Prof. Dr. Ylli Popa: Do të shkruaj kujtimet e mia

[Albo]

Ylli Popa: Enveri kishte frikë nga sëmundjet

Me çape të vegjël, kalon përgjatë koridorit me parket, në katin e dytë të Akadmeisë së Shkencave. Shtatulët me fizikun e dobësuar, por ende energjik, profesor doktor Ylli Popa i hedh një sy zyrës së tij mbushur me libra dhe shënime. Janë ditët e tij të fundit aty. Nuk do të jetë më Kryetar i Akademisë së Shkencave. Pret miratimin nga presidenti për kryetarin e ri të sapozgjedhur z. Rexhep Meidani, dhe do ta lërë përgjithmonë atë zyrë.
Nuk është i trishtuar. Përkundrazi. Një dritë gëzimi i bredh në vështrimin poshtë syzeve. “Tani do të kem shumë kohë për gjërat që dua të bëj më së tepërmi”. Nënkupton leximin e librave dhe të shkruarit. Thotë se ka kaq shumë gjëra për të shkruar sa nuk di nga ta nisë. Shumë kujtime, dhe dëshmi të cilat për hir të së vërtetës duhen thënë.
E takojmë fill një ditë pasi është zgjedhur kryetari i ri i Akademisë. Ka mbërritur në zyrën e tij që në mëngjes. Është gati të na kushtojë gjithë kohën e nevojshme për një bisedë. Një bisedë e gjatë, si një rrëfim për gjithë të pathënat, ku ngërthehen shumë çëshje, që nga problemet e Akademisë, përplasjet me politikën, tranzicionin e tejzgjatur dhe krizat që po dërrmojnë pruralizmin në Shqipëri, kujtimet nga e kaluara, ndodhitë, personazhet e famshme të diktaturës dhe atmosfera, ku mijëra fije lidhin fort të shkuarën me të sotmen.
Duket ky është çasti i volitshëm për thënë ato që nuk i tha për shkak të pozicionit që kishte, për gjatë 10 viteve që ishte në krye të Akademisë së Shkencave.

Z. Popa, ju nuk do të jeni më kryetari i Akademisë së Shkencave. Pas zgjedhjeve të para dy ditëve do të jetë z. Rexhep Meidani ai që do t’ju zëvendësojë. Si e pritët këtë ndryshim?

Isha i përgatitur për këtë, sepse edhe në statutin e Akademisë së Shkencave, 10 vjet më parë e dija që kisha dy mandate, i pari ishte katër vjeçar, e mund të fitoje mandatin e dytë ose mund ta përfundoje me të parin dhe e dorëzoje. Për çdo eventualitet, qoftë për ta vazhduar, qoftë për ta ndërprerë, e prisja. Ishim përgatitur, nuk ishte një surprizë. Mandati 10 vjeçar nuk është pak.

Si i mendoni tani ditët larg Akademisë?

Si një rikthim te të shkruarit. Mendoj të shkruaj kujtime mbi ndodhi e personazhe që lidhen me kohën e diktaturës. Ndodhi brenda të cilave kam qenë vetë dhe personazhe që i kam njohur nga afër. Në të vërtetë edhe gjatë viteve që kam qenë në krye të Akademisë, e gjeja kohën të kthehesha tek leximi dhe shkrimet.

Po largoheni në një moment kritik për Akademinë e Shkencave, pas thuajse një viti plot me probleme që lidhen me reformën në këtë institucion...

Këto kohët e fundit, kjo tentativa për reformë nga ana e qeverisë, për të cilën ne nuk kemi qenë asnjëherë dakort, jo për të mos bërë reformë, pasi kjo ndodh në Akademitë e gjithë botës, vetë shkenca në thelbin e saj kërkon të ndryshojë, por me mënyrën se si u organizua dhe si u bë këtu tek ne nuk ishim dakort. Këto dy vjetët e fundit kanë qenë një kohë e humbur. E them këtë se shpesh kam menduar le të marrë fund kjo punë, të mbarojë sa më shpejtë dhe të iki të shikoj punën time.

Sa e keni ndjerë mungesën e investimit në shkencë gjatë këtyre viteve?

Me 0.18 për qind të GDP nuk mbahet shkenca. Të bësh shkencë duhen para, duhet që shteti të investojë. Vetëm me investime mund të krijohen lidhje të mëdha me akademitë ndërkombëtare. Shkenca nuk është më e izoluar në një shtet. Nëse shkencëtarët nuk lidhen me njëri-tjetrin, të shkëmbejnë eksperiencat e kërkimeve shkencore, libra, gjë që ka nisur të funksionojë mirë, shkenca nuk mund të ecë përpara.

Si ka qenë ky investim për shkencën në kohën e diktaturës?

Në vitin 1972 është hapur Akademia. Ata që e menduan krijimin e saj, e bënë këtë sigurisht me idenë që shkencëtarët të ndihmonin shtetin diktatorial. Në fakt kanë bërë maksimumin, se në Akademi kanë qenë njerëz të mëdhenj, që kanë dhënë kontributin e tyre, që nga Çabej, Aleks Buda, Odhise Paskali. Në fakt ata nuk i ngacmonin me norma ideologjike, ata duhet të nxirrnin rrënjët historike të popullit tonë dhe të kaluarës jo vetëm që nga koha e Skënderberut, por edhe nëse kanë ekzistuar gjurmë të kulturës tonë deri tek pellazgët.
Gjithnjë është theksuar fakti se Enver Hoxha kishte dobësi për zvillimin e shkencës. Sa e vërtetë është dhe çfarë kujton nga ajo kohë?
Ai jepte udhëzime që ishin në favor të kësaj kërkese. Dhe duhet theksuar fakti se në kohën e Enver Hoxhës dhe të këtij regjimi u bënë shumë gjëra të mira duke nisur nga dritat, shërbimi mjekësor, dhe shkollat që shkuan në çdo fshat. Sigurisht bënë dhe gjëra negative. Por ajo që ka qenë më çnjerëzore, ishte lufta e klasave. Kam shokë të mij që kanë qenë gjithë jetën nëpër kampe përqëndrimi, s’kishin mundësi të shkolloheshin vetëm nga fakti se babai i tyre ishte arratisur kur ikën gjermanët, diku, në Itali apo Amerikë. Ata në atë kohë kanë qenë të vegjël, fëmijë. Atëherë pse duhet të vuanin pasojat, pse duhet të luftoheshin?
Përmendëm pak më lart faktin se mendoni të shkruani kujtime, të cilat lidhen me personazhe të njohur të diktaturës. Cilët njihnit nga ata personazhe?

I njoh të gjith, nga Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Manush Myftiu, Ramiz Alia...

Do të ndalojmë pak tek këto kujtime për t’u kthyer sërish tek çështjet e shkencës, ndërhyrjet politike, historinë që po rishkruhet,etj. Çfarë kujtoni sot nga Enver Hoxha? Ju keni kaluar shumë kohë pranë tij...

Kujtoj, ato ndodhi që lidheshin më shumë me punën time e rrjedhimisht me sëmundjen e tij. Enveri në fakt ishte shumë i bindur ndaj mjekëve. Ne kishim një autoritet shumë të madh te ai dhe te Nexhija, e cila ishte gjithnjë e pranishme. Çfarë i thonim ne ai e respektonte. Ne ishim disa mjekë që i shërbenim. Kur ai e kuptonte që po e ekzagjeronin (shpesh kishim frikë se mos pësonte ndonjë gjë), ai revoltohej, sepse donte (dhe e thoshte se shpesh këtë) që të trajtohej si trajtohej një fshatar i thjeshtë. Sigurisht që e kuptonte se kujdesi duhej të ishte më i madh, sepse ishte ai që ishte, por donte që t’i shërbehej si të tjerëve.

Mbaj mend ca momente kur ai u bë shumë sensibël, sidomos kur kaloi miokardit. Ishte diabetik dhe diabeti është shumë shkatërrues për zemrën dhe trurin. Njëherë më pyeti: a i keni të gjitha ato që duhet për t’i shëruar këtu, të sëmurët? A i bëni të gjitha ato që duhen?

Shoku Enver, i thashë unë, ka një aparat që kushton shumë shtrenjtë dhe që ne nuk e kemi akoma. Ishte aparati i koronarografisë, i cili ekzaminon dhe përcakton nëse janë bllokuar enët e gjakut të zemrës. Po sa kushton, tha ai. Kushton 1 milionë dollarë ia ktheva. Qenka shtrenjtë, tha. Pastaj u mendua pak dhe i tha sekretarit të tij që të bisedojë me ministrin e shëndetësisë. Dhe vërtet, ai aparat u porosit dhe erdhi këtu. E jo vetëm kaq, por dërguan edhe specialistë jashtë për të mësuar se si përdorej. Ka qenë vetë Sali Berisha që ka shkuar në Francë një vit për të mësuar aparatin. Enveri nuk iu nënshtrua atij aparati ndonjëherë, sepse e kishim vendosur që ai kishte sëmundje difuze. Koronarografia nuk mund të bëhet për kuriozitet. Vetëm nëse mjeku vendos që t’i nështrohesh operacioni, atëherë bëhet edhe ekzaminimi.

Enver Hoxha vuajti shumë kohë nga kjo sëmundje dhe ju i keni qëndruar pranë deri në fund. Si ishin ditët e fundit të jetës së tij?

