të pakta vëllimet me peshë të rëndë.
Me sa dimë ne, serinë e botimeve të tij ai e filloi me një shkrim italisht me titull "Testi Greco-Albanesi. Editi et inediti" (Tekste greko-shqiptare. Të botuara dhe të pabotuara), botuar nga Qendra Ndërkombëtare për Studimet Shqiptare pranë Universitetit të Palermos (Centro Internazionale di Studi Albanesi presso l'Università di Palermo, Palermo 1967). Pavarësisht se brenda në tekst bëhet fjalë për arbëreshët e Italisë, ai merret me shqiptarët e trojeve etnike dhe me arvanitët e Greqisë. Në këtë punim, T. Johallasi vë në dukje faktin se, ndërsa për arbëreshët e Italisë ka një varg të gjatë autorësh që janë marrë me historinë, gjuhën, etnografinë e tyre, madje kanë nxjerrë në dritë dhe shumë shkrime të hartuara nga bashkatdhetarët e tyre të hershëm, bibliografia e arvanitëve të Greqisë është e varfër. Është e vërtetë, nënvizon ai, se për arvanitët e Greqisë kanë shkruar autorë e dijetarë me emër, duke filluar nga J. G. Hahn, C. Hopf, K. Sathas, T. Neroutsos, D. Kambouroghlous, A. Meliarakes, S. Lambros, K. Amantos, D. Paschales, D. Zakythinos, G. Poulos e të tjerë, e të tjerë. Por ata merren kryesisht me historinë e diasporimit të arvanitëve dhe shumë pak rëndësi i kanë kushtuar botimit të teksteve të tyre dhe studimit të së folmes së tyre. Me këtë rast ai vinte në dijeni publikun se një vit më parë ishte botuar nga Spiros Mouselinis përmbledhja me titull "Dhimotika tragudhia tis Epiru" (Këngë popullore të Epirit), Janinë, 1966, ku midis këngëve greqishte ka dhe këngë shqipe të mbledhura në Çamëri. Ai e mbyll këtë shkrim duke botuar disa këngë shqipe të panjohura, të vjela në Thesproti (Çamëri). Mund të thuhet se që në hapat e tij të parë spikat dëshira për të nxjerrë në dritë tekste të panjohura dhe për të bërë të njohura tekste pak të njohura, të hartuara në të folmen e arvanitëve, të cilat, siç do ta shohim më tej, e kanë pasuruar bibliotekën e posaçme kushtuar arvanitëve të Greqisë. Si rrjedhim, fusha kryesore e punës së tij shkencore u bë historia e diasporimit mesjetar të shqiptarëve në Greqi.
Punimi i parë që shënon kalimin nga fusha e linguistikës në atë të historisë i takon vitit 1971. Është disertacioni i tij me temë "Mbi shtegtimin e shqiptarëve në Greqi" botuar gjermanisht ("Über die Einëanderung der Albaner in Griechenland", München, 1971). Trajtesa ka dinjitetin e një punimi shkencor të mirëfilltë. Autori ka shfrytëzuar për këtë disertacion burime dokumentare dhe studime historike të medievistëve të botuara gjatë shekujve XIX-XX.
Si gjithë historianët grekë, ashtu dhe ai nuk u pajtua me teorinë e dijetarit gjerman J. Ph. Fallmerayer, i cili mendoi se grekët e vjetër u zhdukën krejt për shkak të dyndjeve të sllavëve, të cilat e mbuluan Greqinë që në shekullin VI të erës sonë. Historiani erudit grek K. Sathas, i cili gjithashtu nuk u pajtua me teorinë nihiliste të historianit gjerman, megjithatë pohoi se ka shenja që flasin për praninë e grupeve shqiptarësh në territorin grek që në shekujt VI-VII. Teorinë e vet Sathasi e mbështeti në gjurmë toponomastike dhe onomastike me prejardhje shqipe të hetuara prej tij në Peloponez. Madje, nga këto gjurmë ai nxori në shesh lidhjet midis greqishtes mesjetare dhe shqipes së hershme. Veç kësaj, ai theksoi afrimin që tregon shqipja me dialektin grek të Cakonisë, që flitet në More. Si një historian tepër skrupuloz Johallasi në fillim u tregua deri diku skeptik ndaj rezultateve që japin krahasimet gjuhësore, mbasi për të themelin e teorive duhet ta përbëjnë njoftimet dokumentare të mirëfillta. Në bazë të këtij kriteri, i diskutueshëm për mjaft studiues, Johallasi arriti në përfundimin se shtegtimi i parë i shqiptarëve në hapësirën e Helladës ka ndodhur në vitin 1325, mbasi atë vit vërtetohet, nga një letër e Marino Sanudos, vendosja e shqiptarëve të ardhur nga Shqipëria në Thesali. Megjithatë, koha e shtegtimit të parë të shqiptarëve në tokën greke është një çështje ende e pazgjidhur përfundimisht. Në fakt, në Kolokuiumin Ndërkombëtar Albanologjik që u zhvillua në Universitetin e Insbrukut në Austri më 1972, profesori T. Johallas mbajti referatin "Studimet Albanologjike në Greqi" (Gli Studi Albanologici in Grecia). Referati i tij nuk ka vetëm përmbajtje informative, por edhe karakter kritik shkencor. Në këtë punim ai radhit studiuesit grekë që kanë dhënë kontribut në studimin nga pikëpamja historike, linguistike, onomastike, toponomastike dhe folkloristike të arvanitëve të Greqisë. Johallasi shkruan ndër të tjera se teza e medievistit të njohur grek Kostandin Sathas mbi praninë që në shekujt VI e VII të grupeve të shqiptarëve në Greqi, pavarësisht kundërshtimeve që pati nga disa historianë, ka përkrahës në të gjithë botën. Kjo për arsye se në mungesë të burimeve të shkruara historike dhe gjuhësore, shkencëtarët për të ndriçuar ngjarjet e së kaluarës detyrohen të çajnë shtigje të reja. Gjurmët që ndeshen në fushën e toponimisë dhe antroponimisë marrin në mungesë të burimeve direkte të shkruara vlerë të përafërt dokumentare. Kjo është arsyeja përse pas Sathasit një varg autorësh grekë u morën me toponiminë dhe patroniminë arvanite. Megjithatë, Johallasi nuk ngurron të vërë në dukje si dobësi faktin se shumë pak prej tyre i kanë kushtuar kujdes gjuhës arvanite ashtu siç flitet në Helladë. Kjo varfëri ka rrjedhur, sipas tij, mbasi arvanitët, ndonëse kanë jetuar me shekuj në territorin grek, nuk kanë lënë në të kaluarën, siç ndodh me arbëreshët e Italisë, tekste të shkruara në gjuhën e tyre, pa të cilat është e vështirë të ndërmerren studime filologjike. Studimet filologjike mbi gjuhën arvanite të ndërmarra nga arvanitë si P. Coupitoris (1879), P. Fourikes (1933), P. Mesoghitis (1940), A. Canacaris (1961), J. Ghicas (1962), V. Mastrocostas (1963), S. Mouselinis (1966), E. Constantinou (1968), - vë në dukje Johallasi, - mbështeten në të folmen e vonë arvanite.
Me gjithë mungesën e teksteve të vjetra shqipe, dijetarët grekë janë përpjekur ta ndriçojnë deri diku praninë e arvanitëve në truallin grek në Mesjetë, duke u mbështetur jo vetëm në burimet e shkruara dokumentare, por edhe në gjurmët që gjuha shqipe ka lënë në toponiminë dhe në patroniminë e vendbanimeve dhe të banorëve. Në vendin e parë në këtë fushë studimesh profesori Johallas rendit pa dyshim medievistin grek Kostandin Sathas. Seria shumëvëllimëshe e Sathasit me titull "Documents inedits relativs a l'histoire de la Grece au Moyen age" (Dokumente të pabotuara në lidhje me historinë e Greqisë në Mesjetë) (1880-1892), përbën një monument të pazëvendësueshëm nga pikëpamja e burimeve historike. Sikurse shënon Johallasi, historiani Sathas vuri gjithashtu në dukje praninë e shumë toponimeve shqipe në Peloponez që rridhnin nga emra familjarë shqiptarë, në mënyrë të veçantë në vëllimet I, IV, IX. Pas tij D. Cambouroglous (1887) vuri re me hollësi koincidencën e toponimeve të tjera shqipe të Peloponezit me ato të Epirit. Kështu edhe të tjerë, si S. Panajotopoulos mbi toponiminë shqipe në Korinth (1884); S. Hambros mbi toponiminë shqipe në Atikë (1896); G. Sarris gjithashtu në Atikë (1928); P. Fourikes po për Atikën (1929); ndërsa K. Amantos vuri re praninë e mbaresës shqipe -eza në fjalët greke (1910); G. Poulos për Korinthin (1960) e të tjerë, e të tjerë. Madje, shton Johallasi, profesori grek D. Georgacas dhe amerikani M. MacDonald kanë grumbulluar në pjesën jugperëndimore të Peloponezit, ku ndodhet dhe krahina e Manit, rreth 1450 toponime shqipe (1967). Nga ana e tij D. Demertzis pohon se në Eubenë e Jugut ka një shumicë toponimesh shqipe (1964). Johallasi bën përpjekje për të justifikuar faktorët që ndikuan në helenizimin e arvanitëve. Sipas tij, shkaktar qenë sundimtarët turq. Arvanitët e Greqisë qenë ortodoksë. Si të tillë, shkruan ai, duke u revoltuar kundër turqve myslimanë u lidhën me bashkëkohëtarët e tyre grekë, lidhje e cila e lehtësoi mendon ai, helenizimin e shqiptarëve. Solidariteti në frontin e rezistencës kundërosmane është argument i drejtë, por sipas nesh, jo i mjaftueshëm. Nuk duhet lënë pas dore ura lidhëse midis tyre - Patrikana greke, e cila siguroi nga Sulltanati privilegjin që t'i mbronte si fëmijët e vet besimtarët e krishterë ortodoksë pavarësisht nga kombësia e tyre. Kështu mund të shpjegohet fakti se atje ku mungoi kjo përkrahje, për shembull në disa vise të Moresë, jo pak bashkësi fshatare arvanite, ndonëse qenë në fqinjësi me fshatarët helenë, përqafuan fenë islame. Megjithatë, thotë Johallasi, jo të gjithë arvanitët u asimiluan, mbasi ka ende bashkësi që e ruajnë dhe e flasin gjuhën e tyre shqipe edhe në ditët tona.
Me sa dihet, T. Johallasi është i pari që ka vënë re se në të folmet shqipe të këtyre banorëve të ardhur nga Shqipëria, baza e së cilës është dialekti toskë, ka aty-këtu edhe elemente të gegërishtes. Këtë dukuri ai e shpjegon me dy hipoteza: e para, se së bashku me shqiptarët toskë kanë ardhur në Greqi edhe shqiptarë gegë, ose e dyta, se këto forma i kishte mbarë gjuha shqipe, por që toskërishtja e arvanitëve i ruajti edhe pas ndarjes së shqipes në dy dialekte kryesore, kurse toskërishtja e Shqipërisë i humbi. Por ai hë për hë vetëm sa e ngre problemin dhe nuk ngutet ta shpjegojë.
Johallasi vuri re se e folmja arvanitase ka disa huazime fjalësh nga turqishtja, të cilat sipas tij nuk i njeh greqishtja popullore e Greqisë, po ashtu as shqipja e Shqipërisë. Për më tepër, thotë ai, ndikimi turk te arvanitët nuk vihet re vetëm te fjalori, por edhe te muzika dhe te tematika. "Të gjitha këngët që kam mbledhur, - shkruan ai, - që shprehin momente gëzimi ose hidhërimi, kanë një muzikë të trishtuar, madje edhe këngët e dasmës janë një ankim, rënkim, vajtim (lamento, genito, pianto)". Ai shton se këtë notë kanë, siç ka vënë në dukje S. Mouselimes, edhe këngët e dasmës që ai ka mbledhur në Thesproti (Çamëri). Por, fakti është se po këtë notë kanë edhe pjesa më e madhe e këngëve të grekëve të Epirit, përfshirë edhe ato të grekëve të veriut. T. Johallasi sjell me këtë rast edhe konstatimin e studiuesit grek D. Oikonomides, i cili shkruan në veprën e tij "Këngët popullore të Epirit të Veriut, këngët e kurbetit", Athinë 1954: "Edhe në këngët e dasmës dhe të gëzimit mbisundon i njëjti tingull që kanë këngët mortore dhe këngët e kurbetit". Ai e shpjegon këtë fenomen me dy faktorë, të cilët ndikonin në shpirtin e epirotit: me mungesën e pjellorisë së tokës epirote, e cila shkaktonte varfërinë e vazhdueshme, por edhe me sundimin skllavërues turk, i tmerrshëm dhe i padurueshëm. Si shembull T. Johallasi sjell regjimin e Ali Pashait të tmerrshëm, i cili njihet për mizoritë e tij. Ai mendon se pikërisht regjimi i Ali Pashait ka lënë gjurmë në shpirtin e popullit dhe në këngët e tij.
Edhe në qoftë se T. Johallasi ka të drejtë me këtë tezë për Epirin, gjë që na duket e nxituar, nota e vajit që kanë këngët popullore arvanitase të Moresë nuk mund të shpjegohet me mizoritë e Ali Pashës, i cili nuk e ka ushtruar pushtetin e tij atje. Madje, mund të thuhet se ka të dhëna që tregojnë se notat e vajit dhe të rënkimit që kanë këngët e Epirit të jugut, kanë ekzistuar edhe para sundimit të Ali Pashait. Vuajtjet, fatkeqësitë, mizoritë e kanë shoqëruar këtë popull prej shekujsh edhe gjatë sundimit romak, bizantin, serb, turk. Ai ka vuajtur edhe gjatë sundimit greko-bizantin. Bashkësitë helene nuk i kanë parë me sy të mirë fqinjët e tyre, arvanitët. Me një fjalë, arvanitët kanë vuajtur si përpara, si pas sundimit të Ali Pashait. Po të kishin pasur lidhje me sundimin e vezirit të Janinës, ato duhet të ishin harruar fill pasi ai u largua nga skena e historisë. Johallasi për të provuar tezën e tij sjell si shembull arbëreshët e Italisë, te të cilët, sipas tij, nuk vihet re nota ankimore dhe vajtimore e këngëve të tyre popullore. Këtu nuk është vendi të zgjatemi në këtë çështje, por këngët e vjetra arbëreshe nuk janë pa notë vajtimore dhe rënkimore, të cilën e kishin sjellë me vete që kur kishin qenë në More, aq më tepër që në atdheun e tyre të ri, në Sicilinë dhe Kalabrinë feudale mesjetare nuk mund të ishin aq të lumtur, sa të çliroheshin nga nota vajtimore dhe rënkimore e trashëguar prej shekujsh. Malli për vendin e të parëve ndoshta është një faktor që shpjegon notën rënkimore jo vetëm të arbëreshëve të ardhur nga Moreja, por edhe të arvanitëve të Moresë të ardhur nga Shqipëria. Vargjet e famshme të shndërruara në rit të arbëreshëve, të cilat kanë arritur deri në ditët tona "O e bukura More, çë kur të ljashë, më ngë të pashë..." e të tjera, e të tjera, janë dëshmia më e patundur e këtij fenomeni.
Pa dyshim se tema kryesore që ka shqetësuar profesorin Johallas gjatë gjithë veprimtarisë së tij shkencore, ka lidhje me diasporën arvanite në Greqi, e parë kjo nga disa këndvështrime - nga fillimet e diasporimit dhe nga shtrirja territoriale e arvanitëve, nga e folmja e tyre shqipe dhe nga trashëgimia e tyre kulturore.