Ishin të rënda. Sëmundja sa vinte e rëndohej. Çdo ditë kishte momente të vështira. Po i ndodhte gjithnjë e më shpesh marrja e frymës. Ka qenë një rast kur iu keqësua shumë gjendja me frymëmarrjen dhe qëllova që isha unë mjek roje atë natë. Vendqëndrimin tonë e kishin afruar më shumë se zakonisht. Tashmë qëndronim pranë dhomës së tij të gjumit. Kjo për t’i qëndruar sa më afër për çdo gjë që mund të ndodhte.
Ishte një vilë e vjetër ku qëndronin mjekët. (Tani atë vilë e ka marrë pronari). Pranë saj ishte ndërtuar shtëpia e re, në të cilën banonte familja e Enverit. Nga shtëpia e vjetër ku qëndronim ne deri te dhoma e tij e gjumit duhej të kaloje nëpër një koridor, në bibliotekën e tij që kishte një mal me libra. E mandej mbërrije te shtëpia.
Atë natë më thirrën me urgjencë. Dhe më kërkuan të shkoja te dhoma e gjumit. Më thanë se më kërkonte shoku Enver dhe se nuk ishte mirë. Mbaj mend se kishte kaluar mesnata. Pashë që i merrej fryma dhe ishte pak i nxirë nga buzët. E kuptova që ishte fillimi i një edeme pulmonare akute (mushkëritë rëndohen nga uji, i cili vjen duke u ngjitur deri sa të shkaktojë edhe vdekjen). Rasti kërkontenjë mjekim të shpejtë. I thashë që do ti bëja disa gjilpëra dhe Nexhmija thirri infermierën me tre ilaçe: një ilaç për t’i tonifikuar muskujt e zemrës, një tjetër që t’i shkaktonte urinim të shpejtë dhe të çlironte qarkullimin nga mbingarkesa e ujit dhe një morfinë që ta qetësonte organizmin në përgjithësi. Erdhi infermierja me të gjitha iliçet. I thashë: Shoku Enver këto gjilpëra duhen bërë shpejt. Dhe ai, me fjali të ndërpera, se nuk e linte frymëmarrja të fliste mirë më tha: pse do të bësh këtë përpara dhe jo këtë tjetrën? E kuptova që ai mund të mendonte shumë gjëra në atë moment. Kërkonte logjikën e veprimeve. I thashë, nuk kemi kohë tani. Ndërsa ai më shikonte në sy. Një shikim ku zotëronte shkëlqimi. Magjepsës. Të impresiononte. Ç’përgjigje mund t’i jepja? Në atë kohë isha pedagog në Universitet ku përgatisnim mjekët e rinj, kardiologët e ardhshëm për Shkodrën, Vlorën, Gjirokastrën, Elbasanin e me radhë. Në klasë gjithnjë përdorja një shembull të tillë. “Zemra në këtë moment të sëmundjes është si një kalë që tërheq një karrocë të ngarkuar shumë, me thasë me miell”. U thoja studentëve çfarë duhet të bëhet më parë, duhet t’i biesh kalit me kamzhik ndërsa si përpëlitet se nuk e tërheq dot karrocën, apo të shkarkohet nga barra e tepërt? Sigurisht, më parë duhet të shkarkohet karroca.
Në atë moment m’u kujtua ky shembull. Shoku Enver, i thashë, zemra juaj është si një kalë i lodhur, ka një ngarkesë të madhe, rruga është në gjitje, ai nuk është në gjendje të vazhdojë. Ç’duhet të bëjmë, t’i biem kalit me kamzhik që ta sforcojmë apo ta çlirojmë nga ngarkesa e karrocës? E çlirojmë nga ngarkesa, tha. Epo atëherë, i thashë, i pari ilaç që duhet të bëjmë është lasiksi që të ketë një urinim të shpejtë, dhe të çliroheni nga uji i tepërt. Dhe e bëmë atë. Po tani, çfarë do bësh më tha? Tani do të qetësojmë pak kalin, i thashë dhe i bëmë morfinë. Dhe në fund duhet t’i biem kalit, i thashë, dhe bëmë ilaçin e fundit. Pas disa minutash u qetësua. Desh zoti që doli me sukses sepse ishte një moment i vështirë. Kjo e impresioni. Në fakt ishte thelbësor komunikimi me të. Duhet të gjeje mënyrën e duhur.

Pra ai pyeste vazhdimisht për të gjithë ilaçet që i jepnit...?

Po, dhe kjo më kujton një rast tjetër kur ai më pyeti hollësisht. Unë lexoja shumë revista anglisht dhe i porosisja nga një shtëpi botuese në Amerikë. Nuk ishin të lira dhe atëhere nuk lejohej të abonoheshe në revista të huaja dhe mua më duhej të harxhoja nga rroga ime. Kisha lexuar diku në këto revista se kishte dalë një ilaç i ri që ndihmon zemrën dhe lejon që gjaku të gjejë vend ku të shtrihet. Çdo veprim i joni ishte me konsultë. Kështu që bëra me dije për ekzistencën e këtij ilaçi, dhashë logjikën e veprimit dhe propozova që duhej porositur. Mjekët ishin dakort dhe unë shkova në Zvicër në shtëpinë ku prodhohej ky ilaç. Ishte medikament i ri dhe porositëm disa doza të tij. Nuk donim që të ishte Enver Hoxha i pari që do të marrte ilaçin. Ne nuk kishim eksperiencë lidhur më të dhe te persona të veçantë mund të kishte efekte anësore. Vendosëm që për rreth dy-tre javë, ta provonim këtë ilaç te disa të sëmurë të përngjashëm si Enveri në spital. Dhe nën kontroll të veçantë u studiuan me veprimin e ilaçit. Më pas ja dhamë Enverit. Që në ditën e tretë e të katërt filoi të lehtësohej. Nuk kishte më kriza të marrjes së frymës dhe filloi të shkonte në Komitet Qendror. Iu rikthye edhe nëjherë ritmit dhe punëve të përditshme. Një natë kur isha mjek roje më vjen Nexhmija në dhomë dhe më pyet: vetëm je? Unë gjithmonë lexoja kur isha atje ose romane, ose libra shkencorë. “Shko pi një kafe me Enverin, tha, se është në katin e parë. Do të bisedojë me ty”. Më tregoi se ku duhej të shkoja dhe pashë që ai ishte ulur në një tavolinë të vogël. Më bëri pyetjet e përhershme. Ç’bëhej nga spitali, si shkonin punët... Unë po prisja. Doja të kuptoja se ku do të dilte. Sepse i tillë ishte karakteri i tij. Pasi i ra rrotull më tha se ai ilaçi i kishte bërë shumë mirë dhe se i ishte kthyer sërish punëve. Dua të pyes,- më tha - pse e vonuat kaq shumë këtë ilaçin? Dhe në kohën që ai më bënte pyetjen unë e kisha përgjigjen gati. Shoku Enver, i thashë, si thoni ju, një ilaç mbi të cilin ne s’kemi eksperiencë, ta përdorim për herë të parë te ju? I thashë që morëm disa doza ilaçi dhe pasi e provuam që pati efekt, e përdorëm tek ai. Shumë mirë, ma ktheu, me këtë ilaçin, do ta vazhdojmë.

[Albo]

Rrefimi i Ylli Popes per Mehmet Shehun

Rrëfimi ekskluziv i akademikut Ylli Popa, zbulon surpriza të reja. Si një nga intervistat e rralla me dëshmi të këtij lloji, ky rrëfim synon të zbardhë një varg çështjesh që nuk ishin përmendur kurrë më parë. Pikërisht në momentin e largimit nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, institucion, që Ylli Popa e drejtoi për 10 vjet me radhë, mendimet e tij për të tashmen dhe kujtimet për të shkuarën krijojnë një tablo, ku plotësohen shumë zona që kishin mbetur fluide prej vitesh. Dje gazeta botoi pjesën e parë të intervistës, ku Popa duke u nisur nga momenti kritik për Akademinë e Shkencave, lidhur me reformën e qeverisë Berisha, e duke shkuar më tej në çështje që lidhen me diktaturën, solli një pjesë të dëshmive të tij lidhur me personazhet e udhëheqjes së shtetit diktatorial, me të cilët ishte shumë i afërt. Si mjeku që i qëndroi mbi kokë Enver Hoxhës, ai rrëfeu frikën dhe dyshimet që Enver Hoxha shfaqte ndaj mjekëve që e kuronin.

Ndërsa sot, në pjesë e dytë të kësaj interviste, rrëfimi i Ylli Popës zhvendoset në familjen e Mehmet Shehut. Është momenti kur acarimi mes tij dhe Enver Hoxhës është bërë tejet i dukshëm. Pas prishjes së fejesës me vajzën e Turdive, në shtëpinë e Shehut ka tension. Ish-kryeministri ka pësuar një atak kardiak. Dy mjekët e shtëpisë së tij kanë thirrur për konsultë ish-profesorin e tyre Ylli Popën, i cili gjatë vizitës së tij zbulon dhe kupton shumëçka nga tensioni mes dy familjeve të udhëheqësve...

Surprizat e rrëfimit vijojnë me atë çka Popa e quan pavarësi të shkencës, një dëshmi nga diktatura në kohën e shpërthimit të Çernobilit, ku si pasojë u prek edhe Shqipëria, një dëshmi nga historia dhe heronjtë e rremë të saj...Dhe pjesa tjetër e këtij rrëfimi dhe njëkohësisht fundi i intervistës me shumë surpriza të reja vijon nesër.

Prof. Popa, sa kohë jetoi Enver Hoxha me këtë sëmundje dhe këto mjekime?

Momenti i këtyre mjekimeve përkon me vitin 1981. Ishte pak muaj para se Mehmet Shehu të vriste veten.

Edhe ju mendoni se Mehmet Shehu ka vrarë veten?

Po. Për mua Mehmeti ka vrarë veten. Edhe atë e kam ndjekur në sëmundje. Nga shumë afër. Unë kisha simpati për të, ishte njeri shumë i zoti. Të them të drejtën unë e kisha një parandjenjë jo të mirë për të në ato kohë. Ata kishin probleme me njëri-tjetrin. E dija si ishin marrëdhënie mes tyre, për çështjen e fejesës së djalit të Mehmetit.

Ndërkohë ju ndiqnit në sëmundje edhe Mehmetin edhe Enverin...Si e priti Enver Hoxha vetëvrasjen e Mehmet Shehut?

“Nuk bëri mirë”, - më tha. Në të vërtetë, Enverin ishte shumë e vështirë ta kuptoje.

Pse?