Vijon.....

[EDLIN]

..............

Një vend të veçantë në këtë ballafaqim ka zënë emri i gadishullit Mani në cepin jugor të Peloponezit. Fjala Man i takon gjuhës shqipe, është emri i pemës frutore man. Jo pak dijetarë mendojnë se nuk është koincidencë që emri i gadishullit ku ndodhet krahina e Manit quhet Morea, fjalë greke që do të thotë "man". Gjithashtu nuk mund të mos merret në konsideratë fakti që banorët e gadishullit të Manit në Mesjetë kanë qenë arvanitë. Nuk është pra për t'u hedhur poshtë a priori pikëpamja se kur në shekullin X në burimet historike shfaqet toponimi Man, në atë gadishull banonin arvanitë. Nëse toponimi shqip Man është përkthim i trajtës greke Morea apo e kundërta, nëse arvanitët e përkthyen Morenë sipas gjuhës së tyre në Man, kjo është një çështje më vete. Nuk na takon neve të merremi me një çështje që nuk jemi në gjendje ta zgjidhim.
Ne gjithsesi mendojmë se mospajtimi i profesor T. Johallasit me pikëpamjen e K. Sathasit ka, si tezë shkencore, të drejtën e qytetarisë dhe si e tillë duhet pranuar si hipotezë e mundshme. Pra, ajo nuk e dëmton, veçse e pasuron diapazonin e tezave historike dhe linguistike. Si e tillë ajo ka të drejtën të njihet dhe të debatohet. Megjithatë duhet pasur parasysh se jo çdo ngjarje e Mesjetës së hershme sqarohet nëpërmjet kronikave. Janë shekujt më të errët nga pikëpamja e burimeve dokumentare. Kritika më e ashpër dhe në të njëjtën kohë më e drejtë që historiografia greke i ka bërë historianit gjerman J. Ph. Fallmerayer, është se ai, duke mos ndeshur emrin e grekëve në truallin e Greqisë gjatë Mesjetës së hershme, ka nxjerrë konkluzionin e gabuar se gjatë këtyre shekujve në Greqi nuk ka pasur popullsi helene. Kjo vërejtje, e cila është përdorur për praninë e helenëve në Greqi gjatë shekujve të hershëm mesjetarë, nuk ka përse të mos vlejë edhe kur është fjala për arvanitët, pa dyshim kur ka gjurmë të toponimisë dhe të patronimisë së tyre. Këtë problem profesori T. Johallas e ka trajtuar në punimin gjermanisht mbi toponiminë dhe patroniminë e arbëreshëve të Sicilisë (Griechische Orts- und Familiennamen der Italoalbanischen Gemeinden Siziliens, Athinë 1972); po ashtu në shkrimin tjetër që merret me patroniminë, toponiminë e arbëreshëve që banojnë në Italinë e Jugut dhe në Sicili, "Rreth problemit të huazimeve bizantine dhe neogreke në dialektet italo-shqiptare" (të arbëreshëve të Italisë), botuar në organin "Balkan Studies 16,1", Selanik 1975. Me këtë punim T. Johallasi rimerr problemin huazimeve nga greqishtja e vjetër në shqipe, që e filloi për të parën herë më 1892 gjuhëtari gjerman S. Bugge dhe e vijoi linguisti i njohur Gustav Meyer, por që rezultatet më të pasura i solli linguisti tjetër gjerman Albert Thumb më 1909. Sikurse vë në dukje Johallasi, A. Thumbi përveçse arriti të hetojë rreth 30 fjalë të huazuara prej shqipes nga greqishtja antike, ai formuloi edhe ligjet themelore fonetike në bazë të të cilave përcaktohet nëse një fjalë ka hyrë në shqipen nga greqishtja e vjetër ose nga greqishtja e re.
Pasi vë në dukje kontributin që kanë dhënë linguistë të ndryshëm në hetimin e fjalëve që shqipja ka huazuar nga greqishtja e vjetër dhe greqishtja e re (N. Jokl, Kr. Sandfeld, E. Çabej, H. Ölberg, G. Uhlisch e të tjerë), T. Johallasi nënvizon faktin se shumë pak kujdes u është kushtuar huazimeve që shqipja ka marrë nga greqishtja mesjetare. Pikërisht kësaj fushe kërkimesh gjuhësore i është kushtuar kjo trajtesë.
Vështirësia kryesore, mendon T. Johallasi, për të hetuar fjalët e greqishtes mesjetare që kanë hyrë në gjuhën shqipe, qëndron te mungesa e theksuar e shkrimeve arvanite mesjetare. Nga shekujt mesjetarë, thotë ai, nuk kemi asnjë tekst të shkruar në gjuhën shqipe në dialektin toskë për të parë sa fjalë nga greqishtja mesjetare kanë depërtuar në të. Kjo është një mungesë serioze. Megjithatë, problemi nuk është pa rrugëdalje. Këtë zbrazëtirë të shqipes mesjetare Johallasi mendon se e plotëson deri diku shqipja e folur e arbëreshëve të Italisë, e cila nuk ka ndikime nga greqishtja e re, mbasi është larguar nga trualli grek që në fund të Mesjetës.
Si burim ai pranon se është shqipja që flasin arbëreshët e Italisë dhe jo shqipja që flasin arvanitët e Greqisë, sepse arvanitët e Greqisë duke bashkëjetuar edhe në kohën e re me grekët e Greqisë e kanë pasuruar fjalorin e huazimeve aq tepër, sa tani janë në rrezik të asimilimit të tyre të plotë. Për Johallasin shqipja e arvanitëve si objekt studimi vlen vetëm për të parë se cilat fjalë shqipe kanë mbetur ende në përdorim. Megjithatë, edhe kjo fushë burimore ka filluar të varfërohet. Jo pak fjalë të greqishtes mesjetare, të cilat ishin në përdorim për shkak të nivelit të sistemit ekonomik mesjetar, siç janë emra veglash apo veshjesh, apo zakonesh, meqenëse janë zëvendësuar nga mjete më moderne, kanë dalë nga përdorimi. Për këtë arsye, thotë ai, duhet organizuar sa më parë puna për të realizuar vjeljen e tyre para se ato të jenë zhdukur.
* * *
Sipas mendimit tonë, punimet më me vlerë të Tito Johallasit kanë dalë nga pena e tij kohët e fundit. Me përjashtim të monografisë kushtuar Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në historiografinë neogreke botuar në Athinë më 1994, ff. 200 - janë punime kushtuar historisë, gjuhësisë, etnologjisë të disa bashkësive arvanite të vendosura në Greqi, kryesisht në ishujt e Egjeut. Janë punime të ngjeshura jo vetëm me histori, por edhe me materiale etnologjike, jo vetëm me gjuhësi, por edhe me të dhëna mbi kulturën popullore.
Rezultatet e veprimtarisë së tij në këtë fushë ai i ka parashtruar në disa vëllime. Njëri u kushtohet arvanitëve të ishullit Andros ("Andros. Arvanites kai Arvanitika", Athinë 2000, ff. 584); punimi i dytë: ishullit Eubea ("Euboia. Ta arvanitika", Athinë 2002, ff. 760); punimi i tretë: arvanitëve të ishullit Hidhra (T. Johallas. "Idhra, Lismonimeni Glossa", Athinë 2006, ff. 416). Këtyre vëllimeve profesori u ka shtuar edhe një vëllim të katërt, i cili është botim i fjalorit greqisht-shqip, përgatitur që në shekullin XIX prej profesor Panajot Kupitorit, një arvanit nga Hidhra, por që mbeti në dorëshkrim (ff. 854). Përveç fjalorit të Kupitorit, profesor Johallasi ka botuar edhe një tjetër vepër leksikografike gjithashtu me vlerë të rrallë, fjalori greqisht-shqip i Marko Boçarit rreth 500 faqe.
Tito Johallasi na njofton se ai që e nxiti t'i kushtohej studimit të bashkësive arvanite ka qenë profesori grek Nikolas Thomadhaqis. Ai shkruan se që në fillim e dinte se do të ishte i vetmi në këtë rrugëtim. Aq më tepër e ndiente veten të vetmuar kur mori përsipër të studionte fshatrat shqipfolëse të Eubesë, për të cilat në botimet e mëparshme të redaktuara kryesisht prej klerikëve, nuk ishin respektuar rregullat gramatikore dhe fonetike të gjuhës shqipe.
Ekspedita filloi më 1987. Ai pati që në fillim vështirësi. Por këtë vështirësi ai e kapërceu falë përgatitjes që kishte nga ana metodike dhe metodologjike e problemit. Veç kësaj, ndonëse në historiografinë e deriatëhershme flitej për praninë e fshatrave shqipfolëse kryesisht në pjesën jugore të ishullit të Eubesë, ai e nisi ekspeditën që nga cepi verior i ishullit. Me këtë ekspeditë pati sukses. Zbuloi fshatra arvanite të panjohura më parë. Pasi vizitoi Ahladherinë dhe më tej zbriti drejt jugut duke kaluar fshatrat një nga një, pati rastin, shkruan ai, të njihte nga afër njerëzit dhe të regjistronte gjuhën, këngët, jetën dhe vuajtjet e tyre. "Këta njerëz të rraskapitur, - nënvizon ai, - nga punët e vështira të bujqësisë, tregonin mikpritje, bujari, të futnin në shtëpitë e tyre, të qerasnin me verë, të hapnin zemrën, ndonëse të dërrmuar nga lodhja". Më tej, pasi përshkruan vështirësitë e rrugëtimit, profesori thotë se kjo ekspeditë ishte për të një zbulim. "Këta njerëz, të cilët deri disa kohë më parë celebrimin e meshës kishtare e dëgjonin me magnetofona me bateri, sepse nuk kishin priftërinj, as rrymë elektrike, ishin të izoluar në natyrën e ashpër. Këta njerëz të izoluar nga një det i trazuar dhe të vendosur në këto kushte të ashpra, në vend që të ktheheshin në bisha, të prisnin me një buzëqeshje të sinqertë dhe me zemër të hapur tipike egjeane. Sapo uleshin, merrnin me një dëshirë të madhe cabunën (lahutën) ose lirën që t'i binin për ty dhe këndonin për ty këngë greqisht ose arvanitisht".
Meritë e veçantë e punës shkencore të profesor Johallasit është se ai në vitin 1987, kur filloi ekspeditën e vjeljes së materialit in situ drejtpërdrejt nga banorët e bashkësive arvanite, e njihte në mënyrë të thelluar historinë e diasporimit mesjetar të shqiptarëve në hapësirën greke. T. Johallasi, duke lexuar kronikat e shekujve mesjetarë, kishte mbrujtur një vizion sa tragjik, aq edhe heroik që përjetuan shqiptarët gjatë shtegtimeve të tyre. Ai priste, siç thotë vetë, që të ndeshej ballë për ballë me ata arvanitë kalorës, të cilët kishin lënë një emër të madh për shkathtësi dhe trimëri si ushtarë në luftë kundër navarinëve, katalanëve dhe turqve gjatë shekujve XIV-XV, por edhe si bujq të kualifikuar, të cilët e ringjallën ekonominë e trevës.
"U përpoqa të shikoja gjithandej ndonjë bari, ndonjë kalë të bukur, njësoj si ata që kishin parë venedikasit me kalorësit e mrekullueshëm që turreshin të shkatërronin kuadratet e navarinëve, katalanëve ose turqve. Asnjë gjë e tillë. Pashë vetëm lopë të qeta, qe punëtore dhe njerëz bujq-blegtorë. Mendova: kanë kaluar 600 vjet që nga koha kur shtegtarët arvanitë u vendosën në këto anë me kuajt, me kafshët dhe me familjet e tyre, në krahinat e pabanuara të Eubesë jugore dhe të Kavantorit. Tani këta njerëz qenë bërë për nga fytyra një me dheun e tyre dhe me njerëzit e fshatrave të tjera. Çfarë mbeti nga "albanensis et alia gens equestris", që venedikasit u kujdesën aq shumë që t'i vendosnin në Negroponten (Eubenë) e tyre të dashur? Ka mbetur vetëm gjuha e tyre, arvanitishtja, e cila përbën një monument të pashkruar mesjetar shumë të rëndësishëm, me të cilën depërtuan edhe elemente të greqishtes lokale, të panjohura nga burime të tjera. Këto do të përpiqem të paraqes në librin tim, - nënvizon profesori Johallas, - së bashku me një botë nëpërmjet muzikës së tyre, këngëve dhe shprehjeve të tyre. Ia vlen ta studiojmë këtë botë dhe këtë shpirt. Kjo i takon secilit prej nesh, kjo na takon të gjithëve".
* * *
Sipas T. Johallasit, rruga për shtegtimin e shqiptarëve nga trojet e tyre etnike për në viset greke u hap në kohën e trazirave që pushtuan Shqipërinë pas kryqëzatës së katërt më 1203-1204. Ai e ka fjalën për konfliktet që u zhvilluan në trojet e sotme të Shqipërisë midis serbëve, grekëve dhe anzhuinëve, në të cilat morën pjesë edhe disa qytete të fuqishme italiane.
T. Johallasi mendon se ishte dobësimi që pati Perandoria Bizantine nga këto konflikte, ai që caktoi drejtimin që morën shtegtimet e shqiptarëve drejt jugut, pra drejt territoreve greke. Më konkretisht, ai pohon se vala e parë e shtegtimit ndodhi afërsisht në vitin 1325, kur një masë shqiptarësh u vendosën në Thesali. Sipas tij, këto shtegtime nuk kanë qenë paqësore, por të shoqëruara me dhunë. Grekët dhe katalanët u përpoqën ta ndalnin këtë "murtajë", siç e quan shtegtimin e shqiptarëve Marin Sanudo. Kur Perandoria Bizantine u bind se nuk qe në gjendje ta ndalte valën e shtegtimeve të shqiptarëve, u detyrua të pranonte vendosjen e tyre. Kështu rrodhi epoka e shtegtimit të shqiptarëve drejt Greqisë, të cilat më vonë u rritën me përpjesëtime të mëdha dhe u shpërndanë në shumë vise të Helladës, në konflikt me katalanët, - pohon ai, - të cilët sundonin Dukatin e Athinës dhe që prej 1318 dukatin e Ipatit. Në këto aksione arvanitët tërhoqën vëmendjen e shteteve të interesuara për aftësitë e tyre luftarake si kalorës dhe si këmbësorë. Kështu katalanët rekrutuan reparte të shkathëta kalorësish arvanitë në luftë kundër navarëve dhe ua morën dukatin e Athinës. Si rrjedhim, arvanitët fituan të drejtën të vendoseshin në vitin 1382 në dukatin e Athinës. Më vonë Greqia pësoi kolonizime të tjera, të cilat sipas burimeve dokumentare dhe gjurmëve toponimike që kanë lënë, kanë qenë me përmasa numerike të konsiderueshme. Në maj të vitit 1388 Akropoli i Athinës ra në duart e forcave luftarake të bankierit N. Acciaioli.
Seria e punimeve që merren me historinë, gjuhën, toponiminë, etnografinë dhe kulturën e arvanitëve fillon me vëllimin kushtuar ishullit të Androsit. Është teksti i parë kushtuar historisë së arvanitëve të ishullit Andros, së folmes së tyre shqipe, kulturës së tyre popullore dhe materiale të tjera që autori ka vjelë me hulumtime disavjeçare.
Banorët e ishullit kanë një histori të pasur shtegtimesh. Shumica e banorëve arvanitë janë me origjinë nga Shqipëria jugperëndimore. Fillimisht ata u vendosën në shekullin XIV në Thesali. Nga Thesalia shtegtuan në Beoti. Më vonë kaluan në pjesën jugore të ishullit të madh të Eubesë dhe së këndejmi në shekullin XVII jo shumë larg tij në ishullin Andros në detin Egje. Si bashkësi shqiptare ata u qëndruan besnikë traditave të tyre etnike, gjuhësore dhe kulturore. Nuk mungojnë dhe kontaktet me vendësit helenë, por edhe me pushtuesit turq. Në ishullin Andros ata kanë qenë në kontakt me venedikasit. Nga tallazet historike për të cilat këtu nuk është e mundur të zgjatemi, grupe arvanitësh e braktisën në shekullin XVII Androsin dhe u vendosën në ishullin e Sicilisë (Itali), në fshatin Contessa Entellina, banorët e së cilës e ruajnë edhe sot kujtimin e origjinës së tyre nga ishulli Andros.
Nga pikëpamja gjuhësore e folmja shqipe e Androsit përbën një trashëgimi me rëndësi historike të jashtëzakonshme. Me gjithë kontaktet që kanë pasur gjatë shekujve me greqishten, turqishten, italishten banorët e kanë ruajtur deri diku të paprekur fondin themelor të gjuhës së tyre amtare shqipe. Pikërisht këtu qëndron vlera e jashtëzakonshme e historisë dhe e gjuhës së arvanitëve të Androsit. Fjalët, frazeologjitë dhe elementet gramatikore dhe sintaksore të gjuhës shqipe të regjistruara nga profesori Johallas vlejnë afërsisht si dëshmi e shqipes së folur prej tyre gjashtë shekuj më parë - natyrisht pa mohuar ndryshimet që dikton koha dhe fqinjësia. Sa për shembull këtu po japim një fragment nga përshkrimi në gjuhën amtare, që T. Johallasi ka regjistruar në fushën e bujqësisë nga një fshatar arvanit i ishullit Andros. "Qerónë çë jesh i vógljë u edhé vémë edhé mbjéljnjëm áratë, márrëm fárënë, kishëm zighónë edhé parménde, ishnë ka dru, ka i égrë dru, zë mos hágheshinë njórë, ka ljisëra, ka uli të égrë, çë janë shimë të fórta drunjë. Atë çë hin ba ndë bótë e thózhnë pljuar. Ish ka hékur edhe rëpára ish me açálj edhé hin rëpára ndë një dru çë e thózhnë kundúr. Kunduri prápazë kej dórëzënë. Afrë tékë dórëza poshtë hin stavári... e të tjera, e të tjera".
Vetëm nga ky fragment i shkurtër del se fjalët: arë, parmendë, pluar, ulli, lis, dru, farë, hekur kanë bërë pjesë në fondin e gjuhës shqipe të paktën që në shekullin XIV. Disa rite fetare të Shqipërisë së Jugut afërsisht të ngjashme me ato të arvanitëve të ishullit Andros tregojnë lashtësinë e tyre që në Mesjetën Bizantine. E tillë është për shembull kënga rituale e shqiptarëve ortodoksë të Shqipërisë afërsisht e njëjtë me atë të arvanitëve të Androsit: "Erdhi Ljázëri prë ve/ Ngru ti, múseza e re/ Të na japësh po një ve".
Vetëm gjashtë vargje të një kënge popullore arvanite - "- Kush e shkúndi dárdhënë?/ - Rúsa me të bardhënë./ Kush e shkúndi amigdhalénë?/ Rúsa me mellahrinénë./ Kush e shkúndi mollënë? - Rúsa me të motrënë"; tregojnë se shumë prej këtyre fjalëve i takojnë shqipes mesjetare: mollë, dardhë, motër, e bardhë, shkundi - kurse emrin e sotëm të bajames (amigdhalesë) banorët nuk kishin mundësi ta njihnin pasi është turqisht.
Ja dhe një këngë e cila duket sikur është hartuar jo nga arvanitët e Androsit, por nga shqiptarët e Shqipërisë: Váte vájzëza te klisha/ Frëstë, frëst i bën këmisha./ Váte vajzëza te stani,/ Frëstë, frëst i bën fustani".
Në koleksionin e këngëve popullore të arvanitëve të ishullit Andros na tërhoqi vëmendjen edhe një vjershë satirike. Në vargjet e kësaj kënge burri ankohet për të shoqen, që nuk gjeti rast gjatë ditëve të javës të lante petkat e shtëpisë. Kënga nuk ka vlerë letrare. Nga ajo mësojmë se arvanitët e Androsit, të cilët ishin larguar para 600 vjetësh nga Shqipëria, i quanin ditët e javës ashtu siç i emërtonin dhe ashtu siç i emërtojmë dhe sot shqiptarët e Shqipërisë. "Kam një gro një sadukljáre,/ Gjashtë moj 'kë ljájti fáre./ Tha të ljan të hënënë,/ Strambuliksi këmbenë./ Tha të ljan të marënë,/ Nëkë mbájti njëri djáljinë./ Tha të ljan të mbrëkúrrë/ Dólënë jitóntë e vúnë me gúrë./ Tha të ljan t'énjtenë,/ Hëngri gomari qengjinë./ Tha të ljan të prëmtenë,/ Silojisi të krëmtenë./Tha të ljan të shtunënë/ Hëngri dósa sapúnënë/ Djéljë çë do këngon/ Nxóri brékënë e pleshton/.
................