Në kohën kur u prish fejesa e djalit të Mehmetit, ky i fundit pati një krizë të zemrës dhe pësoi një atak. Që të dy mjekët e shtëpisë së tij që e ndiqnin nga afër, ishin nxënësit e mi. Lidhur me këtë rast ata më thirrën për konsultë. Shkova dhe e pashë kardiogramën. Kishte shumë ndryshime dhe ishte e dukshme që diçka nuk shkonte. E vizitova, i dhashë mjekimin dhe i thashë që duhej të bënte pushime. Mehmeti e kishte zakon që sa herë bëhej regjistrimi i kardiogramës, e merrte vetë dhe e hapte me një lloj nervozizmi, diçka tipike e tija, dhe e shihte. Ishte interesante, e njihte dhe i dallonte fragmentet që nuk dilnin mirë. Atë ditë që e vizitova, kur zbrita poshtë te dhoma e së shoqes, Fiqeretit, që të plotësoja kartelën, (ishte e rëndësishme të shënoheshin të gjitha rezultatet e vizitës), në kohën që po shkruaja, bie telefoni aty afër dhe më thonë që po më kërkonin mua. “Ju kërkon shoku Ramiz në Komitetin Qendror”, - më thanë. Donte informacion për sëmundjen e Mehmetit. Shkova atje. Po më priste. Ia shpjegova hollësisht gjendjen shëndetësore të Shehut dhe i thashë që duhet ta linin në qetësi, të mos merret me punë dhe të mos e ngacmonin me telefonata. “Jo, - më tha, - nuk do ta ngacmojmë”. Pas kësaj u ktheva sërish në shtëpinë e Mehmetit. Sapo hyra, vjen drejt meje Fiqereti. Kishin një lloj tensioni brenda në familje. Ishte e dukshme. Shkova të plotësoja recetën dhe pas 2-3 minutash më thanë se po më kërkonin sërish mua në telefon. “Ju kërkon prapë shoku Ramiz”, - më thanë. “Do të shkoni bashkë te shoku Enver. Ai do të më pyeste për shëndetin e Mehmetit. Më ngjante pak i çuditshëm ky interesim i Enverit dhe i Ramizit. Shkuam te Enveri. Mbaj mend se Ramizi më hodhi dorën në qafë. Kur u futëm në zyrën e tij, ai u ngrit. E kishte zakon. Nuk rrinte ulur që të priste të shkoja unë te tavolina ku ishte. Ai ngrihej kur ishte mirë, vinte drejt derës të më takonte. Hymë atje dhe nuk e mbante mend që unë kisha hyrë në zyrën e tij më përpara për t’i matur tensionin. “Ja, more Popa, (kështu më thërriste gjithmonë) se nuk ke qenë ndonjëherë këtu ti. Unë kam hapësirë këtu. Partia më ka krijuar kondita”. Kjo gjuhë është përdorur gjithmonë në ato rrethana me ta. Në fillim kjo gjë më bënte përshtypje. “Ju më rekomandoni që të bëj lëvizje. Dhe unë ashtu bëj. Ja këtu kam hapësirë. Pastaj shkoj në një dhomë tjetër dhe shëtis, zbatoj porositë tuaja”. Ndërsa fliste për këto gjëra, unë po pyesja veten se pse nuk po dilte në temë. Ai më kishte thirrur për të më pyetur për Mehmetin. Pastaj shkuam në një tavolinë të madhe. Enveri ishte në krye të tavolinës, në krah të majtë isha unë dhe pas meje Ramiz Alia. Atë moment nuk e vura re që Ramizi kishte përpara një manjetofon. Vazhdoi muhabeti dhe unë i thashë këshillat që duhet të respektoheshin për zemrën. “Duhet treguar pak kujdes, - i thashë unë”. “Po, - më tha, - se tani është edhe kongresi”. Nuk më kujtohet ekzaktësisht se i sati kongres ishte. “Duhet ta shëroni më shpejt, duhet të paraqitet patjetër në kongres. Mungesa e tij do të bëjë përshtypje, - thoshte Ramizi. Kishin filluar përplasjet lidhur me problemin e fejesës së shumëpërfolur. Ato ditë do të bëhej edhe inaugurimi i Muzeut Historik Kombëtar. Iu thashë se po të shkonte gjatë inaugurimit të muzeut mund të lodhej e të përkeqësohej. “Atje mund të mos jetë, - tha Enveri, - por në Kongres përpiquni ta sillni. Aty, Enveri filloi të fliste për Mehmetin. “E kemi shok të ngushtë, bashkëpunëtor të vjetër...”. Dhe filloi të qajë. Unë e pashë dhe u habita. Po mendoja me vete se mos isha gabim me përshtypjen që kishte krijuar për këto marrëdhëniet e fundit, dhe që i kisha interpretuar sikur nuk ishin të mira. Të qajë për tjetrin se është sëmurë, m’u duk e çuditshme!!! Por, Enveri ishte artist në këtë drejtim.

Doni të thoni se po aktronte? Nuk ishin lot të sinqertë?

Do t’ju tregoj një ndodhi që ma ka thënë Llambi Peçini, e njihja që në Elbasan. Ai e kishte shtëpinë te lagjja “Shën Koll”. Pas çlirimit, për disa vjet ai ka qenë në ambasadën tonë në Paris. Ndërsa më vonë ai ishte në rrethin e njerëzve që punonin për sigurimin e udhëheqjes. Ngjarja që më tregoi lidhet me një vizitë që Enver Hoxha bëri në Tropojë, nëse e mbani mend atë fotografinë e realizuar në kohën e vizitës së tij atje, i ulur gju më gju me popullin. Llambi Peçini e shoqëronte gjithmonë dhe thoshte për këtë vizitë: “Kur e shoqërova, shkuam në një kasolle të vjetër, ku u fut Enveri. Atë ditë frynte shumë erë jashtë dhe po prisnim që të mblidhej populli. Kur e pashë që ishin grumbulluar njerëzit përqark i thashë: “Shoku Enver, kanë ardhur njerëzit. Merreni këtë shallin dhe vëreni se jashtë fryn shumë erë!” E mori shallin dhe e vuri. “Tani mund të shkojmë”, - i thashë. “Mirë, - më tha, - por shko ti përpara!” Doli pak momente më vonë. Kur doli, ishte duke qarë që ta shikonte populli. U drejtua drejt një lisi të madh, ku ishin disa pleq. Binte në sy aty mes tyre, sepse Enveri ishte trupmadh dhe bukurosh. Ai qau derisa u takua me popullin. Pati sukses të madh sigurisht.

Pra, ishte farsë preokupimi i tij ato momente për Mehmet Shehun...

Nuk duhet të harroj një moment. Në kohën kur unë i shpjegoja Enverit sëmundjen e Mehmetit, Ramizi shtypi sustën e manjetofonit dhe të gjitha ato që unë i thashë Enverit për Mehmetin janë të regjistruara. Duhet të jenë patjetër diku në ndonjë arkiv, se çdo gjë ruhej në atë kohë. Më vonë kur unë u ktheva në shtëpi te Mehmeti, sepse lashë kartelën pa shkruar dhe duhej ta mbyllja, sapo hyra në shtëpi, më dolën njerëzit përpara, oficerë, doktorë, gruaja e Mehmetit, Fiqerete Shehu. Të gjithë më pyesnin në ankth se çfarë donte shoku Enver. “Shoku Enver u preokupua shumë, - thashë unë, - madje qau kur dëgjoi për sëmundjen e Mehmetit”. Kjo gjë iu bëri përshtypje të madhe. Atëherë e kuptova që nuk ishin punët mirë. Derisa Fiqeretja e shkretë u preokupua dhe i bëri aq shumë përshtypje që shoku Enver qau sepse i erdhi keq për Mehmetin, domethënë se kishte akoma shpresa. Atëherë, unë u binda se diçka do të ndodhte midis tyre.
Pas sa kohësh ndodhi vetëvrasja e Mehmetit?

Nuk mund ta them me data. Unë nuk mbaja shënime. Na kishin thënë të mos mbanim dhe shumë data i kam humbur. Nuk i mbaj mend. Por afër asaj kohe...
Profesor, të kthehemi pak te një çështje që përmendëm në krye të intervistës. Thatë se një prej gabimeve më të rënda në diktaturë ishte lufta e klasave, gjë me të cilën nuk pajtoheshit...

Po, por ajo që më vret më shumë, është lufta e klasave që po ndodh sot. Më bën shumë përshtypje kjo lufta e re e klasave. Te ne vazhdon mentaliteti i dikurshëm. Po rijetoj edhe njëherë vitet ‘46-‘47 kur erdhën komunistët, zbritën partizanët nga malet dhe kishte një urrejtje kundër ballistëve, zogistëve, kundër atyre që nuk mendonin si ata. Sot shohim që demokratët, socialistët, zogistët, republikanët janë aq të përçarë, sa kur e mendoj më vjen ndërmend një histori për ta. Disa vjet më parë më tregonin që kishin shkuar dy grupe në Greqi për të vizituar Akropolin. Dhe kur futen atje, nuk pranonin të futeshin bashkë. Donin të futej njëherë njëri grup, e zëmë demokratët, e pastaj socialistët apo anasjelltas...Vetëm e vetëm që të mos ishin njëkohësisht bashkë atje. Kjo është e tmerrshme. Pluralizmi e lejon se secili ka mendimin e vet. Kur kam ardhur këtu në akademi, pashë që në administratë kishte një frikë të brendshme dhe njerëzit prisnin që do të ndodhte diçka. Kishim 13 institute të ndryshme në varësi të akademisë, dhe pasi i thirrëm në një mbledhje dhe u thashë që unë e kam të qartë që të gjithë njerëzit nuk mendojnë njësoj, që disa prej tyre mund të ishin demokratë e disa të tjerë socialistë apo zogistë, por gjatë kohës që jeni në Akademi, ju thashë duhet t’i shtroheni punës. Pasdite shkoni në mitingje po të doni, por këtu në Akademi s’ka punë politika e dasitë. Filluam të marrim nga parti të ndryshme në punë, që ishin larguar nga puna më parë. Dhe mund të them me bindje se gjatë këtij 10-vjeçari nuk është larguar njeri nga puna se mendon ndryshe. Por me dhimbje shoh që politikanët këtu e kanë përpunuar në atë mënyrë gjendjen, që duke krijuar militantizëm partiak, e ndjejnë veten më të sigurt, sigurojnë votën kur vjen puna te zgjedhjet. Por kjo nuk i shërben aspak zhvillimit. Është dramatike.

Politika këto kohë po kërkon të ndërhyjë edhe në histori. Po diskutohet mes shumë palëve çështja e rishikimit të saj. Sa mund të arrihet kjo sipas jush dhe në çfarë mase është shtrembëruar historia?

Duhet të dini diçka. Historia nuk ndryshon me urdhër politik. Ajo ndryshon vetëm nga njerëzit që e njohin historinë, nga shkencëtarët e saj. Historia nuk është një shkencë e vdekur njëherë e përgjithmonë. Historia ka arkiva që akoma janë të mbyllura, por që do të hapen në një kohë. Në qoftë se të dhënat arkivore do të tregojnë që një ngjarje historike e cila është trajtuar në një mënyrë të caktuar, por në bazë të dokumenteve të reja rezulton se nuk është e vërtetë siç është shkruar deri tani, do të merret nga specialistët përkatës dhe do të ndryshojë. Historia do të ndryshojë në bazë të të dhënave arkivore, jo me kujtime. Sepse mes atyre që kujtojnë ka nga ata që kanë vuajtur dhe nga ata që nuk kanë vuajtur. Dokumentet që do të dalin më vonë, ato që gjenden në Arkivat e Vatikanit, Uashingtonit, Berlinit, Parisit etj, ato do të tregojnë nëse janë çështjet për të cilat është shkruar, janë apo jo të vërteta. Para disa muajsh mua më ka ardhur një libër mbi historinë e shekullit të V të Bizantit, ku perandor ka qenë Justiniani i madh. Ai ka pasur në oborrin e tij një historian, Prokopiusi i Cezareas. Në historinë e tij ka lavdëruar shumë Justinianin dhe të shoqen e tij Teodora, dhe ka pasur edhe një gjeneral Belizariusi, të cilin gjithnjë e lavdëronte. Kur iu afrua koha e vdekjes, Prokopius-in e brejti ndërgjegjja se në shkrimet e tij nuk kishte thënë të vërtetën për Justinianin, Teodorën dhe Belizariusin. Ndaj shkroi “Historia sekrete” para vdekjes dhe ky libër është marrë nga historianët dhe është përkthyer më vonë. E në të thuhet se Justiniani dhe Teodora kanë bërë jetë të shthurur, që ai Belizariusi ishte një maskara. Pra historia nuk është gjithnjë e drejta, e vërteta. Por duhet të kemi parasysh edhe faktin se historinë gjithnjë e kanë shkruar fitimtarët.
Siç bëri edhe Enver Hoxha, pasi fitoi Luftën, apo jo?
Po, e njëjta histori.

Dhe krijoi heronj si Haxhi Qamili, i cili në të vërtetë ishte një personazh i errët...

Për Haxhi Qamilin do t’ju tregoj një histori ku ka qenë dëshmitar vetë babai im. Dhe unë kam dashur të ndërhyj në kohën kur shkruhej historia për të. Babai im në kohën e Haxhi Qamilit ka qenë një djalë 16-vjeçar. Ai kujtonte se Haxhi Qamili vinte vazhdimisht në Elbasan më 1914-ën. Atë kohë, këta djemtë e rinj gjithmonë luanin me top te fusha e burgut në Kalanë e Elbasanit. Babai më tregonte se një ditë ndërsa fëmijët po luanin, vijnë njerëz të armatosur me Haxhi Qamilin në krye. Ata kishin lidhur një hoxhë, një djalë i ri. E nxjerrin në fushën e burgut dhe u thonë fëmijëve që të largoheshin. Ndërsa e urdhëronte hoxhën të qëndronte pa lëvizur, Haxhi Qamili nxori një flamur kuq e zi, e shtroi në tokë dhe i thotë hoxhës: “Shkele këtë flamur!” Por hoxha i ri nuk pranoi. “Nuk e shkel”, - i thotë ai. “Shkele se do të vras, - i thotë me hakërrim Haxhi Qamili, por ai nuk e shkeli dhe ky e vrau në sy të djemve që ishin përqark. Kur mora vesh që po shkruhet historia dhe po lajmërohej se Haxhi Qamili po shpallej si hero, i them Aleks Budës këtë histori. “E di, e di, - më thotë ai, - por kështu ka thënë shoku Enver”. Sepse Enverit në atë kohë i duhej një hero fshatar që goditi bejlerët, i duhej një Pugaçov shqiptar. Unë gjithmonë e kam theksuar se ne si akademi jemi shumë sensibël në pavarësinë tonë, ne nuk lejojmë dhe nuk duam që të ndërhyhet në të vërtetën shkencore, ne e kemi për detyrë që të vërtetën shkencore ta paraqesim ashtu sikurse është, pa zbukurime pa keqësime. Sepse kjo mund të ketë dhe pasoja shumë të rënda.

Për ç’pasoja po flisni?

Është fakt që në kohën e Enverit, kur shpërtheu Çernobili dhe gjysma e Europës u kontaminua nga rrezet radioaktive, iu kërkua ndihmë Institutit të Akademisë së Shkencave për të matur radioaktivitetin nëpër ushqime, në qumësht, në zarzavate, në zona të ndryshme për të parë se si ishte. Panë që ne ishim të prekur nga radioaktiviteti. Por kur erdhi puna për të dhënë rezultatin e plotë, qendra tha që mos e thoshim këtë. Drejtori i institutit në atë kohë kundërshtoi, por pastaj u detyrua që kjo gjë të mos bëhej publike. Sigurisht ishte një gjë jo e mirë. Qe një ndërhyrje kriminale. Sepse iu thuhej nënave, “jepini qumësht fëmijës se është i pastër”. Në të vërtetë nuk ishte. Në shkencë nuk duhet të ketë ndërhyrje politike, dhe ne jemi shumë sensibël që ta ruajmë pavarësinë dhe autonominë tonë.

Prej vitesh keni qëndruar pak i tërhequr, larg botimeve dhe prononcimeve mediatike. Pse?

Një arsye kanë qenë angazhimet në drejtimin e akademisë. Por edhe problemet që kam pasur me sytë, derisa bëra një ndërhyrje, falë së cilës tani mund të lexoj mirë dhe të shkruaj. Ka kohë që nuk kam botuar. Mbase që para 10 viteve kur kam shkruar “Në kërkim të kohës së humbur”, një artikull mbi atë si duhet të jetë sistemi demokratik, demokracia, intelektualët dhe pushteti. Si një krahasim me një shkrim të Branko Merxhanit, publicist i mirënjohur i viteve ’30-të, ku theksi vihet te mospërgatitja e opinionit për të qenë në gjendje të reagojë, të protestojë, të kërkojë të drejtën nga ata që e kanë pushtetin. Kjo është tragjike. Jashtë, shoqëria është shumë aktive. Më kujtohet një shembull. Në kohën e Luftës së Dytë Botërore, në një prej vendeve skandinave mungoi disa ditë gjalpi në treg. Por edhe pse ishte kohë lufte, njerëzit dolën dhe protestuan për këtë gjë. Çfarë ndodh tek ne? Jemi në vitin 2007. Këtu nuk ka dritë, nuk ka ujë, nuk ka punë; ka varfëri deri në ekstreme, nëna vret veten se nuk ka si të ushqejë fëmijët... Por askush nuk proteston. Atëherë çfarë populli jemi?! Jemi shumë mbrapa. E kemi treguar që jemi prapa të tjerëve. Këtu gjakmarrja ekziston akoma dhe ky është një fenomen i zakonshëm për ne. Gjakmarrja ka qenë e përhapur në Italinë e Jugut, në Korsikë, Sardenjë, Siçili...Por në vitet ’30-të. Është një fenomen i cili ka shekuj që është zhdukur në vendet e tjera.

[Albo]

Ylli Popa: Ramizi s'na la t'i jepnim ilacin Enverit

Jemi në stacionin e fundit të bisedës tonë. Profesor Ylli Popa ka rrëzuar ndërkohë nga fytyra syzat ovale, dhe dëshiron të tregojë një tjetër histori. Në tavolinën e madhe me dhjetëra karrige përreth, hapen letra të tjera. Janë çështje që vijnë nga një hapësirë tjetër kohore, të cilën sot, disa prej nesh as që e imagjinojmë. Nuk ia njohim trillet, as prapaskenat. Ngjallin thjesht habi. Ndërsa për shumë të tjerë, ajo kohë zgjon kujtime dhe ngjarjet marrin tjetër dimension. Atje gjenden të vërtetat që nuk u thanë kurrë. Zgjidhja e shumë pyetjeve për të cilat sot nuk gjejmë përgjigje.
Ylli Popa na tregon në këtë pjesë të fundit të bisedës tonë, diçka që lidhet me botëkuptimin, mentalitetin e pandryshuar, falë të cilit shumë plagë vijojnë të mbeten të hapura. Na cyt kureshtjen herë pas here me dëshmi të panjohura. Një ditë, krejt befas e shkuara shfaqet. Vetëm pak muaj më parë, profesor Ylli Popa tregon se ka takuar Ramiz Alinë dhe i ka sjellë ndërmend një ngjarje. Ajo ngjarje lidhet pikërisht me ditët e fundit në këtë jetë të Enver Hoxhës, një sëmundje rreth të cilës nuk është thënë thuajse asgjë, dhe një incident lidhur me një ilaç që mjekët e morën në Austri...

Krejt në fund të bisedës, i kthehemi pakënaqësive të momentit. Çështja që e ka shqetësuar më shumë këto kohë profesor Ylli Popën është Akademia e Shkencave. Ditë të vështira për të. Nuk ka mundur të ndalojë atë që ndodhi, me gjithë përpjekjet e tij. Një reformë në Akademi, për të cilën shkencëtarët nuk janë pyetur kurrë, një reformë falë të cilës shkenca dhe Shqipëria mund të humbasin shumë. Kjo e trishton akademikun Ylli Popa. Është një ndjesi që i
lexohet qartë në portret. Një ndjesi që nderej në të gjithë hapësirën e zyrës së tij, edhe në momentin kur u larguam prej andej.

Jemi 10 vjet pas botimit të artikullit tuaj, “Në kërkim të kohës së humbur”. Krizat në shoqërinë tonë pasojnë njëra-tjetrën. Keni një opinion se si po ecën pluralizmi këto vite. E kishit menduar të tillë, atëherë kur nisën ndryshimet, në fillim të viteve ’90-të?