[EDLIN]

....................
Pa u zgjatur mund të thuhet se me këtë mori tekstesh gju hësore që profesori Tito Johallasi ka vjelë me një punë të palodhur disavjeçare dhe me fjalorin e së folmes arvanite të ishullit Andros me të cilin e ka pajisur vëllimin, ai ka bërë që gjuha arvanite e këtij ishulli të largët të mbijetojë si monument kulture edhe në rast se ajo zhduket përfundimisht si gjuhë e folur.
Një punë afërsisht me të tilla përmasa dhe me të tillë parametra profesori T. Johallas ka ndjekur edhe në vëllimin kushtuar diasporës arvanite që banon në pjesën jugore të ishullit Eubea, një nga ishujt më të mëdhenj të Greqisë. Sipas tij, shqiptarët në ishullin Eubea, ose siç e quajtën kryqtarët perëndimorë Negropont (1204), u vendosën në masë në shekullin XV, kur ishulli ndodhej nën zotërimin venedikas. Sipas të dhënave që jep T. Johallasi, në pjesën jugore të Eubesë arvanitët u vendosën në shumicën e fshatrave (66 fshatra), kurse banorët grekë qenë në pakicë. Në listën e fshatrave të bie në sy që disa prej tyre kanë ruajtur deri sot formën shqiptare të kalendarit të krishterë të kishës perëndimore. Këto forma me emra shenjtorësh jo me -ajos, siç i ka kisha lindore, por me titullin "Shën" (nga Sanctus), siç i pagëzon kisha perëndimore, i ruajnë edhe sot shqiptarët ortodoksë, si për shembull: Shërmëria, Shëmitri (pra jo Panajia apo Ajos Dhimitri). Ka dhe fshatra të tjera të cilat mbajnë toponimi shqiptare, si për shembull: Gjiloshi, i cili të kujton Hekalin e Mallakastrës; ose fshati që të kujton Vlorën; Ljenoshat; Guri ; Gjalpanjtë; Shimkuq ; Buzatë; Variboftë; Nikoletanjtë; Kriezeshtë; Bljushtë; Raftanjtë.
* * *
Kalojmë tek punimi mbi arvanitët e ishullit të Eubesë (Negropontit). Edhe nga e folmja arvanite e Eubesë jugore po riprodhojmë këtu tregimin e një fshatari mbi punët e tij bujqësore, ashtu siç e ka regjistruar T. Johallasi:
"Te mársi márrënë kápshëtë, qëtë edhé vénjëmë te ára. Márrëmë parmendënë, aó ç'ish paljé, ish ka dru bënë. E kej rëpára pljórinë edhé e vërëmë ao ç'ish palje, ish ka dru bënë. E kej rëpara pljorinë edhe e vërëmë rëpára e vënjëmë. Kénjëmë një zighó te madh edhé e vëremë ka siprë ka xérku e qéve; edhe e vërëmë parmendën atie ka rposh edhé tërë ditënë bënjëmë, e orghoznnjëmë, çë thonë. Ashtu e thómë. Ashtu e thómë neve: e orghóznjemë. Katópi, çë vin te kaloqeri, vénjëmë, i thanépsëjmë, nxérëmë shkárpa, sqinde, glima, çëdó kej; e bënjëmë katharó arënë. Muçë vin qeroi, vénjëmë, i márrëmë méta kapshëtë, qetë, marrëmë edhé ghajdhúrinë, e ngarkónjëmë. Atá vitera paljotë kéjnë qe. Me ghajdhirinë miku dijmë t'e bënjëmë. Núku kënjën edhé parmendën për ghajdhur. Kénjëmë për qétë. Ish ajo, drunje. Metá çë érdhënë ato, të hekuratë, hekurimtetë, metá u katarjisënë edhé qetë...".
Ja dhe një fragment nga tregimi i një fshatari me temë dashurinë. Është një vajzë e cila është shndërruar në një zog dhe lutet t'i thonë djalit që ajo dëshironte ta merrte, se ndryshe po marrosej për të. "Poshtë te një dárdhë/ já një zogë e bárdhë./ -Thoni, mor' thoni/ thoni të më marrë/ pse u bëshë e márrë".
Ja një moment nga dasma në fshatin Reghuzi kur dhëndri merrte nusen: "Dázmëtë i bënjënë te katúndi atá vitra. Vitra, vitra shumë, áma vej músa alarghu, e vërëmë te kali, ngaljkon dhe ghambroi (dhëndërri - K.F.) te kali e vin e mirr núsënë, qálnim te klisha, stefanósinjëmë edhé ka andé, áma ish alarghu ghambrói, hiq prapë músa te káli edhé e mirr e ikinë". Ja dhe një këngë e cila duket se vjen nga koha kur Eubeja ndodhej nën sundimin venedikas dhe kur jo pak shqiptarë shërbenin si stratiotë në ushtrinë e Republikës së Shën Markut: " - Ljuljusháne, Jjulusháne/ qáfa jote pljo gjordáne/ Mos vërë gjordáne shúmë,/se të vrásinë ndë gjúmë/ -Re, u do vë gjordáne shúmë,/ lje më vrásinë ndë gjúmë./ - Mos vërë gjordáne pljo,/ se ke búrrënë stratjot/- Re, u do vë gjordane pljo/ lje t'e kem búrrënë stratjot".
Pas këngëve të mbledhura nëpër fshatrat e ndryshme të Eubesë jugore të cilat zënë rreth 240 faqe (104-345), T. Johallasi e ka pasuruar punimin e vet me fjalorin e të folmes arvanite të Eubesë, i cili zë rreth 364 faqe (348-712).
Vijmë tek ishulli Hidhra.
Vendosja, - thotë profesor Johallasi, - e kolonëve të parë shqiptarë në Hidhra ka mbetur ende e errët. Lundërtari Francesco Grassetto, i cili shkeli në vitin 1511 në Hidhra, flet për një vend shkëmbor të pabanueshëm. Sipas një informate të Marino Sanudos, në ishullin Hidhra në vitin 1524 kishte disa burra që prodhonin verë recinë. Në një relacion tjetër të Marino Sanudos flitet për shqiptarë që banonin në një fshat pranë akrotirit "Cavo Schilo" në Triozinia dhe që vrisnin turq piratë. Në vitin 1550 ishulli kishte një bashkësi njerëzish me banim të përhershëm. Që atëherë edhe ishulli filloi të mbushej me arvanitë. Madje në shekullin XVIII banorët e ishullit Hidhra shquheshin si lundërtarët, guximtarët dhe luftëtarët më të aftë të botës egjeane. Në atë shekull kur Hidhra arriti kulmin e lulëzimit të vet, banohej kryesisht nga arvanitë. Pasardhësit e tyre banojnë edhe sot në ishull.
Për të ndriçuar kulturën e tyre arvanite profesori T. Johallas ka botuar mjaft materiale të mbledhura prej tyre. Midis tyre ka rite të traditës popullore. Ka edhe këngë të trashëguara nga shekujt e kaluar. Në njërën prej tyre thuhet: " -Gjon, Gjon! Ç'ë kërkon?/ -Rbóra dhitë: s'mund t'i çon./ Prapa ka një 'llënjëzë,/ Pútha u një (He) 'lenëzë./ Tháshë çë s'më pa njeri,/ Aï më pa një zokth i zi./ - Zokth i zi, mos më ngalés!/ Të të marr të të filéps/ Búkëz edhé qépëzë,/ Pastaj një kupë vérëzë".
Ja edhe një këngë tjetër, e cila ka nëpërmjet fjalëve momë (mëmë) dhe tatë (baba) lidhje me apelativë të ngjashëm që ka në përdorim shqipja e sotme e Shqipërisë qendrore (treva e Tiranës dhe Elbasanit). " Atje póshtë ndë Fröngji/ Shitetë një beldari./ Sa e jep, vre Kostanti?/ Shtatë grosh e një flori./ Mos ia thúaj mömësë/ Çë ia thótë tátësë./Bihemi e piqemi/Ndë de'biem e mbithemi".
Si gjithë arvanitët, edhe hidhriotët kanë qenë të krishterë të ritit grek. Megjithatë, ata patën në shekullin XVIII në historinë e tyre të trazuar një moment kur menduan të shkëputeshin nga varësia e Patriarkatit të Kostandinopojës dhe të lidheshin me Romën. Historianët grekë nuk ndalen fare në këtë çështje, - thekson Johallasi, - e cila në fakt është një digresion për historinë zyrtare të Greqisë ortodokse. Tito Johallasi shkruan se edhe tre historiografët e parë të Hidhrës - Andoni Miauli, Georgio Krieziu dhe Andoni Miauli (nipi), që të tre hidhriotë - heshtin plotësisht në lidhje me problemin e katolicizimit të hidhriotëve. Në fakt këtë çështje, thotë T. Johallasi, e ngriti profesori Adh. Dhiamantopoulos. Problemin e sqaron T. Johallasi me anën e dokumenteve të gjetura në "Sacra Congregazione per l'evangelizzazione dei popoli" (dikur Propaganda Fide) të Vatikanit. Në një dokument që mban datën 1 gusht 1727 del se "Kalinikos, kryepeshkopi i Egjinës, Poros dhe Hidhrës, kleri, igumeni i manastirit të Faneromenit si dhe murgjit e Hidhrës si dhe epitropët, duke përfaqësuar gjithë hidhriotët përqafuan katolicizmin roman duke njohur kështu papën si atin e tyre shpirtëror" (G. Hoffman, Byzantinische... 1931, ff. 144-145).
T. Johallasi zbulon një dokument tjetër të nënshkruar nga prifti dhe kujdestari i ishullit Hidhra, Antonios, drejtuar kardinalëve të kongregacionit më datën 5 gusht 1727. Me këtë dokument banorët grekë të këtyre ishujve i luten Romës që nëpërmjet Papës të ndërhyjë në Maltë për të detyruar piratët maltezë të mos i prekin më banorët e Hidhrës me plaçkitjet e tyre. E dyta, hidhriotët të shpërbleheshin për të gjitha dëmet që ata kishin pësuar deri atëherë nga piratët.
Është e vështirë të besohet se këtu kemi të bëjmë me kalimin me bindje të hidhriotëve nga ortodoksia në katolicizëm. Ka shumë mundësi që hidhriotët të kenë kërkuar jo ndryshimin e ritit kishtar, por ndryshimin e vartësisë kishtare nga Kostandinopoja tek Roma. Ky është fenomen i njohur me emrin Unia (Unitizëm), kur papati roman u detyrua të pranonte kalimin e bashkësive ortodokse në vartësi të tij në bashkësi katolike, pa i detyruar që të ndryshonin ritin kishtar. Se si rrodhën punët më tej në ishullin Hidhra, nuk e dimë. Dimë se ata mbetën të krishterë të ritit lindor.
Është thënë dhe është përsëritur se deri në Revolucionin çlirimtar të vitit 1821 nuk dihet që arvanitët ta kenë përdorur në fushën e shkrimeve gjuhën e tyre amtare. Është shpjeguar gjithashtu se mungesa e shkrimeve në arvanitishte ka rrjedhur nga presioni i madh që ka ushtruar greqishtja si gjuhë me tradita të larta kulture, si gjuhë e ritit kishtar dhe si gjuhë e cila gjatë sundimit osman gëzonte liri të plotë të përdorej nga besnikët e krishterë ortodoksë. Arsyeja për se arbëreshët e Italisë së Jugut dhe të Sicilisë e shkruan herët të folmen e tyre, kurse arvanitët jo, kuptohet po të kemi parasysh se ata ruajtën ritin lindor të kishës së krishterë dhe, duke qenë në botën italike, e konsideruan gjuhën e tyre amtare si komponent të identitetit të tyre etnik.
Megjithatë, ka pasur raste kur arvanitët e Greqisë e kanë përdorur gjuhën e tyre amtare jo si komponent të identitetit kombëtar, por për arsye praktike. Një rast të tillë ka zbuluar profesori Johallas, rast i cili vlen të njihet nga publiku ynë.
Jemi në vitin 1824 në valën e Revolucionit çlirimtar grek. Kryeministër i Greqisë ishte Jorgo Kundurioti, arvanit nga Hidhra, admiral, i shpallur hero i revolucionit për kontributin që dha në fitoren e pavarësisë së Greqisë. Atë vit qeveria e Athinës për nevojat financiare kishte nisur në Londër katër të dërguar me detyrë që të siguronin nga bankat londineze dy kredi për qeverinë. Joani Zaimi ishte përfaqësues i Peloponezit, njëkohësisht kryetar i misionit; Andrea Lurioti, përfaqësues i Greqisë kontinentale; Joani Orlando, përfaqësues i Hidhrës dhe ishujve dhe Anastas Palizoidhis, sekretar i komisionit. Njëri prej tyre, Joani Orlando ishte arvanit nga Hidhra, madje kunat i kryeministrit, martuar me motrën e tij. Në Londër, Orlandoja ishte i detyruar t'i raportonte kryeministrit grek mbi punët e misionit. Ndër të tjera, ishte i detyruar t'i fliste edhe për prapësitë e sekretarit të misionit, Anasatas Palizoidhit. Letra është e shkruar greqisht, por brenda ka edhe një pjesë arvanitisht. Meqenëse letrën do t'ia dërgonte kryeministrit nëpërmjet S. Parthenopullos, me qëllim që ky të mos e merrte vesh përmbajtjen, J. Orlando këtë pjesë e shkroi në arvanitishten e Hidhrës.
Orlando e njofton Jorgo Kunduriotin se ato që ka shkruar në tekstin greqisht për St. Parthenopullon të mos i besojë, dhe se të vërteta janë vetëm ato që ai ka shkruar në tekstin arvanitisht. Gjithashtu Orlando i lutet kryeministrit që të njoftojë edhe miqtë e tjerë, të cilëve u janë dërguar letra greqisht. Më në fund, e sqaron se rekomandimi që i tha Parthenopullit sikur ai punoi pa rrogë për dy muaj, këtë e bëri sepse ia kërkoi vetë i zoti. Më tej shton se kishte harxhuar 200 talera për të blerë rroba, këpucë, çorape dhe libra. Orlando e paralajmëron duke i thënë "ruhuni nga mjeshtri i fjalëve". Pjesën arvanitisht që përmban letra, e ka transkriptuar T. Johallasi në alfabetin e sotëm të gjuhës shqipe në këtë mënyrë:
"Këtè çè të jap kártënë s'kéjëm káqq hri t'e tërkónim (= dërgonim), se néve ja u shkrúaghmë gjithë ndë kártë, po për ngarkógh agh i ziv (i ziu është përkthim shqip i Mavro Kordhatos - Mavro = i ziu - K.F.), e dogh edhe Lurjoti, se u s'e dóghë, se i njoha lojiotati. U njoh këtú me të vghánë e atit Télit, çë isht i vghagh martuarë ndë Maltë e u bë tu dhjavólu. Mos jipni vesh ndë kártë sistatiki çë i kemi dhënë; áo çë thotë kártë jonë i dhiiqisit se ma shërbév di muagh pa mistlró, áshtu dogh áshtu e bëm për t'e nxérim ka vétëhea. Një milë e pesëqint dumé na kostisi, rroba, kapelo, mamuze, këmishë, tirqi, vivlio, çë dogh ato bën, njeri i patu(rp)shëm. Néve trembeshim t'i flasim ndënjë tetjo vent, mos vegh e thegh ki, e na havavegh shërbesi. Ruhuni ka lojiotatitë; amán ka kigh njeri, amán; i lig njeri. Të tháshë një milë e pesëqint e pesëqind dumé se na kostisi, maedhe di milë. Komitátoa ma tha të bënim një ékthes për të shih pramëtë e Eládhësë; e dham t'e shkruan; e bëri. Pastagh nëkë mbet tropo të na e jip; u fandás t'e tipós vetë, e múar báshkë; káqë edhe më shumë". (T. Johallas, "Hidhra", f. 149).
T. Johallasi na jep disa njoftime interesante, të cilat i kemi dëgjuar kur qemë të vegjël. Dihet për shembull se korrespondencën J. Kundurioti me vëllanë e tij të madh e zhvillonte edhe në arvanitisht. Për Kundriotin - thotë Johallasi - ishte shumë normale të flisnin arvanitisht. Në një nga shkrimet e Nik Haliorit botuar në revistën "To mellon" 1935, nr. 9, f. 225, thuhet, sipas T. Johallasit, se Kundurioti fliste me kënaqësi të madhe gjuhën shqipe me ishullorët. Më tej ai shkruan se admirali, kur shkonte në Hidhra, përshëndeste përzemërsisht në të folmen arvanite gjithë peshkatarët e ishullit.
Prifti hidhriot Athanas Kuluras 93-vjeçar, në gusht 2005 i tregoi T. Johallasit këtë dëshmi të shkurtër: Kur prifti ishte 18 vjeç (duhet të ketë qenë viti 1930 - K.F.) një hidhriot i tha të çonte në shtëpinë e Pavlo Kunduriotit një kornizë të re me fotografinë e Andrea Miaulit. Mbasi u përshëndetën, admirali e pyeti djaloshin Kulura nëse dinte arvanitisht. - Jo, u përgjigj Kulura. - E atëherë, çfarë hidhrioti je ti që nuk di arvanitisht? Ju të rinjtë nuk duhet ta përbuzni, - e qortoi gjenerali. Unë, - vazhdoi gjenerali, - edhe në kohën e luftës e të përleshjeve me kundërshtarët, me luftëtarët e mi flisja vetëm arvanitisht dhe i frymëzoja ata.
* * *
Johallasi e mbyll studimin e vet me këtë përcaktim nga pikëpamja e karakterit etnik të gjuhës së arvanitëve: "Ata nuk janë më shqiptarë - ata janë arvanitë, domethënë romei (romajos), gjuha e të cilëve nuk është më shqipja, por një idiomë glosologjike me një gjenezë shqiptare (alvanogjenes), e cila me kalimin e shekujve, me ndryshimet fonetike dhe me shumicën e fjalëve greqishte që ka përvetësuar në Greqi, është shndërruar në të folme arvanite".
Nëse arvanitishtja është një e folme shqipe e infektuar nga elemente glosologjike dhe terminologjike apo në sajë të këtyre elementeve është shndërruar në një idiomë tjetër me gjenezë shqipe dhe për këtë arsye nuk bën më pjesë në arealin e gjuhës shqipe, kjo është një çështje për të cilën ia vlen të diskutohet.
Sidoqoftë teoria se arvanitishtja përfaqëson diçka cilësisht të ndryshme nga shqipja dhe nuk duhet vështruar si pjesë e trungut të shqipes kërkon argumentim shkencor. Po të ishte lejuar mësimi dhe përdorimi i saj, me siguri do të kishim në mes një motërzim të gjuhës shqipe apo një gjuhë shqipe sui generis, por kurrsesi një idiomë më vete vetëm me gjenezë shqipe. Ne mendojmë, bashkë me gjuhëtarët shqiptarë, se ajo përbën edhe në gjendjen e sotme një të folme periferike të gjuhës shqipe, siç janë shumë të folme që ka kjo gjuhë e lashtë e Ballkanit.


G.SH

[EDLIN]

Plotësim dhe saktësime në lidhje me studimin e Akademikut Kristo Frashëri, botuar në gazetën GAZETA SHQIPTARE 22-23-24, Mars 2012.

Akademiku, K.Frashëri Albanologu, T.Johallas Historiani, A.Llalla


ARVANITASIT THEMELUESIT DHE DREJTUESIT E GREQISË MODERNE,
ZOTËR TË GREQISË SË LASHTË DHE TË SOTME

Nga Arben LLALLA

“Që e vërteta të mbetet e vërtetë, dhe historia të quhet histori e vërtetë nuk duhet të shtrembërohen faktet e së vërtetës. Ka ardhur koha që të bëhen ndryshime të tjera të rëndësishme për historinë e gjerë të shqiptarëve, me qëllim që Historia të mbetet Histori”.