Më bën shumë përshtypje fakti që këtu tranzicioni vazhdon akoma. Në vendet e tjera ish-komuniste tranzicioni ka marrë fund prej kohësh. Ndërsa këtu tek ne, jo. Kjo nuk është normale. Kanë kaluar 20 vjet dhe ne vazhdojmë të jemi në tranzicion. Për mua një tranzicion i zgjatur është një demokraci e vonuar, e deformuar.

Ju ka zhgënjyer klasa politike?

Po më ka zhgënjyer? Shumë... Sidomos me këtë reformë në Akademinë e Shkencave. Janë marrë vendime për të cilat ne nuk jemi pyetur fare.

Mos janë gjurmët e mentalitetit të dikurshëm ato që krijojnë ngërçe në politikën e sotme...?

Më sollët ndërmend një takim të para disa muajve, kur këtu, në Akademinë e Shkencave u bë promovimi i librit të Nasho Jorgaqit për Fan Nolin dhe po prisnim të vinte edhe Presidenti Moisiu. Isha ulur në radhën e parë për të dëgjuar më mirë. Aty vjen Ramiz Alia, i ftuar në atë ngjarje, dhe u ul në krahun tim të majtë. Pas tij u ul Luan Omari. Edhe Ramizin e kam mjekuar për infarkt kur ishte President. “Si jeni nga zemra”, - e pyeta. Më kishin thënë që ishte më mirë dhe se ishte operuar. I them: “Si e kaloni kohën tani, nuk po shkruani më kujtime?”. “I kam shkruar”, - më tha. “Po, por nuk i keni shkruar të gjitha”, - i thashë, - “keni edhe shumë gjëra për të thënë”. “Pse, çfarë nuk kam shkruar”, - më pyeti. I thashë se “flitet që partitë politike pas ’90-ës, ju i keni krijuar”. Ai qeshi dhe ma ktheu: “Jo, unë Nanon kam çuar te Partia Socialiste, kurse Saliun e çova te studentët. Kaq.” Mirëpo këtë variant unë e kam dëgjuar 20 herë. Jam i sigurt që ai e ka ngulitur që këtë do thoshte në çdo rrethanë. Pastaj kujtuam histori të tjera. Në fakt, një ngjarje, e vërteta e së cilës më ngacmonte që në atë kohë.

Me çfarë lidhet kjo ngjarje?

Lidhet me ditët e fundit të jetës së Enver Hoxhës. E pyeta nëse i kujtohej, kur unë dhe Bajram Preza shkuam në Austri për t’u konsultuar me një specialist të madh për sëmundjen e Enverit. Më la të kuptoja që nuk e mbante mend. I thashë se kur u kthyem nga Austria na priste në Rinas makina e Sulo Gradecit, e cila na solli drejt e në shtëpinë e Enverit, pa kaluar as në konsultën e mjekëve. Kishim sjellë një ilaç të ri për të. Aty u kujtua...

Për çfarë ilaçi bëhej fjalë?

Një ilaç për një sëmundje e cila nuk është përmendur asnjëherë. Në nekrologun e tij nuk është shkruar asgjë për të. Ditët e fundit të jetës së tij, Enver Hoxha pati shenja të parkinsonit (sëmundja që ka pasur edhe Papa Gjon Pali). Kjo sëmundje nuk i ka zgjatur shumë Enverit, por nuk u shkrua asgjë për të.
Bajram Preza, i cili bënte pjesë në ekipin mjekësor, ndërsa e vizitonte përditë, filloi të dyshojë për këtë sëmundje dhe ia transmetoi mendimin e tij neurologëve francezë që vinin këtu. Ishte një ekip mjekësh francezë nën drejtimin e Pol Miliezit, me të cilët bashkëpunonim. Ne dërgonim dokumentacionin dhe ata na jepnin mbështetje. Preza ia dërgoi dokumentacionin mjekut në Francë, po ai nuk e pohoi një sëmundje të tillë. Por Bajrami ngulte këmbë dhe ia filluam ne, ilaçin për Parkisonin. Por ky ilaç kishte një veçori të keqe, sepse me të vërtetë qetësonte dridhjet dhe shenjat e kësaj sëmundjeje të rëndë me dëmtime cerebrale, por shkaktonte edhe ekstrasistola në zemër, i shtonte ato dhe na preokuponte se një krizë mund të çonte deri në vdekje. Për ne ishte e rrezikshme, prandaj thamë të shkonim të bisedonim me një specialist që mund të na orientonte se si të vepronim.
Bashkë me Bajram Prezën shkuam në Austri dhe takuam një profesor të madh. Birk Mayer quhej. Ishte më i miri për këtë sëmundje. Ia shpjeguam të gjitha shenjat dhe rrethanat, pa ia thënë emrin e Enverit. I thamë vetëm se bëhej fjalë për një person me rëndësi. Pasi i treguam shenjat, na tha që është parkinson tipik. Ra dakord me diagnozën. Bajrami e pyeti nëse kishte ndonjë ilaç tjetër përveç ilaçeve që njiheshin. Ai pohoi dhe tha: “Po punoj me një ilaç të ri, madje kam mjekuar 7-8 vetë dhe ka shenja më të mira se ilaçet e tjera. Mund t’u jap juve disa kokrra nga ky ilaçi”. Shkoi dhe mori një shishe peniciline pak më të madhe, pa etiketë. Ishin nja 10 kokrra të mëdha të bardha në një shishe me tapë prej llastiku si e penicilinës, e pambyllur. Na i dha dhe na tha t’i provonim. E marrim ilaçin dhe kur u kthyem, shkuam drejt e në shtëpinë e Enverit, jo në katin e dytë ku flinte, por në katin e parë, ku është biblioteka. Aty ishte Ramiz Alia dhe Nexhmija, që na prisnin me ankth se çfarë mendimesh do sillnim nga Austria. U ulëm në një tavolinë prej druri dhe Bajrami filloi të flasë. Po tregonte se Birk Mayer ishte një personalitet i dëgjuar, se ai ishte specialist për sëmundjen dhe eksperimentonte ilaçe të reja. Në atë kohë ra zilja e telefonit. E merr Nexhmija dhe thotë se e kërkonte Enveri lart. “Vazhdoni ju, - tha, - se unë do vij shpejt”. Iku Nexhmija dhe mbetëm ne të tre. Bajram Preza në një moment, kur doli Nexhmija, nxori nga çanta shishen me ilaçe. Ramizi e mori shishen. Pa që nuk kishte as etiketë, asgjë, ishte me tapë plastike e hapur. Pa njëherë nga dera, se pritej të hynte Nexhmija nga çasti në çast dhe i tha Bajramit: Fute ilaçin në çantë. Bajrami i thoshte: Shoku Ramiz, është shkencëtar i madh dhe e njeh e gjithë bota. Ai pa sërish nga dera dhe i tha: Bajram fute në çantë shishen. Nuk donte që Nexhmija ta shihte. Bajrami reagoi përsëri. Pastaj unë i thashë Bajramit: Fute ilaçin në çantë, siç thotë shoku Ramiz dhe kur të dalim jashtë ta shpjegoj unë si është puna. Bajrami nuk kishte kuptuar asgjë. Ishte njeri shumë i drejtë. Kur mbaruam, sapo dolëm më tha: Sa çudi, pse tha shoku Ramiz të mos e nxirrja ilaçin. “Nuk e kuptove, - i thashë Bajramit. - Ramizi donte të na shpëtonte”. Dy ditë më pas Enveri vdiq. Sigurisht, nëse ne do t’i jepnim ilaçin, do të aludonin për të, do të kujtonin se sollëm helmin nga Vjena. Ndaj ngulte këmbë Ramizi. Sepse e tillë ishte gjendja. Me ilaç apo pa ilaç, Enveri do të vdiste. Asnjë mjekim nuk i bënte më punë.

I hasët gjurmët e parkinsonit kur bëtë autopsinë pas vdekjes?

Ishte e habitshme. Kur u bë autopsia dhe u hap truri, në qendër të trurit, nukleuset ishin krejtësisht të shkatërruara dhe të kalcifikuara. Ajo ishte një sëmundje irriversibile (e pakthyeshme). Por e përsëris, kjo nuk e shkrua fare në raportin e fundit.

Pse kishte kaq dyshime e frikë lidhur me mjekimet që ju i bënit Enver Hoxhës?

Sepse ishte në atë pozicion që e dimë të gjithë. Dhe kjo ka ndodhur me të gjithë udhëheqësit e rëndësishëm. Mbaj mend një detaj nga koha e specializimit tim. Specializimin për kardiologji e kam bërë në Moskë në ‘58-‘62, në klinikën e një profesori të njohur, shefi i klinikës, i cili ka qenë mjek në grupin e mjekëve që i shërbenin Stalinit. Nuk futeshim në detaje me të, por njëherë e kam pyetur në makinë. I thashë, pse Stalini e mbante një dorë shpesh drejt zemrës. Isha kurioz të dija nëse kishte pësuar ndonjë aksident cerebral, si pasojë e të cilit mund të kishte nevojë ta mbështeste dorën. Por ai më tregoi se Stalini prej kohësh vuante nga hipertensioni arterial dhe se kishte shpesh probleme me të, ngaqë nuk mjekohej rregullisht. Stalini refuzonte shpesh të mjekohej, megjithëse një punëtor kujdesej gjithmonë që t’ia jepte ilaçet. Këtë gjë e shkruan edhe vajza e Stalinit, në “23 letra, një mikeshe”. Ajo tregon se ai nuk e merrte mjekimin në mënyrë të rregullt.
Ndërsa mjeku më tregonte se Stalini vuante nga tensioni i gjakut që shkonte në shifra mjaft të larta dhe shkaktonte hemorragji të vogla cerebrale, jo të tilla që të sillnin si pasojë paralizë të këmbës, të dorës, por hemorragji të vogla, të cilat çuan edhe në ndryshimin e karakterit të tij. Në ditët e fundit të jetës së tij, ai ishte shndërruar në një njeri që nuk besonte më, kishte frikë se mos i bënin atentat dhe kjo ndikoi shumë në kthimin e egërsisë së tij dhe përndjekjen që i bënte armikut të klasës. Tek ai u forcua tendenca për të thënë dhe për të zbatuar, se lufta e klasave shkon duke u shtuar, prandaj të jemi vigjilentë.