Me vëmendje lexova studimin e Akademikut të madh Kristo Frashërit rreth çështje së arvanitasve, dhe me të vërtetë ishte një punim seriozë, por unë nuk pajtohem në disa pika të rëndësishme me z.Frashëri dhe me Prof. grek Tito Johalla i cili duhet të jetë drejtor i Institutit të kërkimve në Akademinë e Athinës(në të vërtetë mbiemrin duhet ta ketë Tito Gjokalla ose Gjohalla), kur shkruajnë se arvanitasit janë Diasporë, pra emigrantë të hershëm. Prandaj do të paraqes disa të dhëna sipërfaqësore për arvanitasit të cilat janë botuar ndër vite. Nuk pajtohem as me mendimin se arvanitasit flasin shqipen e dialektit toskë, në të vërtetë ata përdorin më shumë fjalë të dialektit gegë dhe jo toskë, por kjo temë i mbetet gjuhëtarëve për ta vulosur të vërtetën. Teza që arvanitasit flasin dialektin toskë propagandohet nga strukturat e shtetit grek me qëllim që të krijohet mendimi historik që arvanitasit janë minoritarë grek të cilët me dhunë kanë mësuar gjuhën shqipe.(I bëhet një padrejtësi gegërishtes duke e izoluar sepse ky dialekt ruan në të vërtetë origjinalitetin e gjuhës shqipe të lashtë).
Tito Johalla shumë vite më parë ndiente një alergji ndaj shqiptarëve dhe në veçanti ndaj studiuesit Aristidh Kolës, por me kalimin e viteve, udhëtimeve nëpër vendbanimet e arvanitasve, ai vërtetojë se arvanitasit janë pjesë e kombit shqiptar që i lidh gjaku, gjuha, zakonet, kultura etj. Pas kaq vitesh Johalla i vlerëson lart shqiptarët duke treguar me veprimet e tij edhe mendime të përbashkëta me të ndierin Aristidh Kola. Nuk është e rastësishme që Tito Johallas në kopertinën e librit të tij “Arvanitët e Moresë” botim 2011, vuri të njëjtën figurë që e ka vënë më 1983, Aristidh Kola te libri “Arvanitasit dhe Prejardhja e Grekëve”.
Tito Johallas është nga Rrapëza, një fshat i banuar nga shqiptarët ortodoks të Çamërisë, bashkëshorten e ka arbëreshe të Italisë, por Johallas nuk e thotë asnjëherë që është shqiptar ortodoks, këtë nuk e shkruan as Akademiku Kristo Frashëri. Të gjitha gjërat duhen thënë ashtu siç janë në qoftë se synohet të shkruhet histori të vërtetë.
Ashtu siç e thashë më lartë me gjithë respektin e madh për akademikun Kristo Frashëri dhe mirënjohjen për kontributin e Tito Johallës nuk pajtohem në pikën se arvanitasit janë Diasporë(farë e larguar, nga greqishtja). Kjo teorikë është dashakeqëse dhe ushqehet nga ata që krijojnë opinione historike se shqiptarë janë ardhacak në Ballkan. Të njëjtën teori e ushqejnë edhe Akademia e Maqedonisë në lidhje me shqiptarët e atjeshëm, duke shkruar se janë ardhacak nga Kukësi, Luma, Tropoja, Burreli, Kosova etj.
Mendimet që arvanitasit janë “Diasporë” e mbështet edhe historiani nga Prishtina Dr.Shkëlzen Raça i cili ka punuar shumë vite përkthyes i zyrës diplomatike greke në Prishtinë dhe njohuritë për arvanitasit i ka patur të kufizuar nën vëzhgimin e punonjësve të Institutit të Selanikut IMKA.
Në qoftë se Arvanitasit(arvanitas, arbërorë) do ishin mërgimtar të hershëm apo Diasporë të shek. XII ose XIII atëherë si është e mundur që kjo “Diasporë” të ketë udhëhequr Greqinë Moderne? Si është e mundur që nga fara arvanitase kanë dalë dhjetëra kryeministra që kanë drejtuar shtetin grek? Si është e mundur që “Diaspora” ka nxjerrë 7 Presidentë nga 12 që njeh historia e Greqisë Moderne? Si është e mundur nga “pakica” arvanitase kanë dalë 90 heronj të revolucionit të 1821, nga 100 që ka Greqia?
Disa studiues arvanitas dhe të huaj kanë shkruar se numri i njerëzve me rrënjë arvanite në Greqi është rreth 3 milion.
Nga një regjistrim që është bërë vite më parë ka dalë se elementi arvanitë zë mbi 30% e tërë popullit të sotëm grek(Greqia ka patur 10 milion banorë të regjistruar në fillime të viteve 2000). Atëherë si është e mundur që kjo “Diasporë” të zërë mbi 1/3 e popullsisë në Greqi? Biles Greqia Moderne disa herë ka marrë popullsi ortodokse nga Azia e Vogël dhe pas viteve 1980 nga Bashkimi Sovjetik, kjo përbën rreth 3 milion vetë të shtuar në Greqi që nga viti 1922 deri më sot. Ata quhen Pondios dhe Rusopondios, në shumicë të rasteve mbiemrat e tyre mbarojnë me prapashtesën DHIS dalluar nga vendasit origjinal.
Jeni të lutur mos u ushqeni me materiale të dhëna nga Institutet shtetërore greke që duan të fshehin të vërtetën e ndritur të arvanitasve, pjesë e kombit shqiptar. Jeni të lutur mos merrni për bazë librat e Institutit të Selanikut IMKA, sepse ajo është pjesë e propagandës shtetërore greke. Jeni të lutur të shkoni dhe ti prekni gjërat vetë, kërkoni nëpër arkivat e manastireve sepse aty fshihet e vërteta e shkëlqyer e kombit shqiptar dhe e gjuhës shqipe. Jeni të lutur të shkoni në zonat ku banojnë arvanitasit dhe të dëgjoni nga vetë ato gjëra që nuk lexohen në librat e historisë shtetërore.
Akademiku shqiptar Kristo Frashëri ka lënë pa përmendur studiuesit pararendës të Tito Johallës të cilët kanë shkruar në mënyrë të pavarur për Arvanitasit si Kosta Biri, Aristidh Kola dhe urat Antonio Bellushi. Këta me financimet e veta kanë sjellë të vërtetat e arvanitasve. Po ashtu, gjuha e sotme arvanitase është e njëjtë me gjuhën e sotme shqipe, bile e ka pohuar edhe zëvendëskryeministri i Greqisë Teodor Pangallo, gjë që do jepet më poshtë.
Historiani Kristo Frashëri i ka bërë një shqyrtim pozitiv librave të studiuesit të Akademisë së Athinës z.Tito Johallas duke e ngritur shumë lart. Megjithatë, Tito Johalla ka mëkatet e veta në ato libra sepse duke u munduar të sjellë diçka pozitive, ai është përpjekur edhe të hedhë idenë se arvanitasit janë ardhacak dhe se ata sot nuk i lidh gjë me shqiptarët. Më poshtë do të saktësohet dhe plotësohet e vërteta arbërore në lidhje me idenë e hedhura nga historianët Kristo Frashëri dhe Tito Johalla.

ARVANITASIT, një përmbledhje e shkurtër për të vërtetën e tyre

Shqiptarët që banojnë në Greqi dhe janë shtetas të shtetit grek, ndahen në dy grupe: ata që thirren nga grekët arvanitas dhe ata që i thërrasin allvanos ose allvani. Qëllimisht strukturat greke i kanë ndarë në dy grupe shqiptarët, shtetas të Greqisë për të treguar se këta nuk kanë lidhje me njëri-tjetrin. Shqiptarët me emrin Arvanitasit banojnë në zonat e qyteteve të Greqisë që janë banuar në lashtësi nga Pellazgët, kur thuhen pellazgët, kuptohet stërgjyshërit e shqiptarëve. Pra arvanitasit ndeshen në mbi 600 fshatra, duke filluar që nga ishujt Andros, Hidra, Poros, Salamina, Speca, Egjina, etj. Në zonat e Atikisë, Megarinthos, Thivës, Livadhiasë, Korinthit, Argos, Patron, Trifilias, Eubesë, Peloponezit etj.
Ndërsa ata që njihen me emrin allvanos banojnë në krahinën e Çamërisë si: Janinë, Gumenic, Korfuz, Artë, Prevezë, Konicë etj. Në kufirin e sotëm shqiptaro-grek, Bilisht-Follorinë, ku edhe atje ka disa fshatra nga Follorina e deri në qytetin e Edesa. Janë rreth 39 fshatra që dikur banoheshin dhe banohen nga allvanosët. Ndër ta përmendim Amudhara, Argos Orestiko, Hjilliodhendron, Hjirillovon, Dhrosopigji, Fllamburon, Idhrusa, Kotori Ano, Lehovo, Niki, Tripotamos, Tropeuhos, etj. Më tej këta allvanos i kemi në kufirin greko-turk në zonën e quajtur Thraqi-Evros. Në të gjitha këto zona që përmendëm shqiptarët thirren Allvanos sepse sipas dokumenteve historike që njohim kanë ardhur në këto zona pas shek.XV, atëherë kur përmendet për herë të parë emërtimi SHQIPTAR.
Pra, qëllimi i këtij shkrimi është që të njihet e vërteta e shqiptarëve të Greqisë që njihen me emrin arvanitas, për kontributin e tyre në themelimin dhe zhvillimin përpara të Greqisë moderne. Të vërtetojmë se Arvanitasit janë vendas në Greqi dhe jo “Diasporë” ashtu siç mendojnë disa historian.

1.- Pse thirren Arvanitas dhe jo Allvanos

Të pakët janë njerëzit të cilët e njohin historinë e vërtetë të shqiptarëve të Greqisë, që njihen me emrin arvanitas. Arvanitasit, janë pjesë e kombit shqiptar të cilët ndër shekuj jetojnë në Greqi. Emri arvanitas rrjedh nga fjala arbana, ndërsa fjala arbana rrjedh nga fjala ar+ban=arbanës, njeri që punon tokën.
Shqiptarët e lashtë, nga njerëzit që u morën me letërsi, dituri dhe fe, quheshin ilirë dhe më vonë albanë. Ilirët dhe albanët vetëquhen: arbër, arbanë, arbëreshë, shqiptarë, kurse atdheun e tyre e quajtën Arbëri, Shqipëri, e kurrë nuk e quajtën atdheun e tyre Iliri dhe Albani.
Gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu (90-160), për herë të parë përmendi popullin “alban” dhe kryeqytetin e tij Albanopolis, të vendosur prapa Durrësit. Ana Komnena (1083-1146), e bija e perandorit bizantin, Aleksi I, e cila, në historinë e saj të njohur, shkruante se popullsia, që ndodhet pas Durrësit, e quante veten “Arbanez”1.
Në fillim të shekullit XII, normanët, në këngën e Rolandit në gjuhën frënge, e quanin krahinën nga Durrësi në Vlorë ALBANA2. Bota perëndimore vazhdoi të përdorte emërtimin ALBANIA, gjatë periudhës 150 vjeçare të kryqëzatave 1096-1208, ku Durrësi u bë porti kryesor dhe rruga Egnatia u bë shtegu kryesor përmes Shqipërisë Qendrore, që të nxirrte në Kostandinopojë dhe më tutje në Lindje.
Por, atëherë pse shqiptarët e Greqisë e quanin veten e tyre arbëreshë deri në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, edhe më tej njihen me emrin arvanitas?!
Emri shqiptar, nuk është më i vjetër se rreth shekullit XV dhe kështu, arbëreshët e Greqisë, dhe Azisë së Vogël, gjithmonë janë quajtur “arvanitas” nga njerëzit që shkruanin historinë dhe letërsinë me shkronja që njihen si të helenëve. Ndërsa arbëreshët që u larguan për në Itali nga Greqia dhe Arbëria e quajnë veten e tyre deri më sot arbëresh, kurse zyrtarisht nga shteti italian njihen me emrin albanesi. Mbase, emërtimi arban, duhet të jetë i vjetër njëlloj me emërtimin alban, mirëpo, dallimi qëndron se si na thërrasin popujt e ndryshëm. Po të shohim qytetet e vjetra pellazge dhe ilire, ato janë ndërtuar pranë lumenjve, duke qenë afër tokave pjellore, pra, afër arave. Fjalë që emërton njerëzit të cilët punonin tokën, arbërës. Në gjuhën greke, arbanët, thirren arvanitas, sepse grekët shkronjën B të alfabetit latin e lexojnë V, pra, arvanitas dhe atdheu i tyre Arvanitia. Turqit, arvanitasit i quajnë “arnaut” ose “arnavud”, kurse arvanitasit ortodoks të Kostandinopojës dhe të Egjiptit i quajnë “greci”.
Që arbëreshët janë quajtur edhe me fjalën “greci” kemi fakte të vërteta si p.sh. qyteza Hora e arbëreshëve në Palermo na e dëshmon këtë. Kjo qytezë, shumë vite më parë, nëpër librat zyrtarë të shtetit italian shënohej “Piana Dei Greci”, por më vonë u shënua me të drejtë “Piana Degli Albanesi”, dhe një qytezë tjetër e banuar me arbëreshë në Avello të Italisë njihet sot me emrin Greci.
Një dëshmi tjetër rreth këtij emërimi na sjell gjeografi Siçilian Thommaso Fazello (1498-1570), shkruan se: “Shqiptarët që erdhën në fillim në Bisiri u quajtën “greci”. Më tej këta shqiptarë të quajtur “greci” u vendosën përgjithmonë në Contessa Entella rreth vitit 1450”3.
Mendimi im është përse një pjesë të shqiptarëve të Greqisë thirren arvanitas dhe një pjesë allvanos, duhet të ketë ndodhur për të bërë dallimin e shqiptarëve gegë nga shqiptarët toskë. Shqiptarët që thirren arvanitas banojnë nëpër disa ishuj, në Athinë dhe rrethinat e saj, pra në zemër të Greqisë së Lashtë. Ndërsa shqiptarët që grekët i quajnë allvanos banojnë në Epir-Çamëri, Selanik, Kostur, Edesa, Follorinë, në Thraki, afër kufirit me Turqinë. Nga bisedat që kam bërë më shqiptarë që banojnë në këto zona ata e quanin veten e tyre allvanos dhe jo arvanitas. Pra, dallimi arvanitas dhe allvanos është bërë për të dalluar gegët dhe toskë, këtë tezë e mbështes në dallimin e dialektit, në këngët dhe traditat kulturore. Arvanitas quhen malokët gegë, ndërsa toskët quhen allvanos. Për arvanitasit është krenari të quhesh Malok.