Profesor, ngjarjet që tregoni janë një thelb i mirë për një libër kujtimesh. Pse nuk i shkruani?

Këto vitet e fundit kam menduar shpesh t’i shkruaj kujtimet e mia dhe kam shumë të tilla. Sepse unë i kam ndjekur nga afër në sëmundje të gjithë personazhet e udhëheqjes, si Enverin, Mehmetin, Ramiz Alinë, Hysni Kapon, Kadri Hazbiun, Beqir Ballukun... I kam mjekuar të gjithë. Janë kujtime të pashlyera. Më vjen keq vetëm për faktin se me kalimin e viteve mund të humbasin mjaft gjëra. Por tani që kam më shumë kohë dhe problemi që kisha me sytë është fashitur, leximi i një varg librash të zgjedhur që unë i seleksionoja prej kohësh dhe të shkruarit do të zënë pjesën më të mirë të kohës time.

Të kthehemi aty ku u nisëm dhe ta mbyllim këtë bisedë të gjatë, me çështjen delikate të këtyre ditëve, që kanë qenë njëkohësisht edhe shqetësimet tuaja të fundit. Sa e ka dëmtuar reforma e ndërmarrë nga qeveria, Akademinë e Shkencave?

Unë besoj se e ka dëmtuar dhe po të vazhdojë do ta dëmtojë më tepër. E them këtë se Institutet që ishin në varësi të saj tani nuk janë më. Dhe çdo institut ka arkivat e veta. Nëse ata do të shpërndahen nga një vend në një vend tjetër, do të dëmtohen dhe do të humbin. Por ky ishte një vendim që u mor me nofulla të shtrënguara, dhe sigurisht ai do të mbajë për një kohë të gjatë gjurmët e dhëmbëve të atij që e komandon këtë vendim.

A nuk kishit në dorë të bënit diçka kundër këtij vendimi?

Kemi thirrur nga Federata Europiane e Akademive (ALEA), ku futen 53 akademitë e shkencave të vendeve evropiane të ish- Lindjes dhe Perëndimit. Erdhi kryetari i kësaj federate dhe tha që Akademia me Institute është një akademi normale se ekzistenca e instituteve nuk është një shenjë e keqe. Pas tij erdhi bashkëkryetari i akademive të gjithë botës. Por asgjë...
Është absurde e gjitha kjo që po ngjet. Ku ta gjenim ne një Akademi si ajo e Bashkimit Sovjetik, ku shkencëtarët prodhojnë armët më moderne, që prodhojnë satelitët dhe bëjnë fluturimet kozmike.

Mendoni se është vetëm politik vendimi?

Më tërheq vëmendje fakti që pse duhet të tregojnë politikanët e sotëm një agresion nga ish-komunistët, sikur bëjnë veprime të cilat duan t’i demonstrojnë botës që këta e urrejnë komunizmin, duke qenë vet ish-komunistë. Pse ky preokupim i madh për t’i treguar botës, Amerikës, Evropës që ky apo ai është antikomunist...? Nuk duhet që të bëjmë prapë luftë partiake, kjo nuk është e lejueshme.

Jeni pesimist për të ardhmen e Shqipërisë?

Jo, nuk mund ta them këtë. Jam optimist në sensin që po u futëm në Evropë, do të kemi shumë përfitime dhe ajo që është më e mira është ajo çka ofron Europa e Bashkuar, që do të thotë bashkim shtetesh, të cilat kanë tradita të thella kulture në të gjitha drejtimet. Nga kjo vetëm do të përfitojmë. Por duhet që të jemi receptiv në këtë drejtim, që ato mësime që na i kërkon Europa duhet t’i zbatojmë, jo me demagogji që të themi se po bëjmë, mrekulli të mëdha. Këto i takojnë një mentaliteti të kaluar. Po ky lloj mentaliteti vazhdon akoma. Siç duket ndryshimi i tij është shumë i vështirë, nuk ndryshon me një direktivë, ndryshon vetëm me edukim, duke lexuar dhe duke dashur të ecet përpara. Nuk mund të thuhet që je demokrat kur bën veprime që i takojnë fund e krye një mentaliteti të kaluar.

Fund
10 nëntor 2007

[Brari]

shume interesante keto shkrime.. thesare te verteta..

thx albo..

illi i njeh mire biroistet..

i ngrati llambi..
ate llafnë qe ja ka treguar illit.. ndoshta ja ka treguar ndonje tjatri..dhe .. perfundimi.. ne sketerre..

futi ne cante ilacet i tha ramizi i gjore.. dr prezes e illit.. se. ..

apapa cfar tmerri..
te ikte koka kot fare..e kte e dinte mizi mire..

e mban mend o ramo i thash.. x muhabet.. jo tha nuk e mbaj..
apapa..

[Brari]

Ylli Popa:

Ramiz Alia urdhëroi përgjimin tim nga Sigurimi i Shtetit
» Dërguar më: 10/11/2010 - 13:28



Gilmana Bushati

Në një intervistë ekskluzive për "Gazetën Shqiptare", akademiku Ylli Popa, flet për shkrimin "Në kërkim të kohës së humbur" botuar më 27-28 prill 1990. Ai tregon sesi në Shqipëri, pas vdekjes së Enver Hoxhës, në 1985 njerëzit kërkonin ndryshime nga drejtuesi i ri i shtetit, Ramiz Alia. Por, ai nuk po i bënte këto ndryshime dhe siç ka treguar historia, gjithnjë shqiptarët janë të vonuar në përcaktimin e të ardhmes së tyre. Profesor Popa pohon se, Teodor Keko i kishte kërkuar një shkrim për gazetën "Drita", por pasi e kishte lexuar, ai i kishte sugjeruar ta botonte te gazeta e Partisë së Punës, "Zëri i Popullit". Popa më pas tregon për peripecitë që e ndoqën pas botimit të artikullit të prillit 1990.
Zoti Popa, në fund të prillit 1990, ju botuat një shkrim te gazeta "Zëri i Popullit" me titullin "Në kërkim të kohës së humbur", që është titull i romanit të Prustit që atëherë konsiderohej si i ndaluar....
Situata ishte e tillë, që ne humbëm shumë kohë, vendi kishte marrë një drejtim tjetër nga ai që i duhej. E mora titullin nga romani i Prustit, që e kisha në shtëpi, pasi m'u duk i përshtatshëm për shkrimin ashtu dhe për situatën në vend.
Një shkrim i tillë duhet të ketë qenë problem për ju, por edhe familjen tuaj apo jo?
Unë pasi e shkrova, pra i dhashë dorën e fundit, të parët që e lexuan ishte familja ime. Këta i pyeta nëse duhej apo jo ta çoja për botim, pasi artikulli kishte rrezikun e vet. Këta më thanë po, prandaj e dërgova për botim.
Pas shkrimit u fol shumë që artikullin nuk e kishit shkruar ju, por Ramiz Alia?
Po, pati të tilla fjalë dhe thashetheme pas artikullit se njerëzit u habitën pse një artikull aq i fortë të dilte në atë mënyrë, dhe për më tepër i shkruar nga një doktor dhe jo nga një gazetar. Shumë njerëz u çuditën kur lexuan atë artikull saqë thoshin që s'është shkrimi im, por i Ramiz Alisë, sikur ai po përdorte emrin tim, që isha edhe i njohur në shumë rrethe. Pati xhelozi, njerëzit thoshin si të dalë ky kur kishte mjaft të tjerë para meje që mendonin si unë.
Ju thoni se rrethet akademike, por edhe shoqëria ziente nga kërkesa nën zë për ndryshime...
Idenë e ndryshimit e kishin dhënë edhe të tjerë që thoshin se pse nuk po ndodhte ndryshimi. Madje aq shumë bisedohej për këtë gjë, sa Ramiz Alia fitoi shumë pikë, sepse njerëzit e mendonin si njeriu që do të bënte këtë ndryshim që pritej. Ky e filloi vonë drejtimin e shtetit, por ndryshimet nuk po ndodhnin, që kërkoheshin edhe nga njerëzit që kishin luftuar. Ngaqë isha doktor unë bëja vizita nëpër shtëpi dhe pasi i vizitoja njerëzit bënim biseda. Njëherë vizitoja Andon Gjermenin, pasi e kisha mbaruar vizitën, po pinim një kafe që na e kishte shërbyer bashkëshortja. Gjatë bisedës ai më tha: "Çfarë bën ky Ramizi, pse nuk po lëviz (ai vetë kishte qenë partizan), nëse ka frikë le të dalë e të na i thotë hapur në televizion 'dua ndryshime, por ka pengesa'." Ai kishte parasysh Nexhmijen. "Edhe ne që kemi luftuar jemi të gatshëm të dalim sërish të luftojmë. Të na e thotë hapur e shqip". Por në fakt nuk ndodhi asgjë. Pastaj edhe loja që u bë me lëvizjen studentore u manipulua.
Ju i kërkonit një regjimi të ndryshonte, a mund të ndryshonte në vetveten regjimi?
Komunizmi, në të gjitha vendet e Lindjes ka qenë i ashpër, te ne ka qenë i egër. Kryetarët e Komiteteve Qendrore dhe anëtarët e byrove politike në të gjithë vendet e Lindjes i ngjanin njeri-tjetrit, kështu dhe sjellja e komunizmit me shoqërinë do të ishte e njëjtë. Në 1948, kur isha në Rumani për studime, fakulteti na lejonte që të përdornim kockat e njerëzve për studime anatomike. Unë bëja rrugën në këmbë nga fakulteti deri te konvikti. Njëherë ndërsa e bëja këtë rrugë, së bashku me çantën e kockave, në një rrugë pranë fakultetit, rrugë plot vila ku jetonin profesorët, një rrugë e bukur plot bli, e cila mbante një erë të mirë, ishin mbledhur shumë njerëz. U afrova dhe pashë një të vdekur në rrugë dhe një heshtje e madhe. Dikush më tha se ishte pushkatuar nga regjimi dhe se e kishin lënë në rrugë. Mbaj mend se në të gjitha sheshet e Bukureshtit kishte të ekzekutuar. Dhe kjo ndodhte pikërisht në kohën e Gjeorgjodeshit, i cili shihej si një diktator më i butë.
Shumë nga këto regjime ishin shumë të egër, edhe andej kishte të persekutuar, të internuar, të burgosur, të vrarë, kampe pune. Në Shqipëri ekzistonte këneta e Maliqit, ku dërgoheshin të burgosurit për të tharë, një vend i tillë i ngjashëm quhej Delta e Danubit, pikërisht në vendin ku Danubi derdhet në Detin e Zi. Regjimi i atjeshëm donte ta dominonte këtë deltë që të mos kishte përmbytje dhe atje i çonin të punonin të burgosurit, që disa vdisnin atje në punë, disa sëmureshin e kështu me radhë.
Edhe krerët e partive në vendet e Lindjes donin të vepronin sipas ligjit të tyre, ato duhet të ishin të gjithë njëlloj, se përndryshe i hiqte apo i largonte Rusia, pasi influenca e saj ishte shumë e fortë. Nëse këta krerë nuk zbatonin politikën e saj, largoheshin nga skena politike. Te ne ishte edhe më i egër, pasi në 1967 u ndalua edhe feja. Në Rumani feja nuk u ndalua, por në seminaret fetare sigurimi i shtetit kishte vënë të gjithë njerëzit e tij, në mënyrë që të kontrollonte edhe besimin. Vija e përgjithshme e këtyre regjimeve ishte egërsia. Po t'i hedhim një sy kundër revolucionit në Hungari, shtypja atje ka qenë tejet e fortë dhe e ashpër. Perëndimi nuk po reagonte pas protestave të hungarezëve, prandaj ndërhynë trupat ruse. Unë e dëgjoja këtë nga një radio e vogël në një stacion italian. E dëgjoja ndërsa komentatori fliste në radio "ja po hynë tanket sovjetike". Rusët bënë masakër në Hungari, ata i merrnin njerëzit dhe i pushkatonin dhe trupat e njerëzve i lidhnin pas makinave, që i merrnin me vete përgjatë gjithë rrugës. Unë isha në Budapest për të dërguar pacientë për dializë. Kishte pak kohë që kishte shtypur kundërrevolucioni, në fakt ai kishte qenë revolucion. Afër klinikës ku bëhej dializa bisedova me njerëz që kishin qenë dëshmitarë të ngjarjeve të tmerrshme. Në rrugën "Yle Ut" kishte një Kishë dhe kur hynë sovjetikët me tanke, njerëzit u futën në kishë për t'u strehuar. Rusët i kanë nxjerrë nga kisha dhe i kanë pushkatuar që të gjithë dhe më pas tanket kanë kaluar disa herë mbi trupat e njerëzve deri sa sheshi është mbushur më gjak dhe njerëz të copëtuar. Këtë ngjarje ma tregoi dhe Ahmet Kamberi, që më pas u bë dhe ministër Shëndetësie. Me këto shembuj dua të them se regjimet e tilla i ngjanin njëri-tjetrit për nga egërsia.
Me këtë doni të tregoni se historia e shqiptarëve është rrjedhojë e zhvillimeve në vendet e tjera të Lindjes?
Nëse hedh kokën prapa, historia jonë është një histori e vonesës në veprim. Shqiptarët kanë kontribuar për të gjithë, por nuk kanë menduar të veprojnë në fillim për veten. Më kujtohet historia e perandorisë otomane. Shqiptarët në vitet 1823 në Greqi dhanë një kontribut të madh në fitoren e pavarësisë së saj. Ka pasur shumë shqiptarë nga Janina dhe Selaniku që morën pjesë në revoltat kundër perandorisë osmane dhe në parlamentin e parë që doli pas fitores së pavarësisë deputetët shqiptarët ishin pothuaj po aq sa edhe deputetët grekë. Këtë ndihmë nuk e dhanë për veten e tyre, por për të tjerët. Angazhim dhe kontribut shqiptarët kanë pasur edhe në fitoren e pavarësisë së vendeve të tjera, si në Bullgari, Serbi, Greqi, dhe kur të gjithë këta fituan pavarësinë dhe morën tokën e tyre, dolën që kishin pretendime edhe për tokat e tjera, për tokën e shqiptarëve, se ne ende ishim nën sundimin osman. Ne ishim të vonuar prandaj jemi në këtë gjendje. Kemi mbetur mbrapa të tjerëve edhe sepse nuk ditëm të ngriheshim në kohën e duhur.
Dhe kush ua kërkoi shkrimin?
Ramizi po e zgjaste këtë punë, ai kishte ndërmarrë reforma siç ishin tokëzat dhe tufëzat me dhi e dhen (që i ngriti vetëm me bagëti meshkuj se nuk donte që të shtoheshin). Në këtë kohë përballë "Berlinit" mblidheshin intelektualët për të pirë kafe. Takohem atje me shkrimtarin Teodor Kekon, një nga drejtuesit e "Dritës", ia njihja të ëmën Xhanfize Kekon. Ai më thotë "na shkruaj ndonjë shkrim për te gazeta". Iu përgjigja se kam filluar të shkruaj dhe s'besoj se do t'i interesonte atij. Por, ai erdhi në shtëpi dhe e mori ta lexonte shkrimin. Pasi mbaroi vuri duart në kokë, dukej i tronditur. Më tha se "shkrimi është një bombë". Pastaj më tha që shkrimin duhej ta çoja te "Zëri i Popullit" pasi ka më shumë tirazh dhe do ta lexonin më shumë njerëz se sa te gazeta "Drita". E çova te Marash Hajati, atëherë kryeredaktor i kësaj gazete. E lexoi i gjithë stafi, i cili e pëlqeu shkrimin. Dikush më thoshte, sikur të bënin ndonjë ndryshim, në mënyrë që ta zbusja. Ose kishte nga ata që këmbëngulnin që ta ndryshoja titullin, ose një tjetër që më pyeste "çfarë kohe ka humbur partia". Unë nuk i ndryshova asgjë. U thashë, nëse do të bëni ndonjë ndryshim do t'ju padis për ndryshimet e bëra. Edhe Marashi e pëlqeu, por para se ta botonte i thashë se, nëse ke frikë, ma thuaj. Ai s'kishte frikë, kështu që vendosi ta botojë. Por kur doli artikulli mora vesh vite më vonë se Marashin e kishin larguar nga vendi i punës dhe i kishin bërë vërejtje, pasi ishte shprehur se ishte dakord me përmbajtjen.
Po reagimet e para cilat ishin pas botimit të artikullit?
Artikulli doli në dy numra, më 27 dhe 28 prill 1990. Kishte kaluar një javë nga shkrimi dhe opinionet zienin gjithandej. Në atë kohë vazhdoja të isha shef klinike i kardiologjisë, shef katedre në fakultet dhe njëkohësisht edhe deputet. Isha në dhomën e punës në spital, kur bie dera dhe hyn një student i imi. E pyeta, "pse erdhe Petrit?" më thotë që s'kishte ardhur për veten, por për mua dhe artikullin. Ai më thotë pastaj, se artikulli kishte krijuar pakënaqësi dhe se ishte marrë një vendim që unë të ndiqesha këmba këmbës nga Sigurimi i Shtetit, të më përgjohej telefoni, të mësohej gjithçka për mua, kush hynte dhe kush dilte në shtëpinë time. E kuptoja që po thoshte të vërtetën se këto gjëra ai i dinte nga i ati. Unë bëra sikur nuk e kuptova, prandaj e pyeta se "çfarë kuptimi ka kjo". Dhe ai ma shpjegoi sërish. Pasi iku mendova se unë, duke qenë deputet i Kuvendit Popullor duhej marrë një leje për të më ndjekur nga strukturat e shërbimit sekret. Deputet më kishte propozuar Enveri, për shkak se isha i afërt me të, me familjen, unë flija në shtëpinë e tij pasi ai kishte nevojë për shkak të krizave, edhe shtëpinë që më dhanë këtu, ma dhanë pikërisht që të isha afër tij. Nejse, unë gjithnjë mendoja se si ishte marrë leja për të më ndjekur, pasi një leje të tillë e lëshonte vetëm kryetari i Kuvendit, që në atë kohë ishte Ramiz Alia, i cili edhe mund të kishte dhënë aprovimin për këtë gjë.
Po ju u ankuat për një gjë të tillë?
Nuk kaloi shumë kohë nga lajmi që mora vesh dhe mendova me vete se nuk duhet të luaj më rolin e budallait, pra sikur nuk ka ndodhur asgjë. Prandaj i them Sihat Tozaj, atëherë sekretar i Kuvendit Popullor. Ai duhej ta dinte një gjë të tillë, pra nëse Ramizi e kishte marrë këtë vendim. Më pret Sihati në zyrë, ishte ditë me shi. Për të mos e nxjerrë burimin nga e kisha marrë lajmin, i them që kam gjetur në zyrë një letër anonime që më thotë se po ndiqesh nga sigurimi i shtetit. Ka kaluar një javë e pak që nga shkrimi, por a ekziston ende një rregull i tillë, që nëse një deputet ndiqet nga shërbimi sekret duhet marrë një vendim në Kuvend? Po, ai rregull ekziston dhe vendimi duhet të merret nga Ramiz Alia. (Unë atëherë e kisha pacient Ramizin, e kuroja për zemrën.) Ndërsa për letrën më thotë se "ndoshta është ndonjë shaka". Atëherë i kthehem dhe i them "shoku Sihat dua që Ramiz Alia ta dijë që unë jam në dijeni që sigurimi po më ndjek dhe për këtë duhet një vendim. Unë dua të di se Ramizi e di këtë punë që është bërë apo jo me pëlqimin e tij. Sihati më tha se do t'ia transmetonte këto vetë Ramizit. Kaloi sërish një javë dhe e marr sërish në telefon Sihatin, i cili më kërkoi në zyrë. Kur u takuam më tha që i kishte thënë Ramizit të gjitha fjalët e mia, por ai nuk kishte kthyer asnjë përgjigje. "Si, nuk tha asnjë fjalë?". "Po, - m'u përgjigj - më dëgjoi me vëmendje dhe nuk tha asnjë fjalë. Ai e ka dhënë urdhërin që të ndjekin.
A kishte reagime të tjera sa i takon artikullit?
Po, kishte reagime, që unë i mësova më vonë. Një ministre e jona, pas takimit me popullin në Gjirokastër, në bashkëbisedimin që kishte me pjesmarrësit, e pyesin "si është puna me atë artikullin?". Kjo i përgjigjet "I kam thënë shoqes Nexhmije se kot e mbani atë aty, se ai ka të shoqen rumune, janë revizionistë." Edhe Ramizi ka folur për shkrimin në takime të tilla, si në Korçë dhe Gjirokastër. Kur e pyesin për artikullin, ai thotë "ai artikull është për këtu", duke futur dorën nën tavolinë e duke drejtuar një copë letër në koshin e plehrave.
A mundet një njeri, që nuk ka shkruar më parë, të bëjë një artikull të tillë, sa të shqetësojë të gjithë byronë?
Jo nuk është e vërtetë. Unë kam një shkrim tjetër në 1988, po si doktor. Në stafin e mjekëve kishte nga ata që shkruanin herë pas herë, Saliu e të tjerë. Ndërsa shkrimi i 1988 erdhi krejt ndryshe. Na u kërkua me patjetër të bënim analizën e klinikave, kur një gjë e tillë ishte bërë njëherë. Na mbledh drejtori i spitalit Luftulla Peza dhe na thotë që çdo shef duhej të bënte analizën e klinikës së vet dhe se në këtë analizë do të vinte kryetari i rajonit 1 dhe më vonë u njoftuam se do të vinte dhe anëtari i byrosë politike Manush Myftiu, për këtë ai më merr në telefon. Unë nuk pranova, por ai nguli këmbë. Atëherë gjatë gjithë natës e shkrova artikullin për kardiologjinë dhe disa gjëra të tjera. Më vunë në tribunë dhe lexova artikullin që kisha shkruar. U bë një pushim dhe pasi u mblodhën pas pushimit të gjithë më thanë se analiza ishte e mirë. Ideja e atij shkrimi ishte se politika mban afër njerëzit me partishmëri dhe jo të aftët. Dikush më tha se do të bëja shumë armiq me këtë ide që kisha hedhur. I thashë "mos u shqetëso se me këtë artikull të aftët do të kënaqen, ndërsa të paaftët s'do ta kuptojnë që janë të paaftë". Aty ishte gazetari Musa Ulqini, ishte i ri atëherë dhe punonte te "Zëri i Popullit". M'u lut që t'ia jepja artikullin për botim dhe ia dhashë. Pasi u botua m'u kërkua që ta përkthenin në anglisht dhe shqip, që të botohej në "Albanie Nouvelle", sepse thoshin që edhe të huajt duhet ta marrin vesh se çfarë ndodh këtu. Artikulli u përkthye dhe u botua. Për artikullin më thirri në Komitetin Qendror Jani Polena, dhe më përgëzoi. Pas shkrimit të 1988 më bënë Hero të Punës Socialiste dhe më dhanë dhe Yllin e Kuq.

Ne kerkim te kohes se humbur
Po ribotojmë këtu një pjesë të shkrimit "Në kërkim të kohës së humbur" të profesor Ylli Popës, botuar në dy numra të gazetës "Zëri i Popullit", përkatësisht më 27 dhe 28 prill 1990, në faqen 3 të saj. Artikulli, i cili është vënë nën okelion "refleksione" dhe në rubrikën "Koha dhe Intelektuali", bazohet mbi refleksionet e profesor Popës, jo vetëm për dy plenumet e fundit të Partisë së Punës, të 9 dhe të 10, por edhe për domosdoshmërinë e thënies hapur të mendimit. Dhe profesor Popa e mbyll me thënien "Secili nga ne, qelizë e shëndoshë e kombit, ka diçka për të shembur dhe ka diçka më të mirë për të ndërtuar."
Bisedoja një ditë më një student të fakultetit të Ekonomisë. Prej kohësh ai shtronte e rishtronte të ëmën në spital për shkak të një sëmundje kronike të zemrës. Në raste të tilla midis mjekut dhe të sëmurit ose të afërmeve të tij, shpesh herë krijohet një gjendje tensioni dhe acarimi. Më thotë një ditë studenti:
- Doktor, kam përshtypjen se mjekësia ende nuk është përvijuar si shkencë ekzakte, deri sa shumë sëmundje ende nuk i shëron.
- Jo, - i them, mjekësia është më tepër se vetëm shkencë. Ajo është shkencë në të diagnostikuar, art në të mjekuar dhe psiko- diplomaci në marrëdhëniet me të sëmurin dhe të afërmit e tij. Megjithatë mjekësia si shkencë ka kufizimet e veta dhe midis të tjerash varet shumë edhe nga ekonomia. Një ekonomi e fortë do të thotë jetë më e mirë për popullin, ushqim të balancuar për gratë shtatzëna dhe nënat e reja gjatë periudhës së laktacionit, proteina të bollshme për fëmijët e vegjël kur u formohet organi i të menduarit, në shumë banesa, mjedis të pastër, dhe sigurisht, një mjekësi më të zhvilluar. Prandaj, fajin mos na e hidh vetëm ne mjekëve. - Vazhdova për ta ngacmuar. Kjo do të thotë se edhe ekonomia nuk është shkencë ekzakte.
Jo, - më thotë studenti me vendosmëri dhe paska i irrituar, - ekonomia është shkencë e vërtetë dhe dinamike, që nuk të lë të tallesh me ligjet e saj, që nuk duron të veprosh me metodat e vjetruara të 30 vjetëve më parë, që në shkencën e ekonomisë kanë po atë vlerë që ka vaji i kamforës në mjekësinë e sotme.
Ai ishte i prirur të vazhdonte edhe më tutje, por nuk kisha shumë kohë të lirë, prandaj duke u ngritur, - i thashë se konceptet e shëndosha dhe guximi përbëjnë një binom të domosdoshëm kur është fjala për të ndërmarrë veprime shumë të rëndësishme! Pasi u largua studenti, m'u kujtua një pasazh që e kisha nënvizuar nga fjalimi i Ramiz Alisë në Plenumin e 9-të të KQ-së. E rilexova më vonë dhe po e riprodhoj këtu: "Për fazën e zhvillimeve intensive që po bëhen, sunduese tashmë në ekonominë tonë, kur përparësinë e marrin cilësia, rendimenti, efektiviteti, përparimi teknik e shkencor bëhet e domosdoshme, përsosja e mëtejshme e elementeve përbërëse të mekanizmit tonë ekonomik. Ky duhet të çlirohet pa humbur kohë nga elementët e vjetruara, nga disa praktika të huazuara joefikase krahas kësaj lipset të ndreqen dobësitë e të metat që vërtetohen etj. Natyrisht kjo është një çështje e vështirë. Nga eksperienca jonë dhe praktikat e të tjerëve kemi mësuar si nuk duhet të veprojmë, kurse për të përcaktuar si duhet t'i hedhim hapat e rinj, kërkohen studime e refleksione të thella".
Këto ishin disa mendime të freskëta të shokut Ramiz Alia, që i ngarkojnë me detyra të reja dhe të guximshme ekonomistët tanë (por jo vetëm ata). Duke i sonduar sa më thellë këto mendime, në mënyrë të natyrshme arrihet në përfundimin se kjo analizë duhet të transponohet edhe në fusha të tjera të veprimtarisë sonë shoqërore, si: arsimi, kultura, shkenca, teknika, mjekësia etj. Sepse edhe këta sektorë, jo vetëm ekonomia u nënshtrohet zhvillimeve intensive; edhe në këta "përparësinë e marrin cilësia, rendimenti, efektiviteti, përparimi shkencor. Prandaj edhe këta sektorë duhet të çlirohen pa humbur kohë nga elementët e vjetruar, nga disa praktika të huazuara, jo efikase, për të ndrequr më tej dobësitë e të metat".
... Do të doja të mos isha lokomotivë që rrëshqet në shina të lëmuara, por shqiponjë e lartësive të mëdha, që shikon të gjithë faunën e jetës, ashtu siç është ajo në të vërtetë me të mirat dhe të këqijat dhe të papriturat e veta...Nuk ka ndodhur ndonjëherë që të jetë diskutuar në mënyrë kaq masive e me kaq interes sa pak këtyre plenumeve binjakë. Nga ana tjetër, duke u futur sa më thellë në kuptimin e kërkesat e tyre, të bëhet gjithmonë e më i qartë fakti se suksesi i tyre është i siguruar vetëm po qe se të gjithë njerëzit të thonë krejt lirshëm dhe pa ndrojtje atë që mendojnë. Zhvillimi i mëtejshëm i demokracisë është një nga kërkesat e tyre themelore. Në të vërtetë, këto ide kanë ekzistuar prej kohësh në zemrat dhe mendjet e shumë njerëzve. Por jo rrallë, për shkak të epiteteve, etiketave dhe presionit të izmave, mendimi - fjala dhe veprimi shkëputen nga njeri-tjetri. (Mendimi oqean - fjala përrua.) Mendimi i mirë është vetëm ai që i shërben zhvillimit të kombit dhe përmirësimit të shpejtë të mirëqenies së popullit. Ky lloj mendimi (ekonomik, teknik, shkencor, artistik, letrar, filozofik etj do kultivuar me shumë kujdes. Ne kot i kërkojmë naftën dhe pasuritë minerale në thellësitë e tokës. Të sondojmë me tepër në thellësinë e mendimit dhe aty të gjejmë thesare të pazbuluara ndonjëherë. Të studiojmë më me kujdes përvojën e atyre vendeve që edhe pse janë të varfra në lëndë të para, sot gjenden në pararojë të ekonomisë botërore. Ndoshta ata e kanë kuptuar me kohë se "lënda e parë" më e rëndësishme e një kombi është truri, dhe pasuria më e madhe e tij është mendimi i emancipuar dhe përparimtar i popullit të tij...Në këtë kohë të mahnitshme që jetojmë, kur historia e Evropës e ka përshpejtuar hapin, edhe ne si pjesë e përhershme dhe e pandarë e saj kemi shumë gjëra për të bërë? Secili nga ne, qelizë e shëndoshë e kombit, ka diçka për të shembur dhe ka diçka më të mirë për të ndërtuar. Prof. Ylli Popa