Jani Kapodistria, Kryetari i Parë i Greqisë 1828-1831

2.- Arvanitasit themeluesit dhe drejtuesit e Greqisë Moderne

Pra siç thamë dhe më lartë arvanitasit e Greqisë sipas disa studimeve të huaja dhe shqiptare janë njohur në Greqi rreth shekullit 13. Por i këtij mendimi nuk janë shumë historianë dhe studiues shqiptar dhe të huaj. Të cilët mendojnë se rrënjët shqiptare në Greqi janë më të hershme, që në kohën antike. Duke studiuar gjuhën e vjetër të veprës së Homerit “Iliada” dhe “Odisea” do të ndeshim në fjala të pastërta shqipe. Dhe emrat e Perëndive të OLIMBIT shpjegohen vetëm në gjuhën shqipe. (Fjala OLIMBIKE nuk duhet të shkruhet siç është shkruar deri më sot në gjuhën shqipe OLOMPIKE. Sepse në gjuhën greke fjala OLIMBIKE shkruhet me shkronja latine OLOMPIKE dhe shqiptohet në greqisht OLIMBIKE. Në gjuhën greke shkronjat MP kur ndodhet midis dy zanoreve shqiptohet MB. Kurse kur është midis një zanore dhe një bashkëtingëllore shqiptohet B. Dhe po të shkruhet ashtu siç duhet të jetë në të vërtetë në gjuhën shqipe OLIMBIKE, atëhere kemi një fjalë të vjetër pellazge që përbëhet nga fjala e sotme greke OLI që përkthehet në shqip TË GJITHË, dhe fjala shqipe MBI. Pra kemi OLI+MBI=OLIMBI që në shqip kuptohet MBI TË GJITHË. Që tregon lartësi mbi të lartëve.
A janë nuk lojrat OLIMBIKE lojrat mbi të gjitha lojrave sporive Kontinentale dhe Botërore!? Mali i OLIMBIT në Greqi është mali më i lartë i më të lartëve, prandaj quhet mali OLIMBIT).
Platoni dhe Herodoti, përmendin në veprat e tyre se grekët e lashtë i morën perënditë e tyre prej pellazgëve. Sipas disa shkencëtarëve kjo teori mbështetet prej faktit se shumë emra të perëndive antike, si p.sh. Zeus, Nemesis dhe Rea mundet të shpjegohen ose të kenë prejardhjen prej fjalëve “ZË”, “NËMË” dhe “RE” e gjuhës së shqipe.
Gjë, që të le të besosh që arvanitët kanë qenë gjithnjë në Greqinë e Lashtë.
Arvanitasit e Greqisë nuk janë ardhës, nuk janë as minoritet. Ata, ishin dhe janë ende në Greqi. Valë të tjera të mëdha të arbërve në drejtim të Greqisë ka pasur nga shekujt IV-VIII, XII-XIV, që i njohim nga disa historianë, nuk janë veçse, shpërnguljet e disa principatave të arbërve të veriut në drejtim të jugut për arsye të pushtimeve të tokave të tyre në veri të Arbërisë nga pushtuesit sllavë dhe më vonë nga pushtuesit osman.
Termi grek në shekullin XIX ka pasur domethënie politike dhe jo atë kombëtare dhe gjuhësore siç e ka sot. Kryengritjen e vitit 1821, fuqitë e mëdha evropiane e shfrytëzuan duke i pagëzuar kryengritësit me emrin e përbashkët grekë për të realizuar Greqinë politike të sotme. Pra, të gjithë kryengritësit e vitit 1821, arvanitasit, elenasit(është gabim të quhen elenas sepse elenasit e vërtetë janë shqiptarët), vllehët, dhe bullgarët, në mënyrë të barabartë, pas krijimit të mbretërisë dhe më vonë të shtetit grek, morën emrin e përbashkët politik-kombëtar grek. Vetë elenasit, në shekullin XVIII dhe në fillim të shekullit XIX, parapëlqenin të quheshin romei dhe gjuhën e tyre romaikis. Kështu, Rigas Fereos (1757-1798), ideologu dhe frymëzuesi i Kryengritjes së vitit 1821, në poemën e tij “Këngë Kushtrimi” në një rresht të saj shkruan në gjuhën greke: “Βyλγαροι, κι Αρβανιτις, Αρμενος, κι Ρομιο, Αραπιδες4”, që në shqip do të thotë: “bullgarë, shqiptarë, armenë, grekë, arabë”. Pra, në poemën e Rigas Fereos, grekët e sotëm, njiheshin romei, kurse shqiptarët me emrin arvanitis.
Shkrimtari dhe poeti i njohur grek i ditëve tona Nikos Dhimu në një intervistë që ka dhënë më 23 qershor 2009 gazetës së madhe NY TIMES u shpreh: ”Ne flisnim shqip dhe vetquheshim romaikos, por pastaj na tha: “Gëte, Viktor Hugo, Delacroix: “Jo, ju jeni grekë, pasardhës të drejtpërdrejtë të Platonit e Sokratit...”. Në qoftë se një vend i vogël, një komb i varfër ka një barrë të tillë mbi supet e tija, ai kurrë nuk do të shërohet...”.
Siç e deklaron shkrimtari Niko Dhimu, grekët e sotëm nuk janë ata grekët e lashtë që pretendonte historiani gjerman në shek. XVIII, Johann Winckelmann. I cili krijoji vizionin se Greqia e lashtë është populluar nga njerëz të bukur, me flokë të verdhë e të gjatë, njerëz të zgjuar. Ky përfytyrim i Johann Winckelman në të vërtetë ka lidhje me ilirët të cilët kishin këto karakteristika, pra, ata, grekët e lashtë kanë qenë ilirët dhe jo grekët e sotëm. Popullsitë e Greqisë së shek. XIX si shqiptarët, sllavët, turqit, hebrenjt, arabët, vllehët ju imponua që të krijonin identitetin modern grek. Por karakteristikat e këtyre racave nuk përputheshin me karakteristikat e grekëve të lashtë, përveç shqiptarëve sepse është vërtetuar shkencërisht që ne rrjedhim nga ilirët.(e njëjta gjë po ndodh me popujt në Republikën e Maqedonisë, sllavët, shqiptarët, vllehët, evgjitët, ciganët, grekët, bullgarët, të cilët të gjithë bashkë hodhën themelet e identitetit me emrin maqedonas, por në të vërtetë maqedonasit e lasht janë shqiptarët).


Në faqen zyrtare të medias së njohur gjermane “Frankfurter Alemanje Caitung” në mars 2010, redaktori Andreas Kilb ka publikuar një opinion ku shkruan se grekët e sotëm janë një përzierje fisesh që kanë kaluar dhe kanë lënë gjurmë ndër vite në këto territore. “Grekët nuk e kanë origjinën nga grekët”, kështu mban titulli opinioni i tij. Andreas Kilb sqaron se popull grek që njohim sot, nuk është gjë tjetër veç asaj që lanë pas sllavët, frëngët kryqëzues, bullgarët, serbët, katalanasit, osmanët dhe shqiptarët. Madje Klibi tenton të hetojë edhe psikologjikisht popullin grek, duke përfunduar se ndryshimi nga origjina zëvendësohet me solidarizimin e vazhdueshëm për t’u përballur me një armik të përbashkët. Ai thekson se një në çdo katër grekë, një është refugjat, kaq të tjerë kanë origjinë sllave, por të gjithë janë të bashkuar kundrejt armikut të përbashkët. Greqia ka qenë e pushtuar nga sllavët të cilët u ndalën dhe u tërhoqën pasi ndeshën në rezistencën e fortë të shqiptarëve në Athinë që udhëhiqeshin nga Gjin Bue Shpata. Ajo ka qenë e pushtuar edhe nga bullgarët, kryqëzata frënge, katalanasit dhe në përfundim më 1450 nga Perandoria Osmane. Por gjithnjë këta pushtues të Greqisë janë ndeshur me fiset shqiptare të cilët jetonin që në lashtësi në Thesalisë, Boeotia, Peloponezit dhe ishujt e shumtë. Kjo vërtetohet edhe se shumica e kapedanëve të Kryengritjes së 1821 ishin të gjithë shqiptarë(arvanitasit) dhe për disa vite shqiptarët drejtuan Greqinë e Re në të gjitha fushat, Kryetar shteti, Kryeministra, Akademikë etj.
Shumë dekada më parë, mbizotëronte pikëpamja se arvanitasit në Greqi janë një racë e ulët. Këtë gjë e besonin dhe vetë arvanitasit, pasi nuk e njihnin historinë e të parëve të tyre, që kanë ndihmuar për krijimin e shtetit grek. Për mohimin e ndihmesës së arvanitasve në krijimin e shtetit grek, fillimisht u mohua raca, gjuha shqipe dhe çdo dorëshkrim i vjetër shqip i shkruar me shkronja greke u konservua, për të mos dalë më kurrë dhe për t’i mbuluar përgjithmonë pluhuri i harresës. U hodh baltë mbi disa figura të shquara heroike të Kryengritjes greke të vitit 1821, që ishin arvanitas, pra, shqiptarë, duke i quajtur tradhtarë, duke i burgosur dhe shumë prej tyre u vranë në pabesi mbas themelimit të mbretërisë greke. Kështu, ata politikanë dhe historianë grekë, që hodhën baltë mbi disa figura të shquara arvanitase të 1821, kërkonin që t’i prisnin rrënjët arvanitase në Greqi. Por, nuk ia arritën këtij qëllimi dashakeq, sepse jeta historike, politike dhe kulturore greke nuk ka kuptim pa qenien e racës shqiptare në Greqi.
Është e vërtetë, që shumë herë arvanitasit ortodoksë u përplasën me arvanitasit myslimanë dhe luftuan kundër njeri-tjetrit, pra, ishte një luftë fetare. Arvanitasit ortodoksë i luftonin arvanitasit myslimanë sikur të ishin turq dhe jo arvanitas, ndërsa arvanitasit myslimanë, i luftonin arvanitasit ortodoksë sikur të ishin grekë dhe jo arvanitas5.
Hartuesit e statusit të shoqërisë greke qenë tre arvanitas nga fshati Arvanitohori pranë Tirnovas, Bullgari. Ata ishin: Pano Joani, Nikol Kristianika, Janaq Adhami6.
Është fakt, tashmë nuk mund të diskutohet edhe pse deri tani pjesërisht ishte fshehur që 90 ndër 100 heronjtë e Kryengritjes së vitit 1821, ishin arvanitë7. Që arvanitasit mbajtën peshën kryesore të luftës Nacionalçlirimtare të 1821-shit, përveç që ishin pjesa dërmuese e popullsisë në Greqi në periudhat e kryengritjes, mund të shpjegohet edhe nga fakti që arvanitasit ishin një popull luftarak, krenaria e të cilit nuk mund të lejonte poshtërimet e skllavërisë.
Disa nga arvanitasit heronj të Kryengritjes të vitit 1821 ishin: Gjeorgjio Kundurioti, Kiço Xhavella, Andoni Kryezi, Teodor Kollokotroni, Marko Boçari, Noti Boçari, Kiço Boçari, Laskarina Bubulina, Anastas Gjirokastriti, Dhimitër Vulgari, Kostandin Kanari, Gjeorgjio Karaiskaqi, Odise Andruço, Andrea Miauli, Teodor Griva, Dhimitër Plaputa, Nikolao Kryezoti, Athanasio Shkurtanioti, Hasan Bellushi, Tahir Abazi, Ago Myhyrdani, Sulejman Meto, Gjeko Bei, Myrto Çali, Ago Vasiari, dhe shumë e shumë shqiptarë të tjerë.
Arvanitasit janë krijuesit e çetave të komitëve nën pushtimin turk, që ruajtën jo vetëm të vërtetën e mosnënshtrimit dhe liridashjes, por edhe të kulturës, të zakoneve të lashta, muzikës, valleve dhe këngëve popullore të tyre.
Më 1674, Konsulli anglez në Athinë, Zhan Zhiroj, thoshte se: “Kleftët e fushës si këtu (në Atikë) ashtu edhe në More, janë të gjithë arvanitë”8.
Arvanitasit, këta luftëtarë trima, heronjtë e Kryengritjes së vitit 1821, jo vetëm me armët e tyre luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët e parë të shtetit grek të posalindur, që drejtuan Greqinë drejt ndërtimit të jetës evropiane.
Në vitin 18509, arvanitasi Andoni Kryeziu, kur ishte kryeministër, shpalli Kishën Autoqefale Greke, duke e shkëputur përgjithmonë nga varësia e Fanarit të Stambollit.
Kur arvanitasi Dhimitër Vulgari, ishte kryeministër i Greqisë nga vitet 1855-1875, u bë i mundur bashkimi i Shtatë Ishujve me Greqinë. Kryeministri Dhimitër Vulgari, mbështeti fuqishëm kryengritjen e ishullit të Kretës për t’u bashkuar me të.
Gjenerali Teodoros Pangallos, pasi u zgjodh Kryetar i shtetit grek (1925-1926), u arritën shumë marrëveshje të rëndësishme në fushën e politikës dhe kulturës me shtetin shqiptar në ato vite.
Nga fara arvanitase dolën kryetarë dhe kryeministra të Greqisë, ndër ta veçojmë: Joani Kapodistria, Gjeorgji Kundurioti, Teodor Pangallo, Pavlo Kundurioti, Andoni Kryeziu, Athanas Miauli, Diomidh Qiriako, Emanuil Repili, Petro Vulgari, Aleksandër Koriziu, Aleksandër Diomidhi, Kiço Xhavella, Jani i Ri Kollokotroni, Aleksandër Zaimi, Jorgos Papadhopulos, etj.



Simon Sina

Arvanitasit ishin profesorët e parë që themeluan Akademinë e Athinës, ndërsa financuesi i ndërtesës së Akademisë së Athinës ishte shqiptari i pasur nga Voskopoja e Korçës Simon Sina, i cili i bëri një dhuratë të madh Greqisë, duke ndërtuar godinën e Akademisë së Athinës e cila është edhe sot. Më 1859 filluan punimet e para, për ndërtimin e Akademisë. Në 15 prill 1876, Simon Sina vdes, duke lënë trashëgimtare vetëm dy vajza dhe, në bazë të testamentit të tij, e vazhdoi dhe e mbaroi veprën gruaja e tij, Ifigjenia Sina, më 188510.
Nga gjiri i familjeve arvanitase dolën shumë intelektualë të shquar që u bënë akademikë të Akademisë së Athinës si: Dhimitër Egjiniti, Angjelo Gjini, Sotiri Shqipi, Spiridon Doda, Vasil Egjiniti, Gjergj Sotiriu, Kostandin Horemi, Aleksandër Diomidhi, Maksim Miçopulos, Vasil Malamo, Dhimitri Kaburoglu, Teofil Vorea etj.
Një arvanitas i quajtur Jani Bukura në vitin 1840, ndërtoi të parin teatër në Athinë me mure guri, i cili mbeti në histori si “Teatri Bukura”. E shembën edhe këtë në vitin 1878, sot në vendin ku ndodhej teatri “Bukura” ndodhet Shkolla Artizanatit. Pronari guximtar Jani Bukura, “gjendet” në Muzeun Etnologjik dhe Historik të Athinës, në një kopje allçie që e krijoi e bija Eleni Bukura, për të mbajë figurën e tij të pathyer në kujtesën e saj. Jani Bukura vdiq më 1861, në krahët e vajzës së tij Eleni Bukura, piktores së parë femër greke e cila krijoi parakushtet për emancipimin e gruas në Greqi.
Mënyra e jetesës dhe veshja arvanitase ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve të huaj që kanë vizituar Ballkanin në shekujt e mëparshëm. Piktorë të huaj, të frymëzuar nga lloj i mënyrës së jetesës dhe veshjes arvanitase, mbushën tablotë e tyre me këto tema.
Shumë tablo me portretin e luftëtarit arvanitas gjenden nëpër muzetë e mëdha të Evropës dhe kanë tërhequr vëmendjen e vizitorëve të shumtë por, nuk ishin vetëm piktorët e huaj që u frymëzuan nga mënyra e jetesës, veshja dhe figura e luftëtarit arvanitas ose shqiptar.
Nga fara arvanitase, dolën shumë piktorë, disa prej tyre me famë botërore. Temat frymëzuese të këtyre piktorëve të mëdhenj arvanitas ishin betejat fitimtare Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, si dhe lufta shekullore e kombit të arbërit për liri, shpërnguljet me dhunë nga trojet e tyre shekullore etj.
Disa nga këta piktorë arvanitas me famë janë: Polikron Lebeshi, Eleni Bukura, Jani Altamura Bukura, Niko Voko, Niko Engonopulos, Alqi Gjini, Jani Kuçi, Taso Haxhi, Stamati Lazeru, Thanasi Çinko, Andrea Kryeziu, Niko (Gjika) Haxhiqiriako, Buzani, Gizi, Biskini etj. Të gjithë këta piktorë të mëdhenj me famë kanë prejardhje shqiptare ngase kanë deklaruar vetë që janë nga zonat e banuara me shumicë dërrmuese arvanitase si ishulli i Hidrës, Eubea, Atikia11, etj, që janë zemra e Greqisë së lashtë, dhe janë banuar dhe banohen edhe sot nga arvanitasit.
Kështu, një popull me shpirtin luftarak dhe artistik, që nga gjiri i tij kanë dalë heronj, politikanë, akademikë, piktorë etj, është e natyrshme të shprehej edhe në vargje poetike letrare. Në shekujt e kaluar, gjuhës shqipe, i bëhej një luftë e ashpër për ta zhdukur nga kujtesa e popullit të saj. Por, edhe ky qëllim dashakeqës nuk u arrit, sepse, populli arvanitas diti ta ruajë gjuhën në kujtesën e vet. Mënyra se si është ruajtur gjuha shqipe është interesante për faktin se nuk shkruhej në masën e gjerë të popullatës arvanitase, nuk e lanë të tjerët që gjuha shqipe të shkruhej! Kështu, populli arvanitas zgjodhi rrugën e të kënduarit për të ruajtur gjuhën e tij. Këngët arvanitase u përkasin teksteve të këngëve dhe poezisë së lirikave të vjetra arvanitase, këngë për lirinë, dashurinë dhe të tipit kaçak, pra të njeriut të lirë prej një shpirti të pathyeshëm dhe të ndjenjës popullore.
Një dëshmi që kemi nga P. Joti që shkroi “Historinë e Shtatë Ishujve” të vitit 1866, na vërteton se Suliotët që ishin në Korfuz12, kur pastronin armët, këndonin këngët arvanitase për heronjtë e tyre. Në këngët arvanitase të Suliotëve nuk kishte asnjë fjalë greke. Dy këngë që këndoheshin nga arvanitasit Suliot, gjenden në librin me titull “Bleta Shqiptare” të autorit Thimi Mitko, botuar në vitin 1878 në Aleksandri.
Në vitin 1891, gjermani Arthur Milchkofer, në veprën e tij me titull “Attika und seine Heutigen” ndër të tjera shkruan: “Nga ç’di unë, këngët popullore greke, u janë përshtatur këngëve të vjetra arvanitase të dashurisë, lirisë dhe atyre kaçake”13.
Kështu u bë greqizmi gjuhësor, ku u flijua në këtë mënyrë kënga e vjetër epiko-lirike arvanitase, e cila kaloi tek brezat e rinj në variantin grek dhe kështu u njoh duke humbur identitetin e saj të vërtetë shqiptar.
Në tetor të vitit 200214, pas një pune 17 vjeçare kërkimesh, muzikologu dhe këngëtari i njohur arvanitas Thanasi Moraiti botoi antologjinë e parë të teksteve të këngëve arvanitase të Greqisë me titull “Antologjia e këngëve arvanitase të Greqisë”, një libër shkencor, me vlera të mëdha historike dhe kulturore për kombin e arbërit. Kjo antologji, është fryti i një pune shumëvjeçare të mundimshme dhe të lodhshme e cila përmban në vete jo vetëm një njohje të thellë të antologjisë së gjuhës, por edhe të njohjes së thellë muzikore. Bëhet fjalë për një vepër e cila vjen të mbushë një boshllëk të madh, më në fund kënga dhe poezia muzikore popullore arvanitase është e regjistruar dhe kjo më e pakta e asaj që ekziston, por mbi të gjitha është hedhur baza e saj. Dhe kjo është një nga punët me anë të së cilës duhet të mbërrijmë dhe të zgjerojmë horizontet tona edhe më tej por, përmbledhje të letërsisë arvanitase në një antologji letrare nuk ka të botuar e as nuk është zbuluar deri më sot.

Kuvendi i Greqisë 1856, me fustanellë Çelo Picari, ndërsa në këmbë deputetët shqiptar

3.- Gjuha shqipe e ruajtur në shekuj nga arvanitasit

Elementi kryesor i cili dallon arvanitasit nga popujt e tjerë që përbëjnë shtetin grek, është gjuha shqipe, që ata flasim brenda në rrethin familjar.
Deri në shekujt e mëparshëm gjuha shqipe nuk shkruhej nga masa e gjerë e popullit të saj, nuk përbënte gjuhën e shkollimit, këtë gjuhë e flisnin njerëzit e pashkolluar, ishte gjuhë e jetës së përditshme, prandaj arriti të përcillej nga brezi në brez. Pra, gjuha shqipe ishte gjuhë popullore dhe jo gjuhë letrare e fetare. Kështu, njerëzit e diturisë dhe të letërsisë e quanin gjuhën shqipe gjuhë “barbare”. Gjuha shqipe, duke mos u shkruar, mund të rrezikonte të humbiste gjatë shekujve, të humbiste origjinalitetin e saj dhe emocionet shpirtërore. Prandaj, stërgjyshërit tanë arbër krijuan ninullat, këngët e kreshnikëve dhe vajet.
Një nga mënyrat e rruajtjes së gjuhës, pra, është kënga. Kështu, shumë ngjarje të përditshme dhe ngjarje historike u përcollën brez pas brezi nëpërmjet këngës popullore si në vargjet e mëposhtme:

Meqë nuk dimë të shkruajmë,
mjaftohemi me të folur,
me këngët dhe me vajet
kujtesa jonë kështu ruhet
Askush nesh nuk dinte të shkruante,
por i bëmë këngë dhe u ruajtën
goja-goja deri më sot
kujtesa jonë e gjallë mbet.

Një tjetër këngë është:

Arvanitasit këndojnë,
gjuhën e tyre mos harrojnë
shiko atë plakun si këndon
edhe gjaku si i qarkullon.
Gojë më gojë ruhet jeta
me këngët e vërteta.
Arvanitasi nuk di të shkruajë,
por me këngë di ti ruajë.

Në një tjetër thonë:

Gjuha jonë vetëm thuhet
nuk e lanë që të shkruhet
bëmë këngë këshillat e urta
që të mos harrohet gjuha.

Vargjet e këtyre këngëve tregojnë qartë dhembjen e arvanitasve për gjuhën e tyre, por edhe mënyrën e ruajtjes së gjuhës.

Fjalori në katër gjuhë i Adham Mihal Haxhiut 1802

Në vitet e para të krijimit të shtetit grek, një gjerman, mik i Greqisë, i quajtur Karl Teodor Reinhold, u mor me studimin e gjuhës shqipe, të cilën edhe e mësoi gjatë qëndrimit të tij shumëvjeçar në Greqi. Rainhold, shërbeu në flotën detare greke, ku arriti deri në gradën e kryemjekut. Aty, ai, e mësoi gjuhën shqipe, që në atë kohë ishte gjuha e kuvendeve në flotën detare greke, deri në kohën e admiralit të madh të luftërave ballkanike, arvanitasit Pavlo Kunduriotit, i cili ka qenë dhe Kryetar i Republikës së Greqisë në vitin 1923. Ai, në shoqërinë e tij të ngushtë, fliste vetëm në gjuhën e mëmës shqipe. Dhe rregullorja e parë e Flotës Detare Greke është shkruar në gjuhën shqipe. Natyrisht, që shumica e grekëve nuk duan ta besojnë këtë të vërtetë.
Athina, u bë kryeqytet i Greqisë në vitin 1834. Deri atëherë kryeqytet i Greqisë të pas kryengritjes së vitit 1821 ishte qyteti i Nafplios që banohej nga arvanitasit. Debatet në Asamblenë Kombëtare në Nafplio bëheshin në gjuhën shqipe ndërsa rendi i ditës hartohej në gjuhën greke. Në vitin 1833, kur mbreti Oton vjen në Greqi, vuri re se populli i tij nuk fliste greqisht, por shqip, ai u zemërua keqas me njerëzit që e rrethonin.
Me rastin e ngritjes së monumentit të heroit Marko Boçari në Misollogji, mbajtësi i fjalimit të rastit falënderoi shqiptarët e Greqisë e të Shqipërisë për ndihmën e madhe dhe sakrificat e tyre në fitoren e Revolucionit të vitit 1821 dhe të pavarësisë së Greqisë. Mbreti Oton, që ishte i pranishëm, kur dëgjoi fjalët e mira për shqiptarët, u çudit dhe u zbeh. Peshkopi Porfirio, që kryesonte ceremoninë, iu përgjigj mbretit të hutuar me fjalët: “Po! Madhëri! Shqipëria lindi themeluesit e kombit tënd!” Dhe pastaj me guxim u kthye nga populli dhe si i tërbuar thirri: “Mjerë kombi! Mbreti i tij nuk e njeh historinë”16.
Në veprën e tij “Pellazgjishtja” (Nocetes Pelasgicae), që u botua në Athinë më 1855, Rainhold e emërton gjuhën shqipe “gjuha e flotës” dhe këtë titull mban kapitulli i parë i librit të tij. Në veprën e sipërpërmendur përmblidhet edhe fjalori i vogël, të cilit i janë referuar thuajse gjithë gjuhëtarët evropianë që u morën me gjuhën shqipe.
Gjuha shqipe nuk kishte alfabetin e saj të veçantë, por arvanitasit që donin të shkruajnë, duhej të përdornin alfabetin e greqishtes, ashtu siç bënë Kundurioti dhe Ali Pashë Tepelena, apo me shkronjat latine, siç ndodhte me tekstet e klerikëve katolikë të Shqipërisë së Veriut dhe të Italisë. Lordi Bajron përdori alfabetin anglez për të shkruar tri këngët shqipe në veprën e tij “Childe Harold’s”.
Në periudhën para kryengritjes së 1821-shit, kemi disa përpjekje për të bërë leksikografinë e gjuhës shqipe si më e rëndësishmja ndër këto përpjekje ishte ajo e heroit të kryengritjes së vitit 1821, Marko Boçarit, i cili me nxitjen ndoshta të Pukëvilit Konsullit francez në Janinë, hartoi “Fjalorin e romeishtes (greqishtes) dhe arbëreshe (shqipes) së thjeshtë”17. Para këtij fjalori, gjatë shekullit XVIII, ishin botuar: fjalori tregjuhësh; greqisht-arumanisht-shqip i Teodor Kavaliotit më vitin 1770. Fjalori i Teodor Kavaliotit, kishte rreth 1200 fjalë. Ky fjalor u quajt “Protopirinë” i cili u botua në fillim në Voskopojë më 1760 dhe më 1770 në Venedik. Teodor Kavalioti (1718-1787) ishte drejtor i një shkolle të mesme të quajtur “Akademia e Re”.
Disa vite më vonë kemi dhe fjalorin katërgjuhësh të Daniel Mihal Voskopojarit në fillim të shekullit XIX me gjuhë të katërt bullgarishten. Fjalori i Danil Voskopojarit, kishte mbi 1000 fjalë dhe u botua për herë të parë më 1802 në Venedik, më vonë u ribotua tre herë brenda 8 viteve.
Në studimin tim për librin në katër gjuhë të Dhanil Mihal Adham Haxhiut, më 2010, kam shkruar se nuk është fjalor, por pjesë nga Ungjilli në formë fjalori. Në këtë libër gjuha greke quhet Romaiki ndërsa gjuha shqipe Alvanitika.
Këta fjalorë mund të kenë shërbyer për kuvendimet ndërmjet popujve të Ballkanit që bashkëjetonin në shumë krahina të Greqisë së Veriut, kurse në Greqinë e Jugut nuk ishte e nevojshme përderisa këtu greqishtja quhej nga shumica e popullit si gjuhë e aristokracisë, ndërsa shqipja si gjuhë e popullit, e përdorimit të përditshëm.
Pas kryengritjes së 1821-shit, përpjekjet e shtetit zyrtar grek për të zëvendësuar gjuhën shqipe me greqishten, përbën një tjetër arsye, negative. Patriarku ortodoks grek lëshoi mallkime mbi letërsinë shqipe dhe kërcënoi me shkishërim të gjithë ata besimtarë që do të guxonin të mësonin dhe lexonin në gjuhën shqipe.
Vlerësimet e teoricienëve të revolucionit dhe të evropianëve ishin se, në brezin e ardhshëm, pas kryengritjes së vitit 1821, shqipja do të zëvendësohej krejtësisht nga greqishtja. Përfundimisht, gjuha shqipe po reziston deri në ditët tona brenda Greqisë, me gjithë përpjekjet zyrtare dhe jozyrtare të shtetit grek për zhdukjen e saj.
Rreth viteve 1860-1890 vërehet fenomeni i revolucionit të zhvillimit për gjuhën shqipe. Atë kohë u shkruan dhe veprat më të rëndësishme rreth gjuhës shqipe dhe kulturës që pasqyrohej nëpërmjet saj. Nismëtarë janë intelektualët: Thimi Mitko, Naum Veqilharxhi, Kostandin Kristoforidhi, Jani Vreto, vëllezërit Frashëri, etj. Por, edhe shqiptarët e Greqisë që njihen me emrin arvanitasit si: Kupitori, Kullurioti, Birbili, Dhriva, Botasi dhe grupi i shoqatës “Helenismos” me në krye Neokli Kazazin. (Një vepër së cilës i referoheshin shpesh ishte punimi trivëllimësh i gjermanit G.Hahn “Albanesichce Studien”, që është botuar më 1854 në Vjenë). Në atë periudhë themelohet edhe “Lidhja e Arvanitasve” dhe shkruhet “THIRRJA” e vitit 1899, për krijimin e një mbretërie të përbashkët greko-shqiptare, të ndarë nga feja.

Dhiata e Re në gjuhën shqipe dhe greke, 1824

Në shekullin XIX, një shkencëtar, Panajot Kupitori, veç veprës së njohur “Studime shqiptare” (1878)18, kishte hartuar një fjalor të gjuhës shqipe, vepër që për më shumë se një shekull mbeti si dorëshkrim në bodrumet e Akademisë së Shkencave të Athinës dhe për shkaqe të panjohura, ende nuk është botuar. Panajot Kupitori, ishte arvanitas nga ishulli i Hidrës. Ai mbaroi studimet në Universitetin e Athinës. Pas studimeve punoi mësues i letërsisë në gjimnaz në Athinë ku më vonë u bë drejtor i kësaj shkolle. Në vitin 1860 Kupitori botoi “Abetare të gjuhës shqipe” dhe më vonë fjalorin greqisht-shqip të cilin në vitin 1882 e bleu konsulli francez në Janinë Aug. Dozan19. Në vitin 1926 fjalori greqisht-shqip i Panajot Kupitorit e ribleu Ndërrmjarja Historike dhe Etnologjike të Greqisë.
Një tjetër fjalor i të folmes së gjuhës shqipe të Atikisë që ishte hartuar nga Taso Nerukos (1826-1892), do të mbetet i panjohur dhe i pakapshëm. Pas vdekjes së Nerukos, vejusha e tij ia dha dorëshkrimin gjuhëtarit të madh gjerman, G.Meyer dhe ai e botoi në veprën e vet “Albanesich Studien V” faqe 67-94, pjesën nga A-ja deri tek L-ja, si shqip-gjermanisht20.

Revista APOLLON në gjuhën shqipe dhe greke, 1889
Arvanitasi nga ishulli i Salaminës, Anastas Kullurioti (1822-1887), në vitet 1879-1880, themeloi gazetën “Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ” (Zëri i Shqipërisë). Ai botoi më 1882, dy libra në gjuhën greke “Ankimet shqiptare” dhe “Klumësht për foshnjat”. Më 1882, botojë abetaren për mësimin e gjuhës arbërore(shqipen) “ABAVATAR ARBËROR“, si flitet dhe shkruhet gjuha arbërore në Greqi. Një libër në gjuhën shqipe dhe greke.
Nga kërkimet arkeologjike dhe historike të studiuesve të huaj dhe shqiptarë, kanë nxjerrë përfundimin se gjithsesi, ka pasur shkrime më të vjetra të gjuhës shqipe mirëpo, nga koha që intelektualët njohës të shqipes, e cila quhej si gjuhë popullore, rrjedhimisht “barbare”, përdornin qoftë greqishten, qoftë latinishten dhe mundësitë e gjetjes së dëshmive të tjera të shkruara, janë jashtëzakonisht të pakta.
Në vitin 1998, Bashkia e Livadhjas në Greqi, që banohet nga një shumicë dërrmuese me arvanitas, në bashkëpunim me organizatat e Bashkimit Evropian, organizuan një Simpozium Shkencor nga data 6-7 nëntor 1998, me temë “Shqipja dhe greqishtja, çështje të bashkësive shumëgjuhësore dhe shumëkulturore” (ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜ-ΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ).
Në këtë Simpozium, mbajtën kumtesa rreth gjuhës shqipe shumë studiues grekë dhe të huaj, ndër ta: Francesco Altimari, pedagog në Universitetin e Kalabrisë, Brian D.Joseph, pedagog në Universitetin shtetëror të Ohaios, Viktor A.Friedman, pedagog në Universitetin e Çikagos etj. Pedagogu i gjuhësisë në Universitetin e Çikagos, Eric Pratt Hamp, në ligjëratën e tij për rëndësinë e gjuhës shqipe tha: “Gjuha shqipe ka një kontribut unik me pasuri të veçantë në shumë drejtime të rëndësishme, dhe Greqia është po aq me fat që ka këtë burim të pasur në tokën e vet dhe ndërmjet qytetarëve të saj. Gjuha arbërishte ndodh që të ruajë historikisht, me saktësi më të madhe se çdo trajtë tjetër e gjuhës shqipe, tingujt e saktë të të gjitha rrokjeve që janë në fjalorin e shqipes 1500 vjet më parë. Kjo përbën vetëm një shembull të mënyrës me të cilën arbërishtja ka rëndësi unike dhe të pakrahasueshme për gjuhën shqipe në tërësi, kështu që të kuptojmë familjen e madhe indoevropiane në të cilën bëjnë pjesë po ashtu greqishtja dhe anglishtja ime, dhe më në fund disa anë të qytetërimit humanitar në tërësinë e Euro-Azisë”21.
Pedagogu Viktor A.Friedman22 bëri krahasimet e shumë fjalëve të mbledhura në fshatrat Arkadia (Greqi), Ukrainë, Madrica (Bullgari) që banohen nga popullata që flasin gjuhën popullore shqipe me shqipen e sotme letrare.

Arkadia Ukraina Madrica Gjuha standarde

Djelë d’il djellë diell
Çili cil’i çili cili
Ni n’i ni një
Likurë l’ikurën lëkurë lëkurë
Çupejtë shpejt shpejt shpejt
Pëshkëj pël’qen pëlqyen pëlqej
Pjesi pjy pjosë pyesë
Minges minues mëngjes mëngjes
Moi mui muoj muaj
Baba tati tate baba, tatë
Ljupë l’opë lopë lopë
Ljutë l’ot lot lot
Fortë hortë hortë fortë
Krie kry kruve krye
Bje bi bje bie
Vshatë vshatë fshat fshat
Ga ga nga nga

Siç shihet edhe nga fjalët e lartshënuara nga pedagogu Viktor A. Fridman, gjuha që flasin arvanitasit në fshatin Arkadia (Greqi), Ukrainë, Madrica (Bullgari) dhe gjuha letrare e sotme shqipe rrënjën dhe kuptimësinë e kanë të njëjtë, pavarësisht se kanë kaluar qindra vjet që janë ndarë në pjesë të ndryshme të botës nga trungu mëmë i familjes.
Një vlerësim të rëndësishëm për gjuhën shqipe ka thënë në paraqitjen e librit të këngëtarit, muzikologut dhe shkrimtarit arvanitas, Thanasi Moraitis më 30 tetor 2002, edhe deputeti i PASOK-ut arvanitasi Teodoros Pangallos, i cili përshëndeti në prezantimin e librit “Antologjia e këngës Arvanitase të Greqisë” dhe tha për gjuhën arvanitase:
“Për ne që u lindëm në shtëpi ku gjyshja jonë fliste arbërisht, këtë gjuhë që nuk është siç dëgjojmë të thonë sot ca karafil, greqisht me ca fjalë të tjera, por është shqip, shqipja e pastër e shekullit XIV dhe këtë na e vërtetojnë edhe emigrantët e sotëm shqiptarë që ndodhen në Mesologjia dhe na thonë: “Ju flisni shqipen e vjetër”. Dhe kjo është shumë e logjikshme nga pikëpamja gjuhësore, pasi gjuha e shqiptarëve që u vendosën këtu në shekullin XIV, panë gjuhën e tyre të evoluojë në greqishten, dhe ajo që erdhi deri në ditët tona ishte idioma e vjetër e shqipes. Për ne humbja e gjuhës arbërishte është si të kemi humbur atdheun, sepse përmban një kulturë të cilën jo në kushtet e një shtypjeje, sepse arvanitasit nuk mund t’i shtypte kush në Greqi, ata udhëhiqnin Greqinë, ishin gjeneralë, kryeministra, presidentë dhe pronarë të kryeqytetit, jo në kushtet e një shtypjeje, pra, por vetë ata e “gëlltitën” të shkuarën e tyre, sepse në mënyrë fanatike qenë bindur se ishin grekë, dhe me ndihmën edhe të mësuesve arritën ta zhdukin gjuhën arbërishte, të cilën askush nuk e flet sot, të paktën nga mosha ime e poshtë. Tani, lavdi Zotit, na kanë mbetur ende ca gjyshër e gjyshe që e flasin. Mirëpo është gjynah që kjo gjuhë të humbasë dhe besoj se puna që ka bërë Thanas Moraiti ndihmon që të mos jetë arbërishtja një atdhe i humbur. Duhet të dalin në dritë, gjuha, kultura, zakonet, doket, sepse përndryshe, po mbeti në errësirë do të jetë vërtetë një atdhe i humbur”23.
Siç del edhe nga deklarata e ish-ministrit të jashtëm, ish-ministër i kulturës në Greqi, dhe sot zëvendëskryeministër z.Teodoros Pangallos, vërehet qartë dhe saktë që arvanitasit janë bij të mëmës Shqipëri dhe flasin të njëjtën gjuhë që flasin shqiptarët e sotëm. (kuptohet nuk e kemi fjalën për Shqipërinë Londineze)
Ndërsa, studiuesi arvanitas, Aristidh Kola, në veprën e tij “Fjalori krahasues i gjuhës arvanitase, mbi bazën e idiomës së Atiko-Beotisë” shkruan:
“Gjuha arbërishte në Greqi kishte 50 vitet e fundit një fat krejt të kundërt nga vlerat historike dhe gjuhësore të saj. Arvanitasve të shekullit të 20-të u faturohet nga historia humbja e gjuhës së tyre dhe fajtorët më të mëdhenj janë intelektualët arvanitas, që përndryshe nuk qenë dhe të pakët në numër. Shumë prej tyre përfshihen në listën e emrave më të shndritshëm, që i dhanë lavdi Greqisë së Re”24.
Nga kërkimet e mia shumë vjeçare në Greqi nëpër bibliotekat private të disa intelektualëve arvanitas, gjeta disa tekste poetike, kërshëndella dhe vjersha satirike të shkruara në gjuhën shqipe, me shkronja greke. Njëra nga këto poema është shkruar në vitin 1571, nga poeti arvanitas luftëtar Manoli Blesi. Në vargjet e poemës përmenden luftëtarët arvanitas që morën pjesë në luftë kundër turqve në Qipro. Poema ka mbi 41 strofa, por deri më sot nuk e kam gjetur të tërën, përveç strofave të botuara nga Kostandin Biri dhe Aristidh Kola25.
Një tjetër poemë e panjohur ka qenë e shkruar në mars të vitit 1889 nga një arvanitas anonim i cili i thur vargje fejesës së Princeshës së Greqisë Aleksandra me Dukën e madh të Rusisë Pavlo Aleksandroviç, djali i perandorit Aleksandri i dytë. Ky krijim i madh vjershëtor ka 430 rreshta dhe është botuar për herë të parë në revistën “APOLLON”26, Maj të 1889 që dilte në Athinë. Në këtë revistë poema është botuar në gjuhën greke dhe shqipe. Po ashtu në faqen e parë të gazetës greke “E ARDHMJA E ATDHEUT”27, e 29 dhjetorit 1860, është botuar një fjalim parazgjedhor në gjuhën greke dhe shqipe. Nga teksti i fjalimit parazgjedhor, dalin qartë fakte historike se një pjesë e madhe e popullatës që jetonte në Athinë dhe në rrethinat e saj ishin arvanitas. Në shekullin e XIX arvanitasit kishin një ndikim të madhe në zhvillimin e jetën politike dhe shoqërore në Greqi. Deri më sot këto materiale letrare me vlera të larta nuk ishin bërë të njohura për opinionin shqiptar.
Mendoj që ekzistojnë më shumë libra të shkruar në gjuhën shqipe me shkronja greke se sa me shkronja latine në shek.XIX, e më përpara. Të paktën unë kam në bibliotekën time fotokopje të librave origjinal nga viti 1802 e deri 1890, 15 të tillë nga autor të ndryshëm, midis tyre katër botimet e Ungjillit, 1824, 1827, 1858, 1872, në gjuhën shqipe me shkronja greke.
Kjo tregon se shqipja e folur dhe e shkruar kishte një shtrirje të gjerë në Greqinë e shek.XIX deri në fillim të shek.XX, kur edhe fillon propaganda ekstremiste frontale për të sulmuar çdo gjë shqiptare në Greqi. Kështu, strukturat e shtetit grek filluan konservimin e librave që flitnin për krenarinë shqiptare. Këto libra mbetën me vite të tëra pa u publikuar, pa u studiuar duke krijuar një boshllëk të madh për letërsinë dhe shkrimin shqip në Greqi.
Dua të bëj edhe një sqarim për emërtimin e shqiptarëve të Greqisë me emrin arvanitas.
Gjatë leximit të teksteve dhe librave të ndryshme nga autorë të huaj dhe ata shqiptarë, kam vërejtur se shqiptarët e Greqisë i quajnë arvanitas ose arbërorë. Mendimi im është se këtu hasim në kundërshtim me fjalorët Greqisht-Shqip dhe anasjelltas, nga autorët grek. Kur botohen librat në gjuhën shqipe, fjala arvanit dhe gjuha arvanitase përkthehen në gjuhën e njësuar shqipe, shqiptar dhe gjuha shqipe.
Ndoshta dikujt do t’i duket kjo e gabueshme! Por, mendimi im është i bazuar në fjalorët shkencorë Greqisht-Shqip, dhe Shqip-Greqisht të autorëve grekë. Kështu, çdokush që do të lexojë fjalorët në fjalë do të vërejë që fjala arvanitas përkthehet shqiptar. Në fjalorin më të madh Greqisht-Shqip që e ka bërë profesori i gjuhës greke në Universitetin e Tiranës Niko Gjini, fjalën arvanitasi e përkthen në gjuhën shqipe shqiptar i vogël, fjalën arvanitika e përkthen në shqip gjuha shqipe, dhe fjalën arvaniti e përkthen shqiptar28.
Ndërsa, autori tjetër grek Kostandinos Papafili, që ka bërë dy fjalorë Greqisht-Shqip dhe Shqip-Greqisht, fjalën arvanitas e përkthen në gjuhën shqipe arbëresh29. Kurse, në fjalorin Shqip-Greqisht, fjalën shqiptar e përkthen në greqisht arvanitas30.
Në gjuhën zyrtare të shtetit italian, fjalën arbëresh italianët nuk e njohin, por arbëreshët që kanë emigruar në Itali nga Greqia dhe Shqipëria rreth shekullit XV i quajnë me të drejtë albanesi, që do të thotë në gjuhën shqipe shqiptar31.
Pra, mendoj se gabimi trashanik që është bërë deri më sot nga studiuesit dhe shkrimtarët e ndryshëm, që arvanitasit në gjuhën shqipe i thërrasim arvanitasit ose arbërorët duhet të ndreqet dhe të zëvendësohet me emrin që u takon shqiptarët dhe të quhet gjuha shqipe.
Edhe unë, në këtë studim, për qëllimin e mirë, i emërtova shqiptarët e Greqisë me emrin që njihen nga grekët arvanitas, por, siç u tha më lart bëhet fjalë për një degë të popullsisë së sotme shqiptare që jeton ndër shekuj në Greqinë e lashtë dhe flet në rrethin familjar gjuhën shqipe.
Sot arvanitasit i gjejmë në majat më të larta të jetës politike dhe kulturore të Greqisë. Kryetari i sotëm i Republikës së Greqisë Karolos Papuliasi është nga një fshat i Çamërisë me emrin Voshtina, sipas Aristidh Kolës, ai është me origjinë shqiptare dhe para shumë vitesh familja e tij i përkiste besimit islam. Dhe kryeministri Lukas Papadhimas është arvanitas.
Gjithsesi ka pasur dhe ka ende për të tu bërë kërkime, për të sjellë fakte të reja për shkrim shqip të shkruar nga arvanitasit e Greqisë dhe historitë e tyre.


Arben LLALLA, Historian, 24.3.2012